автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Имена действия в туркменском языке
Полный текст автореферата диссертации по теме "Имена действия в туркменском языке"
ТУРКМЕНИСТАН ЫЛЫМЛАР АКАДЕМИЯСЫ X. БАЙЛЫЕВ АДЫНДАКЫ ДИЛ БИЛИМИ ИНСТИТУТЫ
Рг' о,
Голязма хекмунде
БОРЖ.АКОВ АШЫРГУЛЫ
ТУРКМЕН ДИЛИНДЕ ИШ АТЛАРЫ
10.02.02 — милли диллер (туркмен дили)
Филология ылымларыныц докторы диен алымлык дереж.есини алмак учин язылан диссертациянын авторефераты
АШГАБАТ — 1994
Диссертация Туркменистан ЫА-ныц X. Байлыев адындакы Дил билими институтында ерине етирилди.
Ресми оппонентлер:
1. Туркменистаныц ылым ве техника барадакы Девлет байрагынын, эеси, ТЫА-ныц агзасы, филология ылымлары-ныц докторы С. Атаныязов
2. Филология ылымларыныц докторы О. Н. Назаров
3. Филология ылымларынын, докторы О. Д. Розыева
Сын берижи эсасы гурама — Магтымгулы адындакы Туркмен девлет университетиниц туркмен дили кафедрасы
Диссертация 1994-нж,и йылын, сагат
Туркменистан ЫА-ныц X. Байлыев адындакы Дил билими институтыныц докторлык диссертаци.яларыны горамак боюн-ча Йерителешдирилен советиниц межлисинде гораляр.
Адреси: 744000. Ашгабат шэхери, Гоголь кечесинин. 15-нжи жайы. X. Байлыев адындакы Дил билими институты.
Диссертация билен Туркменистан ЫА-ныц Меркези ылмы китапханасында танышмак болар.
Автореферат 1994-нжи йылын, «/7 рады л д ы.
Йерителешдирилен советик алым секретарь!, у^^^уС^^. филология ылымларыныц кандидаты А. Нурмухаммедов
УМУМЫ МАГЛУМАТ
Дилин грамматик гурлушыны евренмек диг билиминид, туркологияньщ ве шол еанда туркмен днл билиминид актуал меселелериннд биридир. Грамматикада эсасы сез тоггарл..ры-нык бири волги ишиклсрс айратын орун дегяшли болуп, бу сез топары, бейлехи сэз топарларына гаранда, дурли-дурди фор-; малара байдыр. Шонуц учин ишлик формаларыны ылмы эсас-да дердемек дилид системасыныд механизмине душунмекде айратын ?".миете эедир. Морфологи£ ш хем синтаксиси ылмы тайдан евренмекде ве ишлемекде йузе чыкян чылшырымпы. меселелериц бирентеги хут и^лик формаларыны дернемек хем еврекмек билен баглаиышыклы болуп дуряр. взушщ грамматик хэсиетя боюнча шейле чылшырымлы ишлик фор-маларына уйтгемейэн ишлик формала. ы болан иш атларьг, ортак ишликлер вехая ишликлер дегиншидир. Бу ишлнк фор-маларыны ве оларыд бири болан иш атларыны ылмы эсасда дернемек туркмен дал билиминид морфлг! >гияс.д-'. ныд ве синтаксисинин ж,едслли меселелерини айдыдлаш-дырмакда зерурдыр; • . • .
Уйтгемейэн ишлик формалары бслан иш атлары, .ортак ишликлер, хал ишликлер формал грамматик хем маны тай-/ дан ишлик сез топарыныд исим сэз топарлары билен арабаг-ланытыгыны упж,ун здйэн функционал грамматик формадыр. Ид эсасы лексйха-грамматик аламатлары бился яш атлары атлар, ортак ишликлер . сыпатлар, хал ншликлерем халлар билен умумылык дузйэр. Бу умумылык уйтгемейэн ишлик формаларыныд ид эсасы лексика-1 рамматик айрагынлыкла-ры тайдан хем ишликлерид, хем исим сез'топарларыныд специфик айратынлыкларыны езунде ж,емлейэнлигинден -ыбаратдыр. Меселэнид жеделли хем: газыклы тарапы-дгРхут шонуд билен баглаиышыклы йузе чыкяр, * л
3
Туркологияда шахе аиладгн не шахе авдатмаян ишлик формалары догруда белли бир пикир айдылыпдыр. Л. А. Пок-. ровскаашахе ацладян вешахе анлатмаян ишлик формалары меселесине багышлап язан махаласы'нда гадымы довурде .ишлик йедксмескнде уйтгейэн ве ишлик йецкемесинде уйтгемейэн функцнонат тайдан диффгренцирленмсднк"умумы" форманьщ боланлышны ве хут шу "умумы'' формаиыц-да та-рыхы тайдан зхли ишлик формаларьшыц зсасында ятянлыгы-1Ш белиейэр1. А. М.- Щербак болег .• уйтгемейэн ишлик формасшшн башлашъгхумнк уйхгейэн ишлик фррмасы силен дэл-де, "кшлик-исим дуйп евзи" (глзгольно-именная основа) бнлгн багланышдыряр. Алымыч пшшрине герэ, шпатлары ишлик-исим дуйп сезукден эмеле гелипдир ве буларам турки -диллерде хут.ишлих формаларыньщ башлзнгы;к,ы болупдыр2. Башгача айданыцда, иш атлары уйтгейэн ве уйтгемейэн ишлик : .формаларыньщ зсасы болупдыр. Шу гарайша эсаслансац, ишлик формаларыньщ тарыхы тайдан эмеле гелшини ашакдакк ялы бершж мумкик: ашлик-исим дуйп сезуцдсн атлар ве иш атлары, иш атларындан-да уйтгейэн ве уйтгемейэн и шлих формалары ясалыпдыр. Шейлеликде, уйтгемейэн гошхик фор-масы меселеси свзуц морфачошк гурлушк билен гес-гени багланышыклы бoлyпvыкяp^^^-
;/^ Иш этларынын. ьшмы тзйдаз хер тараплы дуйпли дер-целмегя декешеаныц, грамматиканьщ айдыцлащдырылмасы зерур батан энчеме меселелерини устунликли ишлемекде, туркмен дилитщ окадылшаьжы ве евредилшшши^ кзмил-лешдирмекде хас-да эхмиегдидир. Туркмен дилинин грамма-^
» 1. Покровская Л. А. К вопросу о личных и неличных формах глагола в тюркских языках//Гигсо1о£1са,К 70-легию академика А. Н. конокова. - Л., 1976. С. 126.
2. Щербак А. М. Очерки по сравнительной морфолопш . тюркских язиисов (глагол). -Л.: Наука, 1981. С. 12.
4
тикасыяца иш атлары меселссинид йерите дернелмеги диде теоретики тайдан дол-де, эйсем практики тайдан-да зерур-дыр. Иш атлпрыныд дерделмеги морфемиканыд, морфоло-гияныд, синтаксисид, лексиканыд веумумант" жмен дилинид системасыныд езренилишиздс энчеме ^едёлли меселе-лери аодыцлашдырмага комск эдер.
Эсасы сез тоиары хекмунде ишликлерид исим соз топа-рына гирйон атлар билен арабагланышыгыны хут иш атлары-ныд хер тараплы дуйпли евредилмеш билен йузе чыкармак мумкин. Бу-да иш атларыньщ анык фактик материаллар зсасыида туйпли дерделмегинид 1^рурлыгыны горкезйэр. Шундан угур алсад, иш атларыны ишлг": формасы хекмунде ез-езлугинде дердемек етерлик болман, эйсем оны исим сез топарлары, хусусан атлар билен баглаиышыклы дердемек бу грамматик категорияныд ид эсасы лексика-грамматик ала-матларыны анык беллемэге мумкинчьлик берйэр. Иш ат-ларыныд ишликлик ве атлык аламатларыны такыкламакбу ишлик формасыныд т-уркмен дилинид грамматик гурлутык-да тутян орнуны ве функциясыны беллемэге мумгилчшпж дередйэр.
Дердевид, актуаллыгы. Туркологсишыд, шол санда турк- " мен дил бялиминид хэзирки есуш эт^пында конкрет турки < диллерид грамматик гурлушнны евренмек ид актуал месе-лелерид биридир. Туркменистаиыд езбашдаклыгыны алмагы, туркмен, дилинид довлет дили.ве миллетара гатнашык дили дийлип Канур билен беркидилмеги, юрдумызди "туркмен ди- -линид зне дили хем икиняда дил хекмунде кепчуликлешш окадылмагы хем евренплмеги девруд тэзе талаиларына лайык туркмен дилинид меселелеринид ьшленмег*ни везипе эдип гойды. Шода лайыклыкда эсасы сез топарларнныд арасында улы орун тутян ишлнклери ве ишликлерид грамматик ка^те-горияларыны ылмы тайдан дердемек актуал болуп дуряр. Ишликлер лексема саньнмд коплуги хем грамматик фор-
маларыныд байлыгы билен бейлеки эсасы сез топарлары билен габатма-габат дуряр. Туркмен ве бейлеки турки диллердс иш-ликлер я сама хём ясама дзл гернушде болуп, дилде хайсыдыр белли бир функционал грамматик формада геленде, ез лекси-.ка-грамматик манысыны йузе чыкаряр. Шейле ишлик фор-маларыныд бири-де иш атларыдыр. Иш атлары иврите форма ясайядя аффикслерид усти билен эмеле гелйэр. Шонуц учи-кем иш атларыны, олары ясайж,ы аффикслери хер тараплайын евренмек билен оларыд лексика-грамматик айратынлыкла-рыны йузе чыкармак актуалдыр. Туркмен дилинде иш ат-ларыньщ ввренилмеш. гарындаш диллериц шу меселе билен багланышыклы дил хадысаларыны дердемекде, шонуд ялы-
да оларыд типологик хэсиетини душундирмекде-де зерур-дар.
Дерцевиц максады ве везипеси. Диссертацияда эсасы • максат ишатларыныд ишлик формалары системасында тутян орнуны кесгитлемекден, оларыд ишликлик ве атлык аламат-ларыиы беллемекден ыбарат болуп, дердевде ашакдакы везп-; пелер виде гоюдцы:
- иш атлары ишлик формасы болансод, эдил ишликлер .Ялы, иш атларыныд гечирйон я-да гечирмейэн манылы болшы, ■ тассыклама я-да инкэрлик анладышы, ишлипщ дурли дереве
формасындаы ясалыщы.уйдурмя аламатьшы саклайшы анык фактик маглуматлар эсасында субут эдилди.
- Атлык аламаты болан ишлик формасы болансод, иш ат-ларшшц, атлар ялы, бирлик ве кеплук категориясында гелши, дегишшлик вс душум категорияларыныц гошулмаларыны кабул эдишибеянэдапди.;
Иш атларыва гошуляи сез уйтгедияда грамматик кате-горияларыц аффикслеринид атлара гошуландакысындан та-лавутлы балаитрамматик манылары дегишли мысаллар бцлен йузе чыкарылды.
6
г- .эдил атлар ялы, иш атларыныц-да послелоглар билен уланылышы ве онуц грамматик хем функционал айратын-лыгы вз беяныны тапды.
- Иш атларыны ясай^ы аффикслерид форм ■ ве сез ясай-ж,ылык функциялары ве оларьщ езара бири-биринден прин-ципиал тапапуды анык фактларын эсасында бири-биринден чэклендирилди.
- Ишлик формасы хекмунде иш атларыньщ сннтактик айратынлыклары беян эдилди. Сезлемде иш атлары, эдил иш-ликлер ялы, езуне багланян созуц белли бнр формада гелме-гини талан эдйэр.ягнь: оны езуне уйдуряр ве шол бир вагтыд озунде-де иш ады, эдил атлар ялы, : деышлилик, душум, сан гошулмаларыньг кабул этмек билен езуне гарзшлы сезлерн сезлемич башга Сшр агзасына багланышдыряр. Шейлеликде, иш атлары синтактик хызматы тайдан хзсиетлендирилйэр.
Дердевиц ылмы тэзелиги. Соцкы йылларда туркмен дил билиминде ишликлери дернемеклиге багышланып дурли-дурли ишлер ерике етирилди. Шейле ишлерде дурли ишлик формалары хер тараплайын евренилди ве олдрыд 1рамматик ве маны айратынлыклары беян эдилди. Шейле ншлерид ара -сындадиссертантыдиш атларына дегашлигечирен дердевле-ри-де езуне дегишли орун эеледи. Шёйлеликде, туркмен дил билиминде иш атлары туркмен ве огуг ;днллериниц фактик материалларыньщ эсасында хер тараплайын гицден ишле-нилди. Диссертациядакы тэзеликлер, эсасан, ашакдакылар-даныбарат. •
- Туркмен дил билиминде иш аглары илкинзки гезек йе-рите ылмы дернев ишишщ обьекти балды ве она дегишли макалалар, монографиялар нешир эдилди. -
- Иш атларыныц ве олары ясайждл аффнкслериц лексика-грамматик ве маны айратынлыклары шшшжд гезек дернев ишиниц объекта болды ве иш атларыкын ишлик соз топарында тутян орны кесгитленди. •
7
- Грамматик категория хзкмунде кш атларыныц лексика-грамматик айратынлыклары йузе чыкарыланда, оларьщ ишлик формасылыгы не хут.шол бир ваггын лзунде-де атлкк грамматик аламатлары беян эдилди.
. — Иш атларыны ясай>к,ы морфологик бирликлерид хер би-ринид лексика-грамматик айратынлыклары, оларыд хер би-риниц морфология ве саз ясалыша болан гатнашыгы, буларьод езара бири-бириндеи принципиал тапавуды йузе чыкарылды.
~ Иш атларына гошулян сан,дггишлшшк, душум гошул-маларыныд грамматик манысы ве функциясы боюнча атлара гогауландакысындан пркнцигшал тапавуды аныкланылды.
Дердевид теоретики ве практики эхмисти. Иш атла-• рыны дердемск билен гелнен непщелер ёхары ве йорите окув : ждйларында, мекдеплерде туркмен дилинкд окадылышыны говуландырмага, ылайта~да хэзнрки ваггда туркмен дилшш О. эне дили хекмунде евреямаге дэл, хут шонуд билен бирликде Туркменкстакыд туркмен цилли дэл контингентине шу дили евретмэге хае-да зерур болуп дуряр. Шонуд ялы-да дердеве чекилек фактик материаллар ве олары дердемек билен гелнен .Хемлейж.и нетиж,елер гарындаш диллерид дедешдирме, де-дешдирме-тарыхы грамматйкасыныц теоретики ве практики меселглерини тлемекде-де гереклидир.
Дердевид, методы ве чешкглери. Дердев традицион беян эдиш усулында синхрон аспектде гечирилди. Зерур болан ериндс диссертант туркмен дилинид фактларыны гарындащ~.дш1лерид, тарыхы язув ядыгэрлкклерид, диалект перин фактлары билен дедешдирмек билен тарыхы -дедешдирме усулындан хем лелдаланды. Бу-да ез нобатында иш атлары бцлсн багланышыклы йузе чыкад хер бир меселэни хер тараплайын дуйпли ввренмэге ве, ^емлей^^и нетиж;эгел-, мэге ярдам &'.ди.
