автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Лексико-стилистические особенности поэтического наследия Рудаки

Текст диссертации на тему "Лексико-стилистические особенности поэтического наследия Рудаки"

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

с-

МУХТОРИ КУТБИДДИН

ЛЕКСИКО-СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПОЭТИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ РУДАКИ

Специальность - 10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

НАУЧНЫЙ РУКОВОДИТЕЛЬ: ДОКТОР

ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК, ПРОФЕССОР КАМОЛИДДИНОВ Б.

Душанбе - 2002

Мукдддима..............................................................................*............3

Боби 1. Хусусиятдои услубии таркиби лугавии ашъори Рудакй........14

1.1 .Таркиби лугавии ашъори шоир аз чихдти баромад..................16

1.1.1 .Калима^ои аслй...........................................................................16

1.1.2.Лексикаи икщбосй..........................................................26

1.1.2.1 .Ик,тибосоти сугдй..........................................................27

1.1.2.2.Ик;тибосоти арабй...................................................................42

1.1.2.3.Ицтибос аз забойкой дигар....................................................50

1.2.Таркиби лугавии осори шоир аз ч;ихдти доираи истеъмол.........53

1.2.1. Лексикаи динии ирфонй............................................................54

1.3.Таркиби лугавии осори Рудакй аз чидати обуранги услубй.......61

1.3.1. Лексикаи адабии китобй..........................................................62

1.3.1.1. Лексикаи щоирона...............................................................73

Боби 2. Хусусиятдои маъной ва услубии ашъори Рудакй................86

2.1. Хусусиятх,ои услубии сермаъноии калима^о.............................87

2.2. Мачоз ва навъ^ои он...................................................................95

2.3. Хддафзфи услубии истеъмоли омонимх,о.................................106

2.4. Хусусиятх,ои услубии синонимх,о..............................................109

2.5. Хусусиятх,ои услубии антоним^о.............................................123

2.6. Такрори лугавй ва адцаф^ои услубии истифодаи ондо.г........132

Хулоса................................................................................................138

Фехристи адабиёт.............................................................................144

МУКАДДИМА

Тахдил ва омузиши таркиби лугавй ва услубиёти забони назм дар илми точик таърихи кддим дорад. Ба ин кор хануз лугатнигорону тазкиранависони гузашта икдом намуда буданд. Дар тамоми лугатхое, ки тафсири маънои лугавии калима, тобшщои услубии он зикр мегарданд, барои исботи фикр асосан ба" порчахои назмй ру оварда мешавад. Дар тазкирахо ва асархои назарии адабиётшиносии пешин, ки пахду^ои гуногуни осори бадей, асосан назм, мавриди таджик царор гирифтааст, ба хар воситае дойр ба забони OHX.O сухан рафтааст.

Бояд гуфт, ки осори сардафтари адабиёти классикии точик устод Абуабдуллох, Рудакй барои микдори хеле фаровони ин гуна таълифот аз манбаъхои асосй ба хисоб мерафт. Дар «Лугати фурс»-и Асадии Туей (XI), ки аз аввалин лугатхо ба забони форсии точикй буда, аз лихози замон наздиктарин ва эътимодноктарцн манбаъ барои омузиши осори Рудакй махсуб мегардад, 300 байт аз ашъори Рудакй барои тасдики маънои лугавии калимахо оварда мешавад (1.183,882).

Аз кадимтарин маъхазхои дигаре, ки Рудакй ва эчодиёти уро ба мо муаррифй мекунанд, «Чахор мадола»-и Низомии Арузии Самаркандй ва тазкираи «Лубобулалбоб»-и Мухаммад Авфй мебошанд (1.127,56).

Ба махорати шоирии устод Рудакй Абузироаи Гургонй, Дакицй, Фирдавсй, Носири Хусрав, Рашидии Самаркдндй, Х,офизи Шерозй, Шамси Фахрй, Абдурахмони Ч,омй барин шоирон бахо дода, арзиши сухани уро ба тарозуи заковати худ санчидаанд.

