автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.02
диссертация на тему: Формирование национальной психологии в социо-культурном контексте

Полный текст автореферата диссертации по теме "Формирование национальной психологии в социо-культурном контексте"



^ * у."

' о ^ да * \

ЖУКЕШЕВК,анат М^ратбек^лы

¥ЛТТЫК, ПСЖХОЛОГИЯНЬЩ М8ДЕНИ - ЭЛЕУМЕТТПС

НЕПЗДЕЛУ1

Мамандьщ: 09-00-02 - адам жэне к,огам философиясы

Философия гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэрежесш алу уш^н жазылган диссертацияньщ АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы 1996

Жумыс К,азакстан Республикасы Еылым

министрлт - Еылым академиясыныц Философия институтыныц саясаттьщ философияльщ маселелер1 бел1мшде орындалган

Еылыми жетекшт - философия гылымдарыныц

кандидаты, доцент К,.Марданов

Ресми оппоненттер: - философия гылымдарынын;

докторы, профессор Т.Серсенбаев

философия гылымдарынын; кандидаты, доцент Т.Еымханов

Жетекпп мекеме: Абай атындагы Алматы мемлекеттж университетснщ философия кафедрасы

Диссертация К,азак,стан Республикасы Еылым министрлт - Еылым академиясы Философия институтыныц Д. 53.36.02 мамандандырылган кецесд.нщ

1996 жылы маусымныц _ куш сагат_ - те

к,оргалады.---

Институттщ мекен-жайы: Алматы к,аласы, Кдомангазы кешесЛ, 29.

Диссертациямен Еылым академиясыныц гылыми киапханасында танысура болады. Автореферат 1996 жылы мамырдыц куш таратылды.

Мамандандырылган кецестщ р, гылыми хатшысы, философия У гылымдарыныц кандидаты "" С.Нурм¥Ратов

Ж¥МЫСТЫЦ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

.Тадырышыд_озекх1л1и.. Элеуметтш психология

к,аз1рп кезендеп. элемдж кдуымдастык, алдына гылыми - техникалык, прогресс дойып отырган талаптарга сай кедш, салалары кебешп, тез еркендеп келе жатдан гылымдардьщ б1рь Содгы жылдары, бурынгы Кецес Одагыныд аумагында болып жатдан ултаралыд даты-настар аясындагы шиелетстердщ орын алуы, тэуел-С1здш алган республикада улт меселелершдег1 тубегейл1 бетбурыстардыд болып жатуы,.. улттыд психология меселелерш зерттеудщ гылыми дажетттн бурынгыдан да арттырып отыр.

К,азадстан жагдайында этнопсихология мэселелерш зерттеу жумыстарымен айналасудьщ мадызы ерекше. Ол зерттеулер республикада жузден астам улттар мен улыстар ек1лдер1 туратындыгымен гана емес, ултаралыд жанжалдардыц шыгып кету дауш1нен гана емес, ед алдымен дазадтардыц улт ретшде ар1 дарай дамуыныд даз1рп. кезещнде улттыд мудделерш терещрек тусшу уппн, улттыд келешегш дамтамасыз ету унин дажет.

Тэуелиз Кдзадстан Республикасыныц алемдш сая-си-экономикалыд жене мэдени интеграцияга етене араласа бастауына байланысты улт зиялы дауымын дайта тулету, будараныд улттыд оздш сана дедгешн курт кетеру маселелер1 ал га тартылып отыр. Будара-лык, санадан орын алган келедыз мпгездер мен дайшы-льщтардан арылу керек. Онсыз элеуметт1 басдару да, улттыд мемлекеттщ кэкейтест1 мэселелерш шешу де мумкш емес.

Кдзадстанда нарыд датынастарыныд непзшде бейб1т, демократиялы жане зиялы догам дуру республика аумагында туратын барлыд этникалыд дауым-дастыдтардыд элеуметтш-психологиялыд ерекшелш-терш толыд зерттеп, олардыд алеуметтш мудделер1мен санаса отырып, датынас жасауды дажет етед!.. Мемле-кет ез аумагында туратын хальщтардыц психологиясын зерттеп белуге муддел1. вйткеш, бул зерттеулер мем-лекетп басдару жене турл! алеуметтш-эконмикалыд багдарламалар дабылдау кезшде кешшлжтщ психоло-

г

гиясын алдын ала ацгарып, соган сай эрекет ету мумкшдМн опере алатындыгымен туищцришдь

Моселедщ_з.&рт.телу_дедгеш. К,огам тану

гылымдарында улттык, психология немесе оньщ жеке-леген компоненттер1 хак,ында жазылган ецбектер аз емес. Кейб1р философиялык,, саясаттану жене тарихи едебиеттерде бул тацырып эр кезде, эртурл1 децгейде унеьп кетерЪпп отырган.

¥лттык, психология бурыцгы Кецес Одагында да езшше даму алган гылым салаларыныц б1р! болды. Одак,тас жэне автономиялы республикалардыц мысалда-рынан алынып улттьщ-психологияльщ, медени, лингви-стикалык, жэне демографиялык, процесстерд1 зерттеген келемд1 ецбектер дуниеге келдь

Б1здщ туган республикамызда да бул мэселелер зерттелмей к,алган жок,. К,азак, халцыныц дамуы, улт ретшде кдлыптасуы, улттык, психологиянын, орныгуы, улттык, т1л мен мэдениет жэне олардыц б1р б1р1мен эсерлесу1 мен салдарлары тонДрегшде кездесетш кепте-ген сурак,тар галымдарымыздыц ецбектершен орын тауып, ез децгешнде зерттелш жатты.

¥лттык, психология меселелерш зерттеген гылыми ецбектер непзшен орыс тШнде жазылды.

Ю.В.Арутюнянныц, Ю.В.Бромлейдщ, А.И.Горячеваныц, А.Ф.Дашдамировтыц, Н.Жанд1лдиннщ, М.С.Жушсовтыц, Н.Сэрсенбаевтыц, Т.Сэрсенбаевтьщ, М.М.Сужиковтыц, А.Табалдиевтыц, С.Тацкдевтыц, ецбектершде бурынгы одак,тас республикалар халык,тарыныц турмысын, К,азак,стан халк,ыныц, оньщ непзи уйытцысы цазак, ултыныц психологиясыныц дамуы женшде б1р к,атар зерттеулер жург1з1лд1. Ецбектерде элеуметтш психоло-гияныц жалпы мэселелер1, этнопсихологиялык, к,убы-лыстар эволюциясы, олардыц тарихи шарттыльщтары, 1шк1 байланыстары мен езара эрекеттесу1 философия-лык,-едкшамалык, децгейде к,ойылып, талданылды.

