автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Лексико-семантические и стилистические особенности художественной прозы Фатиха Карими

Текст диссертации на тему "Лексико-семантические и стилистические особенности художественной прозы Фатиха Карими"

КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени В.И. Ульянова-Ленина

На правах рукописи

Газизова Гузел Ростамовна

Лексико-семантические и стилистические особенности художественной прозы Фатиха Карими

10.02.02. - Языки народов Российской Федерации (татарский язык).

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук.

Научный руководитель: Заслуженный деятель науки Республики Татарстан, доктор филологических наук, профессор, академик Российской академии Гуманитарных наук Хаков В.Х.

КАЗАНЬ - 2002

казан деулет университеты

Газизова Гузэл Рестэм кызы

Фатих Кэриминец проза эсэрлэрендэ лексик-семантик Ьэм стилистик узенчэлеклэр

10.02.02. - Русия Федерациясе халыкларыныц теллэре

(татар теле).

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу ечен

башкарылган диссертация.

Фэнни ж;итэкче - филология фэннэре докторы, профессор, Россия Гуманитар Фэннбр академигы, Татарстан Республикасыныц атказанган фэн эшлеклесе В.Х. Хаков.

казан - 2001

Эчтэлек

КЕРЕШ......................................................................................................4-10

БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. XIX гасыр ахыры - XX йез башында Фатих Квриминец сэнгатьле проза эсэрлэре телен устерудэ тоткан урыны

1.1. XIX гасыр ахыры - XX йез башында татар милли эдэби теленец то-рышы...................................................................................11-14

1.2. Фатих Кэриминец эшчэнлеге 11эм аньщ сэнгатьле проза эсэрлэрендэге тел узенчелеклэре...................................................................1 5-36

ИКЕНЧЕ БУЛЕК. Фатих Кэриминец сэнгатьле проза эсэрлэрендэ лексик-семантик узенчелеклэре...................'.. • .V;..................................37-40

2.1. Ф.Кэриминец матур эдэбият эсэрлэрендэ лексик-генетик катлам-

нар.......................................................................................41-43

2.1.1. Терки-татар сузлэре................................................................43-52

2.1.2. Терек теле сузлэре................................................................53-56

2.1.3. Гарэп теленнэн алынган сузлэр.............................................57-69

2.1.4. Фарсы теле сузлэре...............................................................70-71

2.1.5. Рус алынмалары....................................................................72-81

2.2. Фатих Кэриминец проза эсэрлэре телен лексик-семантик яктан тик-шеру.........................................................................................82

2.2.1. Купмэгънэле сузлэрнен кулланылышы.................................83

2.2.2. Тарихи сузлэр Ьэм архаизмнар...........................................87

2.2.3. Парлы сузлэр.................................................................90

2.2.4. Гади сейлэм сузлэре..................................................................96

2.2.5. Диалекталь лексиканыц кулланылышы.............................99-100

3

ЭЧЕНЧЕ БУЛЕК. Фатих Кэриминец сэнгатьле проза эсэрлэрендэ стили-стик узенчэлеклэр.....................................................................................101

3.1. Ф. Кэриминец чэчмэ эсэрлэрендэ кучерелмэ мэгънэ белэн бэйлэнешле стилистик алымнар.............:................................................................104

3.1.1. Ф. Кэрими прозасында метафораларньщ стилистик роле........105

3.1.2. Эсэрлэрдэ тасвирый сыйфатлама .ларныц тоткан урыны........107

3.1.3. Сэнгатьле сурэтлэу чарасы буларак чагыштыруларньщ кулланы-лышы....................................................................................108

3.2. Проза эсэрлэрендэ синонимнарньщ стилистик кулланылышы ...115-125

3.3. Ф. Кэрими эсэрлэрендэ капма-каршы сузлэр - антонимнар.......126-129

3.4. Омонимнарньщ стилистик вэзгыяте..........................................130-133

