автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.06
диссертация на тему: Культурно-хронологическая идентификация древностей раннего и среднего периодов бронзового века Белорусского Понеманья

Полный текст автореферата диссертации по теме "Культурно-хронологическая идентификация древностей раннего и среднего периодов бронзового века Белорусского Понеманья"

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1 Дзяржауная навуковая установа 1НСТЫТУТ Г1СТОРЫ1

УДК 903 "6373+6375" (476): 902.64

ЛАК13А Вадз1м Леанщав1ч

КУЛЬТУРНА-ХРАНАЛАПЧНАЯ1ДЭНТЫФ1КАДЫЯ СТАРАЖЫТНАСЦЕЙ РАННЯГАIСЯРЭДНЯГА ПЕРЫЯДАУ БРОНЗ АВАГА ВЕКУ БЕЛАРУСКАГА ПАНЯМОННЯ

07.00.06—археалогш

АУТАРЭФЕРАТ дысертацьи на атрыманне вучонай ступен1 кандидата пстарычных навукг

МШСК—2004

Работа выканана у ДНУ «1нстытут псторьп НАН Беларусь

Навуковы юра^шк— кандидат пстарычных навук, дацэнт

Чарняуск1 Мш Мыайлав1ч, ДНУ «1нсгьпуг псторьп НАН Беларуси, аддаел археалоги камешага I бронзавага вякоу

Аф1цыйныя апаненты — докгар пстарычных навук, прафесар

Расадзш Сяргей Яугенав1ч, Установа адукацьп «Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверспэт», кафедра псторьп Беларуа \ пашталогп

кандыдат пстарычных навук, дацэнт Лтнщкая Вольга Львоуна, Установа адукацьп «Беларуси дзяржауны ушверспэт», кафедра крынщазнауства

Апашруючая аргашзацыя— Установа адукацьп «Магшёусю

дзяржауны ушверспэт ¡мя А.А. Куляшова»

Абарона адбудзецца « ** » У^СЛЛ 2004 г. у _ гадзш на

пасядясэнш Савета (Д 01.40.01) па абароне дысертацый на атрыманне вучонай ступеш доктара навук у 1нстытуце псторьп НАН БеларуЫ (220072, Мнск, вул. Акадэм1чная, 1; тэл. вучонага сакратара—284-18-39).

3 дысертацыяй можна азнаёмвда у Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы ¡мя Я. Коласа НАН Беларуа (г. Мшск, вул. Сурганава, 15).

Аутарэферат разасланы « Ж » 2004 г.

Вучоны сакратар савета

па абароне дысертацый, /Я /V

кандыдат пстарычных навук, дацэнт « ту Л/К ^ В.В. Яноуская

Актуальнасць тэмы дысертацьп. Бронзавы век—гэта час з'яулення новых активных супольнасцей 1 ¡х узаемадзеяння з абарыгенным населыицтвам, канчатковы пера-ход першабытнага насельнпггва да вытворчых форм гаспадарання, складанейшыяпрацэсы змен у сацыяльным 1 культурным жыцщ насельнщтва не тольк1 Беларускага Панямоння, але ¡усёй Цэнтральнай I Усходняй Еуропы. Асабл1ва гэта адносщцада часу распаусюдж-вання старажытнасцей кола культур шнуравой керамш 1 тшшнецкага культурнага кола (позш неалгг, ранш1 сярэдш псрыяды бронзавага веку Беларускага Панямоння). Менавгга таму гэтыя працэсы так шырока даследуюцца на суседнк з Панямоннем тэрыторыях: Беяа-руа (А.Г. Калечыц, М.М. Крывальцэв1ч, М.М. Чарня^сга, 1.М. Язэпенка, Э.М. Зайко^сю), Украше (С.С. Бсразанская, В.1. Клочка, 1.К. Свешшкау, С.Д. Лысенка), .Штве (Р. Рымантэне, А. Прыншкас), Польшчы (Я. Махнк, А. Гардаусга, Я. Дамброусю, Г. Тарас, Я. Чэбрэшук, П. Макаров1ч). У вышку вылучаны шэраг археалапчных культур, лакальных варыянтау щ груп. Уплывы некаторых з ¡х 1 нават цэлы шэраг агульных культурных рысау наз1раюцца на помшкач бронзавага веку Беларускага Панямоння. Таму толью даследуючы старажытнасщ ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага веку басейна Нёмана, сёння можна наблЫцца да яырашэння шматлшх пытанняу 1 праблем, звязаных з паходжаннем, раз-вщцём 1 лесам археалапчных культур, ¡х узаемадзеянням1 пам1ж сабой, узаемаадносшам1 пашж мясцовым 1 прышлым насельнщтвам, вывучыць асабл1васш развщця матэрыяльнай 1 духо^най культур. А таксама зняць узшкшьг у апошшя дзесяц1годд:л шфармацыйны вакуум адносна культурна-храналапчнай штэрпрэтацьп старажытнасцей ранняга 1 сярэдняга псрыядау бронзавага веку Пауночна-Заходняй Беларусь

Акрамя таго, кал1 помнш каменнага 1 жалезнага пякоу Пауночна-Заходняй Беларуа (басейн р. Неман з прытокам!, якш упадаюць у яго на тэрыторьп БеларусО адносна дасле-даваны, то старажытнасщ эпох! бронзы, асабл1ва яго ранняга 1 сярэдняга перыядау, выву-чаны надзвычай слаба. Да гэтага часу названыя старажытнасщ згаданагарэпёну не был1 аб'ектам спецыяльнага комплекснага даследавання. Анал1завагпся тольы тыя артэфакты, яю'я трагглялюя археолагам выпадюва щ у вышку раскопак помшкау каменнага 1 жалезнага вякоу. Па гэтай прычыне не было I абагульняючых публжацый, акрамя асобных арты-кулау па тых щ шшых пытаннях ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага веку.

На сённяшт дзень на тэрыторьп Беларускага Панямоння вядома 209 пасел1шчау з магэрыялам1 ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага веку. У сваёй болынасщ яны не раскопвал)ся, а вынш анализу матэрыялау з раскапаных помшкау практычнане был! уведзены у навуковы ужытак. Таму актуальнасць тэмы вызначаецца, у першую чаргу, недастатковай даследаванасцю рэпёна у пара^нашп з суседшм1 тэрыторыям1, а таксама неабходнасцю сютэматызацьн, культурна-храпалапчнай щэнтыфжацьп 1 шырокай публ!-кацьп археалапчных крынщ.

Сувязь работы з буйным! навуковыш праграмам11 тэиами Даследаванне саю-качьшка ажыццяулялася у рамках планавых навукова-даследчых работ 1нстытута псторьн НАН Беларуа па тэмах: «Праблемы развщця 1 узаемадзеяння культур каменнага 1 бронзавага вякоу натэрыторьп Беларус!» (нумар дзяржаунай рэпстрацьц 19973291, тэрмш вы-канання 1996—2000 гг.); «Развщцё культур каменнага \ бронзавага вякоу у кантэксце культурных змен у Цэнтральнай \ Усходняй Европе» (нумар дзяржаунай рэпстраньп 20021034, тэрмш выканання 2001—2005 гг.).

У 2000—2002 гг. быу выкананы навукова-даследчы праект «Культурна-храналапч-ная клааф1кацыя старажытнасцей бронзавага веку БеларуЫ (з выкарыстаннем метадау радыявугляроднага датавання)» сумесназ 1нстытутам геал алчных навук НАН Беларуш)

(нумар дзяржаунай рэпстрацьп 20004013), яю фшансавауся Беларуси.« рэспублжансюм фондам фундаментальных даследаванняу Рэспублш Беларусь.

Мэта 1 заданы даследавання. Мэта дысертацьи — на пад ставе разнастайных архе-алапчных крынщ правесш рэканструкцыю кулыурна-храналапчных працэсау развщця першабытнага грамадства Беларускага Панямоння на этапе пераходу ад неалггу да эпох! бронзы, а таксамаУ раннш 1 сярэдшм псрыядах бронзавага веку. Ёй падпарадкоувалюя наступныя заданы: 1) збор, с1етэматызацыя, анал131 увядзенне у навуковы ужытак ус1х археалапчных крынщ па ранняму 1 еярэдняму перыядах бронзавага веку; 2) тыпалапчная клаафкацыя вядомых старажытнасцсй ранняга 1 еярэдняга перыядау бронзавага веку; 3) вызначэнне адноснай 1 абсалютнай храналогн1 перыядызацьн археалапчных комплекса^ у тым лку з выкарыстаннем датавання па С14; 4) вызначэнне культурна-храналапчнай прыналежнасш старажытнасцей ранняга 1 еярэдняга перыядау бронзавага веку; 5) выяуленне шляхоу прашкнення на Беларускае Панямонне насельнщтва з суседшх рэпёнау I вырашэнне праблем паходжання, развщця культур ранняга 1 еярэдняга перыядау бронзавага веку.

Аб'ект 1 прадмет даследавання. Аб'ектам даследавання з'яуляюцца старажыт-пасш ранняга \ еярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння, якк был! выяулены а^тарам дысертацьи 1 яго папярэдшкаш пад час палявых даследаванняу: пасель шчы, пахаванш, шахты 1 майстэрш, керам1ка, крамянёвыя 1 каменныя прылады працы, вырабы з металу I косщ. У якасщ прадмета даследавання выступаюць працэсы генэз1су еупольнасцей Беларускага Панямоння У канцы неалт'. раншм 1 сярэдшм перыядах бронзавага веку, ¡х храналопя I культурная ¡дэнтыфжацыя.

Метадалопя 1 мегады праведзенага даследавання. У метад ал алчным плане работа пабудавана на прынцыпах пстарызму, аб'ектыунасц! 1 комплекснага падыходу.

У працэсе выканання працы выкарыстоувал1ся метады традыцыйнага археалапчна-га анал1зу (фармальна-тыпалапчны, псторыка-нараунальны, статыстычны), а таксама шэ-рагепецыяльных метадау: 1) стратыграф!чны, 2) плашграф1чны, 3) картаграф!чны 4)ра-дыяву гляроднае датаванне.

Навуковая нав1зна 1 значнасць атрыманых вышкау. На базе шматлшх археалапчных крынщ упершыню у беларускай археалогп праведзена е1стэматызацыя, тыпалапчная клашфисацыя 1 культурна-храналапчная щэнтыфшацыя усяго комплексу археалапчных ар-тэфактау (старажытнасцей) ранняга I еярэдняга перыядау бронзавага веку. Вылучапы ас-ноуныя крытэрьп вывучэння старажытнасцсй, выкарыстаны новыя падыходы пры выра-шэшп пытан няу храналогп 1 перыядызацьц. Асноуны упор сюраваны на ана:пз асабл1васцей вытворчасщ керамш — найбольш надзейнага культуравызначальнага паказчыка. Для посуду кола культур шнуравой керамш, тшщнецкага культурнага кола з Беларускага Панямоння упершыню створана астэмная клаафкацыя, вылучаны дзве групы 1 пяць тыпау.

Для характарыстьш археалапчных культур 1 рэканструкцьп элементау светапогля-ду першабытнага насельнщтва у дысертацьи ^перш'ыню выкарыстоу ваюцца матэрыялы з закрытых пахавальных комплексау.

Упершыню праведзена астэматызацыя I тыпалапчная клас1фжацыя крамянёвых, каменных, метатчных 1 касцяных вырабау (прыладау працы 1 збро!).

На Беларусюм Панямонш для этапу пераходу ад неалпу да эпох1 бронзы, а таксама для ранняга 1 еярэдняга перыядау бронзавага веку вылучаны група пачшкау тыпу Берш-ты-Русакова з рысам! прыморскай (жуцаускай) культуры, падгорнауская група поммкау з рысалп сярэднедняпроускай культуры, нёманская група помшкаузаходнетшцтецкай

культуры I верхнянёманская (русаковщкая) група помшкау усходпетшщнецкай культуры. Пры гэтым, у параунанш з раней вядомым1 звесткам1, пашыраны арэалы сярэднедняп-роускай культуры на Пауднёва-Усходняе Панямонне, а заходнетшцшедкай культуры — амаль на усё правабярэжжа р. Нёман 1 яго вярхоуе.