• Иш атларьша дешшли материаллар хэсиетлен-дириленде, дил билимикид, туркологияньщ- теоретики
йерелгелерине зсзсланылды. Дернезгечирилекдс, М. А. Ка-. зем-Бек, Н. Ф. Катапов, П. М. Мелпорапский, Г. И. Рам-стедт, Ж.Денн, Б. Котовпч, Н. К. Дмитриев, Н. И. Ашмарин, И. А. Батманов, А. А. Боровков, 1. 3. Гаджиева, Б. А. Серебренников, А. К. Кононов, Н. А. Баскаков, Э. Б. Ссвортян, А. М. Щербак, К. М. Мусам, Э. Р. Тснпшел, А. А. Юлдашеч, П. И. Кузнецов, С. Н. Иванов, Л. А. Покровская, А. П. Поце-лугвекий, А. Т. Кайдаров, П. А. Азымов, X. Ea.Lauea, Б. Ч. Чарыяров ялы гернукли туркологларыц, шонуд ялы-да иш-ликлер ве онун дурли формалары, умуман, турки диллерин. грамматик гурлушынс. дегишли язылан теоретики ес прпк- ' тики эхмметлн ишлерин ылмы анализ бе^иш усулларьша.-•' эсасланылды. Доцевеэсас эдилга, туркмен дилинид факт- ■ лары чекилди. Шсйле • фактлар хэзирки заман туркмен ди~ линде язылан чепер эсерлерден, гуиделчк метбугатдан, халк дередижилигиндек ве шоь/д ялы-да туркмен классык эдебот-тыньщ дилинден топланды. Зерур еранде гадымы турки язуп вдыгзрликлеринид, дурли типли сезлуклерид фактларьшдан-да пейдаланылды.
Диссертациями . эсасы йорелгелершшг нешири ве онун, практикада орнашдырылышы. Ишид мазмуны "Турки днллериц гунорта-гунбатар топарында кш атларьт" (Ашгабат: Ылым, 1976), "Хззирки заман туркмен дилинде иш атлары" (Ашгабат: Ылым, 1978) ады билен нешир эди-лен монографияларда, " Имя действия на -асы, -ecu в туркменском" языке" (Известия лН ТССР. Сер. обществ. наук, 1970, № 1), "Имя действия на -мак, -мекв туркменском языке" (Известия АН ТССР рер. обществ, наук. 1972. №5) ве бейлеки макалаларда, тезчелерде, хабарларда ве дис-сертантыд ылмы-теоретик конференциялардакы чыккш- . ларында ез беяныны тадды. Теманы дердёмек бидеи гелнен нетиж,елер едки СССР-аи республикан ве~бутинсоюз ьшмы-теорстик конфереацияларында эдилеЕ докладлард*» ве чы-
9
к ы хал ар да хабар эдилди. Шол докладлар ве чыкышлар буткк-союз ве республикам негаирлерде чап. эдилди. Мо-нографиялара Ашгабадыц, Бакувыц, Чэрл ;вин, аль.ллары сын ¡¡здылар ве шол сынлар хем бупшсоюз ве республикан .журналларда, газстлерде чап эдилди. Булардан башга-да, дис-серхантын. нешир эден ишлерине-дурдв срде чыкан ишлерде салгыланмалар бар.
Диссертация Туркменистан Ыльшлар академиясьшъщ X. Байлыев адындакы Дил билими институтыныд ылмы-дер-дев ишлерикнц планына лайыклыкда ерине етнрилдк. Дер-цсбии, нети :к,ел ери аиры-аиры бялум. макала, монография гернупгинде белумин, 'А/шмлар советники маслахатларыкда макулланды ве гутарылан мш хекмунде кабул эдшшп, кешире хедурлеши.
Диссертант Девлетмэммет Аззды адындакы Туркмен доз; лет диллер зе здсбият педагогикинститутынын, доденти хекмунде ищ атларыны дернемек бплен гелен нетяж,елериш: хэзирки замав туркмен дили курсундан окзян лекдияларьга-да, сгудектлере курс ишлер,'докладлар, диплом ишлерик» яздырмакца пейдаланяр. Диссертацияньщ темасындаи иврит« курс тайярланылды ве ол студентлерид арасьшда окаляр.
Диссертац1-якыц гурлушы. Иш гиришден, алты бапдан нетил;едец ыбарат бслуп, двссертадияныд ахырында нейдала нылан эдебиятьщсписогы, шертли шсгалтма берилди.
ДИССЕРТАЦИЯНЬЩ МАЗМУНЫ
Д«1Ссертацияныд"Иш атларыныдманы ье грамматик ай ратыклыклары" диен биринж." бабында иш атлары умумк хэсиетлендиоилип, окуц ишлик сез топарыныц ичшаде езбо лушлы функционал-грамматик формальны, иш атларыш ясай-хы аффи..слериц форма ве сез ясай;=далыга болан гатна шыш кесгитленилйэр.
10
• '
Туркмен дил билимизде иш атлары шшшк формасы хек-мунде ©збашдак болунмгнлигине гарамаздан, к.'бир пшлерде иш атларыны ясайж,ы аффикслер шол бир ншицезунде-дс хем саз ясайж,ы, хем ферма ясайжчь: хатарыьда хос.,етлендарил-йор. Туркологияда иш атларыны ясаГщы формалары хем соз лсз5щылык, хем форма ясайх^ылык нукданназарындак дер-демек барып гечен асырдак батлап, хэзлре чеили-де докам здип гелйэр.
Хсзирки заман туркмен дилинде -мак, -жк, -ма, -мс, -ыш, -иш, -асы, -ecu аффикслери иш атларыны хасыл эдйон грамматик формалардыр. Турки диллерде, шол савда туркмен дилинде, иш атларыны ;:с,"йл;ы фордта..лр грамматик тай^ан хэсиетленднриленде, ковумдаи, диллеркд хер бпрпниц ез спе-цифик айратынлыкларыны гез едунде тутмак зерур. Себсби оччаклы кея болмаса-да, хут конкрет бир дилде-де иш ады-1ты ясанжы аффикси кабул эден сазлериц лекаж маны альш гиденлери азда-хэнде габат гелйэр. Диймек, иш атларыны ясайжы аффикслер хем форма, хем саз ясайэцылык функ-циясында уланмляр. Шуда гарамаздан, иш атларыны ясай:к,ы аффикслер, эсасан, форта ясан^ы болуп, рнуд се*. ясайж,ылык хызматннда гелши уж,ыпсыз боляр. Мьтсал у чин, -мак. -мек аффикси туркмен, азербаюгут, турк, гыргыз, ез~ бек, уйгур, гарагалпак диллертще езунг/ эсасан, форма ясай-;х,и хатарында белли эдйон болса, газак, татар, гагауз диллеринде : -мак, -мек аффикси,эсасан, сез ясайж,ылык функцняда ге. ип, оны кабул эден евзлер дуйп ишлигид маны-сы бнлен багланышыклы тэзелексик бирликлери эмелегетир-йор. Йене иш атларыны ясайж,ы формаларыд саз ясайяуолык функцияда гелшинид пассивлигини белле::ек герек.
Иш атларыны ясайхда аффикслерид сез ясалыша болан гатнашыгыны кесгитлемекде Э. В. Севортяныд ашакдак1лай-данларыныд ерликлидигини беялемек герек. Ол онумсиз сез ясайж,ы аффикслер билен ясалан иснмлер догруда шейле
11
язяр: "Большинство непродуктивных отглагольных имен грамматически синкретично, так как совмещает в себе признаки слово- и формообразования. Их словообразовательные признаки заключается в том, что они имеют постоянное лексическое содержание, не могут образоваться от любого глагола, от отрицательной глагольной основы, не имеют глагольного управления «¿л оно отличается от управления глагольной основы в данном производном.
Грамматические признаки отглагольных имен заключены в. их значениях: часть их, как, например, значения орудия/средства, места и признаков этих предметов относятся к словообразовательным, значение же названия процессов, их ■ субъектов, в некоторых языках объекта и результата —к грамматическим, как о том свидетельствует вся история развития гллгольно-именных форм и их современная семантика [глагольные имена на -дык, -(й)аи, -р, -{й)ах,ак, -(й)ыш, -ма, -(а)а и т. д. ] в разных языках. Соотнош' ние словообразова-тельгах и грамматических признаков в разных формах непродуктивного отглагольного словообразования имен разное, но синкретизм описываемого типа свойствен им всем"1.
Иш атларыны ясайж,ы -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш, -иш, -ас.и,-еси грамматик манылы аффикслерболуп, форма ясай-жылык хызматыада гелйэр.Шол формадакы сэзлериц лексик . маны алып. гидег лерини болса лексик алиьациякыц нетиж,еси хасапламак догры болар. Иш ады формасындакы шу хили лексик манылы сезлер ез парадигимасындан арасьшы узуп, 4 долы суратда тэзе лексик манылы сезлер бсшуп гидипдир. Шу-нуд билен багланышыклы лексика-грамматик категория бо-лан ишликлерид составыща иш атларыньщ тутяк орцуны
1. СевортянЭ. В: Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке (опыт сравнительного исследования). М..'Наука, 1966. С. 369
беллемег. ве оларьщ атлара болан гатнашыгыны кесгитлемек зерурлыгы йузе чыкяр.
Атлар предмет, зат адыны я-да предметлсшен душунж,з-нич адыны анладян болса, ишликлер иш-херек г, гамылды анладяр. Иш атлаарында шу ики сэз топарынын хер бирине махсус болан умумылык озболушлы хзсиетде ж.емленйяр. Mail ы тайдан иш атлары атлардан тапавутланип, иш-херекетин, гымылдьшыц процесиниц адыны анладян болса, атлар иш-херекет, гамылды билен багланышыксыз предметлериц, затла-рыч адыны анладяр. Мысал учин, агач, ей, сыгыр, геле , галам дийленде, хич хили иш-херекет, гымылды гез оцуне гелмейзн болса, яшамак, лшама, яшайь. и, яшасы кимин "ш атларында дуйп ишлигин манъ кндакы иш-херекет, гымылды, процес ады хекмунде душунилйэр:
Туркмен ве бейлеки гарындаш диллерде ишликден яса-лып, семантик хем грамматик тайдан искмлеричхэсизтли ала-матларыны эелэн атлар хем хеп. Шейле атларам. ишликден ясаланлыгы билен ишатларына мензеш болса-да, семантик тайдан булар бири-биринден тапавутлан^р. Ишликден ясалан исимлер лексик манылы бирликлер болса, иш атларн езболушлы функционал грамматик формадыр. Коп санлы дурли-дурли сез ясайяул аффикслерин гошулмагы билен ясалан исимлер иш-херекетин, гымыл^ыныц троцеейниц адыны ачладян иш атларындан тапавутланып, ишликлик хэсиетини йитирйэрлер ве манысы тайдан иш-херекет,процес адыны дэл-де, гурал, эсбап, орун ве башга-да in. м. -лерид адыны я-да шол предметлере хосиетли болан хили, ягдайы, галыгы ве шуна мецзешлери анладяр.
Иш адыны ясаййуллар ишликден ишлик ясайясы форма-лара - ишлик деределерине, ишлигиц барлык ве ёклук формаларына, гошма шпликлере, гечирйзн ве гечирмейэн ишликлере гошулышы тайдан универсалдыр ве олар нэхили ишлиге гошулса, онун ишликлик манысыны уйтгетмейэр. Йе-
13
не ишдикден исим ясайждл аффнкслер сакьщ коплугинс гара-маздап, иш адыны ясакл;ылардан тапавутланыя, эсасан, белли бир топар манылы ишликлерден, шилик фо^масындан, адры гитсе, онуд бир - ики санысындан исим ясамага укыплы болуя, оларыд гошулмага билен ясалан исимлерде ишлик-лере хосиетли тэснрини гсчирип я-да гечирмезлик, сарлык я-да ёклук, уйдурма ялы аламатлар дугалмаяр. Мысал учин, отургыч, дсрак, горкак, ери, йити, втгур, гошун, бергч, ап-гы, дмек, гораг, барлаг кимин ясамл исимлердэкн сез ясай-ж,ы аффиксид едунден дереве ясай^ы, ёклук адладян -ма, -ма аффиксини гетирмек мумкнк дэл. Эмма мундан дуйпли тапав>тланып, иш атларыны ясайлш -мах, -мек, -ма , -ме, -uta, иш, -асы, -еси аффикслери дуйп ишликлеркд хер би-рине гошулып билйэр: язмак, язма, языш, язасы, яздырмак, яздырма, яздырыш, яздырасы; язышмак, языиша, языша-сы; язылмак, язылма, язылыщ, языласы; язмазлык, язмай-ыш ве шуда медзешлер.Шундан гарнушине герз, иш адьшы ясайж,ы аффикслерид дуйп чшликлерид хербирине гошулып билйонлигинн,, эмма ишликден исим ясайж,ы аффикс-лерид дуйп ишлигид лексик хем грамматик манысы билен чэклсндирилйэядигини адламак боляр.
Тарыхы долурде херекет (процес) адыны адлатмакда он-дан говурак аффикс уланылан болса-да, оларыд хеммеси уланышдан чыкыпдыр. Эмма процес адыны адлатмак йит-мэндир. Шу маны адлатмакда турки диллерде бирнэче форма ымыклы ориашьшдыр. Шейле форма-да гыго*;ак диллеринде -{а) г-(а)о, езбек ве бейлгки.диллерде-{и)ш аффикслгридир. Азербайждн зе турк дилинде шейле форма-да гысгалац^ инфинитив дийлип атландырылян -ма аффик-сидир1. Ишликден исим ясайждл аффикслерид копуси
1. Севортян Э. В. Аффиксы именного словообразования... С. 15.
14
хэзирки пагтда псам ясайжылар, азрагы-да иш адыны ясай-жылар болуп гнднпдир. Шейле-де болса оларыц арасындакы умумылык белли бир дереж,сде дуюляр. Муда мысал эдип,' Оиуц ачк алувы оцат. Суварымы етипдир кимик мысаллар-дакы ат ясаижы -уо, -ым аффпхслсрини кабул эден свз-лерич иш ады в<; чакмак, уашмек, говурма, бехсырма, ягыш,экиш кимин иш ады формасындакы лекскк манылы созлер::д ат болшуны геркезмек болар. Хер ничпк-де болса, ишллкдек ясалан пс.чмлер хер дурли маны адладянлыклзры билон тапаиутлаияр. Бу-да оларыц , бир тарапдад, дуйп иш-лигпд ле:с;ик хем грамматик манысы, икшгжиден-де, сез ясайжы аффиксич сэз яеайжылык мань.;ы билен баглыдьп. Ишлик исимпсри дурли-дурли иш-херекет,гнмылды атла-рьшы, онуч процесинид адыны анладяр. Шонуд билен бир-ликде ишлик исимлерпнде ишликден ясалан нсимлсрдэки ялы маны азда-конде габат гелйэр'.
Исимлик, хусусан атлык аламатларыпьщ барлыгына га-рамаздан, иш атларыныд ишликлик аламаты хасартыкбо-луп, олар ишлик сез топарыньщ ичинде о нуд езблпушлы грамматик категориясыдыр. Иш атлары, эдил ишликлер ялы, езуне багланян сези уйдуряр, гечирйэн я-да гечирмейэн манылы боляр, барлык ве ёклук формада уланыляр, лшлигад дурли дереж,е формасындан ясалып билчэрДиймек.нш атлары ясалан ишлигинидэхли ишликлик аламатларыны сак-лаяр. •
Уйтгемейэн ишлик формалары болан иш атларыныд, ор-так ишликлерид, хал ишликлерин, исим сез топарлары билен мынасыбети алымларыд унсуни чекипдир. Н. А. Баскаков функционал формаларындан езбашдак со? топары эмеле
1. Манькина С.С. Аффиксы, образующие имена существительные и прилагательные в турецком языке: Рукопись канд. дисс. - М., 1954. С. 199.
15
гелен исимлерден тапавутланып, ишлигиц функционал фор--малары бслан иш атларыныц, ортак ишликлерин, хал иш-ликлериц саз топары болмага илкинж^ аламтгларыньил бар' лыгыны, йене оларыц ишлигиц эхли формаларыны сакла-мак бил ен шол сез топарыныц формасылыгыны беллейэр. Шо-нуц билен бирликде исим сез топарлары билек уйтгемейзн ишлик формаларыньщ мынасыбетини геркезип, иш атлары билен атларьщ, ортак ишликлер билен сыпатларыч, хал ишликлер билен халларыц бири-бирине мензешликлерини беллейэр .
