автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Личные существительные-новообразования в белорусском языке (словообразовательная структура и отношение к системе литературного языка)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Личные существительные-новообразования в белорусском языке (словообразовательная структура и отношение к системе литературного языка)"

БЕЛАБУ-СК1ДЗЯРЖАУНЫ ПЕДАГАПЧНЫ УЬПВЕРСГГЭТ 1МЯ МАКС1МА ТАНКА

УДК 808.26 - 54

ВАРАНОВ1Ч ВАЛЕРЫЙ ЛЕАНЩАВ1Ч

АСАБОВЫЯ НАЗОУН1К1-НАВАТВОРЫ У БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ (СЛОВАУТВАРАЛЬНАЯ СТРУКТУРА IДАЧЫНЕНН1ДАС1СТЭМЫ Л1ТАРАТУРНАЙ МОВЫ)

10.02.01 - беларуская мова

Аутарэферат дысертацьи на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Мшск - 2000

Праца выканана на кафедры беларускага i тэарэгычнага мовазнауства Гродзенскага дзяржаунага ушвератэта ¿мя Яню Купалы

i

Навуковы KipayHÍK - доктар фшалапчных навук, прафесар Сцяцко П.У.

Аф1цыйныя апанешы: доктар фшалапчных навук, лрафесар Антанюк JI.A.:

кандидат фшалапчных навук, дацэнт Блшава Э.Д.

Аргашзацыя-апанент - Гомельси дзяржауны yiiiBcpci rgr шя Ф.Скарыны

Абарона адбудзсцца "21" снежня 2000 г. у 16 гадзш на пасяджэнш савета па абароне дысертацый К 02.21.01 у Бсларускш дзяржауным педагапчным ушвератэце ¡мя Макама Танка (220050. г. Míiick. вул. Савецкая. 18, тэл. 268-79-27, ауд. 482).

3 дысертацьмй можна азндёдпцца у б1бл1ятэцы Беларускага дзяржаунага педагапчнага ушвератэта ¡.мя Максима Танка.

Аутарэферат разасланы »2/« шстапада 2000 г.

Вучоны сакратар савета

па абароне дысертацый w^ " П.А.М1хайлау

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьи. Апошняе дзесяшгоддзе у развщщ беларускай мовы характарызуецца рэзим узрастаннем актыунасщ словаутваральнага працэсу. Прычым гэты працэс адбываецца у пэунай ступеш стыхжна. Вышкам гэтага ёсць тое, што сярод новаутвораных слоу сустракаюцца 1 таюя, што парушшоць словаутваральныя заканамернасщ беларускай мовы. 3 другога боку, паводле сцверджанняу лштстау, «па шырыш, разнастайнасш 1 усёузрастальнай прадукцыйнасщ намшацьн асобау займаюць, бадай, першае месца у лекачнай астэме сучаснай беларускай Л1таратурнай мовы. Яны папауняюцца наватворам1 хутчэй, чым астатняя частка лексш, узятая у цэлым»1. Згаданыя акагнчнасщ якраз 1 абумоул1ваюць актуальнасць выяулення заканамернасцяу утварэння асабовых назоуткау 1 ступеш дастасаванасщ ¡х да словаутваральнай астэмы беларускай лгаратурнай мовы.

Асабовыя назвы на словаутваральным узроуш даследавалкя у беларуск1М мовазнаустве дастаткова шырока, але выразнага акцэнту на ступеш сютэмнасщ розных ¡х тыпау, а таксама асобных адзшак у глабальным плане у даследаваннях не рабшася. Акрамя таго, дачыненш канкурэнцьн пам1ж фарманта\п у асобных працах разглядагйся толью для асобных парау што самае важнае, у гэтых працах у алу чыста храналапчнай прычыннасщ не мапп быць адлюстраваны у дачыненнях пам1ж шэрагам фармантау некаторыя зрух1, што адбылкя за апошняе дзесящгодцзе XX ст. Таму зварот да анашзу дэрывацыйных характарыстык наватворау апошняга дзссяшгоддзя з'яуляецца важным I своечасовым.