Дар асархои ба санъатхои шеърй бахшидашуда, мисли «Алмуъчдм фи маойири ашъорилач;ам»-и Шамс К^айси Розй, «Тарчумонулбалога»-и Умари Родуёнй, «Х,адоик;уссехр фи

дак,оик,ушшеър»-и Рашидаддини Ватвот (XII) ва чанде дигарон дойр ба санъатх,ои шеърии осори Рудакй сухан рафта, намунах,о аз ашъори у оварда мешаванд. Ба гуфтаи Расул Хрдизода, дар «Тарчумонулбалога» дойр ба 15 санъати бадей, дар <<5£адоикуссезф>> дойр ба 5 санъати шеърй, дар «Мачмаъуссаноеъ»-и Низомиддин Ах,мад дар шарди 3 санъат аз ашъори Рудакй мисол оварда шуда,

ч

«Аммо саноеъи маънавии шеър^ои Рудакй дар китобх,ои илми бадеъ такрибан инъикос наёфтаанд» (1.127,199).

Умуман дар омузиши хдёт ва фаъолият, мадорати сухандонии шоир дар гузашга манбаъх,ои них,оят зиёде маълумот медихднд.

А. Афсахзод дар маколаи худ «Бах,схо оид ба Рудакй дар асри ХУ» (1.51) мету яд, ки: «Маълумоти нисбатан муфассалро аз сарчашмах,ои ин давр оид ба Рудакй аз се асар - «Бах,ористон»-и Абдурадмони Ч,омй, «Тазкиратушшуаро»-и Давлатшох,и

' Самаркандй ва тарчумаи точ;икии «Мач,олисуннафоис»-и Навой ёфган мумкин аст» (1.51,59-60).

Алимардонов А. дар маколаи «Рудакй аз назари донишмандони Х,инд» (1.51) кайд мекунад, ки адибону донишмандоне чун Амин Ахмади Розй дар «Хдфт икдим» (ХУ1), Мухдммадафзалии Сархуш дар «Калимотушшуаро» (ХУ11), Лутфалибеки Озар дар «Оташкада» (ХУ11), Шерхони Лудй, Мир Х,усайндустй Санбхалй, Наввоби Дедлавй, Х,усайнк,улихони Азимободй, Вочидалии Мучмуалй ва муаллифони сарчашмах,ои адабй ва таърихй чун Муллофазлй ва Мирзобеки Хокй дар «Бутхона» (ХУ11), Абдулатифи Гударотй дар «Хулосатушшуаро» (ХУ11), Бахтовархон дар «Миръотулолам» (ХУ11), Хушгу (ХУ111), Хусайни Балгиромй (ХУ111), Содикхони Ахтар (XIX) ва чанде дигар дар асархои худ дойр ба макому шухрати у маълумот додаанд (1.51,79-81).

Дар катори лугат^ои пешиниён, ки аз эч;одиёти шоир дар ондо намуна оварда мешаванд, метавон «Донишномаи Кддархон», «Тухфатула^боб»-и Х,офизи Убахй (ХУ), «Мадорулафозил»-и Файзй (ХУ1), «Фархднги Чдх,онгирй»-и Х,усайни Инчу (ХУ1), «Фар^анги Рашидй»-и Абдурашид Аттаттавй (ХУ11), «Фархднги Онандроч»-и Мухдммад Подшох (XlX)-po ном бурд.

Умуман, тамоми сарчашма^ое, ки дар онх,о мухдвдик;он ва сухансанчони классики форсу точик дар бораи устод Рудакй ' меълумот меди^анд, аз ищо иборатанд:

а) тахаллуси Рудакй ва зодго^и у;

б) оё Рудакй кури модарзод буд?

в) микдори ашъори у чанд буд?

г) дар кадом навъх;ои назм шеър мегуфт?

г) санъат^ои шеърии ашъори у;

д) нуфузи у дар замонаш чй гуна буд?

е) кудрати шеъргуии у чй андоза буд?