Алайда, Кецес билМ жылдарында цазак, халк,ыныц улттык, психологиясы мэселелер1мен айналасатын галымдар коммунистш идеологтардыц кдтац цадагалауы жагдайында жумыс 1стедь Олардан кецестш саясат к,а-лауына жагатын тужырымдар талап ет1лд1. Галымдар-дан кеб1несе ултты ыдырата отырып, оны "б1ртутас кецес

халк,ына" к,осып ж1беру механизмдерш к,орытып шыгару концепциясы кажетсш1лд1. ¥лт екищершен шьщцан б1лшт1 галымдардыц, ез халцыныц iuiKi элеуметтш-психологиялык, потенциялыныц кдйнарларын ашу мумкшдзтше шек к,ойылды. ¥лттык, психологияньщ тутастыгын дэлелдейтш удттык, сананыц, улттьщ кад1рдщ, улттьщ мак,таныш сез1мдерш тудыратын Козгаушы куштердщ кездер1 ашылмады. К,азак, -"рушыл", казак, - "керенау", "жалтакой", "арызшыл", "куннпл",.. деген мшездемелер мемлекеттш саясат децгейшде epic алып, бук1л казак, халк,ына куйе болып жагылды. "Кдзак - момакдн халык,, оган не icTece де кенедГ' деген тужырым тубегейл1 орньщты. Мундай мшездемелердщ бер1луше сындарлы гылыми жауап табылмады. Кейб1рде элдек,алай 6ip топ адамдардын, iciHe к,арап ycTipTi бер1ле салган багалар салган жердей Кабылданып жатты.

Сексен1нш1 жылдардыц екшнп жартысынан бастап ep6ireH демократияландыру толк,ыны казак ултына жаксыльщ самалын, жацалык, тынысын вкелд1. Осы жылдары улттык, психологияга тура жэне жанама кд-тысты мэселелер тьщ позициялардан талданып, жарык, кере бастады. Кернект1 казак, галымдары Ж.Эбдшдин, С.Зиманов, в.Нысанбаев, А.К,асымжанов, М.Крзыбаев, Д.Шнпбеков К,.Жарьщбаев, Э.К,алмырзаев, М.Тэт1мов, кейб1р танымал жазушылар мен мэдениет к,айраткерлер1 республикалык, баспасезде улттыд дамуы, улттык, мэдениет пен т1л, психология, демография, улттьщ сана, та-ным жэне хукьщ мэселелер1 тецерегшде ецбектер шыгарды. Рылыми зерттеу жумыстарын казак, тЪпнде журпзу урд1ст1 журе бастады.

К,азакстан Респубикасынын, Президент!

Н.Назарбаевтыц ецбектер1 мен сейлеген сездершде Кецес бил1п тусындагы турл1 бурмаушыльщтардын, улттык психологияга ecepi туралы тьщ жэне тужырым-ды ойлар айтылды.

Алайда казак халкынын, санасына терец уялаган кейб1р келен,с1з мшездер оцай аластатылатын, тазалана-тын кубьшыс емес ед1. Онымен коса эр турл1 элеуметтш топ ек1лдершщ ездерше тэн психологияльщ ерекшел!к-TepiH ажырата зерттеуде олкыльщтар болды. ¥лттьщ

к,¥Рамына енетш оньщ турпатты ек1лдер1 мен ултты келбеттей алмайтын топтардын, санасындагы мшездер толык, сараланбады. ¥лт тЬинщ влеуметтж психология-ны орньщтырушы релше жеке кещл белшбедд.. ¥лттык, психологияньщ осы тектес кекейкест1 мэселелер1 гылыми тургыдан лайьщты децгейде шеппм табуы ауа-дай кджет екендЫ кумэнйз.

Зер_ххеу_абзект1с1: К,азак,станда туратын кдзак, ¥лть1 психологиясыньщ медени-элеуметтз.к непзделуь

Зерхгеу_пэш: улттык, психологияньщ орныгу

зандыльщтары, даму тенденциялары, оньщ салдарлары. Мемлекеттш тэуелиздж жагдайындагы улттык, психологияньщ даму нышандары. Турл1 елеуметтш топтардын, - шаруалардыц, зиялы кдуымныц, баскдру орындары жетекшз.лер1 мен жаца туып келе жаткдн буржуазия екшдершш, санасынан орын алган улттык, психология -лык, жагымды нышандар мен келецйз кешендер.

Зерттеулердщ теориялык, мацызы:

улттык,-психологиялык, кубылыстардын, мэдени-элеуметтж нетздерш к,аз1рп. талаптар тургысынан

жацаша талдау;

- турл1 себептермен букдралык, санадан орын алган келеца.з кешендер мен улттык,-психологияньщ аралапн ашу; жагымсыз мшездер мен вдеттерд1 шыгу тегше, кершМне к,арай жштеу; элеуметтш-философиялык, угымдарды талдау, к,олдану сырларын ашу;

- тарихи-елеуметтш кубылыс ретшде номенклату-ралык, психология тусштн непздеу;

-— улттьщ-психологияньщ—жацаша к,урыльтмын усы-

ну;

- улттык,-психологияньщ бупнп тандагы езект1 мэселелерш айк,ындау.

Зерхтеудщ_драк.тикалык.._мат влеуметтж саясаткд мемлекеттж саяси багдарламаларга методикальщ, мето-дологияльщ непз болады. Бук,аралык, сана-сез1мдег1 элеуметтж-психологиялык, сырлардьщ ашылуына ултаралык, кдтынастарга объективтж ьщпал жасайды. Эр улт адамдары арасында орын алып келген келещпз мшез-кулык,тардыц жойылуына, улттьщ-психологияда дастурл1 жалгасып келе жаткдн отан, ел, туган жер, 1л-гер1 буын, жас урпак,тарга деген ьщылас, нарык, кдты-

настары тудырып отырган жада жагдайларда, жойылып кетпеуше, дайта урд1с дамуына мумкшдш жасайды. ¥лт пен улыстардыд, аз улт екдлдершщ мадени-рухани даму багыттарын, багдарын белп.леп,, жолдарын гылыми турде аньщтайды.

