автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Лексическое отношение односложных корней современного казахского языка к письменным памятникам XI-XII веков ("Кутадгу билиг", "hибат-ул хакайик")

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Абенова, Кулзада Абдрахмановна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Алматы
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Лексическое отношение односложных корней современного казахского языка к письменным памятникам XI-XII веков ("Кутадгу билиг", "hибат-ул хакайик")'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Лексическое отношение односложных корней современного казахского языка к письменным памятникам XI-XII веков ("Кутадгу билиг", "hибат-ул хакайик")"

РГ6 о

2 1 НДР

КДЗЛКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 А БАЙ АТЫИДАРЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба ретшде

КУЛЗЛДЛ ЭБД1РАХМА1ЩЫЗЫ ЭПЕНОВЛ

КАЗАК, Т1Л1 ЛЕКСИКАСЫНЫН. XI—XII ГГ. Ж АЗ Б А ЭДЕБИ ЕСКЕРТК1ШТЕР1 НЕ КДТЫСЫ + («К^тадгу билиг», «Ьибат-ул хак,айик,» ескертмштершдеп б1р буынды туб^рлер бойынша)

10.02.03.— казак, тЫнщ тарихы

Филология п>1лыммнын кандидаты нллыми дэрсжесш алу уш1н дайындалган диссертацияныц

авторефераты

Алматы — 1994 жыл

Жумыс эл-Фараби атындагы Казак мемлекетт1к улттык ушшерситетппц казак филологнясы кафедрасында орын-далды.

Г'ылыми жетекнп

Ресми оппонспттер

— филология РЫЛЫМЫНЫЦ кандидаты, доцент

Б. Сагындык,ов.

— филология РЫЛЬШЫНЫЦ докторы, профессор

9. К,¥рышжанов.

— филология РЫЛЫМЫНЫЦ кандидаты, доцент

Э. Кер1мов.

Жетекнп уйым

— А. Байтурсынов атындагы Тш бшм1 институтыныц казак. Т1л1 тарнхы бел1мь

Диссертация 1994 жылы « /? »

сагат

де

Абап атындагы Алматы мемлекегпк унпверситетипц филология гылымдарьшыц докторы гылымн дэрежссш беру жешн-дсп Д 14.05.04. мамаидандырылган кецес мэжшсшде корга-лады. (480100, Алматы каласы, Ленин дацгылы, 13).

Диссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекеттпс унпверситетипц штапханасында танысуга болады.

Автореферат 1994 жылы «

Гг

.таратылды.

Млманландырылган кеиес -тщ гылыми хатшысы

Л. К,. ЖАНАЛИНА

' ......................' ts--...........

ЗЕРПЕУ тШШДО КАЛЛЫ. (Ж1Ах'Ш1АСЫ. •' Казак ?1Л1 лексикасы бай, грамматикалыц цурнлысы жетхдген, орпвды эдеби Т1лге б1рден айнала алган жоц. 'далай-аплай тарихи далу сатыларынан вттх. Тхлгм1зд1ц ^asipri куйх - узак замандар бойындагы осуд1ц, шывдалудкц жекхсх. 1!л куйесхнде оркн алган esrepiетердх онын; тарихын зертхеу ащылн гана аьыцтауга-болады. Плдхк жуйвдв. бурын-ссвды болмаган бёлгхлг бхр цубылус цалай пайда бодды, о.л цандай-^авдай ксзеадердх басынаь еткхздх, цазхр гчандай куйге TYcin отыр деген сурадца; vapi'xii тхл бхл1М1 гана уауап 6eps алады. Алайда на^ты факт1} оньщ apdip асу,.'дату ке-зещндег1 KYiliii-бодхретхндей :жаэба деректер болмаса, тхл тари-хнн б1лу mymkih вмес^ •

•Дта-бабаларымыз. каддырган. аса бай мэдени, гыдыми муралар •осы' иг!' мэсвлвк1.шещу' vmiH квмекке келе алады. XI-XII ?р. эдеби мураларьшдагы dip буьшды Т7б1рлерд1}? сыр-сипй1ъ>н елу, ондагы Казак; тхл1не ортак элементтердхн езгбшел1ктерхн табу кажетт1гх диссертаиияшздьщ'тацкрыбьтн белгхледх. :

.. Такырыптын эапулхг!.:л1-ХП гг.'едебя. ескертк!штзр - б1здхи оамэнымызга келш жеткен кзд1Гзрл1ктерд1Н[ 6ip. болхг! 'гена. Бу- ; ларды жасауга казак этносьш.курагак'тайпалардын да белсено ага-ласкдны' c93cia. Олай болса, кена TypKi -tfrmieKasipri тхлхмхз-дгЧ'Цаншалккты катысы барда аныя;тау( сзру '/актуаг&у/ мхтЬттея- ■ Д1И катарына жатады; .Вул, екхнш явгына'н;-- б'елрШ 6ip тхлдхн эзгеру, даму* ^ыптасу. з№здар!®/анщ5ауга;'цолгабыс -яаса^ы.. .

Згзда тхлдер мэн кенё тхлдзр. арасындагы оабактнстыкты айк- '. .рып-азшрату оцаГГшаруа емес.'Бул букЗсл TYpKi тхлдерхн, олардьщ • дийлект 1лер1н, Сарлык; жазба- муроларди-озара салыстыруды' талап .'•, .етедх. Тхдгдп я;.фось'-б1р буывды ТУб1ряер7чВха qcHijan бастаган- ; ды макул'кордхк. :"у..~'■''..-:'.■.:":.': >■'

Зерттеу обьз-"г!с!. ХЮТ гг. "Цутадгу бклиг", "Ькбат-ул ха^айи^" ескзрткштерхндегх бхр бунвды тубхрлер,

2ерттеу пэщ. '¿арихя лексикология.

Зедтте^дх^кегх^ гасыр-

га уласип келе ;гаа:к,ан тхл сабацтастыгын аиу - аса мадазды кхн-дзт. Ссы багытта. аткарылаткн цыруар зхумыстардьщ к;атарына цазхр-гт. тхддорлщ-кенз ттркх казба ескерачаштерхве цатысын ..ньщтау мэселесх де жатады. Конз тхл мен жаца Т1лдхн арасывдагы айырма-шылыцтарды б1р буында тубхрлардщ негхзхнде саралап кереетудг алдымызга бастц мацсат ■ егчп койдщ. Буран УЛ-ХП гг. эдеби ескерт-кштерх мен вдзац т:слгне ортак,'сеадер арцау етхп'алынды.

Ал га к^йРан .максатьшызга байлакыоты мынандай мпщеттер -туквдады: .