Практычная значнасць атрыманых вышкау. Дадзеная работа можа быць выка-рыстана пры стварэнш абагульняючых прац па псторьп першабытнага грамадства, археа-логп позняга неалпу, ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага вякоу; напюанш ушверсь тэцгах 1 школьных падручшкау; падрыхтоуцы лекцый, курсавых 1 дыпломных прац студэн-тау; стварэнш энцыклапедычных выданняу; падрыхтоуцы разнастайных музейных экспазь цый, а таксама У справе прапаганды 5 аховы помшкау псторьп 1 культуры —• нашай нацы-янальнай спадчыны. Некаторыя вынш даследаванняу аутара ужо выкарыстоувшпся пры напюанш кшг з серьп «Памяць» (Дзятлаусю, Мастоусм, Шчучынсм, Воранаусю раёны).

У пышку археалапчных даследаванняу сабрана значная археалапчная калекцыя, якая складаецца з ляпной керамЫ, крамянёвых I каменных прыладау працы I налхчвае некальы тысяч адзшак захоування, што з'яуляецца нацыянальным багаццем Рэспублт Беларусь. Матэрыялы даследаванняу перададзены у Гродзенсю псторыка-археалапчны музей, Нацыянальны музей псторьп I культуры Беларуси Баранавщю, Слошмсю, Св'юлацю, Дзятлаусю1 некаторыя школьныя краязнаучыя музе!. На аснове ¡х створаны 1 дзейтча-юць экспазщьи I вы ставы па псторьп першабытнага грамадства Беларуси

Асноуныя палажэнш дыссртацьп, якчя выносяцца на абарону.

Анал13! абагульненне атрыманых у вышку праведзенага даследавання навуковых фактау дазваляе вынесщ на абарону наступныя палажэнш.

1. На этапе пераходу ад неалггу да эпсш бронзы, а таксама у раншм перыядзе бронзавага веку, уся тэрыторыя Беларускага Панямоння уваходзша у арэал распаусюджвання старажытнасцей кола культур шнуравой керампа. Працэс з'яулення у басейне р. Нёман носьбпау новых культурных традыцый I узаемадзеяння з мясцовым насельшцтвам нёманс-кай неатычнай культуры адбывауся на працягу амаль тысячы гадоу (з другой чвэрш 3 тысячагоддзя да н.э. да першай патовы 2 тысячагоддзя да н.э.). Пачатак яго звязваецца з «А-гарызонтам» культуры шнуравой керампа, а заключны этап — з прыпяцкш варыянтам сярэднсдняпроускай культуры. У канцы ранняга! у сярэдшм перыядах бронзавага веку уся тэрыторыя Беларускага Панямоння у вайшла у арэал тшцшецкага кулыурнага кола 1 з'яуля-лася кашактпай зонай узаемадзеяння яго культур—заходнетшцшецкай 1 усходнетшцшецкай.

2. Асноунай археалапчнай' крынщай для культурна-храналапчнай щэнтыфшщьн старажытнасцей ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння з'яуляецца керамка. У вышку яе тыпачапчнай клаафкацьп вылучаны дзве групы 1 пяць тыпау. Картаграфанне распаусюджвання керамш кожнага тыпу дало падставу разглядаць дасле-дуемыя нам1 помни« (паселппчы, пахаванш, шахты \ майстэрш) кола культур шнуравой керамЫ 1 тшцшецкага культурнага кола у межах дзвюх лакальных груп: I) помтт Пауноч-на-Заходняга / Заходняга Панямоння < 2) помнт Пауднёва-Усходпяга Панямоння. На помнках першай лакальнай групы распаусюджвалася керамжа групы 1 тыпу 21 групы 2 тыпу 1, на помшках другой лакальнай групы—керамшагрупы 1 тыпу 31 групы 2 тыпу 2.

3. На тэрыторьн Беларускага Панямоння выяулены 144 помнш са шнуравой кера-мкай, асноунай прыкметай ягах з'яуляецца посуд групы 1 тыпу 2. Арэал гэтай групы помшкау ахошпвау не тольм Пауночна-Заходняе 1 Заходпяе Панямонне, аче 1 большую частку ПаУднёва-Усходняга Панямоння, а таксама Пауднёвую Л ¡тву. Найбольш выраз-ны матэрыял знойдзены на даследаваных раскопкам! паселшчах Бершты 21 Русакова 2.

Дадзеныя паселшчы, акрамя таю, дастаткова дакладна акрэсл1ваюць межы распаусюдж-вания помшкау гэтай групы: Бершты 2—адзш з самых пау ночных пункгау, Русакова 2 — адзшзпауднёвых.

Група помшкау типу Бершты-Русакова сфаркправалася пры акты^ным узаемадзе-янш мясцовага познанеалЬычнага населыпцтва(нёманская неалггычная культура, дабра-борсю тып) з прышлым1 плямёна.\п кола культур шнуравой керамш (прыморскай/жуцау-скай з поуначы i па^ночнага-захаду i сярэднедняпроускай з пауднсвага Исходу) i пры модным уплыве культуры шарападобных амфар. На археалапчных матэрыялах помшкау гэтай групы выразна прасочваюцца традыцьп Цыркумбалтыйскага кола культур шнуравой керамш, у тым Л1ку «агулькаеуралсйскага гарызонту» i культуры адзшочных паха-ванняу. На помшках тыпу Бершты-Русакова распау сюджвагпся асноуныя формы посуду групы 1 тыпу 2, крамянёвыя i каменныя вырабы, адзшочныя грунтовыя пахаванш па абраду трупапакладання (у Краснасельскай крэмнездабыунай шахце, на паселпичы Пар-хуты 1). Датуецца група помшкау тыпу Бершты-Русакова другой паловай 3 — nepuibmi стагоддзям1 (першай чвэрцю-пачаткам другой чвэрщ) 2 тысячагоддзя^ да н.э. i адноспща да позняга нсал1ту i самага пачатку ранняга перыяду бронзавага веку.

4. Натэрыторьи Пауднёва-Усходняга Панямоння 14 помшкау са шнуравой кераш-кай разглядаюцца у межах падгорнаускай групы помшкау зрысаки сярэднедняпроускай культуры. Яс арэал абмяжоуваепца вярхоуям! р. Нёман (да вусця р. Уша) i верхняй паловай цячэння р. Шчара (да в. Русакова). Найбольш наказ альным1 старажытнасцям1 з'яуля-ецца посуд групы 1 тыпу 3. РаспаУсюджвалкя адзшочныя грунтовыя пахаванш (на пассл:-шчы Русакова 2). Фарм1раванне падгорнаускай групы помшкау адбывалася пры модным уплыве старажытнасцей сярэднедняпроускай культуры (прыпяцкага варыянта), з удзе-лам старажытнасцей групы помшкау тыпу Бершты-Русакова, перажытачных традыцый культуры шарападобных амфар i нёманскай неалпычнай культуры. Датуецца падгорнау-ская група помшкау другой чвэрцю — пачаткам трэцяй чвэрщ2 тысячагоддзя да н.э. i аднос1цца да ранняга перыяду бронзавага веку.

5. Старажытнасщ тшщнецкага культурнага кола з 35 помшкау Пауночна-Заходняга

1 Заходняга Панямоння уключшоцца у арэал заходнетшцшецкай культуры з вылучэннем нёманскай групы помшкау. Яе межы пшпыраюцца на левабярэжжа р. Шчара (Русакова 2), вусце р. Мо$?чадз1 (Нясшатчы 5), амаль на усё правабярэжжа р. Нёман ад в. Гнешчы Навагрудскага раёна да в. Бершты (вярхоу i р. Котра). Некаторыя уплывы заходнетшц!-нецкай культуры прасочваюцца нават J BHpxoyi р. Нёман (Русаишчы 1), а паселшча Бершты 2 адноацца да аднаго з самых пауночна-усходшх пунктау распа^сюджвання заходнетшцшецкай культуры. Для адзначанай групы помшкау характэрна распаусюджванне керамШ групы 2 тыпу 7, наяунасць пахаванняу (Мацс^чую1). Найбольшае падабенства нёманскай групы помшкау захоОнетш'тецкай культуры наз1расцца са старажытнасця м i мазавецка-падляскай г рупы. Датуецца пачатакраспаусюджвацнятакЬс старажытнасцей на Панямонш, па аналог!] з Пауночна-Усходняй Польшчай перыядам ад канца другой чвэрщ

2 тысячагоддзя да н.э. да мяжы 2—1 тысячагоддзя^ да н.э.

6. Старажытнасщ тшщнецкага к}'льтурнага кола з паселпичау Пауднёва-Усходняга Панямоння разглядаюцца у межах верхнянёманскай (русаковщкай) групы помшкауус-ходнетшцтецкай культуры. Для яе характэрны керамта групы 2 тыпу 2, наяунасць ружанцовага арнаменгу, пахаванш па абраду крэмацьп (на паселшчы Лысая Гара). Яе фармфаванне адбывалася на мясцовай аснове пры моцным удзеле старажытнасцей пау-ночнапалескай групы усходнетшцшецкай культуры на тэрыторьп, якая у раншм перыядзе

бронзавага веку уваходзшау межы сярэднедняпроускай культуры. Верхнянёманская (ру-сакоещкая) група помткау лакгшзуецца у межах верхнягацячэння р. Нёман i верхняй паловы цячэння р. Шчара. Заходней р. Шчара i пауночней Русакова 2 старажытнасцей гэтай трупы не выявлена. На правабярэжжы р. Нёман матэрыялы еерхнянёманскай (русаковщкай) групы знойдзены толыа на пасе.'пшчах Дакудава 2 (вусце р. Нарва) i Бершты 2 (вярхоуе р. Котра). Датуюцца старажытнасщ верхняпёманскай (русаковщкай) групы помткау усходпетшг^нецкай культуры перыядам ад пачатку трэцяй чвэрщ—да канца 2 тысячагоддзя да н.э.

Асабкты уклад саккалыпка. Даследаванне з'яуляецца самастойнай аутарскай працай i грунтуецца на асабютых даслсдаваннях, шырогам коле арх^ных крынщ i археала-ri4Hbix калекцый. Пачынаючы з 1994 г., аутар абследавау звыш 120 вядомых i выявп? каля 90 новых першабытных помшкау. На 11 паселипчах праведзены самастойныя археалапчныя раскоп Iii (Пархуты 1, Пархуты 2, Бершты 2, Прырэчча 2, Падгорная 4, Дакудава 5 i ¡нш., даследавана звыш 600 м2), 6 помгпкау вывучалюя сумесиа з B.C. Абухоусюм, А.Г. Калечыц, М.М. Чарня^сим (Кавальцы 1, Жьшчы 1 i шш., даследавана каля 800 м2). Упершыню па нагару на керамщы атрыманы абсалютныя радыявугляродныя даты. Праведзена работа па апрацоуцы матэрыялау з раскопак напярэдшх даследчыкау. Вывучаны калекцьн знаходак бронзавага веку, яюя захоуваюцца у шматлгах музеях Беларуси Створаны першы по$шы каталог старажытнасцей бронзавага веку, яю уключае звыш 500 пунктау. У пышку гэтых работ з'явитася магчымасць для культурна-храналапчных абагульненняу i выспоу.

Апрабацыя вышка у дысертацьн. 3 вышкам! археалапчных даследаванняу натэ-рыторьн Панямоння i acHoyiihiMi патажэннякп дысертацьн саюкачьнж выступау на кпжна-родных ciMno3iyMax у IIo3iiani (Польшча, 1996), Брэсце (2000), мгжнародных канферэнцы-ях у Юеве (Украша, 1997), Люблше (Польшча, 1997), Замосщ (Польшча, 1998), Гродне (1999), Ольштыне (Полыдча, 2000), Беластоку (Польшча, 2001), рэспублкансюх канфе-рэнцыях у MiiiCKy (1997,1998,2003,2004), рэпянальных канферэнцыях у Дзятлаве (1995), Мастах(1997), Зэльве(1998), Свклачы (1998), Слошме(1999).

Дысертацыя абмеркавана i рэкамендавана да абароны на пасяджэнш аддзела археа-логн камепнага i бронзавага вякоу 1нстытута rici opbii HAH Беларусь

Апубл1каванасць вышкау. Асноуныя пыжю праведзенагадаследавання апубль каваны у 27 артыкулах, у тым Л1ку у навуковых часошсах—5, навуковых зборшках—12, матэрыялах—8 i тэзках — 2 канферэнцый. Агульны аб'ём публшацый — 220 с.