¥лттыд психология даму процестершщ келешепне автор езшдш болжам жасады.

жалпы догамныд даму процесш айдындайтын диалекти-калыд эдк:, улттыд психологияныд езшдш даму логи-касы, теориялыд тужырымдамалары мен экспериментам байдаулар.

К,азадтыд улттык, психологиясы тарихи даму ба-рысын керсететш керкем эдеби муралар, жыр-толгаулар, Абай гадылияты, ой кешулер1, Шэкэр1м муралары, жада заман медени-едеби жетштштер!., гылыми ой салалары мен дорытындылары пайдаланыл-ды.

Зерттеудщ басты мадсаты даз1рй дазад дауымы-ныд санасынан орын алып отырган элеуметтш-психологиялыд кешендердщ дурылымын, олардыд догамдыд процестерде алатын орны мен мэнш, улттыд психологиядагы дэстурл1 кездараспен байланысын эле-уметтш-философиялыд тургыдан талдай отырып, улттыд-психология табигатыныд салыстырмалы дэйек-тенд1р1лген болмысын сипаттап беру болып табылады. Бул темендег1 мшдеттерд1 шешуд1 талап етедк

К,азад ултына тан, рухымен бершетш д1лд1, даз1рг1 заманда оркениетп талпынысда баулитын мшез-дулыдтарды айдындау.

Даму процесшде дазад ултын мешеу далдырып, отпел1 заманда дуралпас елдерден кейш тартатын пси-хологиялыд мшез-дулыдтарды екшеу.

¥лттыд психологияга ыдпал тудыратын элеуметтш дубылыстардыд субъективен нег1здерш, себеп-

салдарлыд байланысын ашу.

влеуметтж психология мен улттыд психологияныд ортад жэне езшдш заддылыдтарын, ара-датынасын, езара ыдпалын, даму барысындагы тендес эсерш жш-теп, оган догамдагы алеуметтш дабаттар езгерМ бехпмдпигш корсету.

¥лттык, психологияда керш1с берш журген турпат-ты, унамды, жагымды, кубылыстар мен кдтар, кер-тартпальщ, масаттанушыльщ, устемдЬпк, езЛмнилдж мшез-кульщтардьщ негазп себептерш ашу, олардын, жаца заман к,огамынан б1рте-б1рте азаю жолдарын аньщтау.

З.ердхеулердщ^ылыми^кацалыЕы:

- б1р орталыкда багынган тоталитарлык, деу1рде кемесга тарткдн улттьщ психологиянын, жагымды ны-шандарыньщ тэуелс1зд1к жагдайында кдйта жанданып, дараланатыны олардын, табиги даму болмысы тургысынан кдрастырылады;

- саяси жэне баск,а да себептер арк,ылы гылыми зерттеулерде жеткЬпкт1 багаланбай келген букдральщ психологиядагы келецс1з кубылыстардын, к,огамдык, мэнше кешенд1 турде талдау жасалынады;

- хальщтыц турл! елеуметтш топтары екд.лдершщ ездерше тан психологиялык, ерекшелштер1 алгашк,ы рет ажыратыла кдрастырылады;

¥лт турпаттылыгы угымына жада заман тургысынан философиялык, тужырымдама бер!лш, але-уметтж психологияда турак,талган тусш1ктер мен пайымдаулар сараланады;

- улттьщ психологияны к,алыптастыратын фактор-лар жацаша тургыдан сараланады. К,азак, тыпнщ улттык, психологияны к,алыптастырудагы асер1 тл.л-ой-арекет жуйесшдеп. байланыстар непзшде ашылады;

3_ерттсул.ерд1и^.с_жуз1нде_кдлданылуы: диссерта-

циянын, нег!зп. тужырымдары К,азак,стан Республикасы

-Улттык, ГЫЛЫМ-яупдрмстстг^ттттлтт фиттпсофия ИНСТИТУТЫ-

ныц саяси философия бел1мшде 1995 жылдын, мамыр, 1996 жылдыц ак,пан айларында, Ы.Алтынсарин атын-дагы бд.л1м мэселелерш зерттеу институтыныц ок,у-ад1стемелш кецес1нде талк,ыланды, баспасезде шк1рта-ластар тудырды жэне "¥лттык, психологияныц сипаты" деген атпен жеке к1тап болып басылды.

Зерттеулердщ цоргауга усынатын непзг1 тужырымдары:

1. Егемещц мемлекет болган казак, улты, етпел1 дэу1рде, нарьщтьщ реформа устшде езшщ улттык, дэстурлерш жаца заманга лайьщты ербтп, тоталитар-льщ тартш заманында с1щрген этнопсихологиялык,

к,убылыстардыц урдшт1 жак,тарын дамыту арк,ылы ез1 кдтарлас елдер мен улттар кдтарына шыгады.

2. К,азак, ултыныц психологиясы отарлау, тэуелдипк, устемцплдш дау1рде сщген келещпз мшез-к,улык„ двстурлерден арылып, етпел1 дэу1р, нарьщтык, экономи-каны дамыту, демократияландыру кезенднде ултжан-дыльщ, отаншылдьщ, патриоттык,> адамгерпшик, 1зг1лш кдсиеттермен гулденш квркею жолына туседь

3. ¥лттьщ психология егемендш алган мемлекет аясында рухани-сез1мдш куштерш терецнен тартып, кещнен жаюга мумкшдш алады. Ана тЬп, мвдени, керкем-внер, вдеби, гылыми муралар мен гасырлар тогысы кезещндеп. жаца заман жет1стштер1 улттык; мудде мен хальщтык, сураныскд тшелей байланысты сайма-сай дврежеде врлеу кезещне келед1.

4. Эзшдж баскдру мумю.щцгш алып, к,уралпас мемлекеттермен кдтар дамуга бет алган улт ез ортасы-нан улттык, келбетш турпаттайтын вгалдерш алга устай-ды, жогары кетеред1, ел, отан, жер, хальщ, адам тагдырын, муддесш к,оргауга сешм артады. Демократия-лык, к,огамда адам 1зеттЬпк, зиялыльщ, салауаттылык,, ынталыльщ, яигерЪпк, сетмдЪпк, енерлипк арк,ылы ем1рден ез орнын алады.