- Ттркологтардьщ ппирлермз арка суйеп отырып, б1р буьвды тубхплердгц лингвистикажц .табкгетшглтгсхндхру;

- Х1-ХП гасыр эдеби ескериаштерхна колданылагын бгр буынды туб1рлерд1Н ^эксикальщ-сеглантикальщ, етатистккаяык, сипатын ащу;

- Ёскерткштердег1 б1р буьшда туб!рлердщ дабыстыв; к;ураыын аныцтау жэне тузхлу сипатынах;арай топтастыру; ■

- Бхр буынды тубхрлзрдгда лексихЕдмц-твцырыгпгыц, лексикалыц-семантикалык; топтарына ■скпаттама беру;

- Дара, кеп магьшахы сездердхц ерекшелхктер1н керсету, олар-

дын контекст 1К магыналаркн алу;■ : ."'

- Ескертк1штерге-жэне цазак; тхлхне орта?, сездердад, бхр буынд,ы

тубхрльрд1н фонетикалык;. айырмаиылыктарьш керсету; .

- Ескерткхштерге жэне цагяц тШие срт&ц. сеадерд1ц шгыиатк

ерекшелхктерп; .корсету; .

- Ескерткхштерге иене цазащ тхлхне ортах; сегдердщ морфология г а цатысын аньтк,тау /туынды создердхн яасалуы бойынша/;

- Б1р бунвды туб1рлерд!ч даму эволюция сын нак,ты ш-юаддармен тус1нд1ру;

Х1-ХП гасьгр одеби ескертк1штер1ндег1 бхр буынды тубхрлер толыгкмен терхлхп алынып, дыбыетьщ цу-рамы, сомантикасы, цоддаиыад жихяып яагынон жаи-жацты ои-паттадды. Кэне мурага жане ¡^азац тхлхне ортан; сездердхц фоие-тикалыц ерекпелхктерх, морфологияльга; цурамы, сез касау кабх-летх, магынальщ айьтрмэшлыктары ашдцы. Осыньщ нег131нде орта гаскр ескерткхштврхне, оныц 1ихнде "Нутадгу билиг" /"Бак;ытк;а бастайтын бхлпл"/, "Ьибат-ул хацайик" /"Ащщат сыйы"/ едеби нус^аларына цазая, на^ты цатысы ай^ындал-

ды. Бгздхц диссертациямыз - кене тхл мен каца тхлдх бху буынды тубхрлер бойынша салыстырудьщ алгамк;ы тэзшфбесх.

Зерттеу эд{<угер1.' Лингвистикалэд эдхстер мдн зерттеудщ типологияльщ тэо1Лдерх комплексу! иайдаланылды. Олденеие сы-нацтан еткен салыстьтриалы-гарихн адхс яугжсишздьщ басынан ая-гына дейхн басшылыда алыиды, Огатистихалыц таэдаудьщ мзтод-тары к,олданылды.

гасьгр -эдеби ескерт-кгатершдегх бхр буынды тубхрлер алгаш рет жеке объект ретхндо ззрттедцх. Цагак; тхл1 мен коне т^кх тхлхне орта/? сездердщ фонетикалыц, морфологиялщ, семактикалыц айьфмашыльщтары ашдцы. Осыньщ негхзхнде тубхрлер женхндег1 б1л1м1м13 кецейе тустх.

Кумыстын практикалыц шш мынэда: зерттоудхц жет1стхк?ер1 жогара оку орындарында скылатын "Ца&ав; тьчшщ тарихи грамматика- .

сы" курсы бойынша пайдаланылуга жарайды. Сондай-ак; филология факультетхнщ студенттерхне- арнаулы курс немесе ариаулы семинар ретхнде оку багдарламасына енгхзуге болады.

Tiju'iit цатериаддкн, сипаттамасы. XI гаскрда назылган Kycíd Баласагушдп( "Кутздгу билиг" /Намангак нусщасы/, Ахмед Иуггн-еки.пДн "Ьибат-ул хацйик" /Стамбул кус^аларк/ эдеби ескерткштерх-пен, ДТС, Э.Ибатовтьщ "Дутбтыц "Хусрау ya Hlipiii" поэмасшц соз-.uiri", б.Т.Кайдаровтьгг? "Структура односложных корней и основ в казахском языке" атты коиографиялыц ецбектерхнен 6ip буынпи ■ сеодер жайындаги материалдар алынлы.

Жушстын тйлкшюнуы.' Бгф5ек?х>{ нешэгх кшисх жас гылкадцар мен окыхушпардьщ республикальщ конферетжялоркнда, жог-^-гы оку орындарында гылыш коиференцияларында тывдаэды. Гылыш басылымда да б1рнеае тезистер мал мацалалар жарыц кордi. 'Ол-Фараби атында-гы ¡(¡аза^ мемлехетт1к- уя-ггщ университет! цязац фялологиясы ка-федрасьшда осы таадрып бойынша баяндамалар жаеаады.

Диссертацияньш иурылымы. Жумыс KipicnexeH» та тараудан, кэ-не ' цорытьэды белхмнек турады. Буган цоса адебиег керсегк.шх, eni rçocuwna бергледх.

Д И С С ЕР ТАЦИ Я H ЫИ НЕ Г 13 Г I M А 3 M Y H H

Жушстьщ Kipicne р'елхьйнде-таздрдатыч взектхлгг!, зерттзу-Д1Н негхзгх мацеаты мен мхцдетт9р1 туралы, гылыш жацалщтары, теориялыц тане практикалыц i.:aHÍ т.б. тур алы ces болады. Х1-ХП гасырлардагы эдеби жазба оскврткхитерхшн эорттелу тарихьша кыс^аша волу жасалынада.

I тарау vïpKÏ Т1лдер1ндег1 туб1рл£рдхц табиратын тануга арналган. 'ivip cea - tíjuuh Heri3ri кече мацызды элемент!.

. .................... -7- .......

* - f

Онын зерттелух XIX гасырдан okihui жартысыкан басталды. Содан бпстан XX гасырда тубхрдхц сйлыстырмалы гылыш материалы ре-тхвде П.М.Мелиоранский, К.Гренбек, В.Банг, В.В.Радлов, В.Кот-вич, Г.И.Рамсхсдт, Б.Базылхан, Э.В.Сгвортян, А.Н.Кононов, Э.ТДаЙдаров, Г.Айдаров, ВЛОнусалиов, Н.А.Баскаков, A.M.Шрр-бак, З.Р.Тешшов, К.М.Мусаев, Б.Орузбаева, Е.И.Убргстоеа, А.А.Юлдааев, Е.ЗДажибеков т.б. ецбектерх карщ корд!.

Бул тарауда TYöip, оньщ цурнлымк жайында яазылгац зерттеу-лерд1н тарихы баяндалада. Осы гасырдык 50-60 давдарында туркх Т1адерхндег1 тубip маселгсхне Н.А.Баскаков, И.А.Ватманов, Б.МЛОнусалиевтер ерекше кещл 6ej«u.*

60 - талдары typki т:л1нг,ег1 туб1рлврдхч курьшьа/ы, оныц

, фонологиялщ ерекшел1ктер! туралы H.A.Баскаков, В.Котвич,

2

А.Зайончковский, Э.В.Севортянньщ ецбРкторх жарь»; керд1.