Структура ¡аб'ём дысертацы1 Дысертацыя складаецца з уводзш, агульнай харак-TapwcTbiKi работы, пяц1 глау. заключэння, cnicKa выкарыстаных крынщ i трох дадаткау (каталог старажытнасцей; апориыя паселшчы, даследаваныя раскопкам!; шюстрацьи). Агульны аб'ём дысертацьн — 317 е., з ix cnic выкарыстаных крынщ (359 назвав) — 25 е., дадатю—186 с.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬН

Глава I «Г1СТОРЫЯ АРХЕАЛАГ1ЧНАГА ВЫВУЧЭННЯ» прысвечана агульнай характарыстыцы ricTopbii археачапчнага вывучэння i пошука^ старажытнасцей бронзавага веку Панямоння, пстарыяграф1чнаму агляду i анализу крынщ.

1.1. Этапы вывучэння. У ricTopbii вывучэння бронзавага веку Беларускага Панямоння вылучаюцца два этапы: 1) XIX ст. — першая патова XX ст.; 2) другая палова XX ст.—да сённяшшх дзён.

Першы этап звязаны з ¡мёналп Т. Нарбута, Я. Тышкев1ча, К. Тышкевма, 3. Глогера, М. Федароускага, Ф. Пакроускага, В. Шукев1ча, Ю. Ядкоускага, 3. Шм1та. Гэта быу час першапачатковага накаплення матэрыяла^ па першабытнай ricropbii Па^ночна-Заходняй Беларуси, этап архсалагччных пошукау, адкрыцця помшкау, зборау пад'ёмных матэрыя-лау, паступовага павышэнпя навукова-мегадычпага узроуню даследаванняу i павелшэн-ня аб'смау работ.

Друп этап харакгарызуецца археалапчны\п раскопкам! першабытных помшкау, на яих у зпачнай колькасш пачынае выяуляцца матэрыял бронзавага веку. 3 гэтага моманту, разам з штэ1клуны\п налукопым i развсдачным1 работам! (С.Ф. Тараканава, А.Р. М1трафанау, Ф.Д. Гурэвш, В.Р. Супрун, A.M. Г'утоусю), у басейне р. Неман праводзяцца амаль штогадо-выя раскопы першабытных стаянак, працягваюцца даследаванш крэмнездабыуных шахгау каля пас. Краснасельсю i в. Карпа^цы (Н.М. Гурына, М.М. Чарняусю, В.Л. Лшнщкая).

I.2. BbiHiKi i праблемы вывучэння ранняга i еярэдняга перыядау бронзавага веку. Пасля анал1зу меркаванняу i канцэпцый адпосна тракт аванпя вядомых старажытнас-цей ранняга i еярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння, выразна ак-рэсшваюцца дзве асноуныя праблемы. Першая з ix—праблема культурна-храналапчнай ¡дэнтыф1каиьн помшкау, якк традыцыйна датавашея ранн1м перыядам бронзавага веку i адносшся да культур са шнуравой керамжай. Для яе вырашэння i, пад час далейшага анал1зу i абагульненняу, мы будзем карыстацца тэрмшам — кола культур шнуравой ке-paMiKi. На нашу думку, ён пайбольш поуна адтостроувае тыя працэсы, якш адбывшпея на Панямонш у пераходны перыяд ад неал1ту да бронзавага веку i у раншм перыядзе anoxi бронзы (ад моманту з'яулення «шнуравых» традыцый, звязаных з «А-гарызонтам», да пачатку распаусюджвання тшцшецюх матэрыялау).

Другая праблема — культурна-храналапчная ¡дэнтыфжацыя старажытнасцей тшцшецка-камароуска-соснщкай супольнасщ еярэдняга перыяду бронзавага веку (Па-нямонне уключалася у арэал тшцшецкай, усходнетшцшецкай з яе сосшцмм варыянтам, соснщкай культур, разглядалася як рэпен памежнага сукнавання заходнетшщнецкай i соснщкай культур у рамках адзшай супольнасщ i, як тэрыторыя злщця падляска-маза-вецкага варыянта заходнетшщнецкай культуры з сосшцкай культурай). Ушчваючы на-вуковыя распрацоую даследчыкау, яюя вывучалг тшцшецюх матэрыялы, мы вырашыл! карыстацца тэрмшам — тшщнецкае культурнае кола. Ён найбольш поуна адпавядае вызначэнню культурных з'яу, звязаных з распаусюджваннем i развщцём тшцшецюх старажытнасцей у розных рэпенах Цэнтральнай i Усходняй Европы, у тым Л1ку на Бела-русюм Панямонш. Разам з тым, пакуль што, нельга адмауляцца i ад тэрмшау — заход-нетшшецкая i усходнетшщнецкая культуры. Згаданыя культуры груптоуна даследава-ны, манаграф1чна апрацаваны i поуна ^ведзены у навуковы ужытак, што дазваляе пра-водзщь параунанне даследуемых старажытнасцей з шырогам колам археалапчных крынщ Польшчы, Украшы i Беларуси

Глава II «ТЫПАЛАГ1ЧНАЯ КЛАС1Ф1КАЦЫЯ КЕРАМ1К1» прысвечана астэма-тызацьп, тыпалапчнай клас1ф1кацьи i анал1зу керам1чнага посуду—аднаго з самых маса-вых археалапчпых артэфактау на помшках ранняга i еярэдняга перыядау бронзавага веку.

Падрабязны ана.~пз ляпной керамш з выкарыстаннем трох важнейшых паказчыкау: 1) тэхналогп, 2) марфалоги, 3) арнаментацьп—даюць пад ставы для вылучэння на Бсларусмм Панямонш дзвюх асноуных груп icepaMiid, кожная з яюх падраздзяляецца на тыпы.

II. 1. Керам1ка групы 1. Кола культур шнуравой керамшь У якасщ асноуных дамешак KepaMiKi групы 1 выкарыстоувалюя мшеральныя атлушчальнш (пясок, розных

памерау жарства, шамот). Паверхш апрацоувалкя па-рознаму—ад старанна загладжаных да выразна заштрыхаваных знешшх I унутраных сценак. Посуд групы 1 адрозшваецца сваёй разнастайнасцю. Вылучаны 8 асноуных форм посуду, 14 тыпау венчыкау, 5 тыпау плосгах дноу, 9 тыпау элементау, клаафжаваны асноуныя матывы арнаментацьп.

Н.1.1. Керамика групы 1 тыпу 1. Знойдзепы адзшкавыя абломю керамш натрох паселпггчах (Лчыцы 2, Пархуты 1, Русаков1чьг 7). Посуд без прыкметных мшеральных дамешак, з гладкий паверхшап, упрыгожапы гарызантальным мадэляваным вагикам 1 паль-цавым1 зашчыпам1 па краю венчыка. Амаль дакладныя аналоги сустракаюцца сярод стара-жытнасцей «агульнаеУрапейскага» та «А-гарызонту» культуры шнуравой керампа.

Н.1.2. Керамжа групы I тыпу 2. Даяе адносяцца фрагменты посуду з мшеральны\н дамешкам! (часцей за усёдробназяршстая жарсгва, радзейпясок, часам ¡х спатучэнне). Ке-рамжа штрыхаватася на дзвюх, радзей толыа на знешняй ш унутранай паверхнях. Сустрака-ецца посуд са старанна апрацаванай, гладкай знешняй паверхняй. Таушчыня сценак 5-10 мм, дыяметр венчыкау 9-30 см. Кра1 венчыкау сплошчаныя, закругленыя, скошаныя вони ачьбо Унутр, з «каунерыкамЬ. Дны, дыяметрам 4-10 см, плосктя, часам з нсвялпам! закрашам! ц1 вылучаньии паддонам ¡. Вылучаецца: 1 )посудз Б -прафшроукай; 2) посуд злейкападобна разхшеным! венчыкам1, кра1 як1х злёгку зведзены унутр; 3) посуд з высок1\и лейкападоб-ным1 венчыка\п 1 выдзеленай шыйкай; 4) посуд з высокай цылшдрычнай шыйкай; 5) посуд з лейкападобным1 вснчыкам11 рабром натулаве; 6) посуд з патоушчаным1, каротктп вен-чыка.\п, яюя плауна пераходзяць у раздутае бочкападобнае тулава; 7) м1ск1; 8) кубки

Практычна увесь посуд арнаментаваны. Кал1 арнамент адсутшчае, то такая пасу-дзша заштрыхавана па знешняй паверхш. Асноуныя элементы арнаменту — шнуравыя адбта, лшейны штамп, нарззга 1 нракрэслеиыя лЙ111, наколы, пальцавыя зашчыпы, валшапа-добныя патаушчэнн1. Упрыгожтауся посуд у верхняй частцы: венчык, шыйка, частка тулава. АрнаментаваУся край венчыка. Распаусюджаны матывы 1 кампазщьп з «ялшкЬ>, зцзагау, спалучзнняу вертыкалышх, гарызантальных ш скошаных лшш.

Подобная керамжа сустракаецца на тэрыторьп Пауночна-Усходняй Полыичы 1 Пры-балтьш (Швянтош 1 А, ШпяигоЙ14, Абора 1, 1ча, Нща, Шарнеле). Асабл1вабл1зюя аналоги маюцца сярод матэрыялау прыморскай (жуцаускай) культуры Пауднёвай I Г1аУднёва-Ус-ходняй Лггвы (Маргяй 1, Дуб1чай 2): амачь аднолькавыя наразныя 1 «ялшкавыя» матывы, шнуравая арнаментацыя, валжападобныя патаушчэнш.

Зауважагоцца уплывы культуры шарападобных амфар (матывы арнаменту у выг-лядзе 31гэагау, «ялши», вертыкальных адбпжау прамавугольных штампау), наз!раецца па-дабенстваз матэрыялшш нёманскай неалпычнай культуры (амать аднолькавыя афармленш края вепчыка, часты загш яго унутр посуду, наяунасць Б-падобных 1 высоюх лейкападоб-ных венчыкау, арнаментацыя верхняй частю посуду, у тым л\ку зрэзау венчыкау).

Керамжа гду«ы 1 тыпу 2 знойдзенана 144 помшках, яюя прадстауляюць практычна усе раёны Беларускага Панямоння. Яны амаль раунамерна размешчапы як у левабярэж-ным, так 1 правабярэжным басейнах р. Неман.

П.1.3. Керамжа групы 1 тыпу 3. Даяе адносщца посуд здамешкам1 шамоту (рэдка з невялжай колькасцю пяску и! дробнай жарствы). Паверхш гладюя, часам злёгку загла-джаныя на знешняй 1 унутранай паверхнях. Толью на невялкай колькасш гаршкоу з самага поУдня Панямоння (Добры Бор 1, Русакова 2) маецца выразная падгарызантальная штры-хоука. Таушчыня сцепак 6-10 мм, дыямегр венчыкау 13-36 см. Кра'1 венчыкау закругленыя, радзей сплотчаныя га хтёгку завоетраны. Сустракаюцца венчыга з «каунерыкамЬ). Частка пасудзш, у цесце яюх акрамя шамоту маеццажарства, вылучаюцца сва!м1 патоушчаным1,

закруглены\п венчыкаш. Дны плосюя, тоустыя, без закраш, некаторыя з падцонам. Вылу-чаецца: 1) посуд з 8 — прафшроукай; 2) посуд з патоушчаным1, каротк1М1, адагнутым1 воню венчыкаш, яюя плавна пераходзщь у тулава; 3) цюльпанападобны посуд.

Керамжа групы 1 тыпу 3 упрыгожвалася разнастайны\н л шейным I1 шнуравым1 адб1ткам1, зубчатым! штампам!, «вусеневым» арнаментам. Пераважае над астатшш лшей-ны арнамент. Посуд аздабляуся па Усёй паверхш—ад венчыка да самага дна. Часта арна-ментавалася 1 донная чаегка. Бьин распаусюджаны матывы з гарызантальнай «ялшю» (иай-часцей), спалучэнняу «ялнш» 1 з1гзагау, вертыкальных 1 касыхл'шейных адбггкау.