5. ¥лттьщ психология осы улт егалдершщ турпат-тылыгымен айк,ындалатын, 1шк1 рухани байлыгы, эле-уметтж, таным арк,ылы кер1нш, бейнелеу ерек-пплМмен дараланатын, экономикада, турмыс жагдаятында жалпы элеуметтш зацдыльщтар непзш-де, б1рак„ езшдж шедимш тауып баяндалатын саналы к,асиеттер.

6. Тэуелйздш заманда кдзакдын, улттык, психоло-гиясында, адамгерпшик, 1зеттиик, бауырмалдьщ, ашьщтык,, кепиилдш, зацсыйлаушылык, ерекшелжтер1 арк,ылы улттык, уйтцылык;, б1ртутастык, сак,талган бол-са, XXI гасыр белестершде к,азак,стандагы улт-улы'стар еюлдерш аталмыш к,асиеттер арк,ылы отандастырады.

Жумыстыц к,урылымы юркпеден, ек1 тараудан жене цорытындыдан турады. Квлем1 170 бет. Соцынан сезд1к жэне адебиеттер т1з1м1 бершген.

Ж¥МЫСТЫЦ НЕГ13Г1 МАЗМ¥НЫ

Шркпеде тацырыптыц мацыздылыгы, зерттелу децгеш, жумыстыц алга цойган мацсаты мен мшдеттер]., гылыми жацалыгы, теорияльщ жэне практикалык, мацы-зы, теориялык,-эд1стемелш нег1з1, цолданылуы жэне зерттеулердщ цоргауга ¥сынатьш тужырымдары бериь ген.

"¥лттык, психологияныц цалыптасуы: тенденциялар мен салдарлар" деп аталган 1-тарауда диссертант улттык, психологияны к,алыптастыратын неп.здерд1 объективт1 жане субъективт1 деп еште жштейд1. Оныц б1ршнпсше тарихи, шаруашыльщ, турмыстьщ, элеуметтж, табиги жэне демографияльщ, екшппсше мэдени идеологияльщ, бппмдш, тш, салт-дэстур жэне дши факторлар жатады.

Автордын, пайымдауынша, хальщтыц психологиясы езшщ узакда созылган тарихи цалыптасу жолында ба-сынан еткерген тагдырыныц санада сацталган бейнес1. К,азак, халцыныц тарихи даму жолы ете курдел1 жэне унем1 сыртцы эсерлердщ ьщпалымен бузылып отырган. ¥лттык, психологияныц орныгуында да осындай сыр-тк,ы эсерлердщ 1здер1 сайрап жатыр. 1р1 тарихи оцигалардыц ешцайсысы хальщтыц санасынан 1зс1з кетпейдь ¥лттыц озшщ бутшдей 1шк1 курылымы оныц д.шк1 жэне сартцы цатынастарына, экономикасына, турган аумагыныц табигатына,... тэуелдг.Шындыгында да улттьщ тарихын сол улттыц психологияеыныцсэу-летнпс1 деуге эбден болады.____

К,азак,тардыц психологиясында К,азак,стан аумагын мекендеген тайпалардыц, улыстардыц, хальщтардыц мшездершщ нышандары сацталган. Олардыц 1шшде аса айшыцтана коршетш1 - ертелькеш цазак, жерш мекендеген сак,, массагет, уйсш цацлы, цыпшак, тайпала-рынан берЬип келе жатцан багынбас ерпилдж, мэрттш, жауынгерлш мшездер болып табылады. "К,азак, - жуас халык," деген шк1р жацсак,.

К,азак,тардыц санасына жершщ кендт дархандык, пен метр1м, табигатыныц сулулыгы енернплдж мшез-дерш уялаткдн. К,онак,жайльщ - улкен аумацта шашы-

рай к,оныс тепкен хальщтьщ к,оршаган ем1рмен кдты-наскд тусуге к,уштарлыгынан, демографиялык, фактор-дыц эсершен туындаган. Тарихи даму процесшде кеп к,ыргынга ¥шыРап отырган хальщтын, туган жердщ всемдпч. мен байлыгын келер ¥РпакДа жетга.зу ниет1, бала-азамат ес1ру мак,саты кдзак,ты балажан хальщ еткен.

К,азак,тардыц улттык, психологиясы кдлыптасуына непзп эсер еткен экстенсивт! мал шаруашылыгы. Малшы хальщтарга тон енерпил, метр1мдЪпк сияк,ты кешендермен к,оса, к,азак халк,ы шалагайлъщ, салгырттьщ, жалкдулык, твр1зд! мшездерд1 де бойына с1щрд1.

Турмыс пен табигат цазак,ты енерге бешм етсе, дэстур кдзакда енерд1 мшдет егп. 9нерл1 болу - жак,сы кдсиет, дегенмен, енершиццктщ шамадан тыс керш1с беру1 кейде ресми ютерге кедерп. болып жататыны да кездесу1 мумкш.

К,азак,станньщ Рессей империясыныц отары болуы букдралык, санага багыныштыльщ кешешне енетш цулдьщ, тущлу, езгеге жугшпплш, арызк,ойльщ, жагымпаздык, нышандарын кдлыптастырды. Кецес билМ жылдары кулдьщтыц ерекше тур1 - мэцгурттш, дацгазыльщ, наукдншылдьщ, к,огамдык, санага вбден ор-ньщты. 30 жылдары автор солакдйлык, кешеш деп атаган жагымсыз мшездер букдралык, санага устемдш етть Бул кешеннщ к,урамына ураншылдык,, жау 1зде-гштк, куджшипк, кушшлдж, арызк,ойлык„ жалак,ор-лык,, апербакдндык, мшездер енедь

К,улдык, психология - кдзак, халк,ы басынан еткер-ген формацияныц сарк,ыншагы емес, Ресей тарапынан болган отарльщ багыныштыльщтыц "жем1сГ\ К,улга твн басты мшездерге азаматсыздьщ, тундлу, багынуды гана б1лу, уга.м кутш отыра беру, уйымсыздьщ зарлауьщтык, жатады.

