автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Хафизоведение в Таджикистане

Текст диссертации на тему "Хафизоведение в Таджикистане"

04.2.01 2 7 0 0 5 1 " "аправах

рахимова мушкшшсо исрофиловна

ХАФИЗОВЕДЕНИЕ В ТАДЖИКИСТАНЕ

10.01.03 -литера гура народов стран трубежья (таджикская литература)

автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата филологических наук

душапье - 2012

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН ДОНИШКАДАИ ДАВЛАТИИ ЗАБОЩОИ ТО^ИКИСТОН БА НОМИ СОТИМ УЛУЕЗОДА

Дастнавис

04.2.0 1 2 7 0 0 5 1 ' РАХИМОВА МУШКИНИСО ИСРОФИЛОВНА

ХОФИЗШИНОСИ ДАР ТО^ИКИСТОН

10.01.03 - адабиёти мамлакатх,ои нави хоричй (адабиёти точик)

РИСОЛА

барои дарёфти унвони илмии номзади илмхри филология

Рох,бари илмй: доктори илм^ои филология, профессор Абдунабй Сатторзода

ДУШАНБЕ

-2011

МУНДАРИЧД

Муцаддима............................................................................. 3

Боби аввал

Нашри шеъри Х,офиз дар Точикистон Фасли 1

Аз «Намуна^ои адабиёти точик» (1940) то «Ашъори гузида»

(1971) (Солкой 40-70 асри XX)...........................................:........11

Фасли 2

Аз «Ашъори гузида» (1971) то «Куллиёт» (1983) (Солх,ои 70 ва

нимаи аввали солх,ои 80 асри XX)................................................31

Фасли 3

Аз «Куллиёт» (1983) то нашри сах,е* (Нимаи дуюми солкой 80

асри XX то имруз).....................................................................34

Боби дуюм

Та^кдаи рузгор ва ашъори Хрфиз дар Тоцикистон..........................41

Фасли 1

Аз «Намунах,ои адабиёти точ,ик» то «Чдшнномаи Х,офиз» (1971)

(Солх,ои 40 ва 70 асри XX)..........................................................43

Фасли 2

Аз «Ч,ашнномаи Х,офиз» то такрисола^о (Солх,ои 70 ва нимаи

аввали солх,ои 80 асри XX).........................................................58

Фасли 3

Аз рисолах,о то шинохти во^ей (Нимаи дуюми солх,ои 80 асри XX то имруз).................................................................................128

Хулоса...................................................................................163

Китобнома.............................................................................. 169

Муцаддима

Хоча Шамсуддин Мухдммад Хрфизи Шерозй бузургтарин шоири газалсарои адабиёти форсии точикй аст, ки беш аз *ар шоире мавриди кабули хосу оми чомеаи точик царор гирифтааст. Му^обот намешавад, агар бигуем, ки девони Х,офиз баъд аз К^уръони мачид мах,бубтарин, серхаридортарин ва серхонандатарин китоб ба шумор меравад ва точикон ба он чун китоби муцаддас назар доштаанд. Модарони точ;ик дар зери болини тифл дар гах,вора асосан ду китобро мегузаштанд: яке К^уръони мач;ид ва дигар девони Хрфиз. Худ ин амал бозгуйи садокдт ва эх,тироми точикон ба девони Х,офиз аст. Шоири шах,ири точик Мирзо Турсунзода дар ин масъала менависад: «Аз хурдй дар ёд дорам, ки мардуми то^ик дар байни хдма китобх,о девони Х,офизро китоби мукддцастарин шуморида, хдтто дар гах,вора онро зери сари тифли навзод мегузоштанд, то ки фарзанди онх,о хушбахт ва хдмчун одами назаркарда бузург шавад ва монанди Х,офиз азизи - мардумон гардад»(217,54)1. Муъмин К^аноат шеъри хубе дар ин масъала суруда аст.