Осы кеэевде туркх 'rröipiim; табигатын тануда улкен 1зден1с-

<3

Ti ечбек еткен киргиз галыш Б.Орузбаева болды. Гальш СГС цурылышньщ туывдылышн гылыки фактхлермен дзледцзее, одач кей-

irirx ецбегхьде TvpKi lifliitnori .туб!рлвх«1ц-цур1«шмы 'иен ояардн'

к;&з1ргг кеко тхлдерд1|^<|йет1лек)хмен.салысть1ра озрттаудх дедает

деп танида.

X. Баскаков H.A. Классификация тюрских язьпюе. IS52; Батканон И.А, Современный киргизский язык. Фруняе, IiSS;Юнусалиев'Б.Ы. Киргизская лексикология. Фрунзе, 1959.

2. Баскаков H.A. Введение изучение тврских языков.М. 19СД; Котвич В. Исследование по алтайским я&ыкам.М. 1962; ЗайоичковскиЯ Л,К вопросу о структуре корня в'тюр'оких

ясыках /ДЧ. 1961, f? 2 Севортян Э.В.' Аффиксы гльголообрайованив э азербайджанском языке.

3. Орузбаева В.О. Словообразование, а киргизском языке.фрунзэ ,1954 -

Диссертащшда к;авав; галыаддарынын шхнде ЭЛ.КдЙдаровтыд,, К.М.МусаеЕтьщ, В.Кбаговтьщ, М.Томановтын ецбектер1 TYdip сез-цчрдiи, тарихына косилган елеулг улес екещцгч. атал KepceTijmi.^

Tv6ip - туркi Tijmepi лексикалык чсрынын eseri /ядросы/. Опы мэселеге байданыстц серттеулер nsri sihsh терт Tvpsi багыт-та жтргчзхлген. Атал айтданда:

1. Еаггашда тгбгрлер дауъгссыз-дауысты-дауыссыз/СГС/ болган. Содан лауис:;ыз-дауысты /СГ кэне дауысты-дауыссыз /ГС/ губхрлерх касалыл, ец аКыры 6ip дауысты дкбыс /Г/ тулгалы губхр касалган. Баскаков H.A., Хабичев Ы. т.б. осылайша ту-дазымдайцы. .

Z. В.Котвич, А.Зайснчковсккй, З.В.Севортян, А.Н.Кононов, К.М.Муовев, ЭЛ.Гайдаров, А.М.Шгрбак, В.И.Асланов, А.М.Кбатов т.б. зерттеулерпю Караганда Kepiciwce дауысты'/Г/, дауыссыз-дауысты /СГ / тус:1рлер1неп /СГС/ тулгасы пайда болгеч.

3, Х.Г.Нигматоь бастапкз тубхрдхн Herisri Vipmpin алии айтпаса да, СГС тулргсы твтей белшектеуге келсдх дгп есептещи.

4. Б.И.Юнупалиевтхц тгсхидщутише, о'астапв;ы тубгрлердгц курашнда Г /дауысты/, СГ /сауыссыз-дауысты/, ГС /дауысты-дауыссыз/ тубхрлердхц 6epi де Cor,геи.

I. Гайдаров АЛ'. Структура однословных корней и основ в казахском языке. Алматы, rIS86; Ыусаев K.M. Лексикология тюреких языков. П., 1984; Ибатов А.М. Морфемная структура казахского слоЕа /в сравнении с даннимк тюрко.язычшх письменных памятников XIYb/. Агматы, J989; Томанов М. Казак, т:лтшн тарихк грамгати.касы, Алиаты 1986.

Муньщ бopi туркi тхядерiregгi Tvöip с о ад ер д i ц аса нурде-лхл1Г1н корсетед1. Тубхрдх ер г.ьгрынан кдрастыргалда ел г де шецухн таппагад туйхндор бар. 'iVöip сезгз байланыстк тусх-HÏKcia жайттар, талас проблемалар туркг тмдерх г&на еыес, алтай тобындагн бткхл тхлдер -еалыстырыла зарттедгендй гана ашлады. Tv6ipAii< габигатын тануда тарихи я.азба ескерткштер кавдкен пайдалануы тнхс.

■ ЛлаЕ.ау_._Х1-ХП гасыр жазба эдебк ескерткхштершдегх 6ip буынды Tv6ip свздердхц лексйкалщ-хтрашатичалыц ерекгпел.тктерхн сипаттап беруго аркалган. Bip буыкдк губ1рлердщ дкбыстык раш, такцрыптык;, лексикаящ-семан'шкалщ топтары айкындалады, . лбксакалщ кагыиасы ашлады. Соньшен катар олард^н, сез sacay процесхне катыш ацг1мелэнед1, цолданылу яапл1гч стати^тик«.-лыц тургыдан иигдардриады.

Kvcin Баласагунидхц "Бакытка бастайтьш б1лш"/ дастакы мен Ахмед Иуг1нэквд1н "пибат-ул хакайик" /"А^икат сыйы"/ дастаны жушсымыэдьщ зерттву обьоктхс1 болгандектан, ин аддочен осы н/с^алардагь, öip буынды сездердхн шагу larino, буын цуРамына» магынальщ ара катынасына, рлардан калай кодданыл-'лты/щыгына навар аударылды,

Бхзд1Н всептеухмхэ бсйшша,."Кутадгу билигте" - 511, "Ьибат-ул хахайккта- 203 бхр буычды »vöiaep бар, сониц thícíhibo 431-i жоне 160-ы Kaaipri ттркх хальщтарыьын гхлдерхчэ ортак. fiici б5кертк!вке ортаг, dip буынды туб'ерлердхц саны - 172. üpiav ее«дорд1ц тгындларцнан алшацтук «ЗДЬдамай&ы, nasipri тхддердег! магын&ларымзн icaniniлхi-x сэЛг<?.с к&ледх. "Кугидгу бллиг" жзно "Акица".' сыПы" ecKepTKiisrepi тхлхшн сээдК корь; - жаглы rv£i«

TÍJmepine ортац сеэдер. Bip буынды тубхрлердх jçaaipri rçasarç тхл1ндег1 баламаларымен салыстырганымыеда, олардыц фонетика-лык кагынан аздаи ерекшелхктер! болганмен, магыналь'« хагынан басым öefliri уйлесед1. Олар сондай-ак;' ^aaipri туыстас tyçkî tí ядер i те де осулейша os магынасын сактап калган.

Кд.-îipri туркх тхдцер11ще бхр буынды тубхрлердхц фоноло-гиялыц цурылым: ' С, СГ, ГС, СГС, СГСС турхкде болатщ болса, бул курнлым: XI—XII гасыр одеби жазба ескерткхштерхнде де ссылай.

"Кутадгу билигте" 6ip гала дауысты дыбкстан туратын

7 тубхр бар, ал "Ацицат сыйында" бул цурцлшды ty6ip сеэ кездеспейд1.