3.5. Ф. Кэрими эсэрлэрендэ фразеологизмнарныц кулланылышы.... 134-148

3.6. Эмоциональ-экспрессив сузлэр Ьэм аларга хас узенчэлеклэр.... 149-152

ИОМГАК...........................................................................................153-157

КУЛЛАНЫЛГАН ЭДЭБИЯТ...........................................................158-170

КУШЫМТА.......................................................................171-202

Кереш

Теманьщ актуальлеге

XX гасырныц 90 нчы елларында, башка милли теллар кебек, татар теленец да кулланылыш даирэсе билгеле бер дэрэ^эдэ яцадан кицэюгэ мемкинлек алу белэн, аньщ функциональ-стратификациясен, ягъни л^анлы-сейлэмэ Иэм язма-китаби булып формалашкан сейлэм типларын, объектив-фэнни рэвештэ ейрэну кен тэртибенэ килеп баса. Шушы юнелеште татар эдэби теленец элегэ кадэр кул тимэгэн чыганакларын барлау, ейренелгэннэрне бер системага салу, гомумэн, татар эдэби теле тарихыньщ барлык чорларын да билгеле бер эзлеклелектэ тикшеру кирэклеге ацлашыла. Язма мирасы мецэр Ьэм аннан да артыграк еллар белэн санала торган терки гаилэдэ бер вэкил булган татар халкыньщ эдэби теле тарихын эзлекле итеп ейренэ башлагач, XIX гасыр ахыры - XX йез башында ил^ат ителген есэрлэрнец те лен тикшереп чыгу зарурлыгы куренэ. Татар эдэби теле тарихын Ьэм сэнгатьле эсэрлэр телен ейрэну елкэсендэ Л. Делэй, Э.Р. Тенишев, М.З. Зэкиев, В.Х. Хаков, Г. Эмиров, Ф.М. Хисамова, Ю. Вэлитова, С.Ш. Поварисов, Х.Р. Курбатов, Ф.С. Фасеев, М.Г. Мехэммэдиев, И. Абдуллин, Ф.С. Сафиуллина, И.Б. Бэширова, Ф.М. Газизова, Ф.Ш. Нуриева, Р.З. Мохэммэтрэхимова, А.Х. Алеева, Х.Х. Кузьмина, Э.Р. Кадыйрова, А.И. Исламова Ь.б. галимнэрнец хезмэтлэрен курсэтергэ кирэк.

XIX гасыр ахыры - XX йез башы татар едеби теле тарихы зур узгэрешлэргэ бай, гаять узенчэлекле, катлаулы чорларньщ берсе була. Бу чорда татар эдэби теле халык сейлем теленэ нигезлэнгэн хэлдэ, яца юнелештэ усэ башлый, анда сан Ьем сыйфат узгэрешлэре ту а; куп гасырлар дэвамында яшэп килгэн традицион-язма тел халыкньщ сейлэм теленэ якыная. Нэтижэдэ, татар эдэби теленец илсгимагый функциясе кицея Ьэм татар милли эдэби теле формалашу очен барлык шартлар барлыкка килэ.

Телесе нинди язучыныц телен, ул яшеген чорныц тел торышына ша1шт, яки милли едеби телне устеруче 1юм баетучы билгеле бер тарихи тармак буларак ейренерге мемкин. Чын мегьнесе белен суз остасы дип танылган едип ечен узене гена хас тел манерасы, стилистик алымнары булу - аньщ ижатыныц аерылмас юлдашчысына эйлэнергэ тиеш. XIX гасыр ахыры - XX йез башында ижат иткен Ф. Кэриминец проза есерлере телен тикщеру - язучыныц суз остасы буларак тел белеменде тоткан урынын билгелеу ягыннан да еЪемиятке ия.

Фатих Карими - тарихыбыздагы якты сэхифэларне тешкил иткэн, яна 1юм яцару чорындагы зыялыларныц куренекле векиллереннен берсе. Ул - татар халкынын мактанычы булырлык шехес, лэкин аньщ ижаты бугенге кенге кадер тулысынча барланмаган, педагогик, журналистлык эшене, тэржемэ эсэрлэренэ тиешле анализ ясалмаган, эдэби эсарлэренец теле жентеклэп ейрэнелмген. Бу эшне башлап ейрэну юлында диссерта-цияне тэуге адым дип санарга мемкин.