ё) дар дарбори кадом шох, хидмат кард?

з) ва них,оят маълумоти лугатх,ое, ки калимах,оро аз ашъори у тафсир медихднд (инчунин ниг.:1.51).

Аз ин миён маълумоти сарчашмах;ои зикршударо дар масъалаи баъзе санъатхои шеърй, ки бо категориями лугавии омонимдо, синонимх,о, антоним^о алодамандй доранд ва маълумоти лугату фархангхоро хамчун маълумоти забоншиносй метавон кдбул намуд, аммо, чунон ки гуфтаи Р. Х,одизодаро дар бораи санъат^ои бадеии ашъори Рудакй овардем, бештарини санъатхои шеърии Рудакй, ба монанди тазоду таднисот, дар асарх,ои адабиётшиносии пешин аз назар дур мондаанд.

Чунончи, антоним аз чидати микдор дар ашъори Рудакй фаровонтарин категорияи семантикй аст, аммо аз чандин асари дойр ба саноеъ таълифгардида, ки Р. Х,одизода зикр кардаанд

(1.127,133-122), танх,о дар «Тарчумонулбалога» як мисол барои тазод - оварда мешавад.

Арзиши лугатх,о дар тафсири маънои лугавии ашъори шоир хеле баланд аст.

Ба ин тарик,, омузиши амив; ва чиддии мероси адабии Рудакй аз нимаи дуюми асри XIX ибтидо гирифта, он хдм аввал аз нигохи адабиётшиносй буд. Зикри дамаи ондоро дар ин 40 лозим намедонем (дар ин бора ниг.:1.92). Дар таърихи омузиши осори шоир кори мукаммалтарин аз чониби донишманди Эрон Сайд Нафисй дар асари сечилдаи «Адвол ва ашъори Абуабдулло "Ч^аъфар бинни Мухаммад Рудакй» (1.182; 1.183; 1.184) анчом до да шудааст. Ин асар тамоми маълумоти то солдои 50-уми асри XX дар бораи Рудакй дастрасро дар бар гирифта, муаллиф му^имтарин масъала^ои бахснокро дар атрофи Рудакй баррасй менамояд. Хидмати Сайд Нафисй пеш аз дама дар шинохти шеъри Рудакй калон аст. У манбаъхои зиёдеро омухта, ашъори шоирро аз абёти омезишёфтаи шоирони дигар, бахусус К^атрони Табрезй (XI), чудо мекунад ва бештар аз 800 байт ашъори Рудакиро дар чилди сеюми асари худ чой меди^ад (1.184).

Мухдккжи дигари эронй Халил Хатиби Ра^бар мачмуаеро ' б о номи «Рудакй, бо маънии вожадо ва шар^и байтх,ои душвор ва бархе нуктах,ои дастурй» (1.173) ба табъ расонида, маънии баъзе калимот ва байт^оро дар повараки ^ар садифа эзо^ меди^ад. Аммо дар ин мачмуа бархе аз абёте, ки Сайд Нафисй ва Абдулганй Мирзоев (1.184 ва 2.6) овардаанд, дида намешаванд ва маънии баъзе калимах,о пурра нестанд. Масалан, муаллиф дар як шеъри Рудакй танхо як маънии калимаи шанушаро, ки «атса» аст, меораду дигарашро зикр намекунад. Х,ол он ки ба маънии дигар мазмуни байт сахедтар мебарояд (1.173,42).

Дар илми филологияи точик кадамх;ои нахустини омузиши хдёт ва фаъолияти Рудакй ба устод Садриддин Айнй мансуб аст. У пас аз ба табъ расонидани тазкираи «Намунаи адабиёти точик» дар соли 1925 мадолаи калонхдчме бо номи «Устод Рудакй» таълиф менамояд. Ба замми арзиши баланди адабиётшиносй дар ин мак,олаи Садриддин Айнй ба ду чидати забонии ашъори Рудакй - кам кор фармуда шудани калимадои арабй ва фаровонии унсурдои забони гуфтугуии мардуми точик дар ашъори шоир, бах,о дода мешавад. Аз чу мл а, у мегуяд: «Забони шеъри Рудакй бисёр содда ва хдмафадм аст, у калимах,ои арабиро бисёр кам кор мефармояд ва аз сухандои форсии точикй хдм бештар соддатарин ва оммафах,мтаринашро чида гирифта ба кор мебарад. Рудакй хошок, дош, хархаша ва. фартут барин калимадои кучагии точикиро хдм ба кор • даровардааст» (1.8,148).