Э. В. Севортян дурли сез топарларыныц лексика ве грамматика болан гатнашыгына эсасланмак билен оларыд деч болмадык ики топара белунйэндигини геркезйэр. Онуч би-ринзк# улы топарына эхли исимлериц (атларын, сыпатларыч, халларьщ, санларын, чалышмаларыц, сес ве шеккл . адладян свзлерин) ве шокун ялы-да дуйп ишликлерин гир-йэнлишни, икиняуи кичи топарына-да ортак ишчиклерид, ишлик исимлериниц, хал ишликлерин гирйэндигини айдыпдыр. Биринжл топара дегищли формаларыд лексик ве грамматик маны эмеле гетирйэнлнги , икнняда топара де-гишли форманыц диче грамматик маны ясаянлыгы гэрке-зилйэр2. •
. Туркмен ве бейлеки туркг диллерде иш атлары сап ишлик формаларындан тапавутланып, шахс-сан категориясы-_нын_аффикслерини кабул этмейэр. Шуча эсасланылып, иш ■ атларына ортак ишликлер, хал ишликлер билен билелнкде шахсацлатмаянищликформасы дийилйэр. Бумеселе турко-
1. Баскакоз H. A. Каракалпакский язык, 11.^Фонетика и морфология,' ч. 1. - М.: Изд-во АН СССР, 1952.-С. 414.
2. Севортяи Э. В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. Опыт сравнительного исследования. - М.: Изд-во вост. лит-ры, 1962. С. 18.
16
логияда ж,сделли мсселе болуп галяр. Шунун билон багла-нышыклы Э. А. Груштаныц пикириниц ерликлкдигтш бел-лемек герек. Шахе ацладян ишлик формалары шахс-сан кагегориясы билен берк багланышыклкдыр. Мысал учпн, рус дилинде шг'.хс ацлатмаян ишлик формасшда шахс-саи душун:^сси ск, шону.ч учинем бу форма шахе аила! маян й!!Лнор. Турки диллерде ягдай башгача болуп, хатда коте хал ишлиглерде-де шахс-сан гошулмасы душяр (мысал учпн, езбек дилинде келтупимча "пока я ке пришел"). Бу-да белли б'.;о дереж,еде "шахс-сан ацлатмаян форма " термииинн уланмага мумкинчпгик бермейлр. Шахе ацлатмаян ишлик формаларында шахс-сан категориясы 'ггишлилих зффн-'с-лерикиц усти билен я-да ана итик ел билен ат чалышма-сыныд усти билен ацладыляр. Шахе ацлатмаян ишлик формаларына гошулан дегишлилик аффикслери аглара гошу-ландакысындан башга ролы ерине етир„эр. Дегишлилик аф-фикслсринин тебигаты онун гошулан созуниц тебигаты билен билсликде йузечыкяр. Логики тайдан шу хнли дегишлилик . аффикслери херекетиц субъектини геркезйэр, эг л. а эеллк эдилу* субъекти билдирмейор. <м хал учин, озбек дилиндг келганим " тот факт, что я пришел" диен маныиыберйэр). Йоне шу ерде грамматик я;эхтден дегишлилик аффиксли гелен созуц айыргыч болан ягдайыны грамматик эе болшундан сайгармак герек. Бу-да ид соцкк нетиж;есикде шахе ацлатмаян ишлик формаларыныц ики хили (иекмлик ве ишликлик) гргмматик аламаты билен душундирилйэр\' , ,
Хззирки заман туркмен дилинде шахе геркезйэн ишлик формаларындан тапавутланьш, иш атларында шахе душун- '
1. Грунина Э. А. О роли неличных форм глагола в конструкции сложноподчиненного предложения в тюркских языках//Тюрко-монгольское языкознание и фольклористка. - М.: Изд-во вост. лит.-ры. 1960.С. 77.
17
>з;еси олара гошулан дегашлмлкк аффикслеривден адла-ныляр. Шэнуд учиь иш атларына гошулан дегишлилик аф-фпкслери, бяр тарапдан, здпл атлара гошу.;акдакысь. ялы, иш-хсрекетиц хайсы тарапа дегишлидигини анлатса, икин-жиден, ишлик йедкемелершдоки ялы, иш-херекеткд белли бир шахе тарапындан ерике етирплйондигини билдирйэр. Башгача айданыдда? буларыд содкусьшда иш атларына гошулан -дегигалилик аффикслери сап ишлик формаларына гошулян шахс-сан аффикслсрикиц, манысына барабар фун-кциякы ерине етарйэр.
Лексика-семантик ве грамматик тайдан иш атлары билен ортак кшликлерид бири-бирине якынлыгы дуюляр. Оларыд икиси-де дуйп ишликден ясаляр, оларыд ишликдик алама-тыны долы саклаяр. Атрибутив функцияда гелен иш атлары билен зтлашмадык ортак ишликлер медзеш функцияда ге-. лип билйэр. Йене шейле боланда-да ортак ишликлерид айык-лаян сези дегишлилик аффикссиз гелйэн болса (окан окуочы, гелен адам), иш атларыныц айыклаан сези, кепленч, дегишлилик аффиксли уланыляр: ювуш суоы, окамак арзувы, алии ниети, Субстантивлешен ортак ишликлер билен иш ат-ларыныд синтактык функциясыкда медзешлик хас гуйч-•ли. Ишлигид бу функционал формаларыныд икисинде-де ёклугы-ла, -ме гошулмасы билен ясаляр. Эмма шу хили умумклыклара гарамаздан, иш атлары не ортак ишликлер блри-биринден тапавутланян ишлик формаларыдыр.
Иш атлары грамматик заман ацлатмаяр, ортак ишликлер заман „илдирйзр. Иш атларында атлара болан медзешлик кеп болса» ортак ишликлерде сыпа^тара болан медзешлик гуйч-лудир. Иш атларында атлык аламат илкинж,и болуп, оларыд атрибутив функцияда гелши соцкы - икинжл грамматик ха-дысадыр. Мувд.,н тапавутланып, ортак ишликлерде сыпатлык хэсиет илкинжл болуп, оларыд субстантивлешмега содкы -икинядл грамматик хадысадыр. Диймек, иш атлары аслы суб-
18
гантив форма болса, ортак шил шел ер аслы атрибутив форма-,
Иш атлары мумкин, герек, зерур, деркар ялы модал соз-гр билен уланылян болса, ортак ишликлерде бу ;.лратынлык •едур. Ортак ишликлер сез уйтгедижялерп кабул этмейон .пса я-да оларнд уйтгемсги учин атлашмасы зерур болса, иш глары атлара хосиетли сез уйтгедижд гошулмзлары кабул ;йэр. Ортак ишликлернн аиыклаян еззунид душурилмеги не-яж,есннде олар шол созуд функцпясыны ерине етприп гелек-
иш-херекети, гымылдыиы ерине етириж,ини-де адлацып ;шйзн болса, иш атларында бу айратьнлык ёкдур.
Туркологияда грамматика язылыш д, ои боюнча грамм; -жаларда ве бейлеки шуда , ,:дзсш ишлерде ишлигиц эмзлим формасы взбашдак бвлунйэр.'Шу дэл боюнча турк-ен дилинден язылан практики ве теоретики ишлерде-де шлигид инфинитив формасы айратьд сезбашы билен грилйэр. Онуд морфологик формасыныд-да -мак, -мск, -ма, че аффикслеринден ыбаратлыгы 1-еркезилйэр. Туркология-з, шол хатарда туркмен дил билиминде ишлигш, лнфи-итиз формасыныд езбашдак и.лтак формасы дийлип элуниши семантик ве грамматик тайдан етерлик эсаслан-эфылмаяр. Типологик тайдан дурли' система гирйэн дил-;рде инфинитивид семантик ве грамматик хэсиетлери ¡фли-дурлудир. Диллерид квг.уси я-да типологик тайдан едзеш болмадык бирнэче диллерид инфянитиви- у чин хэ-1етли еке-тэк критерилерид болмазлыгы бу меселэнид фкологияда ишленишинде-де белли ыз галдыряр.
Инфинитив • билен иш атларыныд бири-бйрине болан пгнашыгы, оларыд арасындакы умумылыкл~р ве спсцифик 'фатынлыклар хакындакы меселе боюнча турхологияда гу-фныклы бир нетил^з гелинмэндир. Туркмен дил билимир-'-" ; болса бу меселе ылмы-дерцев ишишщ объекта хекмунде >згалмадык меселелерид биридир. Шейле-де болса, инфини- ,
19
тивве иш атларыны ясайжы формалар хакында туркологияда эп-эсли пшлер эдшшлдир. Ылайда-да инфинитив форма ха-сапланылян морфологяк бкрликлерид иш ат..ары хата^ында дерделмега унсуди чекйэр.
Сонра диссертацияныд блрияж,п бабыпда иш атлары би-. лен гжфинитивнд умумьтльтгы, оларыд хер бирпкид специ-^ ^ фшс айоатыалыты, бу меселеде туркологияда болан гарайыш-.. г лар догруда нзыгидерли маглуматлар берилйэр ве бу меселэ диссертанты« гарайшы беяд эдилйэр.
Турки диллерде инфинитив дийлип дурли-дурли мор-фологик формалар уланыляр ве олар инфинитив хекмунде кабул ьдилйзр. Турки диллерид бирпне инфинитив хасашхан-яи бар форма диллеркд бейлекисинде башга грамматик форма хасап эдилйэр. Мысал учин, башшрт, татар дилле-ринде -ырга, -ирге, туркмен, турк, азербаюкан диллерннде ■ ■.-мак, -мек, газак ■дилинде -ув, -в, инфинитив хасапланян фэрмалардыр. Булардан содкьт ики форманыд иш адыны ясаилул форма хасаяланылышы-да аз дол. >'муман, турки диллерде инфинитив хасап эдилйэи формалар аслында иш ат-ларыны ясайж,ылар болуп, онуд айры-айры формасыныд дурли гарындаит диллерде инфинитив хекмунде кабул эдил-меси турки диллерде дашкы факторыц нгтиж,есинде дерейэн грамматик хадыса болса герск .
- НГейлеликде, турхи диллерде, шол сайда туркмен диливде хем иш адыны ясайжул аффикслерид белли, биршшд я-да бирнэчесинид грамматик язьшыш традициясы б плен инфиьитив форма дийлип кабул одиленлигкни ве ирактикада-да онуд орнашанль-'ьшы беллемехс герек.
Инфини-гчзид морфологик горкезияуиси -мак, -мек, -ма, -мс аффиксы аслында иш адыны ясайжы болансод, мундакы
1. Дмитриев Н. К. Грамматика башкирского языка. - М,-Л.: Изд-во АН СССР, 194& С. 171
20
лексика -семантик г.е грамматик айратынлыкларыд бейлеки псимлик хзсиети болан ишлик формаларыны ясайж,ы аффикс-лер билсн мецзеш. болу» билж,екд!1ги ез-езундсн душвухли-влр. Шейяе-дс болса, лш адыны яса]")ж,ы эхлн ьффикслерид инфинитив форма хокмунде кабул эдилмэн, онуд белли би-рлнид я-да бпрнэчесишщ пшлигид нэмэлим формасы болуп гелмсги унсуди чекйэр.
Д\рли типолэгкх диллерде инфинитивич праформасы-нын иш атларыиы ясайяумлар боланлыгьшы иазара алсан, бу лингвистик хадысаныц турки диллерде-де шейледипшн гер-мек болар. Бу 5ир. Икиняуэден, инфинитив грамматик категория хокмунде ымыклы орун алан дилл„рде оны хасыл эдй .-н аффикс генетик тайдан исимлы.. хэсиети болан ишлик форма-ларыньщ белли бир душумде гелей горауши болса, турки диллерде-де шу хили грамматихлроцесигермек бол яр. Муда .мысал здип, этимологик тайдан -мак, -мек аффиксккш; сос-тавында тарагт.-угур душуминид гошулмаснкыц бардыгы хакындакы чакламзны, галыберсе-де, аслында ортак ишлик , формасы болан -ар, -ер формасындакы сеьуд йонелиы душум-де гелен горяушиниц инфинитна .болуп уланыляндыгы- . ны гбркезмек болар. Шуда эсаслананыдда, исимлик аламаты болан ишлик формаларыныд хемме горнуши инфинитив болуп гелмэн, онун дине уйтгедиж,н -ошулмалы гелен-леринид ишлигид нэмэлим формасы болмага укыплыдыгы-ны айтмак мумкин.
Туркмен ,;илинде -мак, -мек иифинитивид формасы ' хокмунде кабул эдиленем болса , бу форманын грамматик тебигаты иш адыны ясайдды -ыш, -иш ялы . бейлеки формалары грамматик категория хокмунде хэсиетлендир-йэн принциплерден тапзвутланмаяр. Инфинитив ясай^ы -мак, -мек иш адыны ясайж,ы болансок, шу грамматик категорияиыд бейлеки -ыш, -иш, -ма, -ме, -асы, -ecu форма-ларына махсус лексика-семаитик ве грамматик айратын-
21
лыклар -мак, -мек формасына -да дегишлидир. Шонуд учи-кем биз бу аффикслсрпд хеммесини тутушлыгьша бир система дузйзн ве ишликлерид оз ичинде он; д хем иснмлшс, хем ишликлик хзсиети болан езболушлы функционал-грамматик формасыны - иш адыны ясайхды хасаплаярыс.
Диссертациянын. "Иш атларыныд -мак, -мек формасы" . диен икинжд бабыкдаиш адьшы ясай»;ы -мак,-<мек аф-фиксинид форма ве сез ясайядалык функцияда уланьщы-шы, оларыд .бири-биринден принципиал тапавуды, онуд ол я-да бейлеки функцияда гелшкнид актив я-да пассивлиги, шонуц ялы-да - мак, -мек формасыныц гарындаш дил-лердэкч ериые етирйэн хызматы дедешдирме-тарыхы ас-пектде йузе чыкарыляр ве -мак, -мек аффиксиниц туркмен дилинде иш адыны ясайжы фчрмалыгы белленйэр.
Хэзирки заман туркмен дилинде -мак, -мек аффикси фор-:'*маысай;»дь1ль1к функцияда гадден уланылып, онуд гошулма-ш билен иш атлары- хасыл боляр. Бу аффиксид лехсик манылы созлери эмеле гетиришиболса ерэн пассив болуп, чак-, мак, токмак, уйшмек, гаймак, орамак кимин сезлерде габат гелйэр ве сез ясалышда долы суратда енумсиз хала гечипдир. Булар хем -мак, -мек аффнксинид грамматик маны алма-зындан едки девруне дегихшш болуп, бу аффикс турки дкллерид тарыхы есушинид иркид еврунде грамматика лиза-циялашип , онуд сез ясайждоык мумкютшиш гутарып-; д ыр1/ ; '
Иш адыны ясашда -мак, -мек аффиксинид гелип чыкы-шы до. руда пки адли чаклама бар. Г. И. Рамстедт -мак, -мек аффиксинид -м ве -ак суффикс теринден эмеле гелендигани беллэддир2. А. Н. Кононов болса мак, -мек аффиксинид йене-
1. Севортян Э. В. Аффиксы именного словообразования...
слоз-ш:
2. Рамстедт Г. И. Введение в алтайское языкознание. Морфология. - М,: Изд-во иностр. лит-ры, 1957, С. 101.
22
-.пш 'думумдс гелей -мс иш ады боланлыгыны айдып-дыр1. Хут шу хшга чаклама Б. А. Серебренниковыц йоне-лиш дугаум гошулмасыныд этимологиясы догруда язан макаласында-да белленипдир2.