Сувязь працы з буйным! навуковымг праграмалп, тэмали. Дысертацыя выканана у межах тэмы «Лекака \ словаутварэнне сучаснай беларускай мовы», якая распрацоуваецца кафедрай беларускага 1 тэарэтычнага мовазнауства Гродзенскага дзяржаунага утверс!тэта ¡мя Яню Купалы 1 упаХ0Д3щь у Дзяржауную праграму фундаментальных даследаванняу на 1996-2000 гг. «Беларуская мова, яе псторыя, сучасны стан I сувяз1 з шшым1 славянсюм! мовам1 (Беларуская мова)» (№ 1001).

Мэта г заданы доследования. Мэта дысертацыйнага даследавання — анал!з новаутворанай асабовай субстантыунай лекспа. Рэагнзацыя пастауленай мэты ажыццяулялася праз вЫрашэнне наступных задачау:

- выявщь у матэрыялах перыядычнага друку 1 слоушках 90-х гадоу не заф!ксаваныя у папярэдшх лексжаграф1чных выданнях асабовыя назоунш;

' Юхо Т.И. Словообразовательные варианты имён существительных в современном белорусском литературном языке: Автореф. Дис. ... канд. фнлол. наук: 10.02.02 - Минск, 1981,- С. 8.

— вызаачыць семантыку асабовых назвау (паводле кантэксту ¡х выкарыстання);

— расклаафшаваць дэрываты паводле словаутваральных тыпау (СТ) 1 мадэляу, а таксама дачыненняу да сва1х слоушкавых адпаведшкау;

— выпрацаваць апхымальную штэрпрэтацьпо словаутваральнай структуры наватворау;

— вызначыць ступень ¡х дастасаванасщ да дэрывацыйнай астэмы суяаснай беларускай лггаратурнай мовы;

— выявщь ступень прадукцыйнасф СТ 1 мадэляу утварэння неалапзмау 1 ¡х магчымую прыярытэтнасць у спуацыях канкурэнцьп з слоушкавыап лексемами

Лб'скт / прадмст даследаваппя. Аб'скт даслсдавання у дысертацьи - новаутвораныя назвы асобы; прадмет разгляду - словаутваральная структура асабовых назоушкау з суфшсавьм фармантамц узаемадачыненш пам!ж СТ-, мадэлям1- 1 фармантам 1 -канкурэнтам!; дэрывацыйныя патэнцьп суфжсау у канкрэтных функциях; родавая карэляцыя у сктэмс асабовых назоушкау; словаутваральная структура фемнпнатывау (тэарэтычны аспект).

Гиютэза. Скарачэнне альбо нескарачэнне дзеяслоунай утваральнай асновы (УА) (1 адпаведна ужыванне альбо неужыванне ¡нтэрфжса -ль-) пры утварэнш назоушкау-агентывау з дапамогшо суфшса -тк залежыць альбо ад яе трывалыгага значэння, альбо ад прыналежнасщ да тага ¡и шшага марфалапчнага класу, альбо ад ступеш, з аднаго боку, выразнасщ унутранай формы дэрывата, а з другога - грувасткасщ яго структуры.

Склад фемшшатывау-наватворау, што узн1кл' пазней за свае мужчынсыя карэляты, мусщь ¡стотна адрозшвацца паводле рэпрэзентацыйнасщ УА ад складу фемшшатывау-наватворау, што узшюп сшхронна з аднаведны.М1 ¡м маскул1натыва.\п, у сшу таго, што узшкненне фемнпнатывау дзвюх названых групау абумоул1ваецца неаднолькавым! фактарамк першыя узп'каючь дзякуючы актыв!зацьй дэрывацыйнай патэнцьп IX уласных УА, а друпя - дзякуючы узшкненшо утваральных маскулшатывау, як бы па шерцьн, нададзенай ¡м апошшмь

Методология / методы праведзенага доследования. Мэта I задачы працы абумовип выбар ашсальнага, супастауляльнага 1 статыстычнага метадау як асноуных, а таксама дыстрыбуцыйнага, пстарычнага 1 эурыстычнага як дадатковых.