Фатих Кэриминен проза эсерлэрендэге тел Ьэм стиль узенчэлеклэренэ кузэту ясау Ьам аларны тикшерунец актуальлеге - телнен бугенге кендэге усешен борынгы этаплары белен бэйлэудэ, XIX гасыр ахыры - XX йез башындагы татар эдеби теле усешен, узгэреш тарихын ейрэнудэ, шул чордагы телнец торышын, тел нормаларын билгелеудэ курене.

Мэсьэлэнен вйрэнелу тарихы

Татар едэбиятынын танылган язучысы, мэгърифетче, журналист, тержемече, педагог, жэмегать эшлеклесе Ф. Квриминец тасвирлау чараларына бай, теле ягыннан осталык белен эшленген едеби мирасы татар теле елкесенде бугенге кенде монографик планда ейренелмеген. Фатих Кериминен едебият елкесендеге Ъем жемгыятьке караган эшченлеге Я. Абдуллин, Б. Солтанбеков, X. Хисметуллин, И. ТаЬиров, М.С. МэЬдеев, Э. Керимуллин, Ф. Мусин, Р. Нефыйгов, Д. Мицнуллин Ьем башкаларньщ мекалелеренде чагылыш таба. Лекин сенгатьле проза есерлере теле

лингвистик яктан эле ейрэнелмэгэн. Проза эсэрлэрендэге кайбер тел мэсьэлэлэренэ караган мэгълуматлар И.Б. Бэширова, М.В. Гайнетдинов хезмэтлэрендэ бар. Язучыны халыкка кире кайтаруда Элмэт районы Мицлебай авылындагы Фатих Кэрими музеена нигез салучы Ьем аньщ директоры, танылган ж;эмэгать эшлеклесе, язучы Медэррис ИбраИимовныц да башкарган эшчэнлеге, хезмэтлэре игътибарга лаеклы. Эдипнец катлаулы тормыш юлын, бай эдэби, иж;тимагый эшчэнлеген, бигрок тэ, анын, даирэсен жентеклэп яктырткан беренче кулэмле хезмэт 2000 нче елда барлыкка киле1. «Рухият» нэшрияты тарафыннан эшленгвн бу документаль басманы, укучыларны эдипнец, жэмэгать эшлеклесенец мирасы белэн кицрек таныштыра башлау юлында беренче моЬим адым дип санарга момкин.

Диссертациянец фэнни яцалыгы

Диссертациядэ беренче тапкыр монографик планда озак еллар дэвамында югалып торган язучы, зыялы Ф. Кериминец сэнгатьле проза эсэрлэрендэге лексик-генетик, лексик-семантик Ьэм стилистик узенчэлеклер тикшерелэ. Эдипнец ижаты белэн татар сэнгатьле чэчмэ эсэрлэрен, тулаем рэвештэ, халыкньщ л^анлы сойлэменэ нигезлэнеп язарга момкин булуын курсэтэ. Ижатыныц соцгы елларындагы проза эсэрлэре, мэктэп-мэдрэсэ, фэн 1юм дингэ багышланган хезмэтлэре иске татар эдэби теленец гарэп-фарсы алынмалары Ьэм борынгы китап традициялэре кулла-нылган калыпта язылган булуы куренэ.

Бу хезмэттэ беренче тапкыр, Фатих Кэриминец сэнгатьле проза эсэрлэрендэге тел узенчэлеклэрен яктырту максат ителэ Иэм ул татар эдэби теленец шул чордагы табигатен, усешен билгелэудэ, ачыклауда эЬэмияткэ ия чыганакларныц берсен тэшкил итэ.