Дар арафаи чашни 1100-солагии зодрузи шоир омузиши падлудои гу ногу ни хдёт ва фаъолияти Рудакй дар дудуди собик, Иттидоди Шуравй хеле авч гирифт.

Соли 1958 монографияи адабиётшиноси точик Абдулганй Мирзоев бо номи «Абуадулло Рудакй» (1.92) аз чоп баромад. Чунон ки Н.О. Усмонов низ дар чунин авдда аст, «Таърихи ами^и омузиши эчодиёти Рудакй, асосгузори адабиёти форсу точик ва шоири бузуртарини асрх,ои 1Х-Х, дар монографияи сечилдаи Сайд Нафисй ва китоби А. Мирзоев «Абу Абдулло Рудакй» баррасй гардида, аммо масъалаи услуб ва воситах,ои бадей кариб тахдил нагардидаанд» (1.109,19).

Худи хдмон сол дар мачмуаи илмии «Рудакй ва замони у» (1.127) мак;олах,ои бех,тарин чоп карда шудаанд. Ин мачмуа як очерки таърихи ва аксаран маколахои адабиётшиносиро дар бар гирифта, як ма^олаи Н.О. Усмонов бо номи «Пословицы и поговорки в поэтическом наследии Рудакй» (1.127) ба услуби шоир

бахшида шудааст. Маколаи ягонаи дар ин мачмуа дойр ба забон батабърасида ба калами забоншинос А.Л. Хромов мансуб аст. Муаллиф дар он, ки « О некоторых словах языка эпохи Рудаки сохранившихся в таджикских говорах верховьев Зеравшана» (1.151,222-225) ном дорад, баъзе калимах,ои дар навохдш имрузаи Масчох,и кухй нигоадошташударо ба монанди олагда, ёристан ' тадлил намуда, собит месозад, ки онх,о хдмон маъних,ои худро то имруз нигох, доштаанд. Дар он сол инчунин дар са^ифа^ои «Шарки сурх» маколадои зиёди забоншиносй дар атрофи мероси адабии устод Рудакй ба табъ расиданд, ки дар ин миён маколах,ои Т. Зеднй «Дар бораи баъзе калимах,ои маъмули устод Рудакй ва муосиронаш» (1.58), А. Носир «Лугати «Мадор-ул-афозил»-и Файзй ва ашъори Рудакй» (1 Л05)-ро ном бурдан мумкин аст.

Мачмуаи дигари илмй, ки бахшида ба 1100-солагии зодрузи устод Рудакй соли 1958 аз чоп баромад, «Устод Абу Абдулло Рудакй» (1.149) ном дорад. Он чадор маколаи илмй ва як маколаи методиро дар бар гирифта, хусусияти адабиётшиносй дорад. Муаллифон бевосита ба масъалаи забон дахолат намекунанд.

Соли 1978 мачмуаи илмии «Ёдбуди устод Рудакй» аз чоп баромад. Дар ин мачмуа низ тандо як макола дойр ба забоншиносй ба табъ расида, ба калами А.Л. Хромов тааллук дорад. Муаллиф хднгоми тахдил кайд мекунад, ки такрибан 1%-и лексикаи осори Рудакиро калимадои сугдй ташкил медщанд (1.51,30).