Точикон бо девони Х,офиз аз дер боз ошно будаанд, яъне аз *амон даврае, ки «шеъри хуш»-и Х,офиз «Ироку Порсро гирифта», «сиёхчашмони кашмирию туркони самарцандй» онро мехондаанду дар хдвойи вай мераксиданд. Ба таъбири дигар, ниёкони мо аз хдмон даврае, ки шеъри Х,офиз шух,рати офок; касб карда буд, бо ашъори ин шоири малакутй ошно буданд. Бе шак, дар аср^ои Х1У-ХУ, ки робитах,ои адабию тичорй дар байни Мовароуннахру Хуросон ва Эрон баркарор буд, корвоне, ки аз Шероз ба Самарканду Бухоро меомаданд, дар баробари молу матоъ девони Х,офиз меовард. Дар мавриди мах,бубияти Х,офиз дар байни мардуми точик ва таърихи ошноии точикон бо Х,офиз яке аз олимони шинохтаи Эрон, муаллифи китобу мацолоти арзишманд

1 Раками аввал ба муаллиф ва унвони китоб мувофики тартиби «Китобнома» ва раками дуюм ба са>;ифаи он ишора мешавад.

дар бораи Х,офиз Абдулхусайни Зарринкуб чунин мегуяд: «Мах,бубияте, ки Х,офизи Шероз дар байни мардуми точик дорад, зох,иран аз хдмон рузгори шоир 0F03 шуд. Агар имруз фарзандони диёри Рудакй дар шаэфи Душанбе ва саросари сарзамини точик зодрузи гуяндаи * фусункори Шерозро чашн мегиранд, аз он руст, ки Хрфиз аз рузгори хдёти хеш, аз шашсад сол пеш ^амвора бо афсуни сухан бо дил^ои мардуми точик ро* доштааст, дар миёни онх,о зистааст ва дар нишебу фарози зиндагй бо оюф ^амрох, будааст»(105, 108). Донишманди дигари эронй, ки девони Х,офизро мураттаб намудааст ва дар х,офизшиносй сах,ми арзанда дорад, Парвиз Нотили Хонларй дар ин масъала менависад: «Шеъри Х,офиз дар замони зиндагии у Ир оку Порсро гирифта буд ва охднги Табрезу Багдод дошт ва шояд дар авохири умраш ба Кашмиру Самарканд х,ам расида буд» ва дар мавриди мах,бубияти Хрфиз дар байни точикон бар он андеша аст, ки «дилбастагии точикон ба шеъри Х^офиз агар бештар аз эрониён набошад, камтар нест»(225,121).

Чизи дигаре, ки пайванди деринаи точиконро бо Х,офиз нишон медихдд, ба сифати китоби дарсии мадрасахр интихоб гардидани девони уст. Дар мадрасах,ои Мовароуннах;ру Хуросон ва дигар митаках,о, ки точикон дар он таълим мегирифтанду таълим медоданд, то «инкилоби болшевекй» девони Х,офиз яке аз китобх,ои дарсии Мадраса будааст. Пайдост, ки дар мадрасах,о девони Х,офиз дар баробари кироат ва замзама намудан шарху тафсир мешудааст. Ш.Р. Исрофилниё дар рисолаи худ аз чанд нусхах,ои девони Х,офиз ёд намудааст, ки дар шуъбаи дастхатх,ои китобхонах,ои Точикистону Узбакистон ма^фузанд ва дар х,ошияи ин девонх,о абёти Х,офиз шарху тафсир шудаанд(112, 14). Х,амчунин ба вучуд омадани шарххои зиёде ба забони точикй(форсй) дар шибх,и к;ора далели дигари мах,бубияти Хрфизро дар байни точикон ва дигар форсизабонон нишон медихдд. Зеро цисмати бештари форсизабононе, ки дар сарзамини Х,индустон маскан гирифтаанд, ниёкони мо - точикон хдстанд, ки ба чандин сабаб^о ба шибх,и кора ^ичрат кардаанд. Донишманди варзидаи точик шодравон Абдуманнони

Насридцин, ки шарадой ба девони шоирони форсигу навишташударо та^кик; намудааст, к;айд мекунад, ки муаллифи яке аз машхуртарин шархи девони Хрфиз - «Бадрушшурух,» Мавлоно Бадридцин Со^иби Акбарободй хучандиасл будааст(176, 34).