Навуковая новина < значнасць атрыманых вынтау. У даследаванш упершышо у беларуск!м мовазнаустве праводзщца сктэматычны анал13 новаутворанай агснтыунай лексш на прадмет дастасаванасщ яе да дэрывацыйнай сктэмы беларускай лкаратурнай мовы. Акрамя таго,

упершышо вызначана дыстрыбуцыя ¡нтэрфшсавых 1 безынтэрфжсавых фармантау на базе суфшса -тк у дачыненш да дзеяслоуных асновау розных марфалапчных класау. Таксама прапанавана 1 абгрунтавана арыгшальная штэрпрэтацыя словаутваральнай структуры фемппнатывау — карэлятау да маскулшатывау на -шчык/-чык, -тк, -ец. Аспрэчаны традыцыйныя погляды на словаутваральную структуру 1 некаторых шшых тыпау дэрыватау, пры гэтым уведзены канцэпт «утварэнне ад альтэрнатыунай асновы». Упершыню зауважала дыфсрэнцыяванасць прадукцыйнасщ мадэляу утварэння фемшшатывау, звязаная з адрозненнем апошшх паводле анхропнасщ/неспгхронпасщ узткнення адносна адпаведных ¡м маскулшатывау.

Практычнае значэнне атръшаиых въиикау. Матэрыял дысертацьп можа быць выкарыстаны пры нашсанш раздзелау па словаутварэнш для падручшкау \ граматычных даведшкау; пры распрацоуцы курсау 1 спецкурсау для ВНУ, звязаных з словаутваральнай праблематыкай, пры стварэнш працау па культуры маулення; пры выдашп 1 перавыданш слоушкау як агульнаужывальнай лексш, так 1 спецыяльнай.

Лсноуныя палажэнш дысертацьп, ятя выпосяцца на абарону:

1. Працэс утварэння неалапзмау у астэмс агентыунай лексш характарызуецца шырынёй пошуку адпаведных мадэляу дзеля дасягнення аптымальнага размеркавання дэрывацыйных сродкау у сферы перадачы значэння асобы.

2. Суфпссы -тк, -ец 1 -ц-а нерауназначныя: -тк недастаткова выразна перадае значэнне асобы; -ец часта ужываецца пры назывании асобы — аб'екта дзеяння \ у назвах асобы адноснага характару, выразна кантрастуючы гэтым з стабшьным значэннем дзеяча, што мае суфжс -ц-а. У апошш час ужывальнасць -гу-а узрастае, што звязана як з адзначанай акал1чнасцю, так 1 з уплывам яш патэнцьп, характэрнай гэтаму суфтсу у МЙ1уЛЫЯ ЭП0Х1.

3. Фемппнатывы, што з'яуляюцца карзлята\п маскулшатывау на -тк, -шчык/-чык г -ец, утвораны ад апошшх з дапамогай фарманта-флексп -а i чаргаванняу к/ц альбо ц/к.

4. Утварэнне фемппнатывау ад канкрэтных тыпау маскулшных УА адбываецца з рознай штэнаунасщо у залежнасщ ад таго, утвараюцца фемшшатывы сшхронна з адпаведным! ¡м маскулшатывам1 щ наадварот.

5. Пры утварэнш фемшшатывау з дапамогай матэрыяльна выражаных суфжсау самым прадукцыйным з апошшх з'яуляецца -к-а, у тым лжу за кошт узнкнення паралельных формау да утварэнняу на -гиа, -ыса, -эса, -цель-нща, -уха, чаму спрыяе яте наибольшая выразнасць яго

семантыю, так 1 нейтральнасць з пункту гледжання экспрэсшна-стылютычнага.

6. У мове кнуюць небшарныя паводле складу кампанентау карэляцьн «маскулпшасць - фемшшнасць», што выклшана актыуным працэсам сшашм^зацьп у с1сгэме асабовых назоунжау, як1 характарызуе сучасную беларускую лггаратурную мову ад пачатку яе фармавання I да гэтагачасу.