Дегуыссыз-дауысты дабыстардан /СГ/ цуралган тубхрлердхц "Кутадгу o'i/nirrerî" саны 24, ап hX-та осы цурылымдагы 6ip буынды еесдердп! саны - 8¡Одуистигдауыссыэ /ГС/ курылывды 6ip буынды сеэдсрдхц КБ бойьшша саны -6^, ал ЬХ оойынша - 38. Ескертк1штерде бул цурылывдагн тубгрлерде туркi рхлхне тан

8 дауысты дабыстыц бар i бар. Соньщ ííhíkas евулхк а, е ыен epiwtÏK 0, 9 дауыстнларынан басталатык туб1рдерд1ц саны тама-лас. Ал epinniK у, у, еэулхк ы, i цауыстыларына щараганда

кебхрек кодцаньглган.

Доуыссыз-дауысты-дауыссыа /СГС/ цурыяьвдиы туб1рлер. Тур-к: тхлхн зарттеужхлерд!« басш кетШгх бул чурылымцы o'ip буынды тубхрлердхн Heriori тане дамытушы Tvpi екендхгхн айтада Баска вдрыдамдаргацараранда бул, бхрхншхден, саны кагкнан ю калпн dip е:увддатардан 62 У Kiypañíiy, ек1ншхдвн, s3íhíh бойын:

терихи arîлютинатйвт! процестхч Дамуын сактагандагьшен ©рею

ленед1.

XI-XÍI гасыр ескерткхстерхне ДБ бойынша тубгрдщ бул iv-

piHÍH саны - 214, hX-та - 93, Bip буынды тубхрдп! бул ^урылы-

мы даунссиз дабыстыц 12 турпген басталады. Фонологиялыц ку-рылымы т,ц,к,е катан дауссызынан, й ундх sa не б уяц даупссиз-

ннан баст&латш тубгрлер баска дауыссыздармен салыстыргавда

ете кеп. Туркi toího тэнэ 8 дауысты дыбыстьщ 6api колданыл-

ган.

Дауысты-дауыссыэ-дауыссыз /ГСС/ курылывды тубхрлердгн КБ-Teri саны - 19, hX-та - 3. 1'Уб1рдхч бул rypi рк, рш, рт, лт, нч, лк, лн, нд дауыссыздар тхркаеиган ерекшеленедх. Бул тхркее TYpKi Т1лдер1нхн квна канз içaaipri колдашстарында кездеседк

Дау tic сыэ-дауыс ты-дауыссыз-дауыссыз /СГСС/ курылымцы тубхр--лердхн ЦБ-тегх саны - 16, hX-та - 7. Тубхрдхн бул тур1нхн срекшел!г1 - магыгалары конкреттх.

Свздхк курам лекснкаяд;»семантикалщ топтарга бвлгнедх. Лексикалык-семантикалык топтын кез-калган i сездердщ татдгрштыц бхрлхгхне оныц куравды белхг! болып К1рзд1.

Х1-ХП гасыр жазба eeKejmriarepiHiH 6ip буьщды rytfipjiepin такырштык-сетнтикали^ топтарга бэлхп, езара салыстырга.чда» бул сездп< кордыц кэляерхн звча, оньгц доедай жагдайда к,олданыл-гандыгын анщтауга мумкхндхк бердх.

1. Адам аэнв семья льщ катынасца байладысты атаулар: карт ДБ,ЬХ/, хил ДБ.ЬХ/, ер ДБ, ЬХ/, em ДБ.ИХ/, к;ыэ ДБ, ИХ/, ул ДБ, hX/;

2. Табигат кубьшыстарм, аспан доиаперхнхн атауы: йел ДБ, hX/, йер ДБ, hX/, кар ДБ/, орт ДБ/, су ДБ,ХЪ /. тун ДБ, hX/

icy /КБ/, таш ДБ, hX/;

3. Мыл М8зг1дцер1н, уацктты 6ÍjmipeTÍH атаулар: щдц /ДБ, hX/, йаз ДБ, hX/, куз ДБ, ЬХ/, тац /КБ, hX/, tyc /ДБ, ЬХ/, кеч ДБ, ЬХ/.

4. 'Гагам атаулары; ац ДБ/, сут ДБ/, туз ДБ, ЬХ/, ун ДБ, hX/, ет ДБ/;

5. Шаруашклывда байланысты етаулар: ав ДБ/, ев /ДБ,ЬХ/, ев; ДБ/, тор ДБ/, fiv-K ДБ, ЬХ/, йта ДБ/, кур /ДБ, W;

6. Эскери атаулар: бек ДБ, ЬХ/, кеш ДБ, hX/, os;/í\B,liX/ ер ДВ, ЬХ/; * •

7. Догамдык-елеуметтатаулар: ел /ДБ, hX/, турк ДБ,ЬХ/ туг ДБ/, бай ДБ, ЬХ/, kyh ДБ/;

8. ЗКан-жануарлар атауы: ат ДБ, ЬХ/, цаз ДБ/, цыл ДБ, ЬХ/, кой ДБ/;

9. 'Гур-тус атаулары: ai; /ДБ/, ал ДБ, ¿;Х/, боз ДБ, hX/, какок/кок ДВ, ЬХ/; .

10. Анатомияльщ атаулар: баш ДЬ, hX/,' бол ДБ/, бут ДВ, hX/, он ДБ, ЬХ/, йин ДВ, ЬХ/, йуз ДВ, ЬХ/, гчол ДБ, ЬХ/, саг ДБ, ЬХ/, сач ДВ,.ЬХ/;

11. KeKicTÍK угьшына байланысты атаулар: арт /ДБ, hX/, бош ДВ, hX/, йац ДБ, ЬХ/, йан ДБ» ЬХ/, сон ДБ/, тар ДБ, ЬХ/, уст ДБ/, уск "жанында" ДБ/; •

Ekî ecKepTKicTXH лексикасын тацырыптыц топтарга белгенх-мхзде 6ip буывды создерд!н басым кепшШгх 6ip-6ipine сэйкес келу! - бул жазба нуск^лардыч бгр едеби турде жазылгандыгын корсетед1.

Лексикалщ-семантикалыц топ унемх к,озгалкста боладк.

Олардьщ цурамы унемх есгергп отырады. Кейбхр жеке создердхц

магынасы дамып, курделен1П отырса, ендх бхр создер свздпс

цурамнан юыгып цалып отырады. " ,В письменных памятниках, как

известно, лексический и грамматический строй языка не находит

полного и всестороннего отражения. В них фиксируются -лишь

отдельные крупицы языка ограниченные темой и задачам*, пос-

< т

тавленшмц перед собой автора и рукописей и памятников",-дсп казадн М.Ш.Е'иралпсв.

Х1-ХП гасыр жазба ескерт.кхитерхнхц де букхл сездхк цу-ракы лексикалыц-озмантикалыц тсптарга бел1нед1, зстйелене бх-рхккен сездердщ ез^нхц тадырыбы болатын болса, ол сездер цан-дай так;ырыпта болмасын сол тхддхц магкналар бхрл1г1н /омоним-' дэр, синонимдер, антонивдзр/ бхддхредх.