Тоталитарлык, б1ртутастьщ жылдарында кдзак, халк,ы непзшен ек1 улкен элеуметтш топтан: 1) алые аудандар-ды мекендеген, непзшен механикаландыру децгеМ темен ауыл шаруашылык, жумыстарымен айналасатын шаруа табынан, 2) сол шаруаларды баекдру упин "санап алып ок,ытып, санап алып к,ызметке Шьтршген, сешмд1 кд-

зацтардан"1 туратын номенклатурашы кадрлардан цуралды. взге влеуметтш топтардыц букаралык, психо-логияга ecepi олс1з болды.

Кецес билiгi жылдарында басшы мен халык, букдра-сыныц арасында б1рлш болган жок,. Номенклатурадагы кадрлар ездершщ жеке басыньщ к,амы yniiH жогарыдан Tycin жаткдн нускдуларды кезс1з жене сезспз орындауды гана 61лд1, букдраныц муддеспмен санаспады. ¥лттьщ мудделерге к,арсы эрекеттер жасап, интернационалист болып Kepimn кдлуды кездеген олардыц врекеттерд., б1ртшдеп елеумегпк сииат алып, онын, ак,ыры

мэцгурттж психологияныц тубегейл1 орныгуына улас-- ты.

Малшылык, KecinneH айналасатын хальщтыц 6miMi мен медениетшщ темендМнен, турмысынын, ауыр-лыгынан, iniiMfliKKe салынушыльщтан, экологияльщ кесхрлерден туындап жататын взге де жагымсыз к,ы-льщтарымен KepiHepi табиги.

Кецес билМ жылдарында кдзацтардыц 6ip элеумет-тж-экономикалык, жене мвдени-рухани ортадан (ауылдан) екшпп ортага (кдла) оту процес1 (кенттену) баяу журдь 1987 жылы жург1з1лген зерттеулер бойын-ша К,азак,стандагы к,азак,тардыц халык, шаруашы-лыгыныц индустриялы салаларына тартылу децгеМ Орта Азия республикаларыныц жергипки. тургындарыныц осы салалардагы улес1мен салыстырганда 2-2,5 есе, взге индустриялы республикалардыц жерплжт1 тургындарымен салыстырганда 3-4 есе кем___болдь1_ Кдзак, ХалЦЫ уйьтмттпп^ятт__^яят^х!—Tfyfn рртгндр керше __алатьш—мамащщнгаьГЗкумысшы табы аз, 6ip тект1 ша-руа халк,ынан туратын этноскд айналды. Элеуметтж мешеулштщ салдарынан пайда болатын К£лецс1здштщ басхыларыныц 6ipi - аймак,тык, салгырттык,. Салгырттык, психологияны тудыратын факторларга адамныц ем1рлж к,ызметд.ндеп. интенсификация децгейшщ темендМ, ерекетке цосылушыльщтыц жет1спеу1, мэдениет пен бЬпм жутацдыгы жатады.

К,азак, халцыныц басым кепнилМнщ ауылды жер-лерде шогырланып, дипломды кадрларыныц кебшщ ша-руа ортасынан шыгуынан туындап отырган басты

'Н.Назарбаев. Абай туралы сез. "ЕК,". 10.08.1995 ж.

жет1мс1здштщ олардыц елеуметтш психологиялык беМмделу децгейшщ темендт болып табылады. Бала-лык,, жастык, шагын ауылда етхизген адамныц кала жагдайына бешмделу1 узак,, ер1 к,иын. К,алага бетмделе алмау дерт1 мен елеумегпк жарамсыздык, психология-сынын, салдары когамдьщ к,ызметтер атк,ару процесшде адамдар арасындагы кауышуда улкен кедерг1лер кел-•предь

Номенклатурашы кадрлар арасындагыларга тан бас-ты кес1рл1 мшездердщ б1р! - рушылдьщ. Большевиктер халык, арасына 1р1тш сала отырып, оны 1штей тоздыру ушш рушылдык, психологияны жасанды турде к,оздыр-ды. Коммунистер билш к,урган жылдарда кадрдыд са-насын билеген жагымсыз мшездердщ барлыгын боль-шевиктш-номенклатуральщ психология деп белек ка-растыру керек.

Кецес билт жылдарында казак жастары кесшкой мамандык алуга сьщаржактьщ танытты, ауылшару-ашыльщ, гуманитарлык бЪпм, кызмет жолын гана тацдау мумкшдт болды. БЬпм саласында непзшен алганда функциональдьщ сауатсыздьщкд жол бер1лд1, Жас урпаккд ескелен, дережеде бшлм беруд1 жузеге асы-ра алмайтын устаздар кебейдь Ол биим кутш отырган жас урпакты аналитикальщ ойлауга каб1летс1з, К¥РЫ-лымды ерекетке бара алмайтын, жуйел1 бипмд1 мецге-ре алмайтын децгейге тус1рш отыр. БЬими - интеллек-туалдьщ жет1мс1здш ез кезещнде тертшпен ауыткушы-льщ пен жалпыпсихологиялык ауыткушыльщ К¥бы-лыстарыныд себепппЫ. болып отыр.

Кдзак т1л1 едеби жэне улттьщ эдеби тш талаптарына жауап бере алмайды: бул т1лдщ ережелер1 жет1лд1р1лме-ген, орньщтылыгы жок, стильдер1 ажыратылмаган, ембебаптыгы темен, когам мушелершщ берше б1рдей мшдеттелмеген. К,азак тЬп - турмыстык т1л. Сондьщтан, оны колдану проц'есшде ерескел т1лдш диссонанстарга жол бер1ледь

"Сезден шатасу, жацылыс жазу мен кате оку,- -осылардыц бэршде мен бар... Солар аркьглы адам едетте ец теренде жаткан сырларын ашады". "Ой сез бен т1рке-стерге енп.з1ледь Т1лдщ дара жене практикальщ колда-

Фрейд 3. Психология бессознательного. М., 1990, с.367.

нысындагы дэтте сол т1лдщ шындыгы немесе нагыз куш керЛшс беред1... Адамныц мд.незш айдындау ушш оныд далай сейлететшш б1лудщ улкен мацызы бар"1.

К,азад типнде маглумат берипш. мен маглумат да-былданысы дурыс жузеге асырылмайды. Эдеби талап-тарга сай дамымаган тивдерге тан диссонанстар ой ша-лагайлыгына, ттсшше, букшхалыдтыд ютей бере-кес1здшке уласдан.

