автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Хафиз Шерази и Алишер Навои (вопросы традиции, мастерства и новаторства)

Текст диссертации на тему "Хафиз Шерази и Алишер Навои (вопросы традиции, мастерства и новаторства)"

Министерство образования Республики Таджикистан Худжандский государственный университет имени

Б.Гафурова

20 0.5 0 5 51 G

На правах рукописи

Суюнов Мавлонберди Рахмонович

ХАФИЗ ШЕРАЗИ и АЛИШЕР НАВОИ

(вопросы традиции, новаторства и мастерства)

Специальность: 10.01.03. - Литература народов стран зарубежья (персидско-таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание учёной степени кандидата филологических наук

ный руководитель: АБДУКАДЫРОВ АБДУСАЛОМ -доктор филологических наук, профессор

Худжанд - 2004

Вазорати маорифи ^ум^урии То^икистон Доншиго^и давлатии Ху^анд ба номи академик Бобо^он Рафуров

Ба х,укми дастнавис Суюнов Мавлонбердй Ра^монович

Х.ОФИЗИ ШЕРОЗЙ ВА АЛИШЕР НАВОЙ

(Масъалах^ои анъана, навоварй ва майорат)

10.01.03.- Адабиёти халкдои кишвар^ои хори^й (адабиёти форсу то^ик)

РИСОЛА

барои дарёфти дара^аи илмии номзади фанзой филологй

Ро^бари илмй: АБДУК,ОДИРОВ А БД У С АЛОМ -доктори улуми филологй, профессор

Хучанд - 2004

МУНДАРИЧД

Мук,аддима..................................................................................3-10

БОБИ 1.

Х,офизи Шерозй ва пайравони у дар назми узбек дар сада^ои Х1У-ХУ

1. Х,офизи Шерозй - сухансарои бузурги форсу то^ик........................11 -28

2. Идомаи анъана^ои ашъори Х,офизи Шерозй дар адабиёти узбеки аср^ои

Х1У-ХУ..............................................................................29-48

3. Муносибати Алишер Навой ба адабиёти форсию то^икй ва э^одиёти

Х,офизи Шерозй...................................................................49-68

БОБИ И.

Анъана^ои Х,офиз ва навовари^ои адабй дар «Девони Фонй»

1. Татаббуънависй дар адабиёти форсй ва татаббуоти Навой бар ашъори

Хрфиз................................................................................69-85

2. Таллинн образи ринд дар ашъори Х,офиз ва Навой.......................86-99

З.Ч,илва^ои хоси ма^орати бадей дар татаббуоти Навой-Фонй.........100-112

БОБИ III.

Анъанах,ои Х,офиз ва ма^орати Навой дар «Хазойин-ул-маонй»

1. Татаббуънависии матбуъ дар э^одиёти Навой...........................113-128

2. Шеъри маснуъ ва ма^орати Навой дар татаббуънависии маснуъ...129-142

3. Давоми анъана^ои Х,офиз дар шеър^ои мавъиза ва мизони бадеият

.............................................................................................143-152

Хулоса...................................................................................153-157

Руйхати адабиёти истифодашуда ...............................................158-170

МУК^АДДИМА

Мо^ияти илмии мавзуъ ва мух,им будани таэдици он. Анъана^ои адабй яке аз омил^ои му^ими риво^и адабиёти бадей ба шумор меояд. Ташаккули бонизоми анъана^ои адабй, мансубияти он^о ба муносибати эчодй барои зу^ури навгоних^ои адабй рох, мекушояд. Баробари идомаи анъана^о, барои ба вучуд овардани навовари^о дар сохтмони шаклии ма^орати бадей хизмат мекунад. Омезиши анъанот, навгонй ва майорат дар ^ама давру замон ба ривочу равнак;и адабиёт мусоидат кардааст. Бинобар он, дар адабиёти тамоми халцият^о аз адиби тозаэчод то нависандаи забардаст масоили анъана, навоварй ва мах,оратро сарфи назар кардан гайриимкон аст. Нуктаи мазкурро дар ^ама даврах,ои адабй ва фаъолияти адибони замон метавон ба мушох.ида гирифт.