.ОШВИМШШ-» Кеэ-келген свздп? озпш-! "хткх тулгасы" болады, т1дд1Ч дацу барысында олардьщ кейбхреу! ол цасиетхн ясогалтып алса,- ендх бхреулерх баскд марынаяш; цасиеткз ив болта улгере-дх. Сондьщтан да кейбхр согдерд!ц кагкнасы тарылш, кейбхр сездердщ тгьпшгары квцейген. Ал еши бхр сездердщ тгынальщ рен-кхн тек контекстен гака айдьшдауга бодали, Айтцлун бхрдей бояганымен, берет1Н угымы зр баска сездердщ Х1-ХП гасыр еекерт-кхштерхнде цодданыду сипаты сол кездеРх плдщ даму багыттары-нан цай дерекеде скенш керсетедх, Ескерткхштгрде создхн лэк-сикалыч-семантиналыц тобыкьщ бул турх уш турлх ^агдойдя кездэ-садх екен.

I. Ширалкзв М.Ш. Новые диалектные данные для истории тюрских языков //СГ.. 1970, I? Б

I/ Шыгу теН мулле уксамайтын, тек дыбыстаЛуы б1рдей омонимдер: йаз - "кыл мезгШ", йаз - "жазу", йаз - "кателесу" цол - "дене мушесх", кол - "жазык, сай", кол - "сурау" т.б.

2/ Омонивдердщ жасалуынын екхншх тур1 - ес1млх-ет1стхкт1 синкретизм нег1здер1нен жасалган омонимдер: ал - "амал, эрекет" ал - "алу", ач - "аштык", ач - "ашу", йат - "жат, бетен", йат -"жату" 'Т.б.

3/ Бгр буындьГгсездердхн кап магыналылыгынын дамуы нэтиже-пхнде пайда болган омонимдер: аз - "аз, кеп емес", "азу, жудеу", "бузылу, азгындау"; йук - "жук", "жуктеу, шыдау"; йут - "жут, аштык"» "цайгы", "жуту, кеу", т.б.

Синриимдер_. Х1-ХП гасырлар ескертк1штергнде синонимдер калай колданылган? Орта гасыр ескертк1штерхн езбек тхлх тургы-сынан э ер т т с ге;) С.М.Цуталля бо в: "Первоначально синонимы, приводимые в памятниках, представляли собой слояо племенного языка. ■ После объединения племен слова, сходные.по значению приобретали качества синонимов ,-^деп яаэ.адн

Синонимдхк катар белг1лх б1р сез табына катысты сэздерден касалады. Х1-ХП г. жазба ескерткгатер1кде синонимдер зат ес1м, .сын ес1м, устеу жэне етхстхктен болганын коруге болады.

1. Зат есхмнен болган■■синонимдер: I/ еш, дос, 2/ кек, шар, йат, 3/ тыв, ем, хав, 4/ енч, 1нч, сабр т.б.

2. Сын есхмнен болган синонимдер: I/ коп, кен, 2/ бсш, аэад, йут, аш, елу; 3/ ун, карк» КЯ-йгн; 4/ ер, алп, баЬадур;

3. Етхст1ктен болган синонимдер: I/ куй., йу, 2/ кес, бол, бич, 3/ арт, йыг, йуг, 4/ бил, ук, Б/ ее, сад т.б.

4. Устеуден бллган синониудер: 1/кей, кэз,-2/ коп, ол, нец,

3/ тук, кеч, уза;;,.

_Лнтонимл,сп_. Ekí s скбртк it3T s ri антонкудордх аньщтаганда Öip бай^агашь^з ксп магиналы свздерд^ бхрнеше антонлмх бар. Мысалы, ■ "аэ" сэзхн алайхд, аз-кеп, аз-екуш, аз-локс1з, аз-узкн. Антонквдердхм орта гаскр эскгрппетерхн.цз кеп кодцаяыдуы сол кездегх ккгаруа тхллпц нерк'^'.пдгпйц önik екендхгхн ац-гартады. Ekí сскерткштз аздел, tíí.nín, как,ыл, Tía, адаьщарды« иарым-^атшасы т.б. ддэдактмладщ саршда каэылгааддатан ба, Л'/HVisnin, сшрдхч 1\ад1р-1.;асиа?Х!| таиыту Y2iíh заттар мен кубы-лыетарда rati садастарья отыради. йгсалы: йок - бар тубхрлepine кысал кэлтхрглхк: КБ. 2804 бэйхт. lioiçyr бар кылур ол кылур йок баруг. /Коцтан бар жасайды, ол барды ад фвшр/. hX. 9 бей гг.' Иоц ердим йараттыц йава йоц цыгып. Екйнч бар хылуреен муцйр-. йен пуна /¿Кок; едЬ». Шараттьщ, Еэпэ аоц кыяип, okîhbï бар. siep-cîu. Еуган тентímíh/. Ski acxeprifinTeri "йоц-бар" адтониыдер1 уксас мандз яумсалып- тур. Бул дастандардкц Т1лхнхц бхрдей жане шамалас уацыття жагылганшгын кореетодх. Ескерткхтегх анто-нимдор аат есхмнен, сын-оохмиен, eric?ÍKT8H жаеалраи.

Тубip сездхн дара ьагшшсигы онщ ыагшаскныц турадтылы-гнна байланнсты. Совдьщтан болу нерзк, кейбхр лексикальщ топ-тар сяздщ курыяымына, окъщ цай .топта-колданыяатына дарамай-ак моносемантикалщ касиет'танвдады;' Ескэртхштердэ оны темевде-Г1дэй 6ip буъшды туб1рлердхч локсикалыц тсбьшан баЙ1',ауга бола-' да, Олар: I/ яхктзу вс1МД1гхн1н 1,П, яагывда "вне кепше Typings ме/мен, се/сен, сиз, биэ; 2/ Сан ссхмдер: беш, 6ip, йуэ, цырк, мъщ, он, торт, уп; 3/ "Цуыстыц атаулар: нарт, хил, дос, ер, кенч, кан, кыз, ул"> 4/ Уй жануарлары мен жабайы хайуанат-

тардач атауы: ат, каз, кыл, .кой, курт» тай, тел, кт; 5/ lüa-руалылык заттарыныц атауы: ас/ан£ тор, ак, от, cyt, туз, ун, уй, бал, fYK, йуч, кьш /пытан/, кур /белбау/; б/ Таби-гат кубылыстарьшвд атауы: йел, Йер, к;ар, ерт, су, таг, кум» Кьпп, ky3; Булар кандай жерде колданьш/асын дара мегыналы.