Буган дейш тЪщщ улттык психологияны кд-лыптастырушы релЛне кещл белшбей келд1. ТЪьой-арекет жуйесшдеп. байланыстардьщ сол тЬвде сей-леунплердщ психологиясына асер1 ©те мол. Ол асердщ ездер1 дазадтар ктеп журген эрекеттердщ бэршде сай-рап жатыр.

Тоталитарлык билш жылдарында мэдениет идеоло-гияга тэуелд1 болды. Солшыл идеяларды буркене оты-рып, коммунистер 30 жылдары казак зиялысын тамы-рымен дурту эрекетш жасады. Бул одигалар халыктыд санасына солакайльщ кешетне енетш жагымсыз але-уметак-психологиялыд механизмдерд1 орньщтырып кетт1. Болыневиктш идеологтар мэдениетт1 идеология-ныц долшодпарына айналдырды. Керкеменерге, бас-пасезге датад цензура орнатты. Бударага дарай багытталган маглумат оныц санасына болыневиктш идеологияньщ догмаларын с1ндре бердд.. Енжарльщ психология букаралык, сипат алды. КепшЬик догамдыд белсендЬпп.н жогалтты.

9з мадениет1 темен хальщ взгеш;кш___^аа^!РыртЕП1Г жэне езгешкше__ел1кхш4н1--келедГГ_вз^ менсшбей

л<^райдвгг_Кёдест1к идеология керкеменер жене акпарат аркылы саясаттан тысдарлыдты, ауылшылдыдты, сэбшпкт1., масылдьщты (инфантилизм) дэрштед1 жэне осы мшездер белгЪи децгейде букаральщ санадан орын алды.

"Мемлекеттш тэуелс1зд1к жэне дазадтардыц улттык, психологиясыныц даму тенденциялары" деп аталынатын екшни. тарауда улт саясатын журпзудщ бурыцгы Кецес

мемлекетшщ тусындагыдан по.лярлыд_дарама-

к,ар_сылык,к,а_ауысуыпыд_улттык, психологияга датысы

'Левитов Н.Д. Психология характера. М., 1969, с. 190191.

царастырылады. Кдзак, хал^ыныц улттык, мудделершщ алдыцгы лекке шыгуы, олардыц К,азак,стан Республика-сыныц мемлекеттж мудделер1мен б!ртутас агзалык, бай-ланыста щшыла бастауы кдзак, улты екивдершщ ездш сана децгейшщ курт есуше веер етш отыр.

Теуелиздш жагдайында ерю.н даму улттык, мудде мен ездш санага гана емес, улттык, психологияныц к,урамына енетш взге компоненттер хак,ында да жацаша тужырымдар жасауды кджет етедь Бул тургыда Н.ЖандЬщиннщ, Н.Серсенбаевтыц, А.Ф.Дашдамировтыц, М.Сужиков пен Г.Сапаргалиевтыц тужырымдарын сара-лай отырып, улттык, психологияныц езшше цурылымы усынылады. Бул жерде улттык, мудденщ ез1 емес, оны адам-азаматтыц сезшушщ улттык, психологияга жата-тыны тужырымдалады. ¥лттьщ мак,таныш, ултты к,ад1р-леу, ултк,а тендЪпктх сезшу цубылыстарыныц бершде сез1мдж (эмоционалдык,) рецк бар. Сондьщтан бул ушеуш улттык, психологияныц к,урамына енетш, улттык, сез1м кешешн цурайтын компоненттер ретшде кдрастыру ке-рек. ¥лттык, ездш сана ¥лттыц белг1с1 бола алмайды, ¥лттыц белплершщ б1р1 болып табылатын ¥лттык, психологияныц к,¥рамдас компонент! бола алады.

¥лтты келбейттейтш, оныц т¥рпаты ек1лдер1 жене оны келбеттей алмайтын елеуметтш топтар болады. К,азац ултын келбеттейтш елеуметтш топтарга жогары саналы зиялы кдуым мен отаншылдыгы бар салауатты буржуазия жене олардыц ой-тгарше ден к,оятын, елеуметтш куш ретшде керше алатын енеркесш жумыс-шылары жатады.

¥лттык, психология улттыц т¥рпаты ешлдершщ ба-сым кеппплМнщ санасына с1шст1 болган, оларды езге ¥лт екшдершен езгешелеп туратын, олардыц ойына, со-лай болган соц, ерекетше басшылык, ететш елеуметтш-психологиялык, кешендердщ жиынтыгы болып табылады.

Республика экономикасын нарык, кдтынастарына ла11ык,тап кдйта к,уру, меншштщ кеп турлдхшщ ем1р жузше ену1 ещцрп.ш куштердщ мулдем жацаша орна-ласуына, хальщтыц елеуметтш к,урылымыныц Т¥бегейл1 езгеркггерге ушырауына екелш отыр. Соцгы жылдары к,азак,тар арасында кенттену процеа. жедел журуде. Алайда цалага к,оныс аударган к,азак,тардыц елеуметш-

психологиялык, бешмделу процесшщ к,алыпты журу1 ел економикасыньщ жак,саруына тэуелдь Зиялы к,ауым сапалык, даму устшде. Аса мацызды елеуметтш езгер1стердщ б1р1 - улттык, буржуазия табынын, пайда болуы болып табылады. Алайда, олардын, кебшщ сана-сында отандык, мулшке ие болып, ешм енд1ру арк,ылы ел байлыгын арттыруга тырысу жок,. Байлыкда кездей-сок, ие болган олардыц бойынан салауатты улттык, бур-жуазияга тон психологияны 1здеуге болмайды, байыган кулдын, мшездерш гана табу га болады.

Твуелс1зд1к жагдайындагы демократиялык, еркшдш-тер к,аз1рп. кездеп. улттык, психологиянын, дамуында ек1 тенденциянын, орын алуынын, себешта. болып отыр. Оныд б1ршипс1 - ултты келбеттеупи елеуметтш топтардын, санасынан улттьщ психологиянын, бар бол-мысы уйлес1м тауып, кдйтадан жацгыра бастауы. Екшппзд - отарлык, тауелд1лш, езгеге багыныштылык, ке-зецдершде керш:.с берш келген сарк,ыншак, психологиянын;, жолдан к,осылган турл1 келециз мшездердщ к,огамдык, санадан кешн ысырыла бастауы.