Найбольш блгзюя аналоги знаходзяцца еярод матэрыялау прыпяцкага варыянту сярэднедняпроускай культуры, у прыватнасщ на помншах Старыя Юрков1чы 1 1 Азяр-ное 1. Практычна аднолькавая тэхналопя з выкарыстаннем тольы шамоцютых атлуш-чальнжау, штрыхаванне паверхш, распаусюджванне посуду з 8—прафшроукай, з патоу-шчаиы\п, каротюм1, адагнутым1 воню вснчыкам1', яюя плаунапераходзяць у тулава, аднолькавая арнаментацыя. Зауважаю цца таксама иэуныя прыкметы, як1я можна звязваць з традыцыям! культуры шарападобных амфар 1 нёманскай неалпычнай культуры.

Керам1ка групы 1 тыпу 3 выявлена на 14 паселнпчах, яюя размяшчаюцца у верхшх цячэннях р. Нёман I р. Шчара 1 адносяцца да тэрыторьй Пауднёва-Усходняга Панямоння. Найбольш выразны керам1чны матэрыял прадстаулены на пасслшчы Падгорная 4.

И.2. Керамика групы 2. Тшцшецкае культурнае кола. У якасщ асноуных даме-шак выкарыстоувалася жарства еярэдшх 1 буйных памерау. На помшках Верхняга Панямоння посуд мае дамеим дробнай жарствы 1 гшеку (Русаков1Чы 1, Русаков1чы 7, Русаков-¡чы 9). Паверхш старанна апрацаваныя, добразагладжаныя, некаторыя нават дабляску. Частка керамш у месцах выхаду зярпят жарствы мае шурпаватыя паверхш. Наз1раецца 1 свосасаб.пвая трэшчынкаватасць паверхняу, пакрыццё посуду ангобам.

Венчыю пасудзш мел1 патоушчаныя, коса альбо гарызантальна зрэзаныя кра1, часам «грыбаиадобныя» Ц1 закругления. Яны адносяцца да 10 тыпау. Знойдзена некалью пасудзш, венчыю яюх не ме.Л1 патоушчанасщ. Дны посуду групы 2 плосюя, без закраш.

Сустракаюцца невялшя (дыяметр венчыка 13-15 см, дна — 8 см) \ еярэдшя (дыя-метр венчыка 18-24 см, дна —10-11 см) па памерах пасудзшы, а таксама гаршы буйных памерау (дыяметр венчыка 28-30 см). Вылучаецца: 1) посуд з 5-падобнай прафшроукай; 2) цюльпанападобны посуд; 3) посуд буйных памерау з толстым! закруглсны\п венчыкам1; 4) «бочкападобны» посуд; 5) посуд з высокий прамым1 венчыкам1; 6) дуршлап ш атапа-добны посуд. Знойдзена 1 так званае глшянае «рагатае» прасслка (в. Чарлёнка, р. Шчара).

Арнамент пакрывау верхнюю частку пасудзш, а на помшках Пауднёва-Усходняга Панямонпя (Русакова 2, Лысая Тара, Русамшчы 9) \ усю иаверхню, зрэзы венчыкау. Неарнаментаваная керамша сустракасцца вельм1 рэдка. Асноуныя арнаментальныя элементы (вылучана 7 тыпау) — пракрэсленыя лшп, разнастайнай формы штампы, наколы, ямк11 скразньш адтулшы, шнуравыя ! ружанцовыя адбгга. Яны групаваися у гарызан-тальныя лшп (рознай колькасш 1 шырыш), пракрэсленыя паралельна края венчыка. Тамя арнаменты маш завяршацца ушзс кароттй всртыкальным1 трохвугольным1 адбггкамк перарывацца вертыкальным! пракрэсленым1 лшяш. На некаторых помшках р. Нёман (Гне-с1чы), р. Шчара (Русакова 2), р. Зальвянка (Навасёлю 3) пракрэсленыя лшп выконвалюя трохзубым штампам! дапаунялкя дугападобны\п матывамк Сустракаецца посуд, арна-ментаваны гарызантальным1 валпеападобным! патаушчэннямк

11.2.1. Керамша групы 2 тыпу 1. Характэрны дамешкл толью еярэдшх 1 буйных памерау жарствы, старанна загладжаныя, нават да бляску, паверхш, частае выкарыстанне

ангобу. Сярод форм посуду пераважаюць сярэдшх памерау 8-падобна прафшяваньм щ цюльпанападобныя гариш з патоушчаным11 скошаным1 вони венчыкам1, сустракшоцца фрагменты дуршлага^. Паверхш старанна загладжаны (нават да бляску), часам пакры-тыя ангобам. Захоуваецца своеасабл1вая трэшчынкаватасць на выхадзе зярнят жартсвы. Арнаментавалася верхняя частка посуду пракрэсленыкп лппям1, як1я кампанавалюя у паралельныя гарызантальныя пасы щ перарывалкя больш кароттп лшям1, дапауня-мся падтрохвугольным!" на колам I, хвалепадобным1, з1гзагападобным1 1 дугападобнылп матывамь Частка посуду арнаментавалася пры дапамозе розных памерау двух-трохзу-бых штампау. Сустракаецца арнаментацыя у выглядзе гарызантальных валкападобных патаугпчэиняу. На ксрамщы гэтагатыпу практична адсутшчае ружанцовы арнамент 1 упрыгожванне зрэзау венчыка.

Найбольш блпк1я аналоги маюцца сярод старажытнасцей мазавецка-падляскай гру-пы заходнетшц!нецкай культуры. Практична аднолькавая тэхналопя (вялшая колькасць жарствы, старанна загладжаныя паверхш, выкарыстанне ангобу), б.пзюя марфалапчныя формы (8-падобныя I цюльпанападобныя пасудзшы, дуршлап), арнаментацыя пераважна У верхняй частцы пракрэсленым1 гарызантальным1 \ вертикальным! линям!, з!гзагападоб-ным11 дугападобным! лншм, выкананым1 двух-трохзубым штампам (грэбнем).

Керамша групы 2 тыпу 1 выявлена на 35 помшках. Наибольшая ¡х канцэнтрацыя сустракаецца натэрыторьп Заходняга 1 Пауночна-Заходняга Панямоння. На помшках верх-няга цячэнпя р. Неман ш Пауднёва-Усходняга Панямоння маюцца то.тьш адзнпсавыя фрагменты керамш групы 2 тыпу 1 (Русаков1ЧЫ 1).

11.2.2. Керамнса групы 2 тыпу 2. Характэрны дамеши жарствы розных памерау (часам вельм! дробная), радзей буйназяршстага пяску. Паверхш апрацоувалюя па-розна-му: ад добра загладжаных да шурпаватых на вобмацак, часта пакрывал1ся ангобам. У параунанш з керам1кай групы 2 тыпу 1 большаераспаусюджванне атрымл1ваюць: посуд з закругленым! венчыкам1 (вылучаецца сва1м1 горш апрацаваным1 паверхнямО, посуд «боч-кападобных» форм 1 з высотп прамы\п вснчыка\», дуршлаги Больш разнастайная 1 арнаментацыя. Выкарыстоу'вал1'ся як пракрэсленымл ллиИ, так I разнастайныя ружанцовыя штампы, наколы, насечю, ямкк Намраецца поунае дамшаванне ружанцовага штампа I арнаментацыя практычна уссй паверхш посуду, зрэзау венчыка. Вядомы посуд са шнуравым арнаментам у спалучэнш са скразньвп адтулшам, з валкападобным! патаушчэннямь

Найбольш блпюя аналог и керамщы групы 2 тыпу 2 маюцца сярод старажытнасцей пауночнапалсскай групы усходнетшцшецкай культуры. Напрыклад, для верхнянёманскай керам!к11 керамш тыпу II паселшча Азярное 1 характэрны не толью ангабаваныя 1 глад-кля знешшя паверхш, але штрыхаваныя 1 шурпатыя. Збл1жаецца посуд 1 па марфалапчных прыкметах: наяунасцю пюльпанападобных 1 «бочкападобных», гаршкоу, щэнтычнасцю афармлення венчыка^. М1ж тым, наПанямонш, пакуль што, не выяулена мюак \ рабрыста-га посуду. У арнаментацьи наз]раецца поунае дамшаванне разпастайных ружанцовых штампау, менш распаусюджаны лшейныя штампы, наколы, пракрэсленыя лшп, шнуравыя адбггю. Арнаментам упрыгожвалася уся паверхня посуду, часта зрэзы венчыкау.

Керамка групы 2 тыпу 2 знойдзена на 16 помшкау. Асноуная канцэнтрацыя сустракаецца на тэрыторьн ПауднСва-Усходняга Панямоння (верхшя вдчэнш р. Нйман 1 р. Шча-ра). Толью два помнш з такой керамкай размяшчаюцца У правабярэжным басейне р. Нёман (Бершты 21 Дакудава 5).

Глава Ш «ТЫПАЛ А Г1ЧНАЯ КЛАС1Ф1КАЦЫЯ КРАМЯНЁВЫХ, КАМЕННЫХ, МЕТАЛ1ЧНЫХ I КАСЦЯНЫХ ВЫРАБАУ» прысвечана анашу \ характарыстыцы

асабл1васцей матэрыяльнай культуры насельн1цтва Беларускага Панямоння у сярэдзше 3 i 2 тысячагоддзях да н.э.

III.1. Крамянёвы швентар. У раншм i сярэдшм перыядах бронзавага веку на Беларусим Панямонш пераважная большасць прыладау працы выраблялася з крэменю i розных парод каменю. Гэта тлумачыцца слабай распаусюджанасцю метат1чных вырабау i наяунасцю запаса^ высокаякаснай крамянёвай сыравшы. Апрацоука крамянёвых вырабау стала болып якаснай, шырока ужывалюя ишфаваннс, двухбаковая струменьчатая i гпльчагая рэтушы. У раншм перыядзе наз1раецца суюнавание адшчэпавай i пласцшчатай тэхналоги сколвання, а у сярэдшм—тэхналопя, б.шзкая да адшчэпавай, становщщдам^ну-ючай. Апрацоука крэменю праводзшася на плошчы паселпича (наяунасць на помшках значнай колькасш абломкау, адшчэпау, нуклеусау i адбойшкау—Пархуты 1, Падгорная 4, Бершты 2, Дакудава 5, Русакова 2 i шш.). У некаторых выпадках дакладная культурная ¡дэнтыф1кацыя MHorix катэгорый крамянёвых вырабау з'яуляецца практычна не магчы-май, так як спосабы i прыёмы аирацоуы крэменю, асноуныя тыпы крамянёвых вырабау доуп час заставался амать нязменнымь Пошук аналопй i сшхрашзацыя з суседнь\п тэры-торыям1 i noMHiicavii дазваляюць звязваць з раншм i сярэдшм перыядам! бронзавага веку частку скрабкоу, нажоу, серпападобныя нажы i сярпы вальшскага тыпу, наканечнш дзщау, трохвугольныя накансчш!о стрэл з увагнутым1 падставам1 i з вылучаны\п чаранкамь

III.1.1. Крамянёвыя шл1фаваныя сякеры. Клаафкавана 69 сякер. Вылучаны тып 1 (з прамавугольным сячэннем), тып 2 (з авальным сячэннем), тып 3 (з лшзападоб-ным сячэннем). Звязваюцца з культурай шарападобных амфар, колам культур шнуравой KepaMiKi, сярэднсдняпроускай культурай, тшцшецкш культурным колам, датуюццадругой паловай 3-2 тысячагоддзялп да н.э.

IIL2. Каменный свщраваныя сякеры (КСС). Праанал1завана 319 вырабау. 1нфар-мацыю аб звыш чым 100 КСС сабрау М.М. Чарня^сю, катя 50 знаходак упершыню уводзщь у навуковы ужытак ау гар. Вылучаны 6 тыпау (тып А, тыпы 1, 2, 3, 4,5), якш у сваю чаргу дзеляцца на падтыпы. Асобна разглядаюцца пашкоджаныя КСС, форму як-ix складана уста-навщь, а таксам а вырабы пераробленыя i сякеры з незавершаным1 сгпдраш'намк Пачатак распаусюджвання КСС на даследуемай тэрыторьп адносщца да «А-гарызонту» культур шнуравой ксрамш (позш неалгг), аб чым сведчаць найбольш ранн1я сякеры тыпу А. Астат-нш тыпы вырабау шырока вядомы сярод старажытнасцей кола культур шнуравой KepaMiKi, тшцшецкага культурнага кола ад сярэдзшы 3 да капца 2 тысячагодцзяу да н.э.