Дар ин мачмуа масъалаи забони ашъори Рудакй тандо аз хдмин иборат бошад хдм, муаллифони маколах,ои чудогона бо хдр 1 воситае дойр ба баъзе чих,атх,ои услубии ашъори шоир андеша баён намудаанд. Аз чумла, Е.А. Бертелс аз руйи мазмуни баъзе порча^ои осори шоир майли уро ба чараёни карматия тахмин мекунад. Муаллиф дар маколаи «Ещё раз к вопросу о так называемом «карматстве Рудаки»» (1.51) мегуяд, ки «Тамоми масъала^о дар

А

атрофи Рудакй аз руйи маълумоти мавчуда х,аллу фасл шудаанд.... Дар даст сарчашмахои нав надошта дигар пеш рафтан мумкин нест. Манбаи асосй барои пешравй танх,о муайян намудани услуби шоир аст» (1.51,21).

Дастоварди дигари забоншиносии точ;ик дар омузиши хусусиятх,ои лугавию услубии ашъори Рудакй «Фар^анги ашъори Рудакй» (1.106) мебошад, ки самараи зах,мати лугатнигори маъруфи точик Амон Нуров аст. Дар ин китоб муаллиф кушиш намудааст, ки кдриб тамоми калимах,ои осори бокимондаи шоирро эзо^ ди^ад. Маълумоти ин лугат тандо дар баъзе маврид^о аз маълумоти «Фар^анги забони точ;икй» дойр ба маънои калимах,о фарк; мекунад.

Дойр ба ^усну к,убх,и ин лугат дар дохили рисола дар мавриди лозимй мо фикр^ои худро овардаем.

Соли 1989 асари шарщпиноси маъруф И.С. Брагинский бо номи «Абу Абдуллах Джафар Рудакй» ( 1.28) аз чоп баромад. К,исмати «Поэтическое мастерство Рудаки»-ро муаллиф пурра ба услуби баёни шоир мебахшад. Чунончи байта «Дар роки Нишопур дех,е дидам бас хуб, Ангуштаиуро на адад буду на марра» (1.28.37)-ро мисол оварда мегуяд, ки: «Дар чунин шеърх,о мах,з соддабаёнии гуянда аз шиносоии амищ у бо х,аёти дех,к,онй..., каробат бо эчодиёти халк, гувохй до да, дшщати хонандаро ба худ чалб мекунад» (1.28,37).

Дар ин к;исмат И.С. Брагинский инчунин дойр ба к,олаби синтаксисии мисраъ^о, ки ба мазмуни шеър алоцаи узвй доранд, сухан меронад (1.28,44). Муаллиф санъатх,ои шеъриро низ дар ^исмати «Поэтическое мастерство...» тахдил намуда, дойр ба хусусият^ои услубии такрор дар ашъори шоир чанд сухан мегуяд. У бо тахдили такрор байни услуби Рудакй ва Кдтрони Табрезй, ки аз

асар^ои ХУ11 инчониб оид ба ин масъала ба^с меравад, фар^ мегузорад (1.28,66-61).

Таърихи омузиши назарияи лексикаи забони точикй ба кдъри садсола^о рафта мерасад. Ба ин, пеш аз хдма, таълифи лугат^ои ба тафсири маънои лугавии калима^о асосёфта дохил шаванд, дар навбати дуввум асарх,ои адабиётшиносии ба тадк;ик,и санъатх,ои бадей, вазну к,офия бахшидашуда мансуб мегарданд. Агарчи асоси тадкдаоти моро дар таснифоти бобу фасл^ои рисола асарх,ои забоншиносони муосири русу тодик ташкил медихднд, такя ба осори илмии гузаштагонамон низ дой дорад. Масъаладои сермаъной, инкишофи маъно, маъно^ои мадозй дар лугатх,ое чун «Чароги ' х,идоят», «Бурх,они к;отеъ», «Еиёсуллугот» ва чанде дигар хеле чсшиб шарх, ёфтаанд. Мо дар фасли ба сермаъноии калима бахшидаамон дар боби аввал гуфта^ои муаллифи «Гиёсуллугот»-ро дар масъалаи инкишофи маънои калима зикр намудаем.