Тауелдипк жагдайында елеуметтш санадан орын алган жагымсыз психологиялык, кешендерд1 шыгу теп. жене врекет ету механизмдерше кдрай ушке жштеуге болады. Олардыц б1ршнпсше - елеуметтш санадан бурын да коршш берш келе жаткдн, б1рак„ практикалык, мацыз ала алмайтын, жойылуга бет алган, адамдар кдуымдастыгынын, улткд дешнп. тниндерше тэн сарк,ыншак, психологиялык, механиамдер—жатадыГ Екшнпсше бурьга^£дза^№щ--7Лттьщ_салась^ болмаган, -оФаряеткГжене'тоталитарлык, режимдер кезшде жолдан жук,тырылган механизмдер, уппнпи топкд елеуметтк-турмыстык, факторлардьщ эсершен халык, букдрасыныц санасында белгЪп децгейде керш1с берш келе жаткдн, б1рак„ к,огам алга баскдн сайын кемесшлене беретш, кезшде патшалык, жэне тоталитарлык, етмпплштщ багытталган мешеулещцру саясатынын, нэтижесшде жа-санды турде суйретиип журген келещиз к,убылыстар жатады.

К,азак,станнын, мемлекеттш тэуелиздш алуына бай-ланысты кдзак, халк,ынын, улттык, мудделершщ алга тартыла бастауы Кдзацстанда туратын орыс жэне езге

тект1 журттар ек1лдер1 унин ацтарылу психологиясын тудырды. K,a3ipri К,азак,станда к,алыптаскдн ахуал сая-саткд ден к,оятын журтшыльщты мудделерх жагынан 6ip öipiHe кдрама-кдрсы eid полюске шагырландырып отыр.

0кш1шке орай, орыс халцынын, улыорыстьщ шо-винистш жене империяшылдык, рухта кептен 6epi тербиеленш келе жаткднын атай отырып, автор кез келген жерп.лшт1 орыстын, К,азак,станныд Рессейден белшш кету1н цаламайтынын 6yriHri куннщ айгагы, цалыптык, жагдай ретшде кдбылдау керек деп тужы-рымдайды. Кдзацстанда туратын орыстар Ресейге буйрепн бурмай тура алмайды. Олардыц орыстык,-отаншылдык, сез1мдер1 жогары дамыган. Буган табиги кубылыс ретшде, реалдыльщпен кдрай б1лу керек.

Ken ултты К,азак,стан аумагында барлык, улттык, топтардыц мешлшше еркш дамуы унин мумкш жагдайдын, 6epi жасалуы керек. Сонымен к,оса, уни-тарлы мемлекет болгандьщтан, барлык, улттык, топтар мудделер1 унитарлы мемлекет шецбершде шеппледъ

Ал жергЪпкт1 хальщтьщ улттык, мудделершщ мем-лекеттш децгейде кднагаттандырылып жаткднына к,ызганыш немесе наразылык, атаулыньщ кдндайы болса да, ол саяси сауаттыльщтын, нетижеЫ. бола алмайды. 0йткен1, К,азак,стан - кдзак, ултынын, б1рден 6ip eMip суру ареалы. К,азак, ултыныд мудделер1 тек К,азак,станда гана толык, жузеге асырылады.

К,азак,станда орыс автономиясын куру, Солтустш К,азак,стандагы кейб1р облыстарды Ресейдщ кдра-магына к,осу немесе егемен елдщ аумагында езге мем-лекеттщ ескери уйымдарын (казачество) куру идеялары-ньщ епщандай халыкдралык, хук,ык,тык,, саяси-элеуметтж жене адмагернилш Heri.3i жок,. BipiKKeH ¥лттар ¥йымынын, Жаргысына, халыкдралык; кдтына-старда к,алыптаскдн езге тертштерге жене 1977 жылгы Хелсинкиде еткен Кецестщ К,орытынды Актысыныц принциптерше сай Кдзак,стан YKiMeTi жогарыдагыдай идеялардьщ icKe асырылуына жол бере алмайды. Муны езге журт ек1лдер1 тусш1стшпен кдбылдауы керек.

Эшмнплш шаралармен жасалган сандык, басымдык, та мелекеттщ улттык, курылымын езгертуге непз бола

алмайды. 50 жылдардын, аягына тамангы К,азак,станда жасалган орыстардын, сандык, басымдыгы жасанды турде жузеге асырылган болатын,

К,орытындыда диссертациядагы нег1зг1 тужырым-дарды саралай келш, улттьщ психологияньщ алдагы уакыттардагы даму багдарларына долбар жасалынады. К,аз1рп кезендеп. зерттеу сатысынан карай отырып автор казак халк,ынын, алеуметтш психологиясынын, даму барысын темендейше топшылайды.

К,азак,тардын, алеуметтш психологиясындагы взгер1стер республика тауелс1зд1гш жариялаганнан кеш.н орын алган ем тенденцияныц ары карай дамуынан туындайды. ¥лттык, психологияньщ жагымды кешендер1 Кайтадан айшьщтанып, бурынгы уйлес1мше оралып, к,аз1рп кезецнщ жаца сапалык, к,ассиеттер1мен толыга туседь К,азак,и озык, дэстурлерд1 бойына снцрген, улттык, мудеш унем1 ескерш отыратын, улттык, ездш санасы жогары, улттык, психологияньщ барлык, унамды кешендерш алып журетд.н алеуметтш топ ек1лдер1 кебейе бередь

К,азак,тардын, кала енеркас1бше тартылуы, олардын; арасынан инженер-техник, маманданган жумысшы л<ане кесшшшердщ кептеп шыгуы олардыц езге еркени-етт1 журт ешлдершен унамды мшездер мен дэстурлерд1 кабылдап алуына, елемшц оркениетт1 журттары арасын-да багаланатын урд1стер мен к¥нДыльЩтаРДЫ, адептер мен тартш калыптарын мецгеруше ьщпал етедь

Отарлык тоталитарлык устемдш за^лалында__желдес1г косылган жагымсыз_кешвндер-туг01Г^ар^ психоло-

-рияж>щ Мёхализмдер когамдьщ санадан алган орнын босата бастайды. Олардын, кейб1реулер1 каз1рдщ езшде кемескшене бастады. Рушылдьщ психология б1ртшдеп жойылады.