1113. Каменный шл1фаваныя сякеры-клшы. Знойдзена 56 вырабау (акрамя сякер, выяуленых на гаралзндчах ранняга жатезнага веку). Вылучаны: 1) сякеры-клшы, патоушчаныя насярэдзше, 2) сякеры-клшы з патау шчэннем бл1жэй да ляза, 3) чаранковыя сякеры-клшы, 4) сякеры-клшы з патаушчэннем катя абушка.

111.4. Камешныя булавы. Знойдзена 5 вырабау (в. Бершты, Матадзечансю раён, пасе-лшчаСтарыя Войкав1чы 1, ур. Чахоушчына, в. Азарычы). Булавы бьш вядомы сярод старажытнасцей днепра-данецкай, катакомбнай культур, культуры шматваткавай керамш, фаць-янаускай, тшцшецкай i камароускай культур i шш. Працягвал1 бытаваць булавы f познш бронзавым i panniM жалезным вяках. TaKi працяглы час ужывання, кансерватызм у захава-насш форм, абмяжоуваюць значэнне булау як датуючага i культуравызначальнага паказчыка

111.5. Каменныя матыкь Знойдзена 7 каменных свщраваных матык. Дараншх змеягаловых адносщца матыка з ур. Дубы (г. Слонш). Таия вырабы, а таксама авальныя, трохвугольныя i чатырохвугольныя матыю был1 распа^сюджаны у позшм неалще i бронзавым веку на тэрыторьп J1 ¡твы, Латвп, Польшчы, Беларусц Украпш.

III.6.1ншыя каменыя знаходю прадстаулены пшфавальным! камяням1, nariipa-вальным! 1шткам1, каменным! зерняцёркам1, цёрачшкам1, адбойшкам1, высвщравшамь цылн1дрыка\й з каменных сякер.

111.7. Метал1чныя вырабы. Знаходк1 з медз1 i бронзы сустракаюцца рэдка (вядо-ма 8). Адсутнасць малюнкау не дазваляе гаварыць аб формах, памерах, асабл1васцях метшичных вырабау. Адзшай знаходкай, аб якой маецца дакладная ¡нфармацыя, малюнак i фотаздымак, з'яуляецца медная сякера з веераиадобным лязом i невялжЬя закрашам! (пяткай) з-пад в. Падвялжае (апошняя чвэрць - канец 2 тысячагоддзя да н.э.).

111.8. Вырабы з косць 3 даследуемай тэрыторьп паходзяць толью дзве касцяныя свщраваныя матыю (вв. Морына, Калшнсюя), касцяная ¡голказ пахавання шахасра у пас. Краснасельсю'м i серыя прыладау працы, якпп карыстаи'ся першабытныя шахцёры пад час дабычы крэмешо на р. Рось.

Глава IV «АРХЕАЛАГ1ЧНЫЯ КОМПЛЕКСЫ» прысвечана анашу паселшчау, адзшочных пахаванняу, крэмнсздабыуных шахтау i крэмнеапрацоучых майстэрняу, я к ¡я з'яуляюцца археатапчным1 комплексам}.

IV.1. Паселничы. На даследуемай гэрыгорьн вядома 209 паселшчау з матэрыялам] ранняга i сярэдняга перыядау бронзавага веку. Асноуная колькасць даследавалася метадам павярховыхзборау i шурфоую (да 6 м2), звыш чым на 40 паселшчах праводзьчюя розныя па маштабу раскопки На большасш помшкау атрымана невялшая колькасць артэфактау бронзавага веку — нават пры даследаванш 50-100 м2 знаходю складашся з некалыах характэрных крамянёвых вырабау i 20-30 фрагментау керамт i (Бершты 2, Прырэчча2, Пархуты 2, Дакудава 5).

I V.1.1. Тапаграф1я i стратыграф1я паселшчау. IIoMiiiKi размяшчапся як нарачных тэрасах, так i на дзюнах пасярод поймы. Пэунай перавап паселшчау аднаго вщу не наз1раец-ца. Канцэнтрацыя помшкау, «гпездавы» спосаб ix размяшчэиля выяуляюццапры упадзенш У р. Неман яго прытокау каля вв. НясЬатчы (12), Ярэм1чы (3), Дакудава (7). Надаслсдава-ных ломшках археалапчныя знаходи сустракачюя на глыбин' 0,2-0,6 м ад сучаснай дзённай паверхш. Увесь матэрыял моцназмешаны. Працэнт знаходак бронзавага веку заусёды знач-намепшы чым неал1ту.

IV.1.2. Лакальныя трупы пасел1шчау. На тэрыторьп Беларускага Панямоння вылучаюццадзие лакальныя групы помшкау:

1) помнМ Пауночна- Заходняга i Заходияга Панямоння. Яны размешчаны на пра-вабярэжных прытоках р. Нёман ад л1тоускай мяжы амаль да вусця р. Бярэзша Нёманская, на левабярэжных прытоках р. Свшлач, р. Рось, р. Зальвянка, у шжняй пачове цячэння р. Шчара, пачынагочы ад. в. Русакова Слошмскага раёна, на р. Моучадзь, на Навагрудсгам узвышшы амаль да вусця р. Уша (Пархуты 1, Прырэчча 2, Дакудава 5, Бершты 2);

2). памнШ Пауднёва-Усходняга Панямоння. Яны размешчаны у вярхоуях р. Нёман, на яго правабярэжжы, прыкладна да вусця р. Кярэзжа Нёманская, i девабярэжжы, ад вытокау да Навагрудскага узвышша, У верхняй палове цячэння р. Шчара да в. Русакова Слоншскага раёна (Русакова 2, Добры Бор 1, Падгорная 4).

1V.2. Пахаванш. На даследуемай тэрыторьп даследаваны 5 адзшочных пахаванняу. Да кола культур шнуравой керамш адносяцца пахаванш на паселшчах Пархуты 1 (трупа-пакладанне), Русакова 2 (крэмацыя) i у крэмиездабыунай шахце каля пас. Краснасельск! (трупапакладанне), да тшшнецкага культурнага кола—пахаванш на паселшчах Лысая Гара (крэмацыя) i Мацеучую 1 (пахавальны абрад не уетаноулены).

ГУ. 3. Шахты ¡майстэрш. Ушкачьным археатапчным комплексам неалпу i бронзавага веку з'яуляюцца крэмнездабыуныя шахты i майстэрш па апрацоуцы крэменю на

узбярэжжы р. Рось каля пас. Краснассльаа 5 в. Карпауцы. На сённяшш дзснь яны могуць разглядацца як адны з найлепш даследаваных першабытных помшкау Пауночна-Заходняй Беларуси Даследчыкам! падрабязна апюаны 1 праанал1заваны працэс здабычы крамянёвай сыравшы, будова шахлау, вывучаны крэмнеапрапоучыя майстэрш, раскапаны шэраг ста-янак 1 паселнлчау першабытных шахцёрау.

Глава V «КУЛЬТУ РНА-ХРАН АЛАГ1ЧНАЯ1ДЭНТЫФ1КАЦЫЯ» прысвечана датаванню старажытнаспей I вызначэнню ¡х культурнай прыналежнасш.

У.1. Храналог1Я 1 перыядызацыя. Найбольш надзейным храналапчным паказчы-кам эпох1 з'яуляцца керамша. На аснове стратыграф1чных наз1ранняу, параунальна-тыпа-лапчнага метаду 1 дадзеных радыявугляроднага датавання (у тым лису з пасслппчау Пад-горная 4 — 4270±40 ВР (Рог-1731), Пархуты 1 — 3995±40 ВР (Кл-6212), Русаков1чы 7 — 3830±190 ВР (Ю-9279) \ Падгорная 4—3504±70 ВР (Ю5В-734)) яна датуецца наступным чынам: 1) керампса групы 1 тыпу 1 1 рэчы, яюя яе суправаджшп (сякеры тыпу А) — перыядам ад другой чвэрщ3 — да самага пачатку 2 тысячагоддзяу да н.э.; 2) керамжа групы 1 тыпу 2 1 суправаджаючыя яе старажытнасщ — другой паловай 3 — першым1 стагоддзям1 (першая чвэрць-пачатак другой чвэрц1) 2 тысячагоддзяу да н.э.; 3) керамжа групы 1 тыпу 3 1 суправаджаючыя яе старажытнасш — другой чвэрцю — пачаткам трэцяй чвэрщ2 тысячагоддзя да н.э.; 4) керамжа групы 2 тыпу 1 —■ перыядам ад канца другой чвэрщ 2 тысячагоддзя да н.э. да мяжы 2—I тысячагоддзяу да н.э.; 5) керампса групы 2 т ыпу 2—пачаткам трэцяй чвэрщ — канцом 2 тысячагоддзя да н.э.

\".2. Культурная ¡дзнтыфшацыя. Важнейшым1 крыш нам 1 для культурна-храна-лапчнай щэнтыфжацьпз'яуляюцца—керамка, у меншай ступен! крамянёвыя, камснныя, меташчныя I касцяпыя вырабы.

Параунанне керамш групы 1 Панямоння 1 аналапчных матэрыялау кола культур шнуравой керамш Цэнтральнай 1 Усходняй Европы паказала наяунасць значных падабен-ствау 1 разам з тым пэуных адрозненпяу. Гэта не дазваляе разглядаць яе у межах адной культуры, варыянта ш групы. Нсабходна карыстацца тэрмшам — памиМ са шнуравой кералйкайПанямоння I вылучаць сярод ¡х дзвс групы: 1) групу помшкау тыпу Бершты-Русакова; 2) падгорнаускуюгрупу помшкаузрысалп сярэднедняпроускай культуры.

Ксрамкагруиы 2 Беларускага Панямоння уключаеццау арэал тшщнецкага куль-турнага кола. Нягледзячы на амаль агульныя тэхналапчныя, марфалапчныя 1 арнамен-тальныя прыкметы, характэрныя для тшщнецкага посуду Цэнтральнай 1 Усходняй Еуро-пы, у басейне р. Нёман захоуваюцца 1 выразна прасочваюцца пэуныя рэгшнальныя асабль насщ. Гэта дазваляе вылучыць дзве групы помшкау — 1) нёманскую групу помшкау заходнетшцтецкай культуры ] 2) верхнянёманскую (русаковщкую) групу помшкау усход-неппицтецкай культуры.

У.2.1. Помшк! са шнуравой керампсай Панямоння. Трупа помшкау тыпу Бершты-Русакова. Даяе адносяцца 144 пасе:пшчы. Для назвы групы выбраны паселппчы (Бершты 2, Русакова 2), на яюх праводзшся археалапчныя раскопю 1 быу знойдзены найбольш выразны матэрыял. Канцэнтрацыя помшкау тыпу Бершты-Русакова прыпадае на тэрыторьшо Пау почна-Заходпяга 1 Заходпяга Панямоння, аднак сустракшоцца 1 на Пауднё-ва-Усходшм Панямонш (Лысая Тара, Русаковым 9, Русакова 2, Добры Бор 1). УМчваючы наяунасць амаль дакладных аналопй на помншах Пауднёвай Лтш (Маргяй 1), яе тэрыто-рыю таксама можна уключаць у межы групы помнжау тыпу Бершты-Русакова.

Фарм1раванне групы помшкау тыпу Бершты-Русакова адбывалася на аснове мяс-цовых традыцый нёманскай нсалггычнай культуры пры модным уздзеяшп прышлых

камланентау кола культур шнуравой керамш: «А-гарызонгу» культуры шнуравой керамш, культуры адзшочных пахаванняу, прыморскай (жуцаускай) культуры. 11е выклю-чаны удзсл у тэтым працэсе традыцый сярэднедняпроускай культуры. Прасочвасппауплыу культуры шарападобных амфар.