Диссертациянец максаты Ьэм бурычлары

Диссертациядэ Ф. Кэриминец сэнгатьле проза эсэрлэре теленец лексик-генетик, лексик-семантик Ьэм стилистик узенчэлеклэрен ачыклау

! Ф. Кэрими: Фэнни-биографик жыентык. - Казан: Рухият, 2000. - 320 б.

теп максат итеп куела. Элеге максатны тормышка ашыру ©чен тубэндэге бурычларны хэл иту куздэ тотыла:

- XIX гасыр ахыры - XX йез башында татар эдэби теленец торышын билгелэу;

- Ф. Кэриминец эшчэнлегенэ Иэм аныц проза эсэрлэрендэ тел узенчэлеклэренэ кузэту ясау;

- Язучы телен тикшерунец эЬэмиятен билгелэу;

- Эсэрлэрдэге сузлек фондына лексик-генетик анализ ясау;

- Сэнгатьле проза эсэрлэрендэге лексикага функциональ-семантик классификация биру;

- Тикшерелэ торган эсэрлэрдэ язучы нинди стилистик алымнар белэн эш итэ, аларныц кулланылышын Ьэм функциялэрен курсэту;

- Уз эсэрлэре телен баетуда автор башкарган индивидуаль ил^ади эшчэнлекне билгелэу.

Тикшеру объекты итеп, Ф. Кэриминен, гарэп графикасында басыл-ган тубэндэге сэнгатьле эсэрлэре алынды:

1. Карими Ф. ДиИангир мэхдумнец авыл мэктэбендэ укуы. - СПб, 1900. - 30 б.

2 . Карими Ф. Салих бабайньщ ейлэнуе. - Оренбург, 1901. - 16 б.

3 . Карими Ф. Бер шэкерт илэ бер студент. - Оренбург, 1903. - 52 б.

4 . Карими Ф. Мирза кызы Фатыйма. - Казан, 1907. - 54 б.

5 . Карими Ф. Солтан гыйшкы. - Оренбург, 1908. - 16 б.

6 . Карими Ф. Телсез хатын. - Оренбург, 1908. - 20 б.

7 . Ьади 3. ДиЬанша хэзрэт // Карими Ф. Хыялмы? Хакыйкатьме? -Казан, 1908.-41 б.

8 . Карими Ф. Ьай, шайтан кыз! - Оренбург, 1908. - 16 б.

9 . Фатих Карими эсэрлэре / «Салих бабайньщ ейлэнуе», «Бер шекерт илэ бер студент», «ДиЬангир мэхдум», «Гаяш хэлфэ»/. - Казан, 1925.-84 6.

«Нуретдин хэлфэ» (1900) эсере, Казан китапханелэрендэ гарэп бас-масы булмау сэбепле, М.В. Гайнетдинов тарафыннан 1996 елда тезелгэн сайланма эсэрлэр жыентыгыннан алынды.

Фэнни тикшеренунец методологик чыганагы булып А. Кононов, Э.Н. Нэясип, Н.А. Баскаков, Л. Дэлэй, А.М Щербак, Э. Р. Тенишев, Ш. А. Рамазанов, Д.Г. Тумашева, М. 3. Зэкиев, В. X. Хаков, С.Ш. Поварисов, Ф. А. Ганиев, Г. X. Эхэтов, Х.Р. Курбатов, Г. Ф. Саттаров, Ф. М. Хисамова, И. Б. Бэширова, Ф. С. Сафиуллина Ь. б. галимнэренец фэнни-гамэли хезмэтлэре тора.

Фэнни тикшеренунец методлары

Тикшеренулэр барышында тасвирлама, чагыштырма-тарихи, санау методлары кулланылды, функциональ-стилистик Ьем лингвостилистик анализ ясау алымнарыннан файдаланылды. Тикшеренулэрнец объектына карап (фонетик, грамматик, лексик) кузэту, тасвирлау, янэшэ кую, чагыш-тыру алымнары белен эш ителде.