Хззиркн заман туркмен дилинде иш атларынын -мак, -мек формасы ики варлантда уланыляр. Онуд додакланан -мок, -мвк варианты сезлейиш дилине хосиетлидир. Була- '. рдаи ~мак составында ёгын чекимлиси, -мек хем инче чеким-лиси, сезлейиш дилиндэки -мок додакланян ёгын ве -мвк хем додакланян инче чекимлиси болан ишликлере гошуляр. Иш атларынын -мак,-мек формасы асыл ве ясама ишлкк-пере, тэсирини гечирйэн ве гечир^ейзн хпплкклер^'. ишлипщ дурли. дереже фо'маларына, гошма ишликлерй гошулып, гошулан ишликлеринид адладян манысына герэ, иш-херекетид, гымылдынын процесишщ адынк анладяр. . М ее ел е м:
Гочмекден, гачмакдан, таланмакдан яда без болан гара-. галпак халкы совет хзкимиетиНи озуннд хакыкы хоссары ха-саплады (Б. Сейтэков. Доганлар, 690 е.). Айна хер Сяр ншде Артыгыц гввиуни тапмага чалышды. Ол Артыкдан чекинени я йенекей адата герени учин болман, эр-аялыд арасындакы :орматы саклшшк,щт\ болан сейгуниги^йлтХгек/ ики гоппи хемишелик багланышдырмак, биринидлягына тпкен урса, икинж,исишщ она йуреги авамак, биршпщ диши йыршарса, икинжисиниц ода гевни гулмек, бирн-бириие вспалы эр-аял болмак учин у.,(Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 2 к,, 282 е.).
1. Кононов А. Н. Тюрхские этнмологии//Учен. зап. ЛГУ, № 129. Сер. востоковедческих наук 4. "История и филология стран Востока" - Л.: Изд-во ЛГУ, 1954, С. 277,
2. Серебренников Б. А. К вопросу о происхождении зле- , мента к я, у) в окончании дательно-иаправительного пг^е-жа в тюркских языках//Краткие сообщения Ин-та народов_ Азии. 83. "Монголоведение и тюркология" - М.: 1964, С. 69-70.'
23
Ишден гелен дайхаилар хсмише езлеринид сапламага гоян пяллергашд, таплатмага гоян палталарыныд, диишпмэгс гоян оракларыиыц ызындан гунуд шу ваты гелйэ!, шлер (А. Говшудов. Елли бдзннн,ойлекиши, 57 е.).
Ишлик формасы болса-да, -мак, -мак гошулып ясалан иш атларыныд уйтгейши атлар билен умумылык дузйор. Баш-гача айданыцда, -мак, -мек фсрмасындакы пш атлары атлара хаскегли сез уйтгеди:г;к грамматик категорияларыц гошулма-сыны кабул эдйэр. Иш атларыкьщ -мак, -мек формасына гс-шулян сез уйтгедкжд аффнкслер формал грамматик тайдан : атлара гошуландзкысындан тапавутланмаса-да, маны тайдан . езболушлы айратынлыхлара эедир.
Иш атларыныц -мак, -мек формасына гошулан -лар, -лер ондан ацланылян иш-херекети.,, гымылдыныц субьектинид кеплугкни адладяр. Шонуд ялы-да, онуц йонекей кеплук ац-ладып, иш адыныд манысыкдакы иш-херекетид, гымылдыныц кед гезек болянлыгыны-да бшвдирмеги мумкин. М е-•селем:
Оларыд мени Шабадыд бузуныд ашашна гойбермеклери мумкин (Б. СейтэкоЕ. Доганлар, 3 к., 498 с.). Янындакы шз-ларь1д евут-ундевлери, ялбармаклары оны кешедип билмеди (Б. Кербабаев. Айгытлы.эдим, 1 к., 224 е.). Ондан сод оз тара-, пына бакан эл булан, голай гелмеклерини ьшаратэтдй (Б. Кербабаев. Гайгысыз Атабай, 148 е.).
Иш атлары, эдил атлар ялы, дегишлилик катсгориясы-■ ньщ аффикслериди кабул эдйэр:
Йе'йкемелер Бирлиги Кеалуги
I. ал-маг-ым, гел-мег-им ал-маг-ымыз, гел-мег-имиз
2. . ал-маг-ын, гсл-мег-ин ал-маг-ыкыз, гел-мег-ициз
3. ал-каг-ы, гел-мег-и гл-мак-лары, гел-мек-лери
24
Атлг.ра гсшулан дегишлилик аффикслери гошулан адындан адланылян душун^энид белли бир тарапз дсгиш-лидигшга адладян болса, мундан тапавутланып, иш ат-ларына гошулан дегишлилик аффикслери онда адланылян иш-хсрекстнц ким тарапындан ерине етлрклйзндигини гэркезйэр. Башгача ¿¡йданыцда иш-херекст, пшылды.шн субъектини билдирйор. Меселем:
Элбетде, сизин, хем агыз бирикдирип, эмире, эмелдарлара гаршы горешмегшщз герек (А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 3 т., 331 е.). Бизин саг-аман Героглынъщ юрдуна бармагымы-зы, вагшл i болмагымызы дилегэт ч'Тероглы", 15 с.). Нэме-де болса, Гара, сен взун биркеме бигг"радырак, оны бо'пн алмагыц герек (А. Говшудов. Гайланан эсерлер, 3 т., 296 е.). 9з гызыньщ намысыны гораян атаны влдурмеклери Оразьщ аклынасыгмаярды (Б. Сейтоков. Гыз салгыды, 217 е.). Комис-сарьща.жы олуми менян йурегими авата.,онуделум эдундэки язан хаты менид этими гататмагыми, йурегими бирс Зуаме-гиме, герек болса, Ватанучин ж,ан бермегиме хекумэдйэр (Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 3 к., 52 е.).
Иш атларыныд -мак, -мек £ рмасына гошулан дегишлилик аффикслери нш-херекетид, гымыддыкыц белли бир шахса дегишлидигин геркезип, логики субъекти билдирсе-де, . грамматик эйэни билдирмейэр. Шунун биленем булар иш-лик формаларына гошулан шахс-сан аффикслеринид адлад- i ян грамматик манысындандуйпли тапавутланяр. 1 ',.'•;
Иш атларчныд -мак, -мек формасындакы сезлер, эдил атлар ялы, душум гошулмаларыны-да кабул эдйэрлер. Ат- . лара гошулан душум гошулмалары созлемде сезлери грамматик тайдан багланышдырян болса, иш атлар'тныц -мак, -мек формасына гошулан душум гошулмалары иш адыяыд эса-сында эмеле гелен синтактик конструкцияны тутушлы-гына сезлемид башга бир агзасына багланышдыряр. Шейле конструкция маиы тайдан-да, грамматик тайдан-да эерж,ед
25
болуп, онуд созлсм я-да соз дузумилкги хакындакы меселе туркологияда ж,еделлидир,
__ Сосгавында -мак, -мек формасындакы иш ады бола: син-■гакглк конструкцнзда иш ады шол дузумид эсасы озенини -конструктив мерхездгаи эмеле гетирйэр. Конструкцияныц бейлеки агзалары-да шол езенкд тевсретке.жемленйэр. Кон; струкцияныц езеки болуп гелей иш ады гаранты пикири ад-ладян дузумид предикаты болуп гелйэн болса, бейлеки бир таравдан-да онуд ези эсасы пикири ацладян сезлемиц хер хили агзасы боляр. Онуд агзалык тарапы -мак, -лек формасындакы иш адына гощулян душ ум гошулмасы билен баглыдыр. 8з гезегивде синтактик конструкцияныд езени болян иш ады-ньщ езупе багланян агзаларыд болмагы мумкии. Шейле-ликде, иш ады бир ваггыд езузде ики хили функцияны ерине етирйэр: гарашлы дэл баш пгаглри адяадян сезлемид - белли бир агзасы боляр ве гарашлы пикири адладян конструк-цияныд предикаты боляр. Меселе м:
Олары хорелэп-тешел^п ызына гайтарма:«, хекимид ус-туне гитмекден саклап га/мак ишана адсат душмеди (Б.Сейтэког. Гыз салгыды,71 с.).вз сейгулид билен сушки евзлешмек, дегишмек, гулуишек гор нэхили леззетли гу-ванч (А. Говшудоз. Сайлананэсерлер, 3 т., 290 е.). Догрусыны -догры айтмагыц айыбы ёк ("Героглы", 53 е.). Мен бу ере езуми урдурмага, хорлатмага гелмедим (Шол ерде, 25 е.). Кьсе эли билен айлан урмагы башармансоц дили билен уруп,
> соз билен тутмагы гевнуне дувди (Шол ерде, 97 с.). Пагта , завод*. ла дайхан тапып бермекде, птиш1.угрукдырмакда\оца
> кепквмекэтди (Б. Кербабаев. Айгытлыэдим, 1 к., 89с.).
Иш атларыныд -мак, -мек формасыныд душумде уйтгей-шинид парадигмасы:
Б. д. дуйп-1шлик-,-мак,'-мек ,
Э. д. дуйп ишльк --матад,-мегид Й. д. дуйп ишлик - -мага, -мэге
26
Е. д. дуйп ишлик - -магьг, -меги В. о. д. дуйп ишлик - -макда, -мекде Ч. д. дуйп ишлик - -макдан, -мекден Гернуши ялы, -мак, -мек формасыидакы иш атларынок дущумде уйтггйшп формал тайдан атларыд уйтгсйшииде" та-павутланмняр. Эелик, йонелкш, ециш душумлсрде -мак, -мек аффнксишщ ахыркы чсккмсизи ачык г сесиае гечйэр. Иш атларыныд -мак, -мек формасына гошулан душум гошулма-лары грамматик манысы боюнча атлара гошуландакысындан тапавутлчняр. Диссертацияда булар ве шонуц ялы-да иш ат-ларынын послелоглар, модал сезлср билен уланылышы ве ацладян модал ве грамматик манысы аиык фактларыд сыида ^к,икме-жик беян эдилйзр, оларыд езболушлы аира-тынлыгы йузе чыкарыляр. Мысал учин, атлара гсшулак йенелишдушум, эсасан,тарап-угуранлэтян бслса; -мак, -мек формасыидакы иш атларындакы йонелиш душум себэп-мак- ' сат адладяр. Меселем: ■
Не озуп гечмигг,''не доланмага, не-де сехзулмагп мум-кинлик барды (Б. Кербабаев. Аж^йып улке, 11 е.). Мырадыц гетирен хабары Чарыаганы ыкхрмланмега меж;бур этди : • (Б. Сейтэков. Гыз салгыды, 161 е.). ''/;'■,'■
Хэзирки заман туркмен дилинде ве бейлеки гарындаш ' диллерде -мак. -мек формасындакы иш атларыныд ез пара-дигмасывдан араскиы узуп, атлашьш гиденлёри-де, шонуд ; ялы-да олара сез ясайяул аффикслерид гошул'лп гелши-де . белли бнр дередеде душ гелйэр. \ . у
Иш атларыныд -мак, -мек формасындакы лекеккализа- ' циялашаи сезлере мысал эдип, дурли-дурли маны адладян бармак, яшмак, буламак, чакмак, кесмек, дуирмек, чортмак,^ увмек, эгмек,<чугмак,суйнмек, уйшмек, гврмек, гаймак тамш-исимлери геркезмек боляр. Буларыд дуйп созунид шшГйк-диги хич хили шубхе двретмейэр.
Иш атларыныц -мак, -мек формасына сез ясайж,ы аффик-слери гошулып, ондан грамматик манылы форманьщ ясалы-шы-да душяр. Иш адыныц шу формасындан ясал„л -мак - лык, -мек - лик абстракт маны ацладып, бир хили умумы-. лашдырыжы, ж,емлейжи маныда гелйэр. Шейле боланда, ' -лык, -лик иш адыньщ ксимлих хэсиетини хас гуйчлкндир-йэр. Йене -мак, -мек ве -маклык, -меклих формаларыныц икксиниц-д'; маны хем грамматик тайдан принципиал тапа-_?удыньщёклуплны беллемек герек.М.еселем:.
Оба ичинде хан Жунейидиц галасындан чыкан атлыны \ърмеклик, он да-да гордурып суруп гелйэн атлыны гермеклик .Эзрайпд, геренден кем дэлди (Б. Ссйтэков. Доганлар, 3 16'е.). ГарлышубаршынадинеБэгул биленйузбе-йуз дуруп душушмаклыгы ниет здинип бирярды (Г. Сейитмэдов. Ургенч гезели 1.40 е.).
' Хэзирки заман туркмен дилинде -мак, -мек формасында-кы иш адыныц хут езунден ёклук форма ясалмаяр. Онуд ёк-. лущ учин уланылян -мазлык, -мезлик асльида ишликлерде шол маныны адладяк -ма, -ме, ортак ишлик хем заман фор-масы болан -ар, -ер ве исим ясайлды -лык, -лик аффйксле-ринид бирлешмегинден эмеле гелипдир. Шейлеликде, -ар, -ер аффиксинид р чекимсизи з сесине гечипдир ве нетижеде иш адьшыц бу формасыныц ёклуг*л -мазлык, -мезлик болуп ги-дицдир. Шу айратынлыгы билен туркмен дили якын гарындаш турк ве азербанждн диллеринден дуйили . тапавутланяр, Бу ики дилде иш адынын -мак, -мек формасыныц ёклуга хут шу аффиксиц. езуниц гатнашмагында ясаляр, туркче: алмамак, гелл-емек, азербайжанча: алмамаг, . гэлмэмэг. \М е с е л е м:
Гурт бу ише улашмазлык шерти билен бирнэче гунлэп Аллаяр тул., мыц янына барман гезди (А. Говшудов. .Сай-ланан эсерлер, 1 т., 72 е.). Эмма Гелдиниц окамазлыгыныц
28
зыяны хемме адамлара дсгйэрди(Л. Дурдыев. Сайланан о'сер-лср, 197 е.).
Иш атларыныд -мак, -мек формасына соз ясайд^ы -чы, -чи . аффиксинин, гошулмагы билен ясалан кчы, -мекчи ■ уйтгейэн пшлик формасыны - ишлигнд хыялланма формасы-гы ясайж,ы болуп, шл-херекети, гымылдыны этмэге болаь хы-ялланманы, ниетленмонк билдирйэр. Меселем:
Шу карары мен сизе душундирмекчи (Б. Сейтэхов. До-ганлар, 607 е.). Биз сизин билен гурлешмекчи (Т. Таганов. Шабиби, 238 с.).
Диссс; тацияда иш атларынын -лак, -мек формасындая эмеле гелен бирликлерид уланылышы, с чарыд лексика-грамматик макысы, дуру/и грамма "их я-да модал манылы эле-ментлер билен гелши ездегишли беякыны тапды.
Диссертацияныц "Иш атларынын, -ма, -ме формасы" диен учунж^ бабында - ма, -ме аф-риксинид лексика-^ грамматик айратынлыгы йузе чыкарыляр. . Иш атларынын бу формасы .огуз диллеринде форма ясайиу-тык хызматында гицден уланыляр ве ишлигиц ез'хлушлы функционал-грамматик формас.ч болан иш атларьшь' . хасыл эдйзр. Иш атларыныд бейлеки формалары ялы, -ма, -ме билен ясалан иш атлары-да, Эдил ишликлер ялы, тэ-сирини гечирип я-ца гечирмезлик маннлы боляр, уйдурма хэсчетини саклаяр, ишлигид дурли дереве форма-ларындан ясаляр, барлык я-да ёклук формада уланыляр. Шол . бир ва^тыц езунде-де -ма, -ме гошулып ясалан иш атлары-да, бу грамматик категорияныц бейлеки формалары ялы, атларыд грамматик категорияларыныд гошулма-ларыны кабул эдйэр: сан, дегишлилик, дулт/м. Бу-да дурли ' аффикс гошулып ясалан иш атларыныд хеммесине-де хэси-етлидир. Эдебиятда белленилиши ялы, иш атларыны ясай-ж,ы бу.аффиксде ики саны омокимик форманьщ: грамматик -ма вс сез ясайж,ылык -ма формаларывыд тапавутлан-
29
дырылмагы зерурдкр1. Буларыд хсрсинид езуне хэсиетли айратынлыкларьг бар. Саз ясайж,ылык функцияда гелек -ма, -ме лексик мйнылы созлсри омеле гетырйэр ве ясахем ясама сезлер езара бири-бири билек деривадион гатнашык дузйэр. Шу хшга ясама созлер хемишелкк лекскх маны ацла-дып, дурли типли сезлуклерде езуие дегишли орун аляр. Бу аффиксиц форма ясайяуллнк функциясы ншлик саз то-парыкьщ 63 ичкпде окуд езболушлы функционал-грамматик формасыны - иш атларыны эмелё гетирмекден ыбаратдырве булар гошулан ишлигине хэсиетли айратынлыкларыц хем-месини болшы ялы саклаяр.