Згаданыя працэсы кулыурнагаузаемадзеяння праходзш неадназначна. Археатапч-ныя матэрыялы паказваюць дамшуючую ролю нСманскага неаштычнага насельнщтва на яго дабраборсым этапе. Раншя уплывы шнуравых традыцый «А-гарызонту» (Шчыцы 2, Русамшчы 7, Пархуты 1 ), хаця I закрапу.п практична усё Панямонне, аднак не был! ¡стотнымь Нязначным быу уплыу культуры адзшочных пахаванняу (некадью фрагментау керамш з паселппчау Добры Бор 1, Пархуты 2, Русаков1Чы 9). Болыц значную ролю у этиакулыурных працэсак адыграла культура шарападобных амфар. Яе прысутпасць зпой-дзена не толью на левабярэжных прытоках р. Неман, яго вярхо$4, але 1 на правабярэжжы (Лакно 1, Дакудава5).

Найбольш моцнаеуздзеянне тгрупу помшкау тыпу Бершты-Русакова адбывалася з асяродцзя Цыркумбалтыйскага кола культур шнуравой керамш. Аб гэтым сведчаць керамка групы 1 тыпу 2, а таксама пахаванш у Краснасельскай крэмнездабыунай шахце \ на пасел1шчы Пархуты 1. Па тэхналапчных, марфатапчных, арнаментатьных асабл!васцях керамш, некаторых тыпах каменных 1 крамянёвых вырабау, тапаграф1чных умовах раз-мяшчэння ласслпнчау 1 пахаванняу згадшшя старажытнасш БеларускагаПанямоння цесна звязваюцца з прыморскай (жуцаускай) культурай.

Датуецца група помшкау тыпу Бершты-Русакова другой паловай 3 — першы.М! стагоддзя\п (першай чвэрцю-пачаткам другой чвэрш) 2 тысячагоддзядан.э. 1 адносщцада позняга неалпу I пачатку ранняга перыяду бропзавага веку.

У.2.2. Падгорнауская трупа помшкау з рысам1 сярэднедняпроускай культуры. Да яе 14 помшкау, а каканцэнтрацыя наз1раецца у вярхоу1 р. Нёман (Русаков1чы 9, Купец, Яртм1чы 3) 1 у верхт'м цячэнш р. Шчара (Падгорная 4, Добры Бор 1, Русакова 2) — тэрыторьп ПаУднёва-Усходняга Панямоння. Найбольш выразныя матэрыялы выяу.лены на паселшчы Падгорная 4.

Яе фарм1'раванне адбывалася па аспове традыцый нёманскай неаштычнай кулыуры

1 групы полчикау тыпу Бершты-Русакова, пры удзеле старажытнасцей культуры патес-кай шнуравой керамш 1 найбольш моцным уздзеянш прыпяцкага варыянту сярэднедняпроускай культуры.

Пошук аналопй 1 параунанне старажытнасцей ранняга перыяду бронзавага веку Пауд-нёва-Усходняга Панямоння (паседйичау, пахаванняу па абраду крэмацьп (Русакова 2), крамянёвых цшфаваных сякер тыпу 3, каменных свщраваных сякер, керамш групы 1 тыпу 3) паказа™ найболыпае ¡х падабснства з матэрыялам1 прыпяцкага варыянту сярэднедняпроускай культуры. Аднак налу насць адрозненняу у керам!чнай вытворчасш, некаторых тыпах крамянёвых 1 каменных вырабау, атаксача рознща мясцовых неаштычных кутьтур, у асяродцз! яюх адбывалася фарм1'раванне згаданых старажытнасцей на Панямонт! Пачесс), даюць падставы для вылучэння падгорнаускай групы помшкау зрысалп сярэднедняпроускай культуры.

Датуецца падгорнауская група помшкау другой чвэршо — пачаткам трэцяй чвэрш

2 тысячагоддзя да н.э. 1 адносщца да ранняга перыяду бронзавага веку.

У.2.3. Нёманская група помшкау заходнетшцшецкай культуры. Даяе адносяц-ца 35 помшкау. Яны лакал пугацца на Пауночна-Заходшм 1 Заходи ¡м Панямонш (Рось (Крас-насельсю 7), Зальвянка (Навасёлю3), Шчара (Русакова 2, Падгорная 4), Моучадзь (Няс-1лав1чы 5), правабярэжжа Нёмана (Гнеачы, Дакудава 5), Лебяда (Мацеучую 1), Котра

(Бершты 2). Адзшкавыя паселшчы знойдзены у вярхоуi Немана (Русаюшчы 1). Бершты 2 — самы пауночна-усходш noMHiK гэтай групы.

Найбольшае падабенства старажытнасцей нёманскай групы помшкау на^раецца з матэрыялам1 мазавецка-падляскай групы заходнстшцшецкай культуры. Самай выразнай прыкметай з'яуляецца керамкаг/зуиы 2 типу 1. Тэхналопя, формы посуду, асабл!васщ арнаментацьп практычна Hi чым не адрозшваюцца ад KepaMiKi асно^нага арэалу мазавецка-падляскай групы. Як i на тэрыторы! Польшчы, так i на Панямонш, у фарм!ра-вашй адметнасщ керамш прымал1 удзел неалпычныя традыцьи (культуры шнуравой ке-рамш, нёманскай неал1тычнай культуры, магчыма, культуры шарападобных амфар, ЯК1Я был! раней псраняты згаданым1 культурам!).

Паселшчы нёманскай групы помшкау заходнетшшецкай культуры размяшчалкя У далшах рэк на дзюнах щ тэрасах. Наз!раецца ix канцэнтрацыя, «гнездавы» спосаб раз-мяшчэння, асабл1вау басейне р. Шчара (Падгорная 1, Падгорная 4, Добры Бор 2, Русако-ва2). Вядомы пахав amii (на пасел!шчы МацсУ'чуьа 1). Працэнт знаходак KepaMiKi, крамянё-вых i каменных, верагодна, медных (сякера з в. Падвял!кае) вырабау невялш. Пераважна сустракшоцца тольк! абломга ад некальк!х пасудзш.

Пачатак распаусюджвання старажытнасцей нёманскай групы помшкау заходнетш-цшецкай культуры, па аналоги з Пауночна-Усходняй Полынчай, аднос!цца да канца другой чвэрщ 2 тысячагоддзя да н.э., а працэс фарм!равання i развщця быу доу гатрывалым i працягвауся да мяжы 2—1 тысячагоддзяу да н.э.

V.2.4. Верхыяыёмаиская (русаковщкая) група помшкау усходнетшцшецкай культуры. Сярод паселппча)' тшц!нецкага культур нага кола вылучаюцца 16 помшкау, на яшх распаусюджвалася ксрам!ка групы 2 тыпу2. Яны канцэнтруюцца на тэрыторьп Пау-днёва-Усходняга Панямоння (верхняс цячэнне Немана да в. Дакудава i верхняя палова цячэння Шчары да в. Русакова). Па тэрыторьп распаусюджвання (верхняе цячэнне р. Нё-ман) i па назве помшка Русаюдачы 9, на яюм выяулена найбольш выразная калекцыяй KepaMiKi, дадзеную групу помшкау назавём — верхнянёманская (русаковщкая) група помшкау усходнетшцшецкай культуры.

Для яе характэрны пахаванш па абраду крэмацьй (на паселшчы Лысая Гара), яюя ¡снавал! у арэале усходнетшцшецкай культуры, керамжа 2 тыпу2, выкарыстанне ружанцовага арпаменту, крамянёвыя вырабы (трохвугольныя чаранковыя наканечнш стрэл, сярпы валынскага тыпу), каменныя свщраваныя сякеры. Фарм!раванне верхнянё-манскай (русаковщкай) групы помшкау i складвапне ix адметнасцей адбывалася на мясцо-вай аснове (падгорнауская група помн'шау) пры удзслс старажытнасцей пау ночнапалескай групы усходнетшцшецкай культуры.

Верхнянёманская (русаковщкая) група помп'тау усходнетшцшецкай культуры да-туецца перыядам ад пачатку трэцяй чвэрщ—да канца 2 тысячагоддзя да н.э.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Нягледзячы на амаль двухсотгадовую псторыю вывучэння першабытных помшкау Беларускага Панямоння, старажытнасц1 бронзавага веку, у прыватнасщ яго ранняга i сярэдняга перыядау, да гэтага часу мэтанаюравана не вывучшпся. У вышку даследавапняу алонппхгадо;/, у тым л!ку аутара, з'явшся новыя матэрыялы, a ix астэматызацыя i iciac^i-кацыя дал! пад ставу правесщ культурна-храналапчную щэнтыфшацыю старажытнасцей

ранняга I сярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння 1 зрабщь насту п-ныя высновы [5; 6; 8; 10; 12; 13; 15; 16; 19;20;21;23;24;25].

1. Праанатзаваушы матэрыялы з 209 паселшчау, 5 пахаванняу. крэмнездабыуных шахтау 1 крэмнеапрацоучых майстэрняу, мы прышшн да высновы, што для культурна-храналапчнай щэнтыфжацьн найбольш надзейпай крышцай з'яуляецца ляиная керамжа. У вышку тыпалапчнай клас!ф1'кацьп посуду (з улнам тэхналапчных, марфалапчных (ар-наментальных асабл!васцей) на Беларусюм Панямонш вылучаны дзве групы 1 пяць тыпау керамш. Керамка групы / (тыпы 1, 2, 3) знаходзщь аналоги сярод кола культур шнура-вой керамш («А-гарызонтам» культур шнуравой керамш, культурай адзшочных пахаванняу, прыморскай (жуцаускай) культурай, прыпяцмм варыянтам сярэднедняпроускай культуры) 1 датуецца перыядам ад другой чвэрщ 3 тысячагоддзя да н.э. да пачатку трэцяй чвэрш' 2 тысячагоддзя да н.э. (позш неатгг — ранш перыяд бронзавага веку). Керамжа групы 2 (тыпы 1, 2) знаходзщь аналоги сярод тшцшецкага культурнага кола (мазавецка-падляская група заходнетшцшецкай культуры, пауночнапалеская грунаусходнетшцшец-кай культуры)! датуецца перыядам ад канца другой чвэрц! 2 тысячагоддзя да мяжы 2— 1 тысячагоддзяу да н.э. (ранш 1 сярэдш перыяды бронзавага веку) [4; 14; 17; 26; 27].

Параунанпе! ешхрашзацыя керамш са старажытнасцям! суседшх тэрыторый, датп падставу для культурна-храналапчнай ¡дэнтыфкацьн вядомых паселппчау ранняга I сярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння, а картаграфаванне распау-сюджвання асноуных прыкмет керамш, характэрных для кожнага тыпу, паказала ¡х адсут-насць 1П дамшаванне у асобных раёнах. Гэта прывяло да вылучэння дзвюх лакальных груп помшкау: 1) помнШ Пауночна-Заходняга I ЗаходнягаПанямоння, 2) помнШ Пауднёва-Усходняга Панямоння. Для паселшчау першай лакачьнай групы хараетэрпа дамшаванне керамш групы I тыпу 2 "1 групы 2 тыпу 1, другой лакальнай групы — керамш групы I тыпу 3 \ групы 2 тыпу 2 \А\ 14; 17].

2. У рантм ! сярэдшм перыядах бронзавага веку на тэрыторьп Беларускага Панямоння пераважная большасць прыладау працы выраблялася з крэменю 1 розных парод каменю, што тлумачыцца слабай распаусюджанасцю метат!чных вырабау (толью 8 знахо-дак)! наяунасцю запасау высокаякаснай крамянёвай сыравшы. Прылады працы з крэменю часам шчым не уступав метал1чным. Пад час раскопак шматкультурных паселппчау трапляюцца розначасовыя крамянёвыя вырабы (ад ранняга неашту да позняга лерыяду бронзавага веку). У некаторых выпадках ¡хдакладпая культурная ¡дэнтыфшаныя з'яуляецца практычна немагчымай, так як спосабы I прыёмы апрацоую, асноуныя тыпы крамянё-вых вырабау доуп час заставался амаль нязменнымк М1ж тым, некаторыя тэхналапчныя аса&пвасщ, пошук аналогш \ ешхрашзацыя з сусвдшт тэрыторыям1! помшкам1 дазваля-юць звязваць з раншм 1 сярэдшм перыядам1 бронзавага веку так ¡я катэгорьн як скрабю, нажы, серпападобныя нажы! сярпы валынскага тыпу, наканечнш дз'щау, трохвугольныя наканечнш стрэл з увагнутым1 подставам! 1 з вылучаным1 чарапкамь Больш паказальным1 пры культурна-храналапчных абагульненнях з'яуляюцпа крамянёвыя пш'фаваныя сяке-ры, для як1Х упершышо прапанавана клаафкацыя з падзелам на тры асноуныя тыпы (тыпы 1, 2, 3) [1; 2; 9; 17; 24].