Диссертациянец практик эЬэмияте

Ф. Кериминец сенгатьле проза эсэрлэрендэге тел узенчелеклэрен тикшеру татар эдэби теле тарихын ейрэнгэндэ кыйммэтле материал булып тора. Тикшеру нэтижэлэрен югары уку йортларында лекция Ьэм практик дэреслэр уткергэндэ, татар одэби теле тарихы, тарихи грамматика буенча курсларда кулланырга момкин. Кушымтада бирелген гарэп-фарсы алынма-ларына ясалган лексик Ьем грамматик анализны, XIX гасыр ахыры - XX йоз башында ижат ителгэн всэрлэрне ейрэнгвыдв файдаланып була.

Диссертациянец апробациясе

Тикшеренулвр нэтиж;эсе буенча КДУныц еллык йомгаклау конфе-ренциялэрендэ (1999, 2000 еллар), «Россия Иэм Татарстан халыклары: бар-лыкка килуе Ьэм усеше» исемле фвнни-гамэли конференцияде (Элмэт, 2000) чыгышлар ясалды. Матбугатта 4 мекале басылып чыкты:

1. Ф. Кэриминец «Морза кызы Фатыйма» есеренде исем категори-ялэрепен кулланылышы // Языковая ситуация в Республике Татарстан: со-

стояние и перспективы. - В 2 частях. - Ч. II. - Казань: Изд-во «Мастер Лайн», 1999.- 102-103 б.

2. Ф. Карими эсэрлэрендэ синонимнарныц кулланылышы //Материалы Международной научно-практической конференции «Народы России и Татарстана: возрождение и развитие». - В 3 частях. - Ч. 1. - Альметьевск: НАЗА, 2000. - 165-170 б.

3. Кучерелмэ мэгънэнец бер торе буларак метафора //Материалы Международной научно-практической конференции «Народы России и Татарстана: возрождение и развитие». - В 3 частях. - Ч. 2. - Альметьевск: НАЗА, 2000. - 87-90 б.

4. Фатих Карими прозасында индивидуаль-автор фразеологизмнары //Татар теле, эдэбияты, тарихы - уткэне hoM бугенгесе. - Казан, 2000. -236-239 6.

Диссертациянец твзелеше

Диссертация кереш, оч булек, йомгак hoM кушымтадан тора.

Беренче булектэ XIX гасыр ахыры - XX йоз башында Фатих Кэриминец проза эсэрлэре телен устерудэ тоткан урыны курсэтелэ. Татар эдэби теленец торышы, аныц Ф. Кэрими проза эсэрлэрендэге чагы-лышына, диссертациядэ тикшерелгэн проза эсэрлэренэ анализ ясала. Ф. Кэриминец татар милли эдэби телен устерудэге роле яктыртыла.

Икенче булектэ проза эсэрлэрендэге сузлек фондыныц лексик-генетик катламнары курсэтелэ, гомумторки, торек, гарэп, фарсы, рус сузлэренец кулланылу дэрэяфсенэ, мэгънэ Иэм лексик-семантик узенчэлеклэргэ анализ ясала. Эсэрлэрдэ кулланылган купъмэгънэле сузлэр, архаизмнар Ъэм тарихи сузлэр, гади сойлэм Иэм диалекталь лексика, татар эдэби теленец лексик системасын баетуда парлы сузлэрнец урыны, сузлэрнец мэгънэлэре кицэю нэтияфсендэ сузлек фондыныц баюы турында мэгълуматлар бирелэ.

10

вченче булектэ язучыньщ нинди стилистик алымнар белэн эш итуе, л

аларныц куланылышы Ьэм функциялэре курсэтелэ; уз эсэрлэре телен бае-туда автор нинди индивидуаль ижади эшчэнлек курсэткэнлеге ачыклана.

Кушымтада Фатих Кэриминен, сэнгатьле проза эсэрлэрендэ очраган rapen hoM фарсы сузлэренец татарча тэржемэи сузлекчэсе бирелэ; алынма-лар сузлегендэ курсэтелгэн мэгьнэлэреннэн тыш, текстларда кулланылган мэгънэлэре, бугенге кон белен чагышггырып, сузнец грамматик узенчэлеге курсэтелэ.