Ига атларыныд -ма, -ме формасыныд гелип чыккшы шу грамматик категорияныц -мак, -мек формась: билен берк багланышыхлыдыр. Турколсгларыц бирнэчесшшц пикирине герэ, -мак, -мек аффикише гаранында, -ма, -ме илкинж,п-дир2, алымларыд бирнэчеси-.де -мак, -мек-цся -ма, -ме аф-фиксиниц дорэнлигини беллейэрлер3. Г. И. Рамстедтид пикириче, -ма, аффикси -м элементинден ве адъектив форма ясайж,ы -а1 шекилинден гелип чыкыпдыр. Н. А. Баскаков Г. И. Рамстедтид ишине эден белликлеринде онуд пикирини инкэр эдип, -ма аффиксиц генетики тайдан -мах, -мек -ден гысгаландыгыны беллейэр5.
1. Севортян Э. В. Аффиксы именного словообразования... С. 126.
2. .Кононов А. Н. Тюркские этимологии... С. 276-277.
3. Поцелуевский А. П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка.-Ашхабад, 1943. С. 62-63. ;
. 4. Рамстедт Г. И. Введение в алтайское языкознание... С. 101. •
5. Серет: Г. К. Рамстедт. Введение в алтайское языкознание. С. 236.106-нждя беллик.
30
Хоз.фки заман туркмен днлнпдс -ма, -ме гошулып яса-лан иш лгллры иш-хсрккетид, гымылдыныд процеспнин ады-яы анладярлар, шонуц билен бирл:;кде онуц нети>к,есики-де билдпрйэрлер. Меселем:
Кемпир влмссчаг олди вслин, инди гыратыд якина хич кпм барьтпбилснокСТорогль'", 433 е.). Дашарда болса шема-лыд гуррулдмси гуйчленип, ейуч ыраипасы;:ртярды (А. Гов-шудоъ, Елли вдонид ойлениши, 165 е.). Итлерид уйрмеси. багшмныд сеси инди гол г. ¡íдан зшидилйэрди (Б. Кербабаез. Айгытлм эдим, 1 к., 258 е.).
-ма, -ме аффихеи шшулып ясаяан иш атлары-да атлара хэсиетли соз уйтгедижл аффихслери к„бул эдйор. Иш a i ia-рынын бу формасыныд копл\.и -лар.-лер аффиксинин го-шулмагы билен ясаляр во онуч маиысындлкы иш-херекетид, гымылдыныц кеплугиии я-да онудкоплу.ктарапындан ерине етирилйондигшш билдирйэр. Меселем:
Пекги Гулжемал ханыд саглыгыны copan башлады, дурли сораглар, ызлы-ызына гай т алан малар о;ш халыс ириз-ди (Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 1 к., 205 е.). Эмиа бу гур-руцлер энчеме толгунмалары, энчеме ювдунмалары, зачем--сыпанышмалары башдан гечирди (Г. Сейитмэдов. Ургенч газели, 114 с.).
Ишатларнныч бейлеки формалары эда болшыялы,-ма, -ме формасындакы иш атларына гошулан дегишлилик аф-фикслери иш-херекет, гымылды билен онуч субьектини йечкемеде ыл лашдырмак функдиясында гелйэр, чане шахс-сан аффикслерн ялы грамматик эйэни горкезип билмейзр. Иш атларынын -ма, -ме формаенньщ дегишлилик катего-роясында уйтгейшишщ парадигмасы: (сере 32с.):
Парадигмадан гернушине герэ, дешшлилик категориясы-ныдбиринжи веикинжийечкемелершшчбирлиганце-де^кбп-лугинде-де иш адыны ясайжы -ма аффиксинид чгкимлнеи узын айдыляр, аффиксин инче -ме вариантыпыд (э) чеким -
31
ЙвЦкемелер Бирлиги Кеплуги
1. ал-ма-м, гел-из-и ал-ма-мыз, гел-мэ-миз
2. ал-ма-к, гел-мз-ц ал -ма-кыз, гел-мэ-киз
1 з. ал-ма-сы, гел-ме-си ал-ма-сы, гел-,ме-си
лкси болса :. узын айдылян з сесине гечйэр. Бу узмнлык иш - адыны ясайжр-на,- -ме аффиксине хэснетлк болман, морфо-нологик хадысаньщ нетнж,ссинце йузе чыкяр. Шуца эсаслан-сад, -ма, -мс формасындакы кш атларына ве шонуд ялы-да чекимли сесе гутарян атлара гошуляч дегишлилик аффикс-.леринид биринжя ве икшщи йэдкемесинид бирлишнде-де, хеплутинде-де чекимли сес биле» башланан гошулма болан-лышны чахламак мумкик. Нетижеде иш адыны ясайж,ы -ма, -мс аффиксинид соцкы ве дегишлил ик гошулмасыныд-да . башкы чекпклкси янашып гелмек билен ёгын чекимлилер дегишли узынлык алан болса, инче чекимлилерде ики чекимли оларыд хич бирине м^дземейзн узын айдылян а сесине гсчипдир: м > -ма-ым, -ма;мыз > -ма-ымыз, -ма: ц > -ма-ыц; -ма : ыцыз > -ма-ыцыз, -мэ: м > -ме-им, -мэ: миз > -ме-имиз, -ма: ц> -мг-иц, -мэ: циз >-ме-ициз. Меселем: Онуд учин мегш орнумдан гозгажак болуп азар бермэци бес эт инди ("Г эроглы", 67 с.). Мснид агламамы айыпламац (Шсш ерде, 588 с.). Парахатжд ишлэп йврмэмиз барды... Сг. Таганов. Шабиби, 1 15 с.). Бир эййэмден бгри тамдыр-лардан туссе чыхмасы галыпды (А. Говшудов. Елли вдэнид . вйленчши, 214с.).
Иш атларыньщ -ма, -м.е формасы, гдил-атлар ялы, ду-шуадде уйтгейэр. Синтактик функцияны ерине етирйэнду-
шум п>шу<..омалары -ма, -ме_формасындакы иш атларына
гошуланда, свзлемде свзлери грамматик тавданбагланышдыр-яр.: Шейле болакда, олар иш адыныд эсасында эмеле гелен гарашлы тысири адладян синтактик конструкцияны сезле-мид баш пикири адладян эсасы бвлегине багланышдыряр.
' 32.
Шейлелнхде, душумде уйтгэн иш аттары, бир тарапдлн, сез-лемин. гарашлы пикири анладян болеппп.ц предикаты болуп, икинздден, оны созлемин башга бирагзасьша союзсыз багланышяр.Башгача айданьшда,-ла> ~ме формасы..уциы иш атларына гошулан душум шшулмасы хинди-еиропа дллле-риндоки союзларыц функциясында гелйэр. Иш атлары шол дуршуна-да, дслшхлилик аффиксли геленде-де душумде уйт-гейэр. Онуи парадигмасы:
Б. д. дуйп ишлик —-ма,-ме
3. д. дуйп ишлик - -маныц, -мэнин
Й. д. дуйп ишлик - -ма, -мз
Е. д. дуйп ишлик --маны,-мэни
В. о. д. дуйп ишлик - -мада, -меде
4. д. дуйп ишлик - -мадан, -меден
Соцра диссертацияда -ма, -ме формасыныц душумде уйт-гейшинде йузе чыкян морфонологик хадысалар, ондакы душум гошулмасынын грамматик манысы, дегкшлилих аф-фихсли гслсн иш атларыиын уйтгейши хем манысы конкрет фяктларыи эсасында бирин-бирин беян эдилйэр. M е с е л е м:
Атышма оахар шемалы ялы хер дем сайын гуйж;ейэрдн (Б. Сейтэков. Догднлар, 3 к., 682 е.). Ол Арабы ог.тганыц кул-кулунде болуп, онунбашуя^уна барды ("Героглы", 140 с.). Билмейэн задыиы биленден евренмэц айыбы ёк ахыры (Б. Кербабаев. Гайгысыз Атабай, 273 с.). ...Диктовка меселеси дегишмэ, пессай; ,с г\лушмэ айланыпды (Шол ерде, 309 е.). Мерет кенеден соватлкды. Хат окамаиы кене мекдепде евре-нипди, язмалы. болса Гутлы байыц дуканыны йереден йыл-ларында евренипди (Н. Сарыханов. Гырнак. 103 е.). Ол дине гызын, йылгырмасындан леззет алярды (Шол ерде, 56 с.).
Диссертацияныд бу бабында ене-де -ма, -ме фррмасында-кы ми атларынын послелоглар билен уланылышы, оларыц грамматик манысы, -ма, -ме аффиксинин сез ясалыша белая
33
гатнашыгы, онуд сез ве форма ясалыщда тутян оркы, буларьщ приндипиал тапавуды ве бейлеки еце сурулйэн пикирлер анык фактларыд эсасында долы беян эдилйэр.
Диссертациянын, "Иш атларыныд -ыш, -иш формасы" диен дордупж^ бабында бу аффиксид гошулмагы билен ясалан иш атлары, оларыд ишликлик хем атлык аламат-лары, грамматик хем лексик манысы, аффиксид хер бир функцкяда уланылышыныд гидлиги я-да дарлыгы, пассив-лиги я-да активтиги, -ыш, -иш формасындакы иш атларыныд формал-грамматик хем маны айратынлыклары дердев эдилйар.
Иш адыны ясамакда -ыш, -иш туркмен, турк, азербай-ждн. езбек, yiii ур диллеринде уланыляр. Туркмен дилинде -ыш, -иш бэш вариантлы аффиксдир. Онуд -ыш варианты дузумипде ёгын чскимлиси, -иш инче чекимлиси бслан че-кимсиз сесе гутаран сезлере, -ум составында додакланян ёп н чекимлиси, -уш додакланян икче чекимлиси болан чекимеи-зе гутарян бир богунлы сезлере, -йыш ёгын чекимлили, -йиш инче чекимлили ахыры чекимлэ гутарян сезлере ве -ш хемгошулян ишлигинид чекимлисинид хилине гарамаздан, ёгын хем инче чекимлэ гутаран сезлерид икисине-де гошул-яр. Дчймек, гошулян ишлигиЬид чекимлисинид ёгын я-да инчелигине, додаклапянлыгына я-да . додакланмаянлыгы-на ве оларыд чекимли я-да чекимсчз сесе гутарянлыгына га-рап, -ыш, -иш хэзирки заман туркмен дилинде бэш вариантда уланыляр. Меселем:
Ы лайта-д;. кирпикмен гозлери, бир хили гарашы, энайы йылгырышы хут атасыныд езунидки дийэймелиди (Б. Кер-бабаев. Гайгысыз Атабай, 346 е.). Акждгулуд сезлсйшине гу-ванып дуран яшулы езбек бейлекилерид сесини басып гаты гыгырды (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к., 505 е.). Дирсглиден гелен бир яшулы ол ерде болан уршуд, обаны талайышлары-ныц, ждйлары опыайыиишрыиьщ болшуны болшы ялы ай-
34
цып берди (Шол ерде, 605 е.). Мен .онуц янына бапып, ав авлейшына сын этдим (А. Говшудсж. Сайланап эссрлор, 3 т., 299 е.). Мен шу даяв сгулларым билен лейле шилешиме-. бай болаймалы велин, ил ичинде ынсапсыз адамлар, кспелипдир (Шол ердс, 47 с.). Гайтуождкболанда, ала гаргаш.щгагилды-шы ялы... бу-да элип-лам дийип гуррандазлыгьша башлаяр (Шол ерде, 313 с.).
Туркологл^да -ыш, -иш аффиксинид гелип чыкышы дог-руда дурли-дурли никир бар. М. А. Казем -Бек -ыш, -иш. фор-масыныц гелип чыкышыны ишлигиц шериклик дережесиниц аффикси билен багланышдыряр1. Э. В. Севортян турки дил-лсриц тарыхында смонимияныд я-да синкретизмиц гин яй-ранлыгына эсасланып, процес анладян гвреш, ярыш, сваеш, субъект бнлдлрйэн ойнаш кимин иш-херекетид ики тарап-лайын езара я-да билеликде ерине етирилйэнлигини бил-дирйзн атларда болан -ш формативинкд ишлигид шэриклик дережеси билен омоморфдашлыгыныайдыпдыр2, А. Н. Кононов -ыш, -иш аффиксинид ош, "подобный", "совместный", "сотоварищ" сезунден гелип чыканлыгыны беллэн болса3,
B. М. Хангальдин бу аффиксид иш "друг", "приятель" сезунден эмеле геленлигини айдыпдыр4. Ф. Абдуллаев -ыш, -иш аффиксинид упич сезундэки -ч аффиксинден омеле гелеялигини беллэпдир5. Хер ничик-де болса, -ыш, -иш аф-
1. Казем-Бек M. А. Общая грамматика турецко-татарского языка. - Казань, ' S46. С. 76.
2. Севортян Э. В. Аффиксы именного словообразования...
C. 141.
3. Кононов А. Н. Грамматика узбекского языкз.- Ташкент, 1948. С. 134.
4. Хангальдин В. М. Татар теле грамматикасы. - Казань, 1954.53-54 с.
5. Абдуллаев Ф. -чи аффиксинниггенезисигадоир//Узбек тили ва адабиёти масалалари. i960. № 6.63-70 с.
фиксиниц этимологиясы хакындакы меселе жеделли болуп галяр.
Хэзирки заман туркмен дилинде иш атларыныд -ыш, -иш формаск иш-херекет, гымылды адыны я-да онун йузе чыкыш процесинин адыны ацлатмакда ганден уланыляр. Шу хили иш дтлары гошулан ишлигинин лексик манысына герэ, иш-херекетин, гымылдыныц процесинин адыны ацлатмакдан башга-да, хут исимлер ялы, лексик маныда-да гелип билкэр-лер. Йвие-ыш, -иш аффиксиниц иш адыны ясап гелши эсасы функциясыдыр. Шу функцкяда -ыш, -иш гошулаи ишлигинин лексик мааысы билен багланышыклы шд-херекетиц, гы-мылдыньщ нетиж,есиндс болян херекетин адыны билдирйзр. М е с е л с м:
Баршыц он г\н, гайдышын, сн гун, он гун хем Чанды-билдз бэл-да^Героглы диен ?шек огрусы Туркмении юрдунын ягдайыны билип гел. Бар, гидишиц билен гелшицце,}\ болсун ("Г^роглы", 236 е.). Гудачылык арасында гезишинден, иши-ниц шовлулыгындан, кэерден масгара ковлушьшдан вэши-лик билен хекая сезледи (Б. Кеобабаев. Эсерлер топлумы, 11 т., 141 е.). Ол адамларыц дервезедек горка гиришлери, теверекл ерине середчп, огры ялы болуп гелишлери гаты гецци (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к., 260'е.). Ханьщпарахат гурлей--. ши Какабая гуйч берди (Шол ерде, 372 с.). Еке гез адам онун ясаль'шыны душундчрди (А. Говшудов.Сайланан эсерлер, Зт., 66 с.). Лйдышларьыа гарэ, ол ерэн гермегей хем асыллы гыз болмалы (Т. Таганов. Шабиби, 12с.). •
И'н атларлныц -ыш, -иш формасылыц еклугы ишлик-лерде инкэрлик анлатмак учин уланылян -ма, -ме аффиксиниц гстирилмеги билен эмеле гелйэр: -ма - ыш, -ме - иш. Шейле боланда, ики аффиксин янагаып гелен чекимлилери-ниц арасындан й сеси артдырыляр: -майыш, -мейиш. Диймек, иш атларынын -ыш, -иш формасыныц ёклугы шу маныньщ
36
бейлеки ишлик формаларында анладылышы билен пецзеш-дир. М е е с л е м:
Гунуц йузуни этек билен япып болмийшы ялы, ил агзыны хем богуп болмаяр (Б. Сейтэкоп. Доганлар, 3 к., _340 с.). Какан ни'рэк гидешши белгцнк герек, бютмейэн_ болсад, еиошол билмейшиц ялы гезибер (Н. Сарыханов. Гырнак, 18 е.).