Сабаби аслии мах,бубияти Х,офиз дар байни точикон хдмон шеъри баландмазмун ва хунари волои шоир аст, зеро мардуми точик, ки бино ба цавли устод Мирзо Турсунзода аз азал «коми точиконро бо сухан бардоштаанд», шеъри олиро кадр мекарданд. Сабаби дигари мах,бубияти шеъри Х,офиз чавобгуйи талаботи маънавии мардуми точик будани он аст. Шеъри Х,офиз, бино ба к;авли устод Шарифчон Х,усейнзода, «ойинаи асри худ» буда, дар он таърихи маънавиёти мардуми эронитабор нух,уфта аст.

Агар аз х,ошиянависй ва руйнавису чопи сангин девони Х,офиз сарфи назар кунем, тахдик; ва нашри илмии девони Х,офиз дар Точикистон аслан баъд аз таъсиси Ч^умхурии Сотсиалистии Точикистон огоз шуда аст. «Намунах,ои адабиёти точик», ки Холик; Мирзозода, Чдлол Икромй, Кибриё Лутфуллоева ва Лутфулло Бузургзода дар зери тах,рири С.Айнй, С. Улугзода, А. Дех,отй, М. Турсунзода, М. Ра^имй, И.С. Баргинский ва консултантии (мушовирии) А. Лохутй соли 1940 мураттаб намудаанд, аввалин нашри чиддии ашъори Х,офиз ва тахдикд рузгори у шуморидан мумкин аст. Баъдан нашри ашъор ва тахдик,и хдёту эчодиёти шоир дар Точикистон хеле ривоч меёбад.

Х,амин тарик; нашри ашъор Х,офизро дар Точикистон метавон ба марх,алах,ои зерин таксим кард:

1 - Аз «Намунах,ои адабиёти точик» (1940) то нашри «Ашъори гузида» (1971), яъне солх,ои чилум ва хдфтодуми асри XX.

2 - Аз нашри «Ашъори гузида»(1971) то «Куллиёт»(1983), яъне аз солх,ои х,афтодум то нимаи аввали соли хаштоди асри XX.

3 - Аз «Куллиёт» (1983) то нашри савд. Яъне аз нимаи дуюми солх,ои хаштодум то имруз.

Дар х,озир кардан ва ба нашр омода намудани ашъори Х,офиз донишмандоне, монанди А.Н. Болдырев, X. Мирзозода, Н. Маъсумй, Шанбезода, Г. Галимова, Н. К^ахдорова, Ф. Абдуллоев, М. Муллоа>;мад, Мухдммадсидики Комил, Б. Рах,имй ва А. Мусоев саъй намудаанд. Маршалам аввалро метавон муаррифии ашъори Х,офиз номид, зеро дар ин давра тан^о ашъори интихобии Х,офиз ба нашр расида асту бас. Дар ин нашр^ои мунтахабу баргузида вобаста ба мафкураи замон ашъоре интихоб шудаанд, ки зохдран чавобгуйи талаботи мафкураи х,изби х,укмронанд. Газалиёте, ки дар онх,о исми Худову Пайгамбар ва ибороту киноёти динй ба кор рафтаанд, хдзф шудаанд.

Мархилаи дуввум, яъне аз солх,ои хдфтод то нимаи аввали даштоди асри гузаштаро метавон кддами чидцие дар нашри ашъори Хрфиз номид. Дар ин давра то андозае ашъори шоир гирд оварда, ба хатти кирилй баргардонида мешавад, аммо то нимаи аввали солкой л;аштод баv нашри пурра девони шоир чуръат намекунанд. Бо вучуди камбуди^о ва нашри илмй-интикодй набудани «Куллиёт»-и Х,офизи тартибдодаи Ч,. Шанбезода (1983) бе^тарин нусхаи девони шоир дар Точикистони асри гузашта аст.