Асабкты уклад суккальшка. Дысертацыйная праца створана у вышку самастойных даследаванняу аутара. Артикулы 1 матэрыялы натсаны без удзелу суаутарау.

Апрабацыя выткау дысертацьи. Дысергацыя абмяркоувалася на пасяджэннях кафедры бсларускага 1 тэарэтычнага мовазнауства Гродзенскага дзяржаунага ушвератэта ¡мя Яны Купалы. Асобныя вынш даследавання паведамлялюя на V рэспублшанскай навуковай канферэнцьи «Словообразование и номинативная деривация в славянских языках» (Гродно, 1996); IV м1Жнароднай навуковай канферэнцьи «Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства I л1таратуразнауства» (Вщебск, 1997); лнжнароднай навуковай канферэнцьи «Культура Гродзенскага рэпёну: праблемы развщця ва умовах пол1этшчнага сумежжа» (Гродна, 1999).

Апублтаванасць выткау дысертацыйнага доследования. Па

матэрыялах дысертацыйнага даследавання апублжавана 7 навуковых артыкулау. Агульная колькасць старонак — 46.

Структура / аб'см дысертацьи. Дысертацыйнае даследаванне складаецца з агульнай характарыстьш працы, чатырох раздзелау (яны падзелены на падраздзелы, пункты 1 падпункты), высновау, сшсу выкарыстанай лггаратуры, яю уключае 131 найменне. У дысертацьи змешчаны 2 таблщы 1 5 схемау.

Агульны аб'ём даследавання складае 113 старонак, з ¡х 105 старонак займае асноуны тэкст, 8 старонак — сгис выкарыстанай л1таратуры.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬИ

Раздзел 1 - "Словаутварэнне асабовых назоумкау як прадмет даследавання " - складаецца з двух падраздзелау, у першым з яюх даецца агляд навуковай лкаратуры па праблеме утварэння назвау асобы у беларускай мове, паказваецца ступень распрацаванасщ гэтай тэмы на сучасным этапе. Тут адзначаецца, што у цэлым словаутварэнне гэтай групы слоу дастаткова I рознабакова даследаванае. Але на той падставе,

што апошшя дзесянь, i нават больш, гадоу характарызуюцца рэзкай актыв1зацыяй словаутваральнага працэсу у сктэме беларускай мовы з тэндэнцыяй да пошуку тых словаутваральных сродкау i мадэляу, яюя найбольш адпавядаюць астэме беларускай мовы i падкрэтваюць яе специфику, - робщца выснова, што сам аб'ект ( у нашым выпадку - сютэма асабовых назоушкау) зведвае адчувальныя колькасныя (папауненне) i якасныя змены i таму патрабуе чарговага звароту да сябе.

У друпм падраздзеле падаецца агульная методыка правядзення даследавання, раскрываюцца прынцыпы разгрупавання матэрыялу, паслядоунасць анашзу, назывшоцца крышцы, выкарыстаныя як для збору матэрыялу, так i для суаднясення яго з дэрывацыйнай астэмай сучаснай беларускай лп-аратурнай мовы.

Раздзел 2 — иСловаутварэнне назвау асобы мужчынскага попу» — складаецца з чатырох падраздзелау. У першым падраздзеле разглядаюцца аддзеяслоуныя маскулшатывы.

Гэтая група слоу складае наибольшую частку ад ycix зафжсаваных у дыссртацьп новаутвораных назвау асобы мужчынскага полу. Сярод жа ix caMix найбольш утварэнняу з суфшсам - hík, прычым гэтая марфема далучаецца да уткаРальна'г' дзеяслоунай асновы як правша двума спосабамк альбо з скасаваннем фшальнай частк1 УА (кшп яна завяршаецца адразу коранем) i без удзелу ¡нтэрф1кса, альбо з захаваннем поунай структуры УА i пры дапамозе 1нтэрф1кса -ль-. Першая з мадэляу аказалася больш прадукцыйнай (36 утварэнняу): гэта так1я словы, як, напрыклад, бунтаутк, вершк, выплатит, даследнт, крыуднт, перакладт'к 'перакладчык'. Групу аддзеяслоуных агентывау з суф1ксам -hík з ¡нтэрф1ксавай структурам склала 31 слова: адпачывальнж, афармлялътк, выраблялътк 'вытворца', засядальшк, лшчавальтк, праектавалънт, фрэзавальтк, цкавальтк i íhiii.