Иш атларыныд бейлеки формалара ялы,-ыш: -иш го-шулып ясалаи иш атлары-да атлара хэсиетли сез уйтгеди^ грамматик категоркяларыд аффикслерини кабул эдйэр.
Иш атларыныц -ыш, -иш формасына гошулан -лор, -лер коплук аффикси иш-херекетад, гымылдыньщкеп гезек гайта-ланяндыгыны я-да евран-ввран боляндыгыны адладяр. Шонуд ялы-да, иш-херекети, гымылдыны онуд субъекта билен сакда ылалашдырмага хызмат эдйэр. М е с е л е м:
Ядьщызда боле,., Хуцкарыд шол чозушларьшда сизиц хем эне-аталарыдыздан, илен-чаланларыдыздан елдурилип йитирим эдилен аз дзлдир ("Героглы", 93 с.). Эмма онун тов-ланып дуран муртлары, онун ат устунде отуршы ве башга болушлары бу адамын врэн газаплы харбы нызамыгв-ревдигкни тассыклаярды (А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 3 т., 68 е.). Олар чага вагтларында билете ойнайышларьшы, ж,умж,уме гвзлейишлсрини, ысманак йыгмага гидишлгрипи ятлаярдьтлар (Т. Таганов. Шабиби. 20 е.).
Иш атларыныд -ыш, -иш формасына гошулан дегашли-лик аффикслери онун маиысындан адланылян иш-херекетин, гымылдьп дд :име дегишлвдигини ве шонуд ялы-да, онуд логики субъектини геркезйэр хем-де сезлемде созлериц грамматик багланышышны билдириэр. Парадигмасы: (серет 38с.).Меселем:
Ымызгаиышьщ шол болса, ятышыца душмакдан алла сакласын (Б. Кербабаев, Эсерлер топлумы, 2 т„ 138 е.). ...Би-зиц хэзирки учушымыз адаты дэл (Б. Кербабаев. Аждйып улке, 49 с.>. ...Сиз шу гидишицизг ёлда хаял этмэд.бегид
37
нбкерлеринден хабардар болу« (А.Говшудов. Сайланан эсер-лер, 3 т., 316 е.). Шатыр бегин адамларыны хелэкчшшге уч-радышларыны, эллэголай гызылбашы ссир алышщрыпы... санлы сез билен айтды (Г. Кулыев. Ёвуз гунлер, 367 е.). Асыл ишден гелипгышзрыпятышьша ымызханаян болсам нэтж,ек! (Г. Сейитмэдов.Ургенч гезели, 134 е.).
Йвнкемелер Бирлиги ---- Кеплуги
I. ал-мш-ым, гел-иш-им ал-ыш-ымыз, гел-иш-имиз
г. ал-ыш-ыи, гел-иш-ин ад-ыш-ыныз, гел-иш-ивдя
3. ал-ыш-ы, гем'иш-и ал-ьш'-лары, гел-нш-лери
Иш атларыныц -ыш, -иш формасына гошулан душум го-шулмалары иш адыны ве она баглаипн сезлери тутушлыгына сезлемиц башга бкр агзасына багланышдырып синтактип,-'фуыкцияны ергае етлрйэр. М е с е л е м:
Мавы зртеси гун Майсаныдтикен чэк яка кейнегини гейди. Шол ягдай Мавыныц дурмушывда улы бир взгериш бодды. Эмма шол взгериши Мавьтныцези деретмэя, тетэнден гелен ослагсыз, арзанбаха бир взгеришди (Б. Кербабаев. Эсёрлер топлумы, 2т., 250с.). Менбугидишде Мэнедендэл-де, белки, Слрагытда.ч чыкарын. Шу гидишде мен Мэне ёлунда гуртлара там богсманмы? (Б. Кербабаев. Гайгысыз Атабай, 30е.). Ол йылгырышдан Сапармырат кэн маны алыпды (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к.; 442 с.). Йене содкыэкзаменлерде онунсапагы-на етцшишцни^месе-мэлимговшанлыгы белли болды (Т. Таганов. Шабиби, 72 с.). Хениз сайгармадык гарамьщ йвришини, гввре тутушыны. еврун-чевурмэнкэм, ол гызыл чог болуп ге-рунди (Р. Геленов. Огулай, 7 с.).
Соцра дисссртацияда -ыш, -иш формасына гошулянду-шум гошулмаларыныд : грамматик манысы, онун атлара гошуландакысында тапавутланышы, иш атларынын послелог-
лар бнлен уланылышы ве манысы конкрет фактларыц эсасы-найузе чыкарыляр.
Иш атларыныц бейлеки формаларында болшы ялы, -ыш, -иш бнлен ясалан иш атларьшыц-да лексик маны алып, бу-тинлей лексикализациялашып гиден сезлер бар' Булар -эз па-радигмасындан арасыны узуп, дурли сез ясайжы эффикслер гошулын, ишликлерден ясалан исимлер билен хатар дузйэр. Шу хили лексик манылы сезлере иысал эдип, билдириш, герцу ш, таныш, экиш, ягыш, гириш кимин сезлери горкезмек мумкин. Буларыц дуйп сезуниц ишликлип: хич хили шубхе двретмейэр.
Диссертацияныц "Иш атларыныц -асы, -еси формасы" диен бзшинжл бабында бу аффикскц иш адыны ясайшы, онун уланылышы, грамматик манысы, гелип чыкышы, -асы, -ecu гошулып ясалан иш атларыныц бейлеки зффикслгр го-шулып ясалан иш атларындан тапавуды беян эдилйэр.
-асы, -ecu гошулып ясалан шп атлары дегишлилик кате-гориясыныц аффикслерини кабул эдйэр, эмма inn атларыныц бейлеки формаларындан тапавутланып, душумде уйтгемейэр,. маны тайдан субъектик ез ыггыярына баглы болман дерэн ар-зувыны, ислегини ацладяр. Мунуц ёклук гллыпыныц ясалышкнда хем атлзра,хем ишликлере хэсиетлисеришделер уланыляр.
Иш атларыныц -асы, -ecu формасыныц гелип чыкышы туркологларыц унсуни чекен гызыхлы меселелериц бири-дир. Г. И. Рамстедт монгол дилиндэки исим ясайжы -si билен турки диллерде дегишлилик аффиксли уланылян -as, -as формаларыныц кыбапдашлыгына эсасланьш, татарча kilasi bar "он должен прийти, он может прийти" birasim kilS "я дам (букв. " мое даяние приходит") бтшен чувашча -as фор-малы инфиниливиц мецзешлигиниайдыцдыр1. Ж. Дени
1. Рамстедт Г. И..Введение в алтайское языкознание....
-asy, - esi аффиксинид -yaj, -qaj' ве -sy, -si аффикслеринид бирлешмесивден дерэклишни чак эдипдир1, Н. А. Баскако-выд пикириче, -asy, -esiо» -уysyj-gisi ики белекден ыбарат: 1/ -yy/'ig^-yyl-gi (>-uw/uww-aa/ее >-а/-е. 2/ -^/-¿Шунуч биринжисинид иш адыны ясайжы -yy/-gi*>-yy/-ig (-uw/uw >-и/-и > -yJ-ic^-а/-е) аффиксинден гелип чыкянлыгыкы бел-лейэр2. А. М. Щербак-асы,-ecu аффиксинин иш адыны ясайжы -а ве дешшлилик категориясыныд учунжи йодке-месинден дузулендигини беллейэр3. Шейлеликде, -асы, -ecu аффиксинид гелип чыкышыяы ашакдакы ялы геркезмек мумкин: -а( <-ай<-гай) +-сы(-сык), -с( <-ей<-гей) +-с(-сиг).
Хэзирки заман туркмен дилинде -асы, -ecu ики ва~ риантда улэнылып, онуч -асы гернуши дузуминде ёгьш чекимлиси ве -ecu геряуши-де инче чекимлиси: болан ишликлере юшуляр. Эгер бу аффикс ахыры ёгын чекимлэ гутаран ишликлере гошулса, дуйн ишлигид ахыркы чекимлиси билен аф-фиксид башкы чекимлиси узын айдыляр, эгер инче чекимлэ гутаран ишликлере гошулса, дуйп ишлик билен аффиксид башкы чекимлиси узы л айдылял Зосесине гечйэр: окасы гел-(орфоэп. ока : сы гел-), ишлэси гел- (орфоэп. ишлэ : си гел-).
Хэзирки заман туркмен дилинде -асы, -есыгошулыпяса-лан иш атларыэсасан, гел- ишлиги билен уланыляр, оларыд икиси билеликде бир битеви маны анладяр. Шейте боланда,
1. Deny J. Grammaire de la langue lurkue. Paris, 1921, P. 396. (§620), 925, P. 932. (§1443).
2. Баскаков H. А. Причастия Ha -asy/-esi в тюркских языках и его происхождение.//Советская тюркология. —1990. № З.С. 3.
3. Щербак А. М. Формы желательного наклонения в тюркских языках//Turcologica. К семидесятилетию академика А. Н. Кононова. -JI.: 1976. С. 188.
40
-асы, -ecu бйлсн ясалан иш ады хемише дегишлилик кате-гориясшшд белли бир йедкемесинде гелйэр.
Туркмен днлинде -асы, -ecu формзлы иш адынын;гел-. кемекчи ишлиги билен уланылышы ерэн гид адрг.ндыр. Бу форма хайсы ншлиге го'иулса, онуд лексик маныгына горэ, иш-херекетид, гымылдыныд, хадысаныд белли бир шахса де-гишлидигини, онуд шол йш-херекети этмгге болан ислешни, арзувыкы, хьшлланмасыны адладяр. Месслем:
Достларымкзыд бизи атараслари гелмейэрди (Б. Керба-баев, А>к,пйып улке, 88 е.). ...Акж,агул, сада мыдама ягщылык эдехим гелип йур-да (Б. Сеитгков'. Доганлар, 127 е.). Чореги нэче биширдеси гелсе, галласы бар (Б. Сейтэков. Доганлар, 672 с.КСизид бай мулкудизи, бала-чагэларыдызы горасьщыз гелйтдир, меиид хем шейдесим гелйэр (Б. Септдков. Доганлар, 221 с.)...
Иш атларыныд -асы, -ecu формасына гошулад дегишли-лик аффикслери, уйтгейэн ишлик формаларкна гошулян шахс-сан гошулмасындан тапавутланып, грамматик эйэни билдирмейор. А. П. Поделуевский аласым гелйэр, гвресим гелйэр типли фразеологик дузуми илки башда ез субъекта (аласьш, гвресим) ве предикаты (гелйэр) болан сезлем бола-нам болса, хэзир эесиз созлемид хабарылыгыны беллэпдир1._ А. М. Аннануров болса муны эели сэзлемид хатарына гош-яр .-асы, -ecu гел- дузуминде су&ъекти адладян сез эелик душумде гелйэр. Эгер шол сез созлемдз гетирилмедик болса,
1. Поделуевский А. П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка. - Ашхабад: Туркм. объединенное гос. изд-во, 1943. С. 43.
2. Аннануров А. Вопросы синтакск^а в плане перевода с русского на туркменский язык. - Ашхабад: Туркменгосиздат, 1959. С. 40.
41
онда оны эелик душумде гелен ат чалышмасы б плен дикелтмек мумкц«.
Хззирки заман туркмен дилщще -асы, -ecu билен ясалан иш адыныц г ел- кемекчи ишликсиз уланылышы-да эп-эсли душ гелйэр. Шейле боланда, иш адыныц бу горн уши оца из етеси, оца етеси зат ёк, оца етеси зат бармы, оца етеси нэме бар гернушинде гелии, тутушлыгъша дурнуклы хала гечйэр ве маны тайдан положител мазмунлы арзувы, ислеги авдадяр. Меселем:_ „'_..-'...• ... ..
Девет-галам тутуп, депдер ойнадып билселер, оца нз етеси (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к., 45 е.). Шайдаковын гуйжд билен бу гуйч бириксе, оца етеси зат бармы1 (Б. Сейтэков, Доганлар, 3 к., 641 е.), Дайхана азарбермзн, байлар ез бойнуна гетерсе, илата ягшылык этее, оца етеси нэме бар? (Б. Кербаба-ев.Эсерлертоплумы, 2т., 189с.).
Иш атларынын -асы, -ecu формасыныд ёклугы ики хили ёл билен ясаляр. -асы, -ecu гел- дузуминде ёхлугын анлады-шы бейлеки ишлик формаларында шол маниныц анладылы-шындан хич хили тапавутланмаяр. Ишликлерде ёклук ацладян -ма, -ме аффикси гел- кемекчи ишлиге гошуляр. М ее ел ем: .
Хич кимин какамыд гввчуне дегеси гелмейэр (Б. Сей- . тэков. Доганлар, 3 к.: 161 е.). Архитектурасы, стили, бутин ансамблы шейле овадан боланы учия ондан гережицк уйтгедесиц гелмейзрди (Б. Кербабаев. Ажайып улке. 11 е.). Мегерем Ёламаныц хошлашасы гелнейзн болара чемели (Т. Таганов. шЧиби*177 е.).
' Гел- кемекчи ишликсиз уланылан -асы, -ecu формасын-дакы иш адыныч ёклугы онуч ызындан исимл ерде шол маныны _ ацлатмак учин уланылян ёк созуниц гетирилмеги билен ясаляр. Шу хили еклук формадакы иш ады маны тайдан ишли-гиц нэмэлим гелжек заман -ар,-ер формасы билен синонимик хатар дузйзр. М е с е л е м:
42
Агзы ачык ач елмез диендилер. Бизицем ач влесимиз ёк (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к., 250 е.). Атмалы болса атарын. Сэхет copan дурасым ёк (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к., 99 е.). Эмма шу гуклерден ззхметебишишмесе, улалансод бишишеси ёк.- Аялыныц газанжыны иер ятар. Болшы шал болса, ока ая-лыдам барасы ёк (Г. Сейитмэдов. Ургенч гезели, 28 с.). Айперинем ишеиз гоясымыз ёк (Т. Таганов, Шабиби, 254 с.).
Иш атларынын -асы, -ecu формасына гошулан -лар, -лер иш-херекет, гамылды билен онун субъектини санда ылалзш-дырмага хызмат эдйэр. Иш атларынын бу гернуши хемише дегишлшшк аффиксли уланыляр. Онуд уйтгейши формал тай-дан соды чекимли сесе гутаран атларыд уйтгейшине медзеш-дир.
Йекхемелер Бирлиги Квплуги
1 ал-асы-м, гел-еси-м ал-асы-мыз, гел-еси-миз
2 ал-асы-к, гел-еси-н ал-асы-кмз, гел-есп-циз
3 ал-асы, гел-еси ал-ас(лар)ы, гсл-ес(лер)и
М с с е л е м:
Эгер менид кимдигкми ,кимид оглудыгымы билесициз гел-йэн болса, онда шол гаррыны чагырып, шондан copan герэйиц (Туркмен халк эртекилери, 230 с.). Ёгсам лидейде мугаллым-чылык эдйэн рус а ялы билен-де свзлешесимиз гелйэрди (Б. Кербабаев. Аждйып улке, 112 е.). Шол ж,едцелликде гезди-шдче гезесицге. йзр2и (Б. Кербабаев. Аждйып улке, 136 е.). Мен шол евзн: олен патыша болсун, йыкылан тагг днйип дузе-десим гслйэ'(Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 1 к., Ill сХ. Хана кемек эдип, онуд алкыишны аласлары гелйэрди (Б. Сейтэков. 1 Доганлар, 348 е.). Эмма нэме учиндир айрылышас-лары гелмейэрди (Т. Таганов. Шабиби, 181 е.).