Ken магыяалы создер. Диссертацияда В.В.Виноградов, В.А.Звегиызев, Б.МЛОнусалиев, Н.Н.Амосова, Г.Мусабаев, К.Аханов, А.Гайдаров т.б. галыаддардын созд1Н квп ыагыналыгы туралн гширлерхне арка суйей отырда, орта гасыр ескерткхш-терх тхл1нде кэп магыналыльвдын алатын орны, олардьщ сешкти^ каль!к ерекшелхктерх с-ипатя/ищы. Bip бувдды тубхр сеэдердщ "Дутадгу билиг" бойынша - 176, "Акикпт сыйы" бойынша 93 лекск-калык-семантикслык варианты бар. I. Сездщ кеп ыагыналыгы -6ip буынды сездерге тан кубылыс. Кэп магыналык уш жэне одан да кеп буывды сездерде байкалмайды. Диссер^ацияда 6ip буынды TYÖip сездердхк 2-ден.Ю-га деГин, eKi буынды сездерд1Н са-лыстырмалы турде вкх-ак магына ÖepeTiHuiri 'керсетхдди Ал 3-4 буынды сездерде кеп магыналык ьпглдем sorç. 2. Bip буынды туб ip сездердхн коп магыналкгын саз таптарына, жалпы к;олдану аясына катысты Караганда, кеп магыналыкты кереететхн сез табы - eTic-тхктер /мысалы: олт-I. "экелу" víocy". 2. "апару", 3. ауыс. "кетеру", 4. "араласу", 5. "дауласу"/» лексикалык топтардьщ 1Ш1вдв анатоыиялкк атаулар /мысалы: бет - I. "бет", 2. "жогар-

I.Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова/ВЯ 1953, Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология.Фрупзе.1959. ч I. Амосова H.H. К вопросу лексического значении слова /Весн.ЛГУ.1957.№2,Мусабаев F. Kaaipri казак тШ.Лексика. Алматы, Аханов К.'Iiл бШм1не Kipicne. Алматы 1974. Кайдаров А.'1. Структура Односложных корней и основ в каз. яз. А ,,т98б

ru лак", S."ар", 4. "багнт", 5."таудыц беурайы", б.'Чйталтын

бетг'/.

Ces магннасшган kortití ошн цолдану аясымвн сэйкес ке-лвд!. Тхядэ отхмд1, т:т«п, барлык едрннан таиылган, си мен сслга цоддадуга болатын, на;;ты бвлгШ нарсвнщ атауы болган создхч магкнасы -кеп' болзды. Мэтафораныц туп тамыры tLiaíh, создщ туу тарихнмзн т1кэл8й байлашсты. Метафораныц не екешн бхлмейтхн кез келген адакнын 03i сэйлвгскде, каэгавда оны кол-дана боредх. Метафора - tîjïmôh бхрге яасасыр квлв наткан ку-былыс, соз магынасын кецейтудщ 6ip тэсШ. Диссертгшияда кз-тафора кайлы казылган А.Байтурсынов, Г.Мусабаев, К.Аханоз, Э.Болганбасв, Б.Хасановтардьп-г тужыригсдрын корытындай отырып, Х1-ХП гасыр эдеби ескортк1штер1ндсгх dip буында тубхрлердщ метафоралыц коддонысы соз болады. Мисалы, "Акккдт скйкнда" 163, Йалган cod яг дсг кэни соз аифа /Налган соз ауру» екн ceh -шипа/, 167. Кошшш тойкн кей коКде егри таг/флу яльястн •

зд1лдхк khíkíh ки/ К*Ахздсзк>-., ¡ибсгткпе нетаАср^тй г„\:г казып, "кез" дегэн еоздгл эр турлх мгцтезда цолданкдукна ;алдар келтхрт, тгктльщ цатшпсын былай керсетодх' I/' адая-ныц к еру мушбсх » 2/ kvhhíh саулвс!, згярыгы, З/Судвд басталар жерх. Бул ер турл1 магьшаяардыц араскнда какындык» укеастык бар. Аталган ер турлi заттардщ кагынасы соя сездхи изгхэгх иарынаг^на уксастырыкан.туган. 'КБ-то "каз" сэзх те!,'ендег1п,2й шгкнеларда:. I/ кез, -адамнкц. керу uraeci, 2/ куану, 3/ бхлшдх, ацылда, 4/саран, 5/бзкыт, бййлц?,; ал Xh-та I/кору î.rrasci, . 2/дуккеге кызкгугылык, 3/ дунищср, 4/тэкаппарлык» кэнсхнбоу- . п1Л1к магыналерында колданылган.

Метафора озхнп; юнхндз, магынасыеда обраодо ойлаудач 0Н1ВД1. тэс1лх болып табылады. Оны тек цана магыналык турш-дан талдаса, т!л, бь"ш,пнде 6ip кагынан гана ззрттелген болып шыгар ед1. Сондьцтан ттыииш грамматикамен байлашста кар&у керек. Диссертацияда 6ip буыццы тубхрлердхц штафора-лик колданьшын за? eciMHen, оны такырыптык, топтарга балш корсетглген. Етхсгхк,.спи есхм, мацад-мэтелдердхн» цанатты сездердхн метафорага негхзделух корсетЬшдд.

Корнем эдебиоткд тан поотикалщ ттокимшны гьыьш эде-биегтерде окказксналдигч деп, ал линпшстикальга; катогашяны узуаддыц деп атайда, Лингвистикадая'кетоникия белг1л1 dip захтар мои цубьшдстардащ атауыячсыкайы, бейнелеусхв ыагына-ларывдагы бййлпшсгылышна карай алкастырып атайды. А.А.Реформатский, И.В.Кодухов, Ю.С.Ыаслос т.б. орыс галымдары, казах; тхл бШшндо К.Аханоа5 Г.Мусабаев, Е.Еолганбаев, Э.Хасанов-тар мате~wt~m кзнкаде ттэьадар гкасзды.

Осы пхьиргердхч барлугин салыстыркп тужырывддранца, метонимия - мэвд*к, ызквшгёк, мезНлдхк, ыелшерлхк* тур-тустхк жагынан 6ip-6ipinSH бупндей но белэзктей какындыгы бар ewi заттод из, кубклыстьп-i белшзгх орнына бутхнхн, бутхшшн орны-на беяшзНн алкастырда ай-ту деуго болады. Бул сацныц басцалар дан ершшелхг1 болаек бутхннхч» я кейде бут1н белзект1н ыагы-насын альш кетедх.

Ескертихитерде адам угыманыч, одан тыс нзрселерге accphi авторлар кундслЬ;?! i;opin, csainin ясурген нэрполермон -аЛмасть рыл, балакалал беру арцылы es окушсына кеткхзуге тырисцам. Жушста саг ос1идгрд!н, сошн хихнде вскертк1штерде .еддмнэд.

оныц дене мУ1шлер1шн катысуымен жасалган метонимиялар /т^л, tic, гез, кол, яак т.6./, стхетп;, сын ccím, сан eciiwcpflin де эаттанып барып метонимия жасайтыны керсетLiren.