Адной з прадстаушчых 1 важных катэгорый археалапчных знаходак з тэрыторьп Беларускага Панямоння, ягая адносяцца у сваей большасщ да канца неапту {бронзавага веку, з'яуляюцца каменныя свщраваныя сякеры. У вышку ¡х клас1фжацьп вылучана шэсць асноуных тыпау, яия у сваю чаргу падзяляюцца на падтыпы (тыпы А, 1,2, 3,4, 5). Пачагак распаусюджвання каменных евщраваных сякер на даследуемай тэрыторьп адносщца да

«А-гарызонту» культур шнуравой керамк! (позш нсал1т), аб чым сведчаць найбольш раншя сякеры тыпуА. Астатшя тыпы шырока вядомы сярод старажытнасцей кола культур шнуравой керамт, тшцшецкага культур нага кола ад сярэдзшы 3 да канца 2 тысяча-годдзяу да н.э. [2; 3; 14].

3. Старажытнасщ Беларускага Панямоння, якш традыцьшна адносшся да ранняга перыяду бронзавага веку 1 звязвалюя з колам культу р шнуравой керамш, нельга разгля-даць абагульнена, у межах аднаго храналапчнага перыяду 1 адной археалапчнай культуры. 1х анатз паказау неабходнасць вылучэния па 11ау ночна-Заходшм 1 Заходшм Панямонш групы помшкау тыпу Бершты-Русакова, якую трэба уключаць у арэал Цыркумбал-тыйсюх традыцый кола культур шнуравой керамш. Група памшкау тыпу Бершты-Руса-кова, асноуным паказчыкам якой з'яуляецца керамжа групы 1 тыпу 2, пахаванш у Красна-сельскай крэмнездабы^най шахце 1 на паселипчы Пархуты 1, сфарм1равалася пры моцным актыуным узаемадзеянш мясцовага познан еаштычнага насел ьшцтва (нёманская нсалпыч-ная культура, дабраборскч тып) з прышлы\п плямёна\п культур шнуравой керамш (пры-морекай (жуцаускай) з поуначы 1 пауночнага-захаду 1, вельм1 рэдка, сярэднедняпроускай з пауднёвага усходу) пры значным уплыве культуры шарападобных амфар. Арэал групы помшкау тыпу Бершты-Русакова ахошпвау нетолыи Паупочна-Заходняе 1 Заходняе Па-нямонне, але займау частку Пауднёва-Усходняга Панямоння (верхняе цячэнне р. Нёман, басейн р. Шчара), а таксама Пауднёвую Л1тву. Датуецца яна другой паловай 3 — першым! стагоддзям1 (першай чвэрцю) 2 тысячагоддзяу да н.э. 1 аднос'шца да позняга неачпу 1 самагапачатку ранняга перыяду бронзавага веку [7; 9; 11; 14; 18; 22].

4. На помшках Пауднёва-Усходняга Панямоння, яюя таксама традыцыйна аднос'ип-ся да кола культур шнуравой керамш 1 ранняга перыяду бронзавага веку, верагодна, з канца першай чвэрщ 2 тысячагоддзя да н.э., пачынаюць алчувацца у плывы з боку сярэднедняпроускай культуры. Гэта прывяло да складвання падгорнаускай групы помшкау з рысам! сярэднедняпроускай культуры (керамжаг/пиы 1 тыпуЗ, пахаванне напаселшчы Русакова 2). Яе фарм1раванне адбывапася пад моцным уплывам, у першую чаргу, старажытнасцей прыпяцкага варыянту сярэднедняпроускай к>'льтуры, удзелам некаторых традыцый культуры шарападобных амфар, нёманскай неалгеычнай культуры 1 старажытнасцей групы помшкау тыпу Бершты-Русакова. Дзякуючы гтараунальна-тыпалапчнаму ме-таду 1 выкарыстанню абсалютных радьивугляродных дат з добра даследаванага пасслипча Азярное 1, датаваць падгорнаускую групу помшкау можна другой чюрцю -— пачаткам трэцяй чвэрц! 2 тысячагоддзя да н.э. Са старажытнасцямх гэтай групы помнжау на Бела-руск1м Панямонш звязваецца 1 пачатак бронзавага веку—канец першай чвэрщ 2 тысячагоддзя да н.э. [ 14; 17; 18; 22; 27].

5. Да сярэдняга перыяду бронзавага веку Беларускага Панямоння традыцыйна адносшся старажытнасщ тшцшецкага культурнага кола. Вылучэнне керамш групы 2, па-дзел яе на два тыпы, паказшп неабходнасць уключаць помнш Пауночна-Заходняга 1 За-ходняга Панямоння у арэал заходнетшщне11кай культуры, з вылучэннем нёманскай групы помшкау (керамка групы 2 тыпу 1, пахаванне на паселшчы Мацеучую 1), пашы-раючы яе межы на левабярэжжа р. Шчара (Русакова 2), вусце р. Моучадзь (НясЬав1чы 5), амаль на усё правабярэжжа Нёмана ад в. Гнеачы Навагрудскага раёна да в. Бершты Шчучынскага раёна (р. Котра). Паселнича Бершты 2 пакуль што можна л^чыць адным з самых науночна-усходшх пунктау распаусюджвання заходнетшшнецкай культуры. Датуецца пачатак распаусюджвання старажытнасцей нёманскай групы помшкау заходнетшь нецкай культуры, па аналоги з Пауночна-Усходняй Польшчай, канцом другой чвэрщ 2

тысячагодцзя да н.э. Працэс ¡х фармфавання! развпщя быу лоугатрывадым 1 прапягвауся дамяжы2—1 гысячагоддзяу да н.э. [4; 6; 14; 17; 22; 26;27].

6. Своеасаб.'пвасць помшкау ПауднСва-Усходняга Панямоння была за$?важана яшчэ пры анал1зе матэрыялау ранняга перыяду бронзавага веку. Такая спуацыя захавалася 1 для старажытнасцей тшцшецкага культурнага кола (сярэдняга перыяду бронзавага веку). Вылучэнне керамш групы 2 тыпу 2, яе картаграфаванне дат падставу для разгляду паселппчау сярэдняга перыяду бронзавага веку Пауднёва-Усходняга Панямоння у межах еерхнянёманскай (русаковщкай) групы помшкауусходнетшцшецкай культуры (керамика групы 2 тыпу 2, ружанцовы арнаменг, пахаванне на паселппчы Лысая Гара). Яе фармфаванне адбывалася на мясцовай аснове (у раншм перыядзе бронзавага веку гэта тэрыторыя уваходзт у межы падгорнаускай групы поммкау) 1 пры моцным удзеле старажытнасцей пауночнапалескай групы усходнетшщнсцкай культуры. Верхнянёманс-кая (русаковщкая) група помн1кауусходнетшц1не1/кай культуры лакал1зуеццау межах верхняга цячэння р. Неман 1 верхний иаловы цячэння р. Шчара. Заходней р. Шчара I пауночней в. Русакова (паселшча Русакова 2) старажытнасцей гэтай групы не выявлена. На правабярэжжы р. Нёман матэрыялы еерхнянёманскай (русаковщкай•) групы помткау знойдзены толькч на паселшчах Дакудава 2 (вусце р. Нарва) 1 Бершты 2 (вярхоуе р. Котра). Датутоццатакчя старажытнасш наБеларусюм Панямонш ад канца другой чвэрш2 тысячагоддзя да н.э. дамяжы 2-1 тысячагоддзяу да н.э. [4; 8; 14; 17; 18; 19; 22; 26; 27].

СП1С АПУБЛ1КАВАНЫХ РАБОТ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

Артыкулы у навуковых часошсах i зборншах

1. Ламза В.Л. Мстал1чная сякера бронзавага веку з Дзятлаушчыны // Пстарычна-археалапчны зборшк. — Мшск,' 1994.—№ 5. — С. 131—132.

2. ЛакЬа В.Л. Некаторыя знаходи позняга неалпу i anoxi бронзы у школьных i раён-ных музеях Гродзеншчыны //Краязнаучыя зашею: 36. арг. да 75-годдзя заснавання ГДГАМ / Упр. культуры i шфармацьи Гродзенскага аблвыканкама, Гродзенсю дзярж. пст-археатаг. музей; Адказны рэдактар В.М. Царук. — Гродна, 1995. —№ 3. — С. 8 — 11.

3. Чарняусы М.М., ЛакЬа В Л. 3 находи каменных евщраваных сякер на Панямонш //Пстарычна-археалапчны зборшк. — Мшск, 1995. — № 7. — С. 46—59.

4. ЛамзаВ. Л. Матэрыялы тшщнецкагачасу на Панямонш // Пстарычна-археалапч-ны зборшк. — Мшск, 1996. — № 9. — С. 77—93.

5. ЛакЬа В. Л. Новыя знаходю старажытных чауноу на Панямонш //Беларуси пста-рычны часошс.— Мшск, 1997.—№ 1. — С. 106—112.

6. Лайза В.Л. Бронзавы век на тэрыторьн Мастоускага раёна // Краязнаучыя 3anicKi: 36. арт. / Упр. культуры i шфармацьи Гродзенскага аблвыканкама, Гродзенсм дзярж. пст-археалаг. музей; Адказны рэдактар В.М. Царук. — Гродна, 1997. — № 4. — С. 90—97.

7. Лайза В.Л. Пахаваннс раннябронзавага часу на Шжняй Шчары // Becni Акад. навук Беларуси. Сер. гумаштар. навук. — MincK, 1997. — № 1. — С. 54—59.

8. Лайза В.Л., С1даров1ч В.М. Каменны i бронзавы век. Вестю з экспедыцый бела-pycKix археолагау (сезон 1998 г.)//Беларуси Пстарычны Агляд.—Менск, 1998. — Т.5.

— Сш. 2(9). —С. 581—582.

9. Лаюза В.Л. Пархуты 1 — новы помшк неал1ту i бронзавага веку на Шчары // Пстарычна-археалаичны зборнк. — Мшск, 1999.—№ 14, —С. 104—124.

10. Лакчза В.Л. Каменны i бронзавы век. Becnci з экспедыцый беларусюх археолагау (сезон 1999 г.)//БеларусиПстарычны Агляд. — Менск, 1999.—Т. 6. — Chi. 1—2.

— С. 370.

11. Lakiza V.L. Radiokarbon dating of the Corded Ware Culture from the Nieman river basin. A grave from Parkhuty, site 1, the Grodna region // Baltic-Pontic-Studies. — Poznan, 1999. — Vol. 7. — P. 251—263.

12. Лакиза В.Л. Исследование памятников каменного и бронзового веков в бассейне Немана//Археологические открытия 1999 г./ Институт археологии. —Москва: Наука, 2001. —С.316—318.

13. Лакиза В.Л. Изучение памятников каменного и бронзового веков на территории Беларуского Понеманья // Археологические открытия 2000 г. / Институт археологии. — Москва: Наука, 2001. — С. 283—284.

14. ЛакЬа В.Л. Культурна-храналапчная клаафкацыя старажытнасцяу бронзавага веку Беларускага Панямоння // Od neolityzacji do pocz^tköw epoki br^zy. Przcmiany kulturowe w Migdzyrzeczu Odry i Dniepru mipdzy VI i II tys. przed Chr. — Poznan, 2001. — S. 291—314.

15. B.C. Абухоуск1, В.Л. ЛакЬа. Археалапчныя даследаванш на тэрыторьн Беларускага Панямоння у 2002 годзе // Пстарычна-археалапчны зборшк. — Мшск, 2003. — № 18. —С. 262—264.