Диссертацияньщ"Ишатларьшьщсиитактик айратынлы-гы"диен алтынщ.1 бабыида -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш, -иш,
" . 43
-асы, -еси формасындакы иш атларыныд сезлемде еряне етир-йэн функциясы, багланыш ёллары, багланан агзалары билен болан семантика-синтактик гатнашыгы ялы меселелерид ус-тунде дуруляр ве хут шу грамматик категорияныд езболушлы айратыклыгы йузе чыкарыляр.
Ишликлпк вс атлык аламатлары езунде ж,емлейэи иш ат-лары, бир тарапдан, сезлемдс иш атлары билен багланышян сезлерид ода болан маны гатнашыгьтны хем-де оларъгд езара багланыш ёлларыны кесгитлесе, икинлузден, иш атларыныд езлериаид башга сезлерс болан синтактик гатнашыгыны ве онуд багланыш ёлларыны кесгитлейэр. Шода герд-де соста-вында иш атлары болан синтактик конструкцияныд айратын-лыкларычы дердемек синтаксисид дурли меселелери билен гес-гвни багланышыклы боляр.
Грамматиканыд белумлери болан морофология ве синтаксис езара бири-бири билен багланышыклы болуп, морфо-логияда сезлср лексика-грамматик тайдан евренилйоа болса, синтаксисде олар агзалык тайдан ввренилйэр. Морфо-логак гурлуыы боюнча иш атлары дуйп ишлпкден ве иш ады-ны ясайяуя аффиксден ыбаратдыр. 'Диймек, иш атлары ишлкк формасыдыр. И шли кл ерем белли бир формада геленде, ез лексика-грамматик манысыны йузр чыхаряр. Шейле форма-ларыд бири-де иш атлары болуп, олар евзлемде башга евзлер билен лексика-семантик гатнашыга гирйэр ве онуд билен грамматик тайдан багланышяр. Шейлеликде, хут эер-ж,енди багланышыкда дузулен евзлемде иш адыныд синтактик айратынлыгы мэлим боляр. M е с е л е м:
' Алты ай ичмеге доланмак, алты ай малы элден ийдирмек, элбетде, адсат ишдэлди (Б. Кербабаев. Ая^айып улке, 221 е.). Бу вагт ода хакыкаты айдаймак га ты четинди (Г. Сентмэдов. Ургенч газели, 91с.).
Шу мысалларда иш атларыныд -мак, -мек формасы билен грамматик багланышыкда гелен алты. an ичмеге доланмак,
44
ичмсге долапмак, алты ей элдсн ийдирмск, малы ийдирмск, элдсн ийдирмск, бувагт айдаймак, он,а айдаймак, хакыкаты айдаимак ялы симтактик конструкцкялар ез составила гир-йзн сезлерич аз я-да кзплугине гарамаздан, ики крмпонентден ыбЬратдыр. 9з гезепшде шол компонентлерич-де ики во коп созли болмагы мумкин. Шона гарамаздан, оларыч бирл айык-лаян ве бейлекпеи-де айыкланян компонент болуп, бейлекл агззлар шол ихисиннч товерегине жемленйэр. Айыкланян компоненте баш ве айыклаян компоненте-де гарашлы компонент дийилйэр. Меселем:
Ол кспленч мейданда улалып есенй себэпли,-хамыр югур-мак, чвргкбшиирмек онун учинтэзебирзатдэлди (Б. Керба-баев. Айгытлы эдим, 1 к., 30 е.). Еке гищэниц ичиндс даихан квпчулигини ал г а галдырмак, ррагландырмак хем шовуна душмеди (Б. Керба"аев. Айгытлы эдим. 3 к., 43 е.). Дурды готурыц вйупиц вцуиде атлыларьщ пейда болмагы, Ан-нагулун чиркин сес билен аглап гыгырмагы... обаны аяга гал-дырды (Б. Сейтэков. Гш салгыды, 3) е.).
Сонра диссертадиядд иш атларына багланышан сез билен ига адыпыч езара> бири-бирикс болан маны гатнашыгы, грамматик багланышнгы ызыгидерли бея'н эдилйэр ве олйр дегиш-лн мыелллар билен берхидилйэр.
1. Атрибутовгатнашык. Меселем:
Бизич, окамагымызам, соватлы болмагымызам, асла угран угрумыз бетбагтчылык у чин болуидыо (X. Деряев. Харасат. 125 с.)л ______________ __________ _______
2. Объсктли гатнашых. M е с е л е м:
Илки бада яй атмакдаи гуррун башладык, даша атмак, догры урмак, пне гурруцимиз шуды (А. Говшудов. Сайланан эсерлср, Зт,, 192 с.).
3. Халлы гатнашык. Меселем:
45
Хззирки гулушмекдсл, дегишмекден пейдаланыя, Ашыр Мавьпш сынап гермек иследи (Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 3 к., 273с.).
Составында иш атлары болан конструкциякын, багланыш ёлларыньщ уч саны гернушини беллемек боляр:
1.Формал грамматик багланышыкда конструкцияныц компонентлери сан, дегишлилик, душум гошулмалаары билен боляр. М е с е л е м.
Гулж,емал айрадей мейданчасеретмегини довам этдирйэр (Б. Сейтэков. Сайланаи эсерлер, 124 е.). Эзиз ез хвкумипи Ыссагяйратмак учин хер оба бирнэче ж,игнт иберди (Б. Кербабаев. Айштлы эдим, 3 к., 18 е.).
2. Лексика-грамматик багланышыкда синтактик кон-струкцияларыц комаонентлериниц багланышыгы лексик се-рпшделерац усти билен боляр. М е с ё л е м:
Йене муны-да эрлик билен боюн аюлаклык галды (Б. Сей-;; тэкон. Бедиркент, 384 с.).
3. Тертип я-да позицион багланышыкда синтактик конструкцияныц компонент л ериниц -ертиби синтактик багланышыгы билдирйэр. Меселем^
Лила сесини чыкармады, мылайым йылгырмак билен чэкленди (Г. Кулыев. Янбермез алжирли, 89 е.).
Соцра диссертацияда иш атларынын синтактик конструкцияныц эсаск компонента болуп гелши, иш адынабаг-ланян созлериц синтактик багланышыгыньщ ыснышма, ьтлалашма, уйдурма ёлы билен оца багланышы, гарашлы сез-лериц ллксика-г^амматик характеристикасы, оларыц агзалык тарапы бирин-бирин анализ эдилйэр ве нетюцеде эсасы компонент хакмунде иш атларыныцишликлик аламатларыны долы саклаянлыгы йузечыкарыляр. Месеелем:
Сохедиц вцки сандырамасы. совлуп, эндамы от болуп ян-ды (Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 1 к., 230 е.). ... Онсоц бир нэгиле ба>сыш билен Маральщ йузуне серетди (Т. Таганов.
46
Шабиби, 37 с.). Бу аялыц болты гаравулларн гсц гал-дырды (Н. Сарыханов. Гырнак, 32е.). Мениц агламамы айыпламад ("Гороглы", 588 е.). Ол обадан узак бир ерде, нобурыц ичинде атыкы дацып, итлере дуйдурмрзмлк, взуни таиатмазлык учин пыядалап уграды (Б. Кербгбасп. Ай-гытлы эдим, Зк., 64 е.). Огулайыд пулы алнайшы Молиги идкисе гойды (Р. Геленов. Огулай, 78 е.). Ремезан болса оба гаренлеринден сод, атыкы гамчысы билен сайгыламасыны, аяклары билен бвврунс дсбсилемесини гоюпды (Н. Сарыханов. Гырнак, 74 е.). Аяльщ чага ялы ялбарыишна эеомедик Мэлик гезлерини черелтди ( Р. Геленов. Огулай, 108 е.). Ол йузунид угрука Эзизицкэ бакан ат гоймакьщ куйуне душди (Б. Кербабаев, Айгытлы эдим, 2 к., 123 е.). Ер-сувуц асыр-лардан бэр и уланылып гелииш дузгунини дегширмегиц езн-де бир революдиядь (Б. Кербабаев. Гайгысыз Атабай, 352 е.).
Иш атлары синтактик конструкцияныц гарашлы компонента болуп геленде, оз айыклаян агзасы билен дурли-дурли семантика-синтактик гатнашыкда гелйэр.
1. Предикатив гатнашыкда иш ады сезлемид хабарындан ацланылян душун^энид предметиии билднренде, сезлемиц эеси, эе тарапындан эдилйэн иш-херекети адладанда-да сезлемид хабарыболяр. Меселем:
Шунуд билен бирликде онуд евнуп гечгунли гурлемеси хемартды (А. Говшудов,Елли бдэшщейлениши, 176 е.). Шун-дан содра ез аягыц билеи оларыд устуне бармаклык габахат болар, балам (Б.гейт ков. Гызсалгыды, 200с,). Бизидмакса-дымыз бутин кл-улусы азат этмек (А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 3 т., 295 е.). Инди гарашмакмык артыкмач (Б. Сей-тэков. Сайланан зеерлер, 123 е.). Бар ишим хат гатнатмак, окшлак (Р. Геленов, Огулай, 57 е.).
2. Объектли гатнашыкда иш атлары ез айыклаян агзасы-ныц объехтини билдирйэр ве айыклайж,ы агза боляр. М е-селем:
47
Кын гермэн кабул этмегицизи, йук сайма н алып гитмегицизи хайыш здйзрин <Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 3 к., 104 е.). Какаца хзт язмани унутмагын (Р. Геленов, Огулай, 57 е.).
3. Релятив гаткашыкда иш атлары ез багланян созувден аиланылян дугауих;эиин ягдайыны билдирйзр ве евзлемид айыклайждл агзасы боляр. М е с е л е м:
Гурт бу шза шейле бир гец галмак билен середйэрди (А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 1 т., 130с.). Ол хаты узлем-саплам эдип окады, хат эдил Гарлыныд айбышы ялы язылан экен (А. Гоьшудор. Сайланан эсерлер, 3 т., 57 е.).
4. Атрибутов гатнашыкда иш атлары ез багланян сезунден аиланыл;.н душукж,экц иш-херекелг, гымылды тавдан хосиет-ледцирйэр ве айыклайяуя агза боляр. М е с е л е м:
Бу харамаздакыд гелиеиниц бир эммасы бардыр дийип ойландым-ла (А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 3 т., 335 с.>. бзеленип бурав алып гайгпмасыныц себаби хем мундан гелии чыкдн (Р. Геленов. Огулай, 98 е.).
Иш атлары синтактик конструкцияныд тарашлы компо-ненти хекмунде ез айыклаян сезлерине дурли грамматик се-ришделер аркалы багланышяр.
1. Формал-грамматик багланишыкда иш атлары оз айыклаян созуне сан, дегишлилик, душум гошулмаларыныц усти билен багланышяр. М е е е л е м:
Олар езара месаъы гурруцлешип, бир сагадз голай гекнар мынчгыламакларыны довам этдилер (Б. Сейтэков. Гнз сал-гыды, 76 е.). гердЯр мекдебе гитпамасыны гоюпды (Х.Дер-яев. Харасат, 38 е.). Артык Гандымыц ацырдан гслшчш, болшуны гедиргеди (Б. Кербабаев. Эсерлер топлумы, 11т., 700 с.).
2. Лексика-грамматик багланышыкда иш атлары ез айыклаян сезунс послелогларыц ве кемекчи сезлерин усти билен багланышяр. М е с е л е м:
48
Ыляс Таре эйвана чыканда, ене-де улумсы гарайыш билен теверегине газ гсздирди (А. Говшудов. Сайланан зсерлер, 3 т., 22 е.). Бу берклик ховлудабошанан мал-гараныцдаш чыкмаз-лыгы у чин кечеде бош гезип йерен мал-гараныд хем ховла сумлуп гирмезлиги учин хызмат эдйэрди (Шол ерде, б4 е.).
3. Позицион багланышыкда иш атлары оз айыклаян св-зунидецунден гелйэр. Шу тертибндуйтгемеги оларыд синтак-тик функциясыныд взгермегине гетирнзр. М е с е л е м:
Гой, сен догма революционер экенид (Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, Зк., 91 е.). Тевереге нэу мытгарамаклык гылыгы ил ичинден эл билен алнып ташланан ялыды (Б. Селтэков. Доганлар, Зк., 310 с.).
Содра диссертацияда иш атларыныц ез айыклаян сезле-рине ыснышма, ылалашма, уйдурма ве послелоглар аркалы багланышы, оларыд агзалык тарапы бирин-бирин гезден ге-чирилйэр ве шонуд нети^есинде иш атларыньщ езуне махсус болан синтактик айратынлыклары, шонуд ялы-да бейлеки лексика-грамматик категориялар билен болан умумылыгы анык фактларыд эсасында дерцелйзр.
1. ЬГснышмаёлы билен багланышан иш атлары. М ее е-лем: .
Ол ортадан ёкары, даяв тутуш бир адамды (Б. Кербабаев. Айгытлы эдим, 1 к., б е.). "Ахырында намырат галдырмаса-да бир" дийип, гслсси гунлере ж,ошуп бир нама айдар болды (Гурбаналы Магрупы. Девлетяр, 86 с.). Солдат йузи агыр, дым-ма адаммыка диййэрдим велин, бу догручыл, говы адам экен (А. Говшудов. Елли ©дэнид ейлениши, 182 е.). Сенидшугул: ламагыд билен бирнэче адамлар сува салма енлушип, майып-му^рупболдулар(А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 3 т., 296 с.).
2. Ылалашма ёлы билен багланышан иш атлары. М е с ел ем: .'
Ене йылгырмак, ене дегишмек, ене гулушмек ' башланды СБ. Кербабаев. Айгытлы здим, 1 к., 195 е.). Ёгса-да бу яшай-
49
шымыз яшайыш цэл (Б. Сейтэков. Гыз салгыды, 38 е.). Он,а яранмрк гаты четин. Ондан бир гыл елмак ондан-да кын ("Героглы", 170 е.). Херсксти гвзедуртме (Б. Кербабаса. Ай-гытлы эдим, 2 к., 163 е.). Индикн максат Эяези бешатмак ("Героглы",242 е.). Хэзирем оца гарашып отуршымды (Р. Гс-ленов, Огулай, 110 с.). Суварыш ишлсри эичеме ерлерде ёла гоюлды (Б. Кербабаев. Сув дамждсы, алтын донеси, 96 е.).
3.Уйдурма слы билен багланышан иш атлары. Месс-л е м:
Артыгыц ондак артык дурмага, алаша гарамага такады етмэн, ярты череги гушагына эплэп салды-да атланды (Б, Кербабаев. Айгытлы эдим, 1 к., 102 е.). Иниси дилхаты язмага ичери гиоди (А. Говшудов. Сайланан эсерлер, 3 т., 57 е.). Бегенч шол бир ятышына ятырды(Г. Кулыев. Ёвуз гунлер, 372 е.). Эмма, Черкез, бир зады яды^ан чыкарма, иш алып бармакда берк болмалы (А. Говшудов. Сайланан осерлер, 3 т., 290 е.). Онунбу сезунден, бу боюн шмасыпдан Ыкрам Юсу-"' бов кеп маны алды (Б. Сейтэков. Доганлар, Зк., 236 е.).
4. Кемекчилер аркалы багланышан иш атлары. М есе-• л е м: . "
Дек отурмазлык учин кичижлк чакгасы билен ер газып, меле топрак чыкарярды (Б. Сейтэков. Гыз салгыды, 107 е.). Онун агаран селчен узын сакгалы, есгун гашлары, дуршы билен ак гар ялы болуп дуран муртлары барды (А. Говшудов. Елли Одэнинейлениши, 125 е.). Акждгул отуршы ялы чалт турды (Б. Сейтэков. Доганлар, 3 к., 66 е.). Бир гун пурсат тапып, езунин оца ата, ©везин кем она агул болмагы дог-русында гуррун этмекчи болды ("Героглы", 165 е.). Йылыц йылы вагтында сув гелмезлиги я-да ир ятып, хасыл эмеле гелмезлиги зерарлы илатынягдайы яман песедушди (Б. Кербабаев. Сув дамждсы, алтын дэнеси, 63 с.).