Отар хальщтарга тан багыныштьщ кешенше енетш кубылыстар, коммуниста бшик жылдары санага с1цген солакайльщ мшездер жойылады. Олардын, кейб1реулер1 каз1рдщ езшде сап тиылды деуге болады. Дегенмен, нарьщ катынастары когамдьщ ем1рге тольщ енгенге дейш науканшылдьщ, дацгазалык сиякты боль-шевиктш-номенклатуральщ психологияньщ саркын-шактары арекдак кер1тс берш отырады.

Кдзак, тЪп турмыстьщ сез саптау стилшен арылып, толык, ресми кдлыптарга тускеннен кейш 6úiím мен мадениет курт врлей бастайды. TLri тузелгенде ой тузелед1. Ауыткушыльщтыц барлык турлер1 т!л арк,ылы маглумат 6epuiici мен маглумат кдбылданысы тузелгеннен кейш жойылады.

БШм мен мадениет ерлеп, дшнщ бедел1 арткан сайын тартштен ауытцушылык, пен маскунемдш азайып, моральсыздык, жойыла бастайды.

Кенеттену npou,eci дала тургындарыныц ауыл

шаруашыльщ ешмдерше тапшылыгы бшше бастаганга дейш журедь Бул процес ауыл тургындарыныц жалпы хальщтыц iniiHfleri улес1 10-15 процентке тускенге дейш журу1 мумк1н. Сол кезде ауыл шаруашыльщ жумыстарыныц механикаландыру децгеш мен

цогамдык, жумыстыц интенсификациясы артады. Бул жагдайлар шаруашыльщ факторы тугызып отырган жагымсыз психологиялык, кешендердщ жойылуын тез-детедь

Тауелс1здш жагдайында цогамды демократияланды-ру процес1 олеуметтж психология мэселелер1мен айна-лысушы галымдардыц алдына жаца зерттеу объек-TÚiepi мен тацырыптарды тартып отыр. Олардыц кейб1р езект1лер1 ретшде автор темендеп. мэселелерд1 усынады: алеуметтш психологияны кдзак, талшде зерттеулер журпзетш 1ргел1 гылымга айналдыру; кдзацтан озге журттар психологиясын зерттеп, к,азак,стандьщ-

отаншылдык, арналарга багыттау; цазацтардыц кенттену жэне кдлага алеуметтш психологиялык, бешмделу проце-стерш зерттеу; кдзак, тшшде психолингвистика гылымыныц nerÍ3rÍH кдлау; дшнщ, моральдыц, спирттш 1.ш1мдштерд1 пайдаланудыц улттык, психологияга жэне рухани дэстурлерге эсерш зерттеу...

Диссертацияныц nerÍ3ri тужырымдарыныц бас-пасезде жариялануы:

1. ¥лттык, психологияныц сипаты. //К,Р БЬпм ми-нистрлМнщ республикалык, баспа кабинет!, 1993 ж., 12,5 б.т. 190 5ет.

2. блеуметтш-психологиялык, беМмделу жэне образ шынайлыгы. //Жулдыз, 1988 ж. № 12,

96-105 беттер. 0,Ъ Ъл.

3. Кецес кезшдеп. кенжелеу. //Ак,ик,ат. 1994 ж. № 4, 44-48 беттер. О, Ъ <Г-т.

4. Рушылдьщ-к,атерл1 дерт. //К,азак, вдебиет!, 8.08.1995 ж. 0,25 б.т. 8-бет.

ЖУКЕШЕВ КДНАТ МУРАТБЕКОВИЧ

ФОРМИРОВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПСИХОЛОГИИ В СОЦИО-КУЛЬТУРНОМ КОНТЕКСТЕ

Работа посвящена социо-культурному обоснованию природы национальной психологии казахов. На рубеже веков национальная психология нации, этнических груп подвергается серьезным изменениям под воздействием происходящих процесов. Казахская национальная психология в силу объективных и субъективных факторов имеет свои специфические особенности тарнсформа-ции. Отход от тоталитарной системы и образа мышления, осознание рыночных преоброзовании, демократизация социально-политической жизни настоятельно требуют анализа природы национальной психологии казахов, восприятия ими современной реальности, ценностных ориентаций и тенденций адаптации к новым условиям жизни. В работе показывается, что с провозглашением суверинитета Казахстана и реальным обогащением его содержания происходит коренной рост национального самосознания кцяу»", р^т^н ч^1" ранее по--давленних тоталитарным режимом черт и проявлений национального характера и психологии. Одновременно, считает автор, происходит очищение национальной психологии от навязанных идей ритуалов, открывается простор для возрождения и расцвета национальных ценностей, наиболее адективно отвечающих интересам казахской нации, вхождению ее в современный цивилизованный мир.

Kanat Huratbekovich Zhukeshov.....

SOCIAL AMD CULTURALBASISESCDF-NmOHAL:3RSYCBOLOGi:

*The present- research", is dedicated..to. social, and cultural,ba-... sises of Kazak. national-psychology. The psychology .of. any.nati-". on, ethnic, group is subjected to. serious, changes affected, by,' current historical processes.. .In..these terms;the. .Kazak. nationals '.. psychology, has its specif ia.peculiarities_.of. .transformation-bar.-sed on impartial and subjective, factors.. .The: deviation .from.to-.-.' talitarian.system. and. way .of thinking, . ..setting .of . market, re-. • forms, democratization of. political, life- demand ->non-ordinary.. . analysis of Kazak national, psychology's, nature,. .its. perception...'.' of modern reality, valuable, orientation and adoption „tendency., to new life conditions...-This thesis demonstrates.the. general..-, growth of Kazak. national self-awareness, ...the traits, establish.-,,.', ment formerly stressed ..by. totalitarian regime and.'.appearance. ..of.V national character and. psychology depending..on. proclamation. sovereign Kazakstan. and. social and cultural.enrichments... At. the,; same time,, according to author, position, national, psychological . clearance, of. forced ideas,, required, rituals takes, place.,, and. it... opens the perspective, for revival and ..prosperity... of natioanlv-values adopted., to Kazak national, interests, . and. promotes, its'*.;, position in civilized modern.world.