Шамсуддин Му^аммад Х^офизи Шерозй (1321-1389) хдмчун шоири номвар на фацат анъана^ои адабиро амик; омухта ва азбар намуд ва дар асоси онх^о ма^орати бадеии хешро такомул бахшид, балки навгониву анъана^ои хеле му^ими адабиро ба вучуд овард, ки имруз ба номи ин шоири шуридасар мансубият доранд. Х,офизи Шерозй дар рушду нумуи адабиёти форсу точик ва адабиёти халкдои дигар хидмати шоистае намудааст. Лозим ба таъкид аст, ки ашъори Хрфизи Шерозй ба эчодиёти сардафтари адабиёти классикии узбек - Алишер Навой (1441-1501) низ таъсири фаровон гузоштааст. Бардошт ва истицболи Навоиро аз Х,офиз дар девони у дак;ик;ан метавон ба мушо^ида гирифт. Навой дар пайравии Х,офиз бештар аз 200 газал навиштааст. Агар аз назари аввал у бар мабнои суннат^ои хоси ашъори Х,офиз девонеро ба забони точикй тадвин намуда бошад, аз суи дигар дар ашъори ба забони узбекй эчоднамудааш ^ам ба анъана^ои Х,офиз пайравй кардааст.

Дар девони Навой ба як идца газалх.ое метавон дучор омад, ки дар пайравй аз газалх.ои Хрфизи Шерозй ба цалам омадаанд. Илова бар ин Мир Алишери Навой бо равиши Х,офиз ба газалиёти шоирони дигар низ татаббуъ^о навиштааст, мутобици анъаноти Х,офиз ашъори тазмин, маснуъ» ва мавъиза^о офаридааст, ки то имруз ин масоил, умуман анъана^о ва навгони^ои адабии Х,офиз дар ашъори Навой, мук;оисаи ма^орати бадеим ин ду шоири муцтадири адабиёти форсу то^ик ва узбек мавриди та^цик; царор нагирифтааст. Них,оят, мавзуи таъсири анъана^ои Хрфиз бар ашъори Навой, ки дар густариши равобити адабии тонику узбек мавцеи хосса дошт, ниёз ба тадк;ик;и чудогона дорад.

Дар фосилаи барои х,ар ду халк;и сох,ибистик;лол ва аз лихрзм Чугрофиву таърихй паиванди к;авй дошта, омузиш ва та^к;ик,и таърихм робита^ои адабй, дар х>амин радиф ривоч бахшидани х.амкорих.ом минбаъда низ а^амияти му^имеро сох,иб мебошад. Зарурати тах,к;ш<;и: мавзуи дар рисола интихобшуда дигарбора ин андешаро собит месозад.

Дара^аи омухта шудани мавзуъ. Ба тадк;ик;и таъсири анъана^ои Х,офиз ба э^одиёти Навой дар адабиётшиносии солх,ои 60-уми садаи Х>С 0F03 бахшидаанд. Бори нахуст олими шинохта А.Х,айитметов дар монографияаш, ки ба та^лили лирикаи Навой бахшида шудааст, ин андешаро баён кардааст. Тадк;ик;от асосан ба та^лили шеър^ои узбеким Навой бахшида шудааст, Мавсуф зикр менамояд, ки дар баъзе маврид^о дар талцини образ ва мавзуъ^ои анъанавй Навой аз Хрфизи Шерозй илх,ом гирифтааст. Олим андешаро и Навоиро дар бораи Хрфиз дар мак;олаи чудогонааш низ ба цалам овардааст (2.82,8-12).

Дар адабиётшиносии Эрон таэдик;и ашъори Х,офиз доираи фарохи тадцицоти олимони ин кишварро фаро гирифтааст. Аз чумла, Ба^оуддинм Хуррамшо^й дар «Х,офизнома»-и хеш баробари шар^у басти газалиёт 6li

мавзуи таъсири шоирони пешин ба ашъори Хрфиз дахл кардааст. Рукниддини Хумоюнфаррух, Х,асаналии Х,аравй ва дигарон бар шарх,у басти ашъори шоир цадам бардоштаанд.