Дар мархалаи саввум, яъне аз нимаи дуюми соли 80 то ба имруз бо вучуди ба нашр расидани «Куллиёт» ва «Гулчини Девони Х,офиз» нусхае, ки комил ва бидуни иштибох, бошад, ба нашр нарасида аст. Соли 2001 Му^аммадсидшси Комил «Куллиёт»-и шоирро ба нашр расонд. Дар ин нусха на тан^о иштибохрти нусхаи Шанбезода рафъ нашуда, балки хатох,ои зиёде дар он рох, ёфтаанд ва илова бар ин газалдои.мадрук, ки ба сабки Х,офиз х,еч алок;а надоранд, ба он дохил шудаанд. «Гулчини девони Х,офиз», ки онро адабиётшиноси точик Мирзо Муллоах,мад ба нашр х,озир намуда, соли 2006 ба нашр расонида аст, аз чумлаи бех,тарин нусхаи девони шоир дар Точикистон аст, аммо он «гулчини газалиёт» аст, на девони комил.

Таадики хаёт ва эчодиёти Хрфизро низ метавон ба чунин марх,ила чудо намуд:

1 - Аз «Намуна^ои адабиёти точик»(1940) то «Ч^ашнномаи Х,офиз»(1971), яъне солкой чилум ва хдфтодуми асри XX.

2 - Аз «Ч,ашнномаи Хрфиз» то такрисолах,о (Солх,ои 70 то нимаи аввали 80 асри XX).

3 - Аз рисола^о то шинохти воцей (Нимаи дуюми солх,и 80 асри XX то имруз).

Дар тахдик;и рузгор ва ашъори Хрфиз донишмандони зиёде х,иммат гузоштаанд, аммо пайдост сах,ми хдма яксон нест. Агар баъзе аз донишмандон бевосита ба омузиши рузгору осори ин шоири баландовоза машгул туда, дар ин замина китобу рисолах,о навишта бошад, гуру^и дигар ба муносибати чашн Ва ё маъракаи дигаре мацола ба нашр расонидаанд ва ё байтеву газалеро шарх, додаанд.

Ба гурух,и аввал академик Абдулганй Мирзоев, профессор Холик Мирзозода, профессор Шарифчон Х,усейнзода, Аълохон Афсах,зод, Абдуманнони Насриддин, Шокир Мухтор, Мухдммад Ансор, К^урбон Восеев, Вали Самад, Рустам Де^отй, Саидумар Султонов, С. Асадуллоев, Ш. Девонаев, Ш.Р. Исрофилниё, А. Худойдодов, М. Саломов, Ш. Каримов ва М. Бобоева мебошанд, ки китобу рисола ва мацолоти мутаадцаде дойр ба пахдух,ои гуногуни ^аёт ва эчодиёти Х,офиз ба нашр расонидаанд. Ба гурухд дуюм донишмандони зиёде дохил мешаванд, ки дойр ба ин ё он масъалаи марбут ба рузгор ва осори Х,офиз макола навиштаанд. Донишмандоне, ки беш аз ду мацола доранд ва навиштах,ояшон аз чониби хонандагон истик;боли гарм ёфтааст, ин^оянд: М. Турсунзода, Н. Маъсумй, Рах,им Х,ошим, Т. Зе^нй, Р. Хддизода, Мухдммад Осимй, С. Амиркулов, М.Занд, И.С. Брагинский, А. Сатторзода, Р. Мусулмонкулов, М. Муллоах,мадов, Ш. Девонаев, Н.К^улматов, А.Еаффоров, А.Суфиев, Р.Вавдоб, Сах,обиддин Сиддиков, М. Шукурзода ва дигарон.

Дар баробари донишмандон дустдорон ва хаводорони шеъри Дофиз дойр ба девони нашршудаи Хрфиз ва ё маънии ин ё он байти Х,офиз изгори назар кардаанд. Хусусан бахшида ба чашни 650 - солагии шоир