Сездердп* вдлданукндагы барлш, г.агынадарын ол соэдхн лек-сикалыд ауыс, кенейген магыналары деп т<аряуга бслмайды. Коп-тегсн гп:ирлерд1 тужурымдай келхп, сездщ kohtökctik магынэ-сы деп цалчпты магынасынан басца, сол сеяге гаоушыннц немесе зг.ннньщ 031нше арнайы мэн бэре к,олдалу стилхнен туган аннкта-гьпи магынасы деп айтуга болады. Х1-ХП г. зказба ескерткх.ите-р1ндо, мкоалы, ЦБ бойынша 170 байхт: Киши соз билэ капты бол-да алии, бкта свз башыг йерке кылды кулхк, Xh бойынша, G39 бэйхт. Илыщанса тутам азяб кин оты, Халишщ суйын сач ол отны ечур/ бййттерхндегх сез, ел, аэаб, кин, су создер1 еэдерх-HÍH калыпты магыналарында колданылып турган жоц.

Дегенмен де контестхк• магынаны ол сездхн neri3rí магпна-сынан мулде белектеп царауга да_болмайда. Со од in ^олданудагы шартты, образды магынасы - оньщ Heri3ri магынасына байланисты, багынышты. Тубхр сездхн kohtckctík магынасы ескерткхлтер tí-лхнде образ жасаудыч, керкем созд1 пайдаланудьщ басты амалы болып табылады.

§1Р_Суь1нлы_туб2рлерден_жасалган_т^ Бул тгщырып-

шада туынды сездер жасайтын цосьгушлардын тарихына цысдаша колу жасалады, ескерткхштердег1 бхр буынды тубхр сездерге аффикстер посылу аркылы жасалган негхздергб скпаттама бсрхледх. Вудан ерте замэнда сез дорын байыту уши косымзалардыц рол i куеггх болганын байцаймыэ. Ескерткхштер tLiíwíq сез тудыру TôcLii эр , турлх, мысалы, 6ip угым берет!Н кейбхр сез оралымдары "йир-суву

"ком кок", "йам-Еааыл", "йеп-йеп" сиякгы екх создхи досарлануы аркылы жасалса, ендх 6ijp сэздер "евлуг",''елчм", "ачльщ",

"кенчин" т.б. сездер! журнак;тар зкалгану арцылы жасалган.

Ш тарау .XI-XIT гг. ескерткхштер Т1Л1не жене Ka3ipri цазак; тШне ортац 6ip буынды туб1рлердп( а/фонетикальж;, а/семан-тикалыц, б/ морфологияльщ ерекшелтер^ ашуга арнадды.

а/ Фонетикалык, еректел1ктер1. l\asipri казад тхлхшч фоне-тикальш; жуйес1 б1рынгай osíhs тен гана завдыллцтармен дамыган десе артьщ айтылган едх. Ол унемх.зр турлх кеэевдехде, тур-л1 тарихи жагдайдарда баска тхлдермен байланысца тусхл отыр-ган. Bip буынды сеэдердхн фснетикалык; варианттары тхлдхи 6у-К1Л структуральщ дурылымыньщ баск^ы белгхлерхмен айцындалса керек. .

Х1-ХП гг. казба ескерткттерпщегх fíip буынды тубхрлер-Д11-1 фонетикалыд ерекшелхктерхн fíaáipri ' цаэац тхлхмен салыс-тырып Караганда, cga ортасында айтылатын з, д, т дыбыстары-ныч орнына й дыбысьшьщ айтылуы Й-ж, ш~с, ■ д-т, ■ ч-ш дыбыстары-ныл варианттыдыгын коруге болады. Бул тарауда дауысты дыбыс-тардын алмасуынан болган вариантгарга силаттама бер1ледх. Сол синцты дауыссыз дыбыстардыц вариант-тары туралы айтылган. А.М.Шербак, С.Е.Малов', М.Томанов т.б, галывдардын nÍKipi rço-рнтывдаланады. Bip буынды туб1рлердщ басым кепшШгх к,атан, уян дауыссыздарннйн басталада. Дагац дауыссыэдардын цодданылу/ С.Е.Маловтыц корсетухнша, tíл дурамындагы екелгх аавдыльщтьщ белг1С1, тхл тарихындагы ете ecKi цубылыс, ал соз басында уяц дауыссыадардын дслданылуын А.М.11|ербак турк1 ?ШН1Н ыдырау длухр1нде орныкдан кубыкыс екенхн айтады. Галымдардьщ бул ту-жырымдарына rçajpan, ^asipri цазан;-tíлхнде уявдарга Караганда •Катан дауыг.сыздар кеп жэне »их цолданылуы казак; тШнш т.уркi тхлШн з?нды мурагерх екешцгхн дэлелдеГдо.

- 21 -

а/ Семантикалык ерекшел1ктер1.' Х1-Х11 гасыр адебм &скср-х-

К1И!тер1ндегх бхр буынды тубхрлерд1 казгрг1 ?урк1 тхлхндегз 6а баламзларымен салыстарганда, олардьщ марнналык айгрмашлып; аииладн. Лексикалкк шгиналардын цазхргх тходердз са^талуп, лакун - тарихи кубылмс. хяращ, тубхр сез бхр гана. магкнамен шектелхп к.алкэЯда, марина тхяде бар лексика лиц едшишань'И иегхзшде• калыптасады,5 кеиейвдх. .Соз кггынасиний кензюг -с'арлык Т1лд1н даку дзрежесше .байланыстн уэд1ксхз болот оти-ратын пропесс. Ескерткштердв дара тгнналн ,соэ толтарнп казхргх казак'тхлЬщегх баламаларымен салысткрганда ,кейб1р гу(51рлер оэхнхн катана лык катарьгн кенейткенхмек ерекшелене-51. .Мысалы: Ескерткштердег1 сан есхмдер ";?уз" уубхрхнен 5аскасы озШц дара шгыналыгын сацтаган. Ал "яуз" г-убхрхнхн /агынасы пеней ген..

Бул тарауда коп тгынсищ б!р букшда тубхрге таи касист !кендхг1, ескертк1штердагх сол коп шгынальщка ие-болгаи сас-1егдхн казхргх казак тхлхадсгх .уагетадш; квт'ох нгмзсе так:-[уы дорежеде екенг салнстцрш корсетхлзд1.

Коп магкналык лексикалщ такьгрыптщ топтардьщ хшхнде .натошялык атауларда кеп кездссетхнд1Г1 Д тарауда айтылган олаткн. Солардьщ казхрГ1 -ндцегх создермен салыстырганда распила айырмапылнктар бар екен! акгл^таДды, Мысалн, "бет" убхрх ескерхк!ате 2/ "жогарри как", 3/ "ар, наше",

/ "богит", 5/"таудкк баурайы", б/"к1таптнц бет1", магына-ардада жумсалса, «азхрН. тхлде I/:"бедхрей", 2/"бет", /"багыт", 4/"к1таптыи бэтг", 4 гагшал&к колданнста тур. •КаКдяров бул кубмлксты: "Отсюда под нешнативяыми или основ--IV надо потирать или сум*у в всех- коннрзть-шс, функционирую-

" .. ..

щих его значений, или то которое является в данном языке доминирующим, ведущим среди других его значений"! - деп тусхкпд-'редг.