Дар адабиёти то^ик низ назари хоси адабиётшиносй ба масъалахри хрфизшиносй 40 й дорад.Академик А.Мирзоев дар силсиламакрлахрш худ, ки ба унвони «Фонй ва Хрфиз» шухрат доранд (1.21,5-14), масъалаи муносибати Навоиро ба эчодиёти Хрфиз аз мавзуоти му^им дар адабиётшиносй шуморида, бештар ба татаббуъхре таваччух> намуд, ки бо тахаллуси Фонй навишта шудаанд. Номбурда ин андешахряшро дар макрлаи ба забони узбекй иавиштааш низ такрор кардааст (2.26, 53-62).

Профессор Э.Шодиев дастуре таълиф намуд, ки «Алишер Навой ва адибони форсу то^ик» унвон дошта, дар он рочеъ ба муносибати Навой ва эчодиёти Хрфиз х,амчун идомабахши пайравй ба фаъолияти шоири бузурги тоцик аз чониби шоири узбек сухан рафтааст (2.69, 53-61). Дар «Фазилатхри ^азрати Навой» ном силсиламакрлахри олим, бахусус дар «Девони Фонй» низ оид ба идомаи анъана^ои Х,офиз дар эчодиёти Навой фикру мулох,изоти мух>им изхрр шудаанд (2.71, 78-87, 99-105).

Адабиётшинос Ё. Исхркрв дар рисолаи худ, ки ба та^лили поэтикаи девони «Хазойин-ул-маонй» бахшида шудааст, татаббуи Навоиро бар газали Хрфиз, ки бо радифи «зад» ба к;алам омадааст, му^оиса карда, вобаста ба ин дар хусуси махррати ин ду шоир баъзе муло^изоташро баён доштааст(2.20, 112-119). Х,амчунин андеша^ои мух>им оид ба махррати татаббуънависии Навой дар макрлахри олимони шинохтаи тонику узбек Р.Хрдизода (1.40, 110-120), Ш.Шомух.аммедов (2.75, 285-308), Р.Во^идов (2.12, 25-32) ва А.Абдукрдиров (2.5, 14-16; 2-4, 17-21) оварда шудаанд.

Дар рисолаи номзадии адабиётшинос М.Азимов бошад, газалиёти ба забони узбекй тарчума шудаи Хрфиз мавриди та^лил к;арор гирифтаанд

(3.1). Ин нукта низ масъалаи равобити адабй ва анъана^ои адабиёти х;ар ду халк;ро ифода менамояд.

Дар рисолаи номзадии адабиётшинос А.Худойдодов (3.30) мавцеи газалиёти Х,офиз дар таърихи робита^ои адабии тонику узбек ба маърази тахдик, гирифта шудааст. Баробари ин, дар тадцицоти номбурда ашъори намояндагони шоирони узбек дар аср^ои XIV то охир^ои садаи XIX тах^лил гардидаанд. Биноан, оид ба идомаи анъана^ои Х,офиз дар эчодиёти Х,офизи Хоразмй, Атои, Саккокй, Гадой, Лутфй ва Алишер Навой муло^изоти судманд баён гардидаанд.

К,обили тазаккур аст, ки дар дигар тадк.нк.от, ки ба эчодиёти Алишер Навой бахшида шудаанд, ро^еъ ба таъсири анъаноти Х,°ФИЗ ба ашъори у ба зикри андешах>ои мушаххас дучор намеоем. Аз суи дигар, дар расоиле, ки дойр ба эчодиёти Х,офизи Шерозй бахшида шудаанд, низ ин мавзуъ к;аламдод нагардидааст. Маълум мешавад, ки ин мавзуъ дар адабиётшиносй ал^ол махсус ва пурра омухта нашудааст. Зеро фикру андеша^ое, ки дар рисолаву макрлах^ои илмии дар боло номбурда оварда шудаанд, имкон намеди^анд, ки дар хусуси масъалаи мавриди назар андеша^ои мустацил ва чудогона баён дошта шавад. Мах^з ^амин таджик; нагаштани масъалаи мазкур та^озо дорад, ки он ба х>айси мавзуи асосии тадк;ик;оти рисолаи мо интихоб гардад.