теъдоди зиёди мак;олах,о дар матбуоти чумхурй ба нашр расиданд, ки дар бораи рузгор ва пахдух,ои гуногуни осори Х,офиз бах,с мекунанд.Муаллифони ин макола баъзе адабиётшиноси касбй хдстанд, вале гуру^и дигар муаллимони мактаб^ои миёна ва ё касоне хдстанд, ки хдрчанд касбу кори гуногун доранд, бо адабиёт ва алалхусус шеъри Х,офиз беалокд нестанд. А. Абдуллоев, С. Алиназар, С. Аминзода, И. Арбобов, 3. Ах,рорй, М.Отахонзода, И. Зиёзода, С. Халилов, Х,.Сабох,й, Х.Валихочаева, Ф. Зех,нй, М. Исматов, Ш. Исматй, А. Кучаров, М. Кдноатов, Т. Миров, Р. Мирсафоев, Р. Мук;имов, С. Наимбоев, X. Назирова, С. Нилобеков, Н. Сайфиев, М. Сайфуллоева, Ш. Саидчаъфаров, Г. Сафарзорда, М. Солех,ов, С. Султонов, Ч,. Темурзода, А. Усмонов, И, Файзуллоев, М. Фаррух, Б.А. Хочибоева, М. Холматов, С. Хдлимов, Ш. Ниёз, Р. Шералй, А. Юнусов ва дигарон аз чумлаи он^оянд, ки дойр ба рузгору осор ва ё мавзуи дигари марбут ба шеъри ■ Х,офиз як ва бархе ду макола ба нашр расонидаанд ва дар рисола мавриди баррасй карор гирифтаанд.

Аммо дар мавриди мавзуйи асосии мавриди тахдик;, яъне х,офизшиносй дар Точикистон ба чуз аз мукаддимах,ои рисолах,ои номзадии Р. Де^отй, IÇ Восеев, А. Худойдодов, Ш.Р. Исрофилов, Ш. Каримов. М. Бобоева ва М. Саломов, ки дар бораи мавзуъ^ои гуногуни ашъори Х,офиз таълиф шудаанду хднгоми муайян кардани. дарачаи омузиши мавзуъ дар ин масъала сухан кардаанд, чизи дигаре дар даст надорем. Дар мукаддимаи ин рисолах,о на дар мавриди тахдици Хрфиз дар Точикистон, балки перомуни дарачаи омузиши мавзуи мавриди таадикдшон сухан меравад. Хдмчунин дар бораи китобх,ои алох;идаи ба Хрфиз бахшидашуда ва мунтахабу куллиётх,ои Хрфиз, ки дар Точикистон нашр шудаанд, такриз^о чоп шудаанд. Монанди Сах,обиддин Сиддик;ов «Зиндаи човид»(209)дар бораи мачмуаи мацолоти «^ашнномаи Дофиз», Мирзо Комрон «Хддия ба чашни Х,офиз»(135) перомуни китоби Аълохон Афса^зод «Хрфизи Шерозй», Мирзо Солех «Шарх,и мушкилоти девони Хрфиз»(212) ва Д. Бобоев «Сайре дар

харорботи Хофиз» дойр ба китоби Ш.Р. Исрофилниё «Фархднги тах;лилии алфози хароботии ашъори Хоча Х,офиз», Ш. Бахтоваршоев (69), А.Еаффар, А. Худойбахш(227), бурбон Восеев(87) ба «Куллиёт»-Х,офизи Шерозй, ки соли 1983 ба нашр расидааст ва И. Идизода(109) ба «Куллиёт»-и Хрфиз, ки соли 2001 ба нашр расидааст, такриз навиштаанд.

Агар маколаи Абдуманнони Насридцин «Тасх,е^у нашри девони Х,офиз»(175,238), ки дар мавриди нашри девони Х,офиз ба^с намудааст, истисно намоем, дар х,еч як асару маколоти номбаршуда чигунагии х,офизшиносй дар Точикистон мавриди тахдик; к;арор нагирифтааст.

Бояд зикр кард, ки халли мавзуи мазкур метавонад хдмзамон ба даррачаи омузиши Х,офиз ва чигунагии нашри осор ва сатх,и шинохташро дар Точикистон муайян намояд ва барои омузиши амик; ва хдмаачонибаи минбаъдаи он замина мухдйё намояд.

Барои халли хдмачонибаи мавзуъ мо дар назди худ вазифах,ои зеринро гузоштем:

- муайян намудани мак;оми Хрфиз дар чомеаи точикон - фархднг, тамаддун, маънавиёт ва суннат^ои онх,о.