Беренче булек XIX гасыр ахыры - XX йвз башында Фатих Кэриминец сэнгатьле проза телен устерудэ тоткан урыны

1.1. XIX гасыр ахыры - XX йез башында татар милли эдвби теленец торышы XIX гасыр ахыры - XX йез башы - татар эдэби теле Иэм матур эдэбият стиле тарихында яцару hoM узгэрешлэргэ бай, гаять узенчэлекле, катлаулы чорларныц берсе. Бу узгэреш ижтимагый менэсэбэтлэр, милли кутэрелеш пэм жэмгыятьтэге тарихи вакыйгалар белэн тыгыз бэйлэнештэ бара. Эдэби телне халыкныц ж;анлы сейлэменэ якынайту Иэм пэрьяклап аны шул нигездэ нормалаштыру мэсьэлэсе бетен кискенлеге белэн кен тэртибенэ куела. Яца чор эдэби телне эшкэртуне, норматив грамматикаларны тезуне, сузлек хэзинэсен барлауны Ьэм ©йрэнуне талэп итэ. Эдэби тел нормаларынын, усуенэ Ьэм ныгуына нэшрият, китап басу эшенец кицэюе, матур эдэбият, фэнни пэм публицистик эсэрлэрнец куп кулэмдэ чыгарыла башлавы, шулай ук татар халкынын, тарихы, культурасы Ьэм этнографиясе ныклап ейрэнелэ башлау да нык тээсир итэ. XIX йез эдэби теленец ижтимагый функциясе дэ кицэя: гасырлар буе килгэн традидион язма тел сейлэу теле узенчэлеклэре белэн тыгыз рэвештэ кушыла бара, пэтижэдэ халык тарафыннан кабул ителмэгэн сузлэр акрынлап тешэ, алар урынын халыкнын, уз сузлэре ала бара. Мондый яцарыш, лексик яктан тына тугел, фонетик Ьэм грамматик юнэлештэ дэ кузэтелэ. Элекке язма телгэ хас кайбер узенчэлеклэрне халык телендэ киц таралган сузлэр Ьэм грамматик формалар алмаштыра.

Эдэби теллэр усешен теп ике чорга булеп карыйлар1. Аларныц берсе - язма эдэби телнец барлыкка килу пэм башлангыч усеш чоры. Икенчесе -эдэби телнец тулысы белэн халык сейлэу теленэ нигезлэнгэн, ягъни халык

1 Хаков В.Х. Татар эдэби теле тарихы. - Казан: КДУ ношр., 1993. - Б. 209-210.

теленец эдэби тел функциясендэ йери башлаган чоры. Мондый эдэби тел миллэтлэр формалашу вакытында гына барлыкка кило. Анда бетен халык ечен бердем эдэби нормалар теп урынны били. XIX йезнец башында иске татар эдэби теленец аралашу коралы буларак гомумхалык ихтыяжларып канэгатьлэндерэ алмавы иык сизелэ, чоики бу чорда инде гомумхалык сейлэме формалашып житкэн була. Нэкъ менэ XIX гасырда халык сейлэу теленэ нигезлэнгэн, яцартылган татар эдэби теле усеп чыга.

XIX йезнец ахыры - XX йез башындагы вакыйгалар, башка терки теллергэ Караганда, татар эдэби теленэ аеруча зур йогынты ясыйлар: ул ха-лыкныц жанлы сейлэменэ нигезлэнеп, бетенлэй яца юнэлештэ усе баш-лый, анда сан узгерешлэре генэ тугел, сыйфат узгерешлэре дэ барлыкка килэ, традицион язма тел узенчелеклере органик ревештэ сейлэу теле белен бергэ кушыла. Халык тарафыннан кабул ителмэгэн сузлэр акрынлап телдэн тешеп кала баралар, алар урынын телнец уз сузлэре алалар. Мондый яцарыш лексик планда гына тугел, грамматик аспектта да кузет