Мацсад ва вазифа^ои рисола. Дар эчодиёти Алишер Навой суннатх>ои хоси шеъри Х,офизи Шерозй мавцеи хосса дошта, таъсири фаровон гузоштаанд. Вок,еан, худи шоир х,ам таъсири шеъри Х,офиз ва анъана^ои уро ба ашъори хеш таъкид намуда мегуяд, ки «ба назми Навой назарандозй нест...^ар байти холй» (2.37,516). Аз ин ру, мак;сади асосии рисола, пеш аз ^ама, тах>к;ик;и таъсири анъанах^о ва суннат^ои хоси ашъори Х,офиз ба эчодиёти Алишер Навой, навгони^ое, ки дар ин замина ба вучуд овардааст,

х,амчунин тах,лили к;иёсии ма^орати х^унарии шоир дар суннатгарой ва бардошт аз равиш^ои хоси ашъори Х,офиз мебошад. Аз ин ру, вазифах.ои асосии тах,к;ик;отро ба таври зайл муцаррар намудан мумкин аст:

- Муайян намудани арзиши илмй ва адабии осори Х,офизи Шерозй; -муайян кардани пайравони аслии ашъори Х,офизи Шерозй дар назми асрх>ои XIV-XV -и узбек;

-тадцик.и масоили анъана ва х,унари сухангустарии х,амзамон ва шогирди Х,офизи Шерозй-Х,офизи Хоразмй, ки ба у бевосита иртибот ва х,амкорй доштааст;

-муносибати Алишер Навой ба адабиёти то^ик, тах,лили пазарии ба^ои Навой дар мавриди Х.офизи Шерозй ва э^одиёти у;

-муайян сохтани анъанах^ои Хрфизи Шерозй дар газалх,ои Саккокй, Атой, Гадой, Лутфй ва Х,усайнй, ки дар асрх,ои XIV - XV х,аёт ба cap бурдаанд;

-мук;аррар намудани анъана^ои Х,офиз ва навгоних,ои адабй дар «Девони Фонй»;

-татаббуъ, анъанаи татаббуънависй ва та^лили татаббуоте, ки Алишери Навой бар газалх^ои Х,офиз навиштааст;

-аз чих^ати илмй к;иёс намудани образи ринд дар ашъори Х,офиз ва Навой ва ба ин васила нишон додани чанба^ои иртибот ва фарцияти онх,о;

-дар асоси бадеияти татаббуъ^ои Навой такмил додани масомли анъана, навгонй ва майорат;

-муцаррар кардани ма^орати бадеии Навой мутобик,и меъёр^ои шинохти анъаноти Х,офиз дар «Хазойин-ул-маонй»;

-нишон додани анъанах,ои Х,офиз дар татаббуъх,ои матбуъ, маснуъ» ва мавъизаи ашъори узбекии Алишер Навой ва тах^ици илмии он^о.

Навовари^ои рисола. Та^к;ик;от собит намуд, ки фикру муло^иза^о дар бораи таъсири анъана^ои Хрфиз дар эчрдиёти Алишер Навой пешни^одгардида чи^ати х^аллу фасли комилу илман асосноки муаммои мазкур мусоидат намекунанд. Биноан, дар тадк;ик;оти мо бори аввал анъанаи Х,офиз дар э^одиёти Навой, навовари^ои адабй, ки ба х>амин боис пайдо шудаанд ва дигар масъала^ои марбут ба майорат та^к,ик; шудаанд.

Дар рисола мавзуъ, гоя, образ, вазн, цофия, радиф, саноеи шеърй ва услуби бадей, ^амчунин ваздати анъана, навоварй ва майорат, ки дар татаббуоти Алишер Навой бар газалиёти Хрфиз оварда шуда, дар «Девони Фони» гирд омадааид, муцоиса ва та^лили пурраи худро ёфтаанд. Дар рисола анъанах,ои Х,офиз дар девони «Хазойин-ул-маонй»-и Навой бори аввал та^лил гардида, татаббуоти матбуъ ва маснуъ/ шеър^ои пандуахлоции шоир як^оя бо масъалаи мах>орати бадеии онх>о тадцик, шудаанд.