- муайян кардани таърихи нашр ва тахдици шеъри Х,офиз дар Точикистон;

- таъйин намудани мархилах,ои нашр ва тахдики шеъри Х,офиз дар Точикистон ва хусусиятх,ои умдаи ин марх,илах,о;

- чигунагии нашри девони Х,офиз ва таргиби ашъор ва андешах,ои вай дар Точикистон;

- Дарачаи нашр ва тахдикд шеъри Х,офиз дар Точикистон

- Мувафак;ият ва норасои^ои нашри девони Х,офиз;

- Шинохти Х,офиз дар Точикистони даврони Шуравй;

- шарх,и рузгор ва осори Х,офиз дар китобх,ои дарсии макотиби миёна;

- шар^и рузгор ва осори Х,офиз дар таърихх,ои адабиёти точик ва энтсиклопедиях,о.

- Шинохт ва муаррифии Х,офиз баъд аз Истицлол;

- шевах,ои шинохти Х,офиз ва шарху тафсири ашъори вай дар айни замон;

-Дурнамои х,офизшиносй дар Точикистон, яъне дар оянда дар ин замина чй корх,ое бояд анчом дод;

- вазифах,ои минбаъдаи ^офизшиносй- зарурати нашр ва тахдикд х,аматарафаи шеър ва шахсияти Х,офиз дар Точикистон.

Рисолаи мо аз мукдддима, ду боб, хулоса ва китобнома иборат аст.

11

Боби аввал Нашри ашъори Х^офиз дар Точикистон

Фасли якум

Аз «Намунахои адабиёти точик»(1940) то «Ашъори гузида» (1971)

(Солкой 40-70 асри XX)

Ашъори Хоча Х,офизи Шерозй, хусусан газалиёти дилангези у, ки аз шевотарин, пурмаънотарин ва зеботарин намунадои шеъри форсии точикй ба шумор меравад, солкой зиёд аст мавриди таваччуди ахди илму адаби мо гаштааст. Омузиши даёт ва эчдциёти Х,офиз андаке баъд аз вафоташ шуруъ шуда, то ба имруз идома дорад. Бино ба кавли дофизшиносон «дарчанд рочеъ ба масъаладои гуногуни эчодиёти шоир китобу рисоладои сершуморе ба риштаи тадрир даромадаанд, бархе аз падлудои шеъри у дануз мувофики талаби илми адабиётшиносй х,алли худро наёфтаанд»(112, 3). Хусусан дар боби таджик ва таъйин намудани матни сах,ех, ва комили ашъори девони Хофиз чидду чахд ва кушишдои фаровон шудааст. Аз солдои чилуми асри гузашта cap карда, то ба ин ч;ониб хдм дар Эрон ва дам дар Точикистону Афгонистон мероси безаволи ин шоири малакутй такрор ба такрор, дар шакли комилу мунтахаб бордо ба нашр расидаанд. Аммо то кунун матни комиле, ки фарогири дама ашъори шоир бошаду бо моли Х,офиз будани ондо деч шакке набошад, руйи кор наомадааст. Дар нашрдои комили девони Х,офиз, монанди нусхаи Ганй- К,азвинй ва нусхаи Парвиз Нотили Хонларй, ки аз муътбартарин нусхадо ба шумор мераванд, дофизшиносон ба моли Х^офиз будани баъзе аз газалу рубоидо ва баъзе байтдо шубда доранд.

Гарчанде мавзуи бадей мо перомуни нашри ашъори Х,офиз дар Точикистон аст, аммо барои далли дамачонибаи мавзуъ моро лозим аст, назаре ба нашри интикодии девони Хрфиз дар Эрон дошта бошем, зеро аксари девондои тартибдодаи муратибони точик такя ба нашри Эрон

аст. Донишманди точик Абдуманнони Насриддин дар китоби пурарзиши худ «Матншиносии осори адабй» дар баробари матнх,ои интицодии ашъори устод Рудакй, «Шохдома»- и Фирдавсй ва накду тасх,ехи осори Шайх Камоли Хучандй перомуни тасхеху нашри ашъори Х,офиз низ маълумоти пурарзиш додаст(175,238-259).

К^аблан бояд