б/ Морфологиялык ерекшел1ктер!. '¡уркологиялык адебиеттер-де лексикалык магыналары бар, оз алдына дербес колданылатын зкэне ттлД1Ц к,аз1ргх к,алпы тургысшан алганда эрх дарай бел-шектенбейт1н морфемалар туб1р деп саналып жур. Кене тубхрлер ерте заманда.рда ездергне тан магыналары бар дербес сездер болган. Ырак ол тубхрлер тхлдхн каллы даму барысында тек кейбхр косышалармзн колданилганда гана, белгхлх магынаны бхл-дхретхндей болып, ездерхн1н бастагщи магынасын жогалтыл, б1рте-бхрте б1р бут1Н тубхрге айналып кеткен. Тубхр морфемадан сез жасайтын аффикетердщ шгьтасы дериг.аЦиялык тгына деп аталада.

Казхргх тхлдеН ту б хр л ер - лексикалык, грамкатикалык жане , дыбыстьщ *ацтарынан туракты бхр бутхн туб!рлер. Ол тубхрлер практикалык тхлде кеке-дара сез ретхнде де, кацздан эр алуан сездер. тудыратын негхз ретхнде де жумсала беред!. Ал, тарихц тургьшдн царагавда, тхбхр бхрте-бхрте магына жагынан да, дыбыс-тык; кане тулгалык жагынан да дашп, калыптасады. Мысалы, к,а31р-гх кез тургысынан алганда ";?ак", "жан", "жалын", "жалкы" сездер1 - туб1р создер. Ал тарихи тургыдан алсак, олардын бэрI де туын-• ды сездер.

Х1-ХП гасыр жазба ескерпиштерх мен казхргх казак т1Л1не ортак бхр буьшды туб1рлердхн саны 362 болатын болса, осылардыц . ар кайеысыныц туындылык .Касиет1 бар. "Ыш", "бес" сиякты'сез-дерден кемхнде б!р гаттуывды сез жасалса, "б1л", "бхр" туб1р-

I. Кайдаров АД. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Альгаты. 1986, С 26

- 23 -

лерхнен 13, 10 туынды сездер жасалган. K,a3ipri илдхк Kepi-Hi сте де оск тубхрлер ghímrí туынды сездер тудырумен ерек-веленед!. . .

Ттркх. тШтн далгамалгш; дурылымы 6ip гана тубхрдзн бхрнеше жедр. сечдердх касауга болатынын бурынш зскерткхштер тхлхнен де, к,аз1ргг тхлдерден де кэруге болады. Бугаи дарьл

с

туьшды сэадердхн алгапщы туб1рлермеи семантикилыд сабацтас-тыгы са^талган деген туяырым жасауга болады. 1

Дтссертапияныц нсрытынды бел1мхнде "К,у.тадгу билит;" тано "Ьнбат-ул хадайик" жаэба еекерткштерх мен кдзхргх rçaaarç tLïïï-не ортак; 6îp буынды тубхрл'ер яайкндагы нэгхзгх ойлар тужцры!>-далады.

Днссертациянын мегхзгх мазмуны тсменгх басылымдарда (fep'jffii:

1. TypKi Т1лдер1»дег1 TYöipÄiu зэрттелу таркхшан. // Галкмдар мен зepттeyшiлepдiн тк;алалар мен зерттеулер-жинагы, С.МЛиров атындагы НазМУ - Алматы, 1900ж. S3-4Í беттер.

2. Сез тубipiне байланысты тершндердщ долдакылуы. //С.М.Ки— ров атындагы ДазМУ кзс ' галывдар мен мамандарыньщ ребпубликалын; конференшясынын тезистерЬ -Алматы, 1991, 89-бет.

3. Туб ip свэдщ лексикалщ дамуы. //Шас галь;мдар мен мамандар-дни вузаралыц конференикясынын тезистерх. КенПЙ, Алматы,. 1952ж.

4. Х1-ХП гг. жазба ескерткштерхндегх Tvdip создерлхн буындак кураш.. //начала, Шымкент, 1903ж.

Ъ. Орта гаскр ескерткхитерх мен хазхргхдазак тхлхне ортац ' 6ip буынды туб1рлерД1н ыорфологиялыц ерекшелхктерх //Алматы, 1993, Б стр, - Цеп. в КагГосЖК/.

Абэнова Кулзада Мдрпг.иаповна

р 5 3 вд u э

Темп?. "Лексическое отношение однословных корней современного казахского языка я пасьиенник памятника« Х'-ХП soso» /"Ху»адгу бхдиг", "hi¡5:\t-yi хакайвк"/.

3 рабо?э раскрываются фоиетачзсгскя. семантическое, морфологическое особенности односложных корней, употребляющихся как в памятниках Х1-ХП зеков /"Кутадгу йазиг", -"Ьибат-ул хаяг.Й-вки/, так и з соврененнои казахской лзуко.

Лексический состав письменных вааятаихов "Кутздгу бияпс", а "Ьибат-ул хакайик" состоят из слов, сочи для «вржечях лзиков. Сопоставляя эти слова с их еэпрвмвиннаи вариантам«, npnx¡>,w: к заклвчен'ш, что он я, им«.1! с .caupcícmwa казахском игла* -некоторые фораалыгне особаизест», ;з:<раияот езов iSKsawecsc-j «качение как в соврсиенно« къэахсхоч ягикз, так « г других ро~с-:~ веиных ткркских.язиках.

Древние карнк-по составу односложные. Они путей аМикца-цни стали шшгослогиыии, в последствие тахиз. изиенеиия становится устоичивиш!. ' ' •

Созреигнние корня по эзухозип, локекчесхя» й грамматическим. признакам является целостной здпницей.

Из 630, одкослэаниз корне";, внязлен'ииз яутеа' салопной ви-борки з памятниках Х1-"П в»., в со-зреаеннок- хазохскои язмко упо-требкаатса только 362 эдрня,- что составляет 60/ словника.

Summary

»1........... 1A.1......!■• i .........¿3 '

Abenova Kylzada Abdirakhmanovna

The theme of the investigution is " The lexical" attitude of onesyl.lsble .roots in ' the modern Kazakh language to the written rronuments of the XI-XII centuries.

In the pupcr phonetic, se~a.itic and morphological peculurities of the onesyllable roots used in the literary monuments of the XI-XII centuries "Kutadgu bilig","Hyfcat-ul khukayik" and in the modern Kazakh language are described.

Lexical structure of the vrritten literary monuirients "Kutsdgy bilig", "Hybat-ul Khukayik" consists of the words common with' the turkic languages.

While compavlrtg these words with their modern variants. It-was supposed that they reep their lexical lrssning as in the 'modern Kazakh lanjyage so in othir relative Turkic 'iangysge.

Ancient roots are onesullabie in their structure. They. transtorm into multi syllable roots by abbiesaticn, later sue! kind of changes become snore stable

Modern'roots are consicdered to be the whole unit.

Only 362 of 600 onesyllable roots haviny been cleared out of the written literary monuinents of the XI-XI I centuries are used in the rroderin Kazakh language and that is 60% of the word - book. . '-..-.- • ' ■ ■

■Tun.HOT. 3ait. 287-120.