Равиши таэдик^ Х,ини омузишу та^цик;и мавзуъ муаллиф асосан аз усули мук;оисавй-типологй, муцоисавй-таърихй ва аналитики истифода намуда, анъана ва тачриба^ои донишмандони маъруфи ватаниву хори^й ба мисли Ба^оуддини Хуррамшо^й, Рукниддини Х,умоюнфаррух, К,осим Ранй, Е.Э. Бертельс, А.Е.Бертельс, Н. И. Пригарина, А. Мирзоев, Р.Х,одизода, А.Афса^зод, А.Насридцинов, К,.Восеъ, Х.Шарифов, М.Ансор, А.Худойдодов, Э.Рустамов, Э.Шодиев, А.Х,айитметов, Р.Вох,идов, А.Абдуцодиров ва дигаронро пайгирй кардааст.

Арзиши назарй ва амалии тадк;ик;от. Рисола дар бораи анъана^ои Х,офизи Шерозй дар ашъори Алишер Навой ва Х,офизи Хоразмй, анъанаи татаббуънависй, масъала^ои навоварй ва майорат, ашъори матбуъ, маснуъ, ^амчунин поэтикаи шеър^ои мавъиза (иандуахлок;й) маълумоти тозаи назариявй медих,ад.

Арзиши илмии рисола дар он зо^ир мешавад, ки матолиби он ба^ри омузиши ^араёни робита^ои адабй ва анъана^ои э^одй, таъсири адабии масъала^ои навоварй, майорат ва татаббуънависй мусоидат мскунад. Илова бар ин, х,ангоми навиштани боб^ои ало^идаи китоб, дастуру рах^намохр барон толибилмони мактабх,ои олй ва тах,силоти ^амагонй, ки ба эчодиёти Х^офизи Шерозй, Алишер Навой, Х,офизи Хоразмй, Саккокй, Атой, Гадой, Лутфй ва Х,усайнй бахшида мешаванд, ба хранен сарчашмаи арзишманди нлмшо назариявй хизмат мекунад. Х,амчунин аз маводи рисола дар чараёни гузаронидани машгулиятх,ои семинарй, курской тахассусй дар мактаб^ои олй фаровон истифода бурдан мумкин аст.

Сарчашма^ои таэдик;. Девони ашъори Хрфизи Шерозй, Алишер Навой, Хрфизи Хоразмй, Саккокй, Атой, Гадой, Лутфй ва Х,усайнй манбаи асосии ин рисола ма^суб мешаванд. Инчунин аз девон^ои газалиёти шоирони мандури точик Хочуи Кирмонй, Амир Хусрави Де^лавй, Саййид К,осими Анвор ва Абдура^мони Ч,омй истифода шудааст.

Му^окимаи рисола. Рисола дар мачлиси якчояи кафедра^ои адабиёти классикии точик, адабиёти узбек, х,амчунин кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти узбеки Донишгох>и давлатии Хучанд ба номи академик Б0604011 Рафуров (царори №8 аз 2-юми апрели соли 2004) ва чаласаи сексияи адабиётшиносии Шурой илмии назди Донишгхди давлатии Хучанд ба номи академик Б06040Н Рафуров (царори №5 аз 6-уми сентябри соли 2004) мухркима гардида, барои ^имоя тавсия шудааст.

Натичах,ои тадк;ш<,от солкой 1996 ва 2001 дар симпозиуми байналхалцй, ки дар Донишго^и давлатии Хучанд ба номи академик Б06040Н Рафуров баргузор гардид, ^амчунин анчуман^ои анъанавии илмии олимони чавон ва ирофессорону омузгорони донишгох» (1996-2003), анчумани илмии олимони чавони со^аи филология, ки дар Пажух^ишгох^и

адабиёти ба номи Алишер Навоии Академияи Фанх,ои Ч,умх,урии Узбекистон (1996-1997) дойр шуд, ба ^айси маъруза пешниздц шудааст.

Нати^аи асосии тад^ик.от дар шакли 1 монография, 11 мак;олаи илмй, 3 тезис интишор ёфтаанд.