50
Диссертацияныц нетиж,есинде туркмен дилинде иш ат-ларыны дсрцемек билсн гелнсн жемлейжи нетиже бсрилйэр. Олар, эсасан, ашакдакылардан ыбарат.
Иш атлары ишлкклсриц функционал-грамматик формасы болуп, ишликлик аламатыны долы саклаяр. Эдил ишликлср ялы, иш атлары-да гсчирйэн я-да гечирмейэн маны анладяр, ишлигиц дереже формаларындан ясалып билйэр, барлык ле ёклук формадг. гелйзр, озунс багланян созлери уйдуряр. Эмма уйтгейэн ишлик формаларындан тапавутланып, шахс-сан го-шулмаларыны кабул этмсчзр, грамматик заман ацлатмаяр. Шейледикде, иш атлары уйтгемсйэн ишлик формасы болуп, ортак ишликлер, хал ишликлср билсн хатар дузйэр.
Иш атлары ишлик формасы болса-да, аглара хзсиетли грамматик категорияларда уйтгейэр. Олар сан, дегишлилик, душум гошулмаларыны кабул эдйэр, послелоглар ве квмекчи исимлср билен уланыляр.
Атлара гошулаидакысындан тапавутланып, иш атларына гошулан сан, дегишлилик, душум гошулмалары езб'олушлы грамматик мпныда гели эр. Иш атларына гошулан -лар, -лср бир ерде йенекей квпл ух билдирсе, бейлеки бир ерде-де иш ады билеи онуц субъектини санда ылалашдырма функциясында гслип, грамматик багланышыгы упжун эдйэр. Иш атларына гошулан дегишлилик аффикслери иш-херекетиц, гымылды-ныц киме ве нэмэ дегишлидигини билдирсе-де, грамматик эйэни билдирмейэр. Иш атларына гошулан душум гошул-малары болса ссстг.вында иш ады болан синтактик кон-струкцияны тутушлыгына сезлемиц башга бир агзасына багланышдыряр. . _
Хэзирки заман туркмен дилинде иш атларыны , ясайжы -мак,-мек, гма, -ме, -ыш, -иш, -асы, -ecu аффикслери, эсасан, шу грамматик категорияныц геркезижнеи болсалар-да, белли бир дережеде лексик манылы сезлери эмеле гетирмэге-де гат-нашяр. Эмма шу хили лексик манылы сезлерицсаны аз болуп,
51
-мак, -мек, -ма, -ме, -ыш,-иш, -асы, -ecu сезуц долы маиысын-да грамматикализациялашьш гидипдир.
Иш атларыны ясайж,ы аффикслериц грамматик ве лексик маныацлатмак учин уланылышы актив я-да пассивлиги боюн-ча дуйпли тапавутланяр, -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш, -иш, -асы, -ecu аффикслери иш адыны ясамакда гиден уланыляи болса, оларыц гощулмагы билен ясалан лексик манылы сезлер ончак-лы коп дэл.Галыберсе-де, иш атларыныц уйггемейэн ишлик формалары бплен, эмма.иш адыны ясайж,ы гошулма билен эмеле гелен лексик бирликлериц-де дурли соз ясайж,ы аф-фикслер гошулып ясалан исимлер билен хатар дузйэнлипши беллемек герек.
Иш атларыньщ -мак,-мек, -ма, -ме, -ыш, -иш формасын-дакы лексикализациялашан сезлер хемишелик дурнуклы лексик манылы сезлер болуп, дурли типли сезлуклерде езуне дсгишли орун алян болса, иш атлары грамматик манылы: ишлик формасыдыр.
Лексикализациялашан -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш, -иш формасындакы исимлерден: ; тапавутланып, иш атлары ге-чирйэн ве гечирмейэн маныда гелйэр, барлык я-да ёклук формада уланыляр, ишлигиц дереве формаларындан ясаляр, ишликлер ялы уйдуряр. Эмма шол аффикслербилен ясалан исимлерде шу хили лексика-грамматик аламат болмаяр:
Ишатларындан тэзе лексик манылы сезлериц ясалышы енумлихадыса болмаса-да,-лб^, -лик, -лы, -ли, -чы, -чи кимин енумли сез ясайжда аффиксиц гошулмагы билен иш атларын-дак ясалан гргчматик формалар эмеле гелйэр, Мысал учин, иш адына гошулан -лык, -лик онуц манысына умумылашдырыяуя евушгинлик сицдирйэр ве онуц атлык тарапыны формалашдыряр. Иш адыньщ -мак, -мек формасына -чы, -чи аффикси гошулып, ишлигиц хыялланма формасы ясаляр. Иш адыныц -ма, -ме формасына -лы. -ли гошулып, ишлигиц хек-манлык формасы ясаляр. Шейле боланда, иш адыны ясайяда
52
билен сез ясайж,н аффикслер чылшырымлы аффиксе еврулип, грамматик формаларыэмеле гетирйэр:-макчы, -мекчи, -мслы, -мели.
Иш атларыньщ атлык пс ишликлик аламатлары оларьщ' синтактик функцкясыны кесгитлемекде айратын орна зедир. Свзлемде иш атлары-да сезлемин бейлеки агзалары билен се-мантика-синтактик гатнашыкда ве грамматик багланышккда гелйэр. Иш атлары, бир тарапдан, езуне багланян сезлериц •• белли бир формада гелмегпни талап эдйэн болса, икинжиден, онун взи-де шол озунс багланян свзлер билен билеликде сезлемин башта бир агзасына багланышяр.
Иш атлары сезлемде синтактик конструкцйянынбаш ком-поненти хекмунде эзуне багланян сезлер билен предикатив, атрибутив, релятив гатнашык дузйэр ве оцз багланян свзлер синтактик багланышыгын дурли сллары билен она багланышяр. Шол сезлериь, агзалык тарапы оларыц лексик манысы билен багланышыклы боляр,
Синтактик___конструкциянкц гара1нлы компонента хекмунде иш атлары ез айыклаян агзасы билен синтактик багланышыгын ыснышма, ылалашма, уйдурма ёллары билен она багланышяр ве ез лексика-грамматик манысьша герэ онун билен дурли-дурли семантика-синтактик гатнашыкда гелйэр. Шейлеликде, иш атлары созлемин хер хили агзасы болуп бил-йэр. '
Сезлемде синтактик конструкциянык эсасы компоненту хекмунде иш атларыньщ ишликлик аламаты долы йузечык^ яр: тэсирини гечирип-гечирмезлик, дерея;е, уйдурма,барлык " я-да ёклук, иш-херекет, гымылды ацлатмак ве шуца мензеш- , л ер. Сезлемде синтактик конструкциянык гарашлы к"мпонен-ти хекмунде иш атларыньщ атлык аламатлары айдыц йузе чыкяр: сан, дегшшшлик, душум категорияларыныц аффикси-ни кабул эднши. Шейлеликде, иш атлары ишликлик ве атлык '
З53
аламатлары озунде жемлсйэн функционал грамматик ишлик формасыдыр.
ДИССЕРТАЦИЯ БОЮНЧА НЕШИР ЭДИЛЕН ИШЛЕРИЦ САНАБЫ
I. Монографиклар
1. Турки диллериц гунорга-гунбатар топарында иш ат-лары.-Ашгабат: Ылым, 1976-174с.
Рецензия: Кулыев Г. К. Ашыргулы Боржаков. Турки диллериц гунсртс-гунбатартопарылда ишатлары//Советская тюркологит.-! 977. - № 3.
Рецензия: Картысв Н. Денешдирме планда язьглан иш//Т урхмснистанъщ халк магарыфы. -1977. - № 4.
Рецензия: Аннануров Ата. Эхмиетли ылмы дерцев/ /Яш коммунист. 1977. З-шк,и февраль.
2. Хэзирхи заман туркмен дилинде иш атлары. - Ашгабат: Ылым, 1978-171 с.
Рецензия: Тэчмырадов(,Т. Яш алымыц тэзе ккта-бы//Мугаллымлар газети. 1977.3-нжи февраль.
II. Макалалар, ыл мы * хаба рлар, тезислер
3. Имена действия на -осы, -ecu в туркменском языке/ /Изв. АН Туркм. ССР: Сер. ебшеств. наук. - 1970. № 1. -74-82 с. [Туркмен дилинде иш атларыныц-йсь/,-^си форма-сы].
4. Имядей-твияна -ладе, в туркменском языке//Изв. АН Туркм. ССР: Сер. обществ, наук. - 1972. № 5. С. 53-59. [Туркмен дилинде ишатларыныц -мах, -мек формасы].
5. Имена действия на -ыш, -uui в тюркских языках юго-западной группы//Соз. тюркология и развитие тюркских языков в СССР. Тезисы докл. и сообщ. Всесоюз. тюрколог, конф. -
54
Алма-Ата.1976.С. 120-121. [Туркидиллсрицгунорга-гунбатар топаркнда иш атларынын, -ыш, -иш формзсы J.
6. Иш атлармныц-ьш, -иш формасыныц уланылыш нор-масы хг<.кыцла//Дил медениети. - Ашгабат: Ылым, 1976. 11~ 14.-с.
7. О лексико-грамматических особенностях неличных форм глагола в туркменсхом языке//Тезисы докл. III науч. конф. молодых филологов "Актуальные вопросы туркменской филологии", посвященной 110-летию со дня рождения В. И. Ленина. - Ашхабад: Ылым, 19S0. -24-25 с. (соавтор М. Соегов). [Туркмен дилинде шахе анлатм^лн иш-лик •. формаларыныц лексико-грамматик айратынлыклары догруда ].
8. Грамматическое и лексическое в именах действиях в тюркских языках/'Еопросы советской тюркологии. Тезисы докл. и сообщ, - Ашхабад, 1985, 92-94 с. [Турки диллерде иш атларыныц грамматик ве лексик аламатлары].
9. Грамматическое и лексическое в именах действиях в тюркских языках// Вопросы советской тюркологии. Материалы IV Всесоюз. тюрколог, конф., ч. I - Ашхабад: Ылым, 1988. С. 162 - 163[Турки диллерде иш атларыныц грамматик ве лексик аламатлары ]. .
10. Синонимия императива и других форм наклонения глагола в туркменском языке// Изв. АН Туркм. ССР: Сер. обществ, наук. ~ 1989. - N9 2. - С. 47 - 52 {Туркмен дилинде императивна ве бейлеки ишлик формаларыныц сиконимия-сы].
АННОТАЦИЯ
диссертационной работы Боржапва Ашыргулы "Имена действия в туркменском языке", представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.02.02 - национальные языки (туркменский язык).
55
Диссертация посвящена исследованию имени действия туркменского языка, совмещающего в себе грамматические признаки глагола и имени существительного.
Среди знаменательных частей речи глагола отличается обилием лексем и многообразием грамматических форм. Одной из широкоупотребительных форм глагола является имена действия, которые образуются с помощью специальных аффиксов. Поэтому актуальность лингвистического изучения имени действия туркменского языка не вызывает никакого сомнения. Тем не менее данная грамматическая категория до настоящего времени не было объектом исследования.
Целью диссертации являются определение места имени действия в системе глагольных форм и его отношение к имени существительному, выявление его двойственной грамматической природы. В соответствии с этим в диссертации решаются следующие основные задачи: определить сущность имени действия как глагольной формы (переходность, непереходность, аспекты, залоги, управление) описать свойства существительных в именах действия (категория числа, принадлежности, падежа), выявить * особенности словоизменения имени действия, проявляющиеся в их грамматических значениях; определить отношения показателей имени действия к слово-, образованию и формообразованию; выявить синтаксические особенности имени действия. -
56
Научная новизна исследования заключается в там, что впервые г» туркменском языкознании имена действия подвергнуты комплексному лингвистическому анализу.
Практическая ценность исследования заключается в том, что обобщения и выводы, полученные в ходе Исследования, могут быть использованы при создании учебников и учебных пособий, в процессе преподавания туркменского языка. Особенно необходимы они в настоящее время, когда, изучение туркменского языка как государственного языка Туркменистана становится настоятельной необходимостью для всех жителей страны. Фактические данные и положения диссертации окажут помощь исследователям при создании сравнительной и сопоставительной грамматики различных языков, родственных и неродственных , односистемных и разносис-темных.
Грамматические значения числа, принадлежности, падежа в именах действиях существенно отличаются от таковых в именах существительных. Так, показатель множественного чиста -лар, -лср в именах действиях в одних случаях выра;кает многократность действия, в других выстуапет средством синтаксической связи действия с его логическим субъектом в числе. Аффиксы принадлежности указывают на субъект действия, но не выражают грамматическое подлежащее, как это бывает у личных аффиксов глагольного словоизменения. Падежные окончания при именах действия служат средством граммати-ческой связи синтаксической конструкции с именами действия. .
Имена действия в туркменском языке, образованные с помощью аффиксов -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш, -иш по своей грамматической природе двойственны. Ряд слов с данными аффиксамй имеет постоянное лексическое значение, отличающиеся от семантики глагольной основы. Формообразующая функция аффиксов -мак, -мек, -ма, '-ме, -ыш, -иш,-асы, -еси
57
является ведущей, и она значительно преобладает над их словообразующей функцией. Участвуя в прошлом в образовании новых слов с различным лексическим значением, эти аффиксы в основном грамматикализовались и стали показателями имени действия. :
Сосуществование грамматических и лексических начал в показателях имени действия носит как бы омонимичный характер. Это проявляется в том, что в одной и той же форме существуют различные по значению части речи: глагольная -имена действия и именная - часто имя существительное и реже - имя прилагательное.
Количество лексем с показателями -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш,-иш в словарном составе туркменского языка немного. К непроизводным глагольным основам восходят такие лексемы, как буламак болтушка из муки от була- мешать, размешивать; кесмек накип от кес- резать, разрезать: долама голубцы от дола- завертывать, свертывать; сечмс дробь от сеч- разбрасывать, рассыпать, ягьии дождь от яг- идти, падать (об осадках), экиш сев, от эк- сеять, сажать и др. От производных глагольных основ образованы слова типа суйнмек продолговатый от суйн- тянуться, растягиваться, вытягиваться, бас-сырма навес от басдыр- покрывать, беркитмс укрепление от беркит- крепить, укреплять и др.
Образование новых ; лексем от имени действия - явление непродуктивное. В этом процессе редко участвуют продуктивные словообразующие аффиксы -лык, -лик, •лы, -ли;-чы, -чи, которые не всеща выступают в данной функции и носят различный характер в разных формах имени действия. Так, -лык, -лик, присоединяясь к именам действия, вносит в их семантику значение обобщения названия действия, -чы,-чи от имен действия на -мак, -мек образует форму наклонения намерения, -лы, -ли от имен действия на -ма, -ме - форму наклонения Долженствования и т. д. Имена действия в данном качестве не
58
имеет отличного от глагольной основы лексического значения, являвшегося необходимым условием для образования новых лексем. . •
В отличие от имен на -мак, -мек, -ма, -ме, -ыш, -иш, мотивированных глагольными основами, имена действия с этими же аффиксами в предложении выступают организующим центром синтаксической конструкции и могут быть любым членом предложения - подлежащим, сказуемым, определением, дополнением, обстоятельством.
По диссертации опубликованы 2 монографии, ряд статей и
докладов общей объем которых составляет около Зрп.'й._ _
З^цита диссертации состоится 1994 г.
•• /Г " часов на заседании специализированного Совета по защите диссертаций на соискание ученой степени доктора филологических наук Институте языкознания им. X Байлыева АН Туркменистана по адресу: 744000. Ашгабат, центр, ул. Гоголя 15
Отпечатано в хозрасчетном полиграфическом предприятии при редакции газеты «Туркменская искра»
Заказ № да ° Тира^ЗО
*0