Дар асар^ои адабиётшиносй бошад, бештар категориях,ои семантикй, чун тазоду таднисот ба тафсил бо мисолдои назм тафсир меёбанд. Чунончи, Насриддини Туей дар «Асосуликдибос» дар фасли 3-юми мак,олати нудум як навъи санъати дамъу та^симро тахдил мекунад, ки айнан ба истилоя;и имрузаи антонимх,ои семантикй мувофиканд: «Зайду Умар дарёянд, аммо яке дар а то, дигаредар бало» (1.145,166).

Ё дар «Хддо икуссехр» санъати мукаррарро чун воситаи муассири услубии як навъи такрор метавон шарх, дод (1.94,122).

Аз ин ру, дар баробари такя намудан ба осори илмй-тадкикотии классикии форсу тодик дикдати асосй хднгоми таълифи рисола ба асар^ои илмии забоншиноей ва услубшиносии муосир дода шуд.

Бахусус, бештар ба асарх,ои дар сохаи услубиёти забон бахшидашудаи В.В. Виноградов (1.33; 1.36), Б.В. Томашевский (1.14),

(1.14), А.Н. Гвоздёв (1.42), А.И. Ефимов (1.50), И.В. Арнолд (1.14), Д. Э. Розентал (1.124), И.Р. Галперин (1.40), асар^ои дойр ба лексикология таълифнамудаи Н. М. Шанский (1.164), Д.Н. Шмелёв (1.167), Л. Пейсиков (1.113), А. Л. Новиков (1.103) ва мацолах,ои гуногуни ба ин мавзуъхо бахшидаи ощо ва му^акдик;они дигар, инчунин ба осори забоншиносони тоцик, ба монанди Н» Маъсумй (1.89), Б. Ниёзмухдммадов (1.101), Д.Т. Точиев (1.138), Б. Камолиддинов (1.63), X,. Мачидов (1.83) ва дигарон такя намуда, мундаричди кори худро ба танзим даровардем.

.Мо кушиш намудем, ки рисолаи таълиф намудаамон бештар ба чщати услубии таркиби лугавии осори Рудакй ва категориями семантикии он бахшида шавад, аз ин ру, дар номгузории баъзе щюмата;ои он калимаи «услуб» илова ва таъкид гардидааст.

Кори илмии мазкур «Хусусиятх,ои лугавию ва услубии ашъори Рудакй» ном дошта, аз мук;адцима, ду боб, хулоса ва федристи адабиёт иборат аст. Дар он бо мак;сади равшантар ва возедтар ифода намудани фикр чадвал ва накщах,о истифода шудаанд.

Боби якум «Хусусиятх,ои услубии таркиби лугавии ашъори Рудакй» номгузорй шуда, бо назардошти умда ва барчдстатарин хусусиятх,ои ашъори шоир ба кдсмат^ои зерин чудо карда шуд:

1.1. Таркиби лугавии осори шоир аз чидати баромад.

Ин кдсмат калимах,ои аслй, икдибосоти сугдй, ицтибосоти арабй ва ик,тибос аз забонх,ои дигарро дар бар мегирад.

1. 2. Таркиби лугавии осори шоир аз цшдти доираи истеъмол.

Дар ин ьдисмат гурух,и калимадое, ки дар осори шоир, аз назари мо, бештар хусусияти услубй зо^ир намудаанд, тахдил гардиданд, ки асосан истилохоти динииирфонй мебошанд.

1.3. Таркиби лугавии осори Рудакй аз чихдти обуранги услубй.

Аз ин нуктаи назар, ба маводи адабиёти хдзорсолаи форсу точик ва акдцаву гуфтахои мухаккикони зиёде дар масъалаи услуби назми аср^ои 1Х-Х, бахусус устод Рудакй, истинод намуда, вожахои адабии китобиро чудо кардем ва унсурх,ои гуйишхои мардумии имрузаро низ дар охири ин к,исмат тахлил намудем. Дар асоси маводи ' адабиёти хдзорсолаи форсии точ;икй, агарчи доираи к