Маводи рисола дар факултаи филологияи узбеки Донишго^и давлатии Хуч,анд ба номи академик Бобо^он Рафуров х,ангоми омухтани масоили анъана, навгонй ва ма^орати адабй дар э^одиёти Алишер Навой, инчунин х,ангоми навиштани рисолах.ои дипломй, коркой курсиву контролй дар мавзуъ^ои робитах,ои адабй, татаббуънависй ба сифати дастур хидмат карда метавонад.

Сохтори рисола. Рисола аз мук;аддима, се боб, хулоса ва руйхати адабиёти истифодашуда иборат аст.

11

БОБИ ЯКУМ Х.ОФИЗИ ШЕРОЗИ ВА ПАЙРАВОНИ У ДАР НАЗМИ УЗБЕК ДАР САДАХрИ XIV-XV

Фасли 1

Х,офизи Шерозй -сухансарои бузурги форсу то^ик

Шамсуддин Му^аммад Х,офизи Шерозй (1321-1389) яке аз намояндагони тавонои адабиёти ч,ах,онй ба шумор меояд. Вай дар рузгоре зистааст, ки адабиёти форсу то^ик дар Машрик;замин дар ав^и камолот к;арор дошт. Шоирони забардасти форсу то^ик Ибни Ямин (1286-1368), Хочуи Кирмонй (1281-1352), Убайди Зоконй (1270-1370), Салмони Совами (1300-1376), Носири Бухорой (соли вафоташ 1371), Камоли Хучандй (13181401) х,амасри Х,офиз буда, дар ин даврои барои такомули адабиёти форси нак;ш гузоштаанд. Миёни ин шуаро мак,оми Хо^аи Шероз дар густариши адабиёти форсй ба таври хосса таъкидшуданй мебошад.

Х,офиз дар шахри Шероз, ки ^амчун маркази шеъру шоирй шухрат дорад, чашм ба олами х,астй кушодааст. Ин шахри бузург зодгох, ва мавтани шоирони бузурге, мисли Саъдии Шерозй (1204-1292), Сох,иби Шерозй, Х,айдари Шерозй (асри XIV) ба шумор меояд, ки дар к,аламрави адабиёти форсй чойго^и махсус дарёфтаанд.

Аз сарчашмахр рушан мешавад, ки Х,офиз тамоми умр дар зодгох,аш зистааст. Дар ашъораш му^аббати хешро нисбати Шероз бо самимияти афзун ифода кардааст. Хосса, 6ofh мах^аллаи Мусалло, руди х,амшафати он-дарёи Рукнободро, ки дар Шероз маълуму маш^ур х,аст, мавриди ситоиш к;арор дода, ки х,амагй му^аббати шоирро ба ватани хеш ифода мекунад. Дар васати ашъори шоир бор^о ба ин гуна тавсифот, ки баёнгари мух,аббат ба ватани худ мебошанд, дучор меоем:

Бидех, сок;й, май боцй, ки дар чаннат находи ёфт, Канори оби Рукнободу гулгашти Мусаллоро (1.46,33). Х,офиз дар адабиёти форсу то^ик бештар х^амчун шоири лирик шинохта шудааст, ки ашъори пшоияш бештар дар цолаби газалиёт ифодаи худро пайдо кардаанд. Ашъори ганоии Х,офизро баъди фавташ шогирдаш-Мух,аммад Гуландом дар девоне мураттаб сохтааст, ки аз газал, к,итъа, рубой, к;асида, сок,инома ва маснавй фарох,ам омадааст. К,исмати асосии девони шоирро газал ташкил медихдц.

Дар таърихи адабиёти форсу то^ик суханварони зиёд ба газалсарой пардохтаанд, ки дар байни онх>о Шайх Саъдй ^амчун устоди газал пазируфта шудааст. Пас аз Саъдй низ газалсароии тоцик ривочу равнак; ёфт. Ч,алолиддини Румй (1207-1273), Фахриддини Ирок,й (1207-1289), Хусрави Дех,лавй (1258-1325) барин шоирони бузург, ки то замони Х,офиз умр ба cap бурдаву эчод кардаанд, дар ташаккули