16. B.C. Абухоусю, А.Г. Калечыц, В.Л. Лайза, Э.А. Ляшкев^ч. Этапы засялення Бабровщкагамжрарэпёнау фшальным палеалше—бронзавым веку//Пстарычна-архе-

алапчны зборшк. — М1нск, 2003.—№ 18. — С. 14—24.

17. Лаша В. Л. Падгорпая 4 — новы шматкулыурны помшк неалпу i бронзавагавеку нар. Шчары // Пстарычна-археалапчны зборшк.—Mihcic, 2003. — №18.—С. 52—68.

Матэрыялы канферэнцый

18. Лакиза В.Л. Некоторые итоги изучения бронзового века Белорусского Понема-нья //. V М1жнародна археолопчна конференция студен™ та молодих вчених: Наукови матер1али. Кшв, 22—24квггня 1997 року. / КиУвский ушверситет.— Кшв, 1997. — С. 106 — 109.

19. ЛаюзаВ.Л. Паселшчы 3noxi каменя i бронзы Шчучынскагараёна//Шчучынш-чына: мшулае i сучаснасць: Матэрыялы навукова-практычнай краязнаучай канферэнцьп, прыевечанай знакам!тым людзям, помшкам ricTopbii i культуры, 24 сак. 1995 г. — Лща: Лщская друкарня, 1997. — С. 28—34.

20. Ламза В.Л. Помнш бронзавага веку Дзятлаушчыны /'/ На зям.и Дзятлаускай: Матэрыялы псторыка-краязнаучай канферэнцьн. — Л ¡да: Лщская друкарня, 1998. — С. 132—141.

21. Лакпа В.Л. Бронзавы век 1уеускага раёна // 3 ricTopbii вякоу i пакаленняу Iyeyc-кага краю: Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцьн. Гродна, 1999. С. 36—45.

22. Лакпа В.Л. Культуры бронзавага веку Беларускага Панямоння // Пстарычная павука i пстарычная адукацыя у Рэспублщы Беларусь: стан i перспекгывы разв'щця. Матэрыялы II Усебеларускай канферэнцьп псторыкау. Мшск, 10—11 красав1ка 1997. — М1нск: БДУ, 1999. — С. 26—28.

23. Лаша В.Л., Абухоуси B.C. Новыя першабытныя iiOMiMKi Св1слацкага раёну // CTapoHKi ricTopbii Слислацкага краю: Матэрыялы навукова-практычнай краязнаучай канферэнцьн/Пад рэд. 1.П. Крэнь. — Гродна: ГрДУ, 2001. — С. 26—34.

24. К. Barska, W. Migal, W. Lakiza, W. Obuchowski. Najnovvsze badanianad epokq. kamienia na Wysoczyznie Grodzienskiej // «Badania archeologiczne w Polsce Polnocno-Wschodniej i na Zachodniej Bialorusi w latach 2000-2001. Materiaty z konferencji, Bialystok, 6-7grudnia2001 roku».-Bialystok,2002.-S. Ill—116.

25. Лак1за В.Л. Археалапчныя даследаванн11997 г. на Слотмшчыне // Слоншшчьша вачыма навукоуцау i краязнауцау (1252—2002). Матэрыялы рэпянальнай г1сторыка-кра-язнаучай канферэнцьп, прыевечанай 750-годдзю г. Слошма i 70-годдзя заснавання Слшп-мскага раеннага краязнаучага музея ¡мя I.I. Стаброускага. — Слон1м: Слон]'мская друкарня, 2002. — С. 73—84.

Тэзкы канферэнцый

26. Лаюза В.Л. Да праблемы ¡нтэрпрэтацьп новых помш'кау тшцшецкага часу Беларускага Панямоння // Zmierzch kompleksu trzciniecko-komarowskiego i sposoby ksztahovvania sic nowej rzeczywistosci kulturowej w srodkowej i mfodszej epoce br^zu; Streszenia rc t eratowferato w, Zam о sc 7—9 XII 1998. - S. 39—41.

27. Лакпа В.Л. Культуриа-храналапчнае дзяленне старажытнасцяу бронзавага веку Беларускага Панямоння // Ад неал1тызацьп да пачатку эпох1 бронзы. Кулыурныя змены у М1жрэччы Одры i Дняпра пам^ж У1 i II тыс. да н.э.: Тэз. М1жнар. езмпоз., Брэст, 28 — 31 мая 2000 г.— Poznan-Minsk-BrzeS6,2000. — С. 48—^9.

РЭЗЮМЭ

ЛАК13А ВАД31М ЛЕАН1ДАВ1Ч «Культурна-храналапчная ¡дэнтыфкацыя старажытнасцей ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавагавеку Беларускага Панямоння»

Ключавыя словы: старажытнасщ, бронзавы век, рант перыяд бронзавага веку, ся-рэдш перыяд бронзавага веку, Бсларускае Панямонне, археалапчны комплекс, паселшча, тапаграф!я, страты граф !я, аб'ект, пахаванне, шахта, ксрамка, крамянёвы 1 каменны ш вен-тар, щэнтыфжацыя, храналопя, археалапчная культура, кола культур шнуравой керамш, «А-гарызонт», жуцауская культура, сярэднедняпроуская культура, падгорпауская трупа сярэднедняпроускай культуры, тшцшсцкае культурнае кола, нёманская група заход-нстшцшсцкай культуры, всрхнянёманская група усходнетшцшецкай культуры.

А б 'ект Iпрадмет доследования. Аб'екгам даследавання з'яуляюцца старажытнасщ ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння: паселшчы, паха-ванш, шахты 1 майстэрш, керамжа, крамянёвыя 1 каменныя прьшады працы, вырабы з мета-лу I косщ. У якасщ прадмета даследавання выступаюць працэсы развщця першабытнага грамадства Беларускага Панямоння на этапе пераходу ад неалпу да эпох1 бронзы, а таксама у рашпм 1 сярэдшм перыядах бронзавага, ¡х храналопя! культурная щэнтыфкацыя.

Мэта даследавання — на падставе разнастайных археалапчпых крын'щ правесщ рэканструкцыю культурных 1 храналапчных працэсау развщця першабытнага грамадства Беларускага Панямоння У позшм неалще, раншм 1 сярэдшм перыядах бронзавага веку. У агульнаметадатапчным плане даследаванне заснавана на прынцыпах пстарызма, аб'ектыунасщ, штэрдысцышпнарнага 1 комплекснага падыходу. У працэсе выканання працы выкарыстоувадкя метады традыцыйнага археалапчнага анал1зу, фармальна-ты-палапчны, псторыка-параунальны, стратыграф1чны, плашграфшны, картаграф1чны, радыявугляроднага анал1зу.

Дысертацыйнае даследаванне упершыню у беларускай археатапчнай навуцы прыс-вечана праблеме даследавання разнастайных старажытнасцей ранняга 1 сярэдняга перыядау бронзавага веку Беларускага Панямоння. У вышку праведзеных сютэматызацьп, кла-афисацьи 1 у себаковага анал1зу матэрыялау (керамш, крамянёвых, каменных, мсташчных 1 касцяных вырабау) зроблена культурна-храналапчная щэнтыфшацыя археалапчных ком-плексау (паселшчау, пахаванняу, крэмнездабыуных шахт \ крэмнеапрацоучых майстэр-няу), вылучаны лакальныя групы помнкау, прапанавана новае бачанне працэсау генэзка 1 развщця археалапчных культур 1 груп у канцы неалпу, рашпм I сярэдшм перыядах бронзавага веку. Атрыманыя новыя абсалютныя даты па С14 дазволш не тольет дакладна датаваць археалапчныя комплексы, атакеамаУдакладшцьхранатапчныя межы неалггу 1 бронзавага веку Беларускага Панямоння.

РЕЗЮМЕ

ЛАКИЗА ВАДИМ ЛЕОНИДОВИЧ «Культурно-хронологическая идентификация древностей раннего и среднего периодов бронзового века Белорусского Понеманья»

Ключевые слова: древности, бронзовый век, ранний период бронзового века, средний период бронзового века, Белорусское Понеманье, археологический комплекс, поселение, топография, стратиграфия, объект, захоронение, шахта, керамика, кремневый и каменный инвентарь, идентификация, хронология, археологическая культура, круг культур шнуровой керамики, «А-горизонт», жуцевская культура, среднеднепровская культура, подгорновская група среднсднепровской культуры, тштинецкий культурный круг, неманская группа западнотштинецкой культуры, верхненеманская группа восточнотшти-нецкой культуры.

Объект и предмет исследования. Объектом исследования являются древности раннего и среднего периодов бронзового века Белорусского Понеманъя:поселения, захоронения, шахты и мастерские, керамика, кремневые и каменные орудий труда, изделия из метала и кости. В качестве предмета исследования выступают процессы развития первобытного общества Белорусского Понеманья на этапе перехода от неолита к эпохе бронзы, а так же в раннем и среднем периодах бронзового века, их хронологическая и культурная идентификация.

Цель исследования — на основании различных археологических источников провести реконструкцию культурных и хронологических процессов развития первобытного общества Белорусского Понеманья в позднем неолите, раннем и среднем периодах бронзового века. В общеметодическом плане исследование основано на принципах историзма, объективности и комплексного подхода. В процессе выполнения работы использовались методы традиционного археологического анализа, формально-типологический, историко-сравнительный, стратиграфический, планиграфический, картографический и радиоуглеродного датирования.

Диссертационное исследование впервые в белорусской науке посвящено проблеме исследования различных древностей раннего и среднего периодов бронзового века Белорусского Понеманья. В результате проведённых систематизации, классификации и всестороннего анализа материалов (керамики, кремневых, каменных, металлических и костяных изделий) сделана культурно-хронологическая идентификация археологических комплексов (поселений, захоронений, кремнедобывающих шахт и кремнеобрабатывающих мастерских), выделены локальные группы памятников, предложено новое видение процессов генезиса и развития археологических культур и групп в конце неолита, раннем и среднем периодах бронзового века. Полученные новые абсолютные даты по С14 позволяют не только точно датировать археологические комплексы, а также уточнить хронологические рамки неолита и бронзового века Белорусского Понеманья.

SUMMARY

LAKIZA VADZIM LEONIDOVICH «Cultural & chronological identification of Early and Middle Bronze Age antiquities from the Belorussian Neman river basin»

Key words: antiquities, Bronze Age, Early Bronze Age, Middle Bronze Age, the Belorussian Neman river basin, archaeological complex, settlement, topography, stratigraphy, object, grave, mine, ware, flint and stone inventory, identification, chronology, archaeological culture, Corded Ware Culture Circle, «A-horizon», sites of the Bershty- Rusakova Type, Rzucewo Culture, the Middle Dnieper Culture, Trzciniec Culture Circle, Neman Group of Western Trzciniec Culture, Podgornaye Group of Middle Dnieper Culture, Upper Neman (Rusakovichy) Group of Easter Trzciniec Culture.

Investigation Object and Subject. The Object of the investigation should be defined as antiquities Early and Middle Bronze Age. From the Belorussian Neman river basin, these are: settlements, graves, mines and workshops, ware, flint and stone labour instruments, metal and bone artefacts. Development processes of the primitive society on the territory of the Belorussian Neman river basin in Neolithic, the Early and Middle Bronze Age, and their chronology and cultural identification appear in the role of the Subjcct.

The Aim of theme is to reconstruct on the ground of different archaeological sources cultural and chronological development processes of primitive society in the Neman river basin in the Late Neolithic, Early and Middle Bronze Age.ln the course of performance alongside with conventional archaeologiocal analyses the author applies formal-typological, historical-comparativc, stratigraphical, planigraphical, cartographical and natural-scientific analyses.

It's the first time for the Belorussian scientific records that the thesis research is dedicated to investigation of various antiquities dated to Early and Bronze Age in the Belorussian Neman river basin. As a result of systematization, classification and comprehensive analyses of the material assemblages obtained (ceramics, flint, stone, metal and bone artefacts) cultural chronological identification of archaeological complexes (settlements, graves, flint mines and flint manufacturing workshops) was performed, local groups of sites were marked out. The author suggests a new view on genesis processes and development of archaeological cultures and groups in the Late Neolithic, Early and Middle Bronze Age. New absolute dates obtained according to radiocarbon method provide not only for the availability of dating archaeological complexes, but to define chronological framework of the Neolithic and Bronze Age in the Belorussian Neman river basin as well.