Пры нараунашп складу агентывау дзвюх пададзеных групау звяртае на сябе увагу наяунасць у ix дзвюх парау словаутваральных дублетау. Гэта угварэшп адведнт - адведвалыпк i адпачтк — адпачывальтк. Разам з тым варта адзначыць, што шэраг агентывау-наватворау першай групы узшюп таксама як словаутваральныя дублеты да ранейшых утварэнняу з таюм самым суфжсам: ахвяршк - да ахвяравальтк, наведшк - да наведвалътк, пазычшк - да пазычальтк, распаусюдтк - да распаусюджвальтк. Таыя акагпчнасщ прымушаюць даць ацэнку з'яве дублетнасц1 утварэнняу на -hík з ¡нтэрфшсам -ль- i без яго. Вщавочны той факт, што штэрф1кс -лъ-ужываецца у тых выпадках, кал! утваральнай выступав аснова на галосны гук i яна не скарачаецца: абража(цъ) абражалъшк. Кал! ж шфпптыуная аснова завяршаецца зычным гукам альбо скарачаецца да зычнага, то суфжс

-ж'к далучаецца да яе беспасярэдне: скрзб(щ) скрабмк, абраз(щь) абразшк. Ад чаго ж залежыць скарачэнне/нескарачэнне УА? Факты мовы сведчаць, што трывальнае значэнне асновы не вызначае адназначна таго, щ павшна яна скарачацда, як магло б падацца з прыкладау абражалънж I абразшк: параун. будав(аць) (незак, трыв.) -> будаушк; утаймава(ць) (зак. трыв.) —> утаймавальшк. У апошняй пары, якая мае нямала аналагау, да тага ж вщавочная супярэчнасць пам1ж структурнай 1 семантычнай матывацыямк У вышку нашых наз1ранняу можна сцвердзщь, пгго вельм1 важную ролю у скарачэшн/нескарачэнш УА адыгрывае яе прыналежнасць да таго щ ¡ншага марфалапчнага класу. Так, практычна усе асновы 1-га прадукцыйнага класу (як закончанага, так i незакончанага трывання) не скарачаюцца: абагача(ць) абагачалътк; атрыма(ць) —> атрымалъмк. Адваротны уплыу на УА аказвае прыналежнасць дзеяслова да 4-га прадукцыйнага класу: адыходз(щь) -> адыходшк; ваз(щь) —> вознгк.

Амаль пароуну размеркаваны асновы пры утварэнш агентывау ад дзеясловау 3-га прадукцыйнага класу, а таксама 1-га непрадукцыйнага. Выбар скарочанай альбо нескарочанай асновы палягае тут на кампрамюе пам1ж пазбяганнем грувасткасщ структуры дэрывата 1 ¡мкненнем да выразнасш яго унутранай формы, пры змяншэшп якой (выразнасщ) аснова адчувальна страчвае адзнаю дзеяслоунасщ, а вытворны назоушк - адзнаю дзейнай асобы. Тэта можа прыводзщь да набыцця назоушкам1 з скарочанай У А множнай матывацьй (далучаецца як правша атрыбутыуная): балаушк балаваць 1 балауны; зайздросшк <— зайздросцщь 1 зайздросны, зайздрасць. 3 гэтага выншае, што да утварэшш ад скарочаных УА маюць схшьнасць агентывы ацэнкавага характару, а ад поуных УА -тэрмшалапчныя адцзеяслоуныя агентывы. Ул1К гэтых фактарау актуальны I у тых выпадках, кал1 назоушк можна утварыць ад любога дзеяслова пэунай трывальнай пары, асабл1па кал! яе складаюць дзеясловы 1-га 1 4-га прадукцыйных класау (пры выбары першых УА не скарачаецца, пры выбары друпх - скарачаецца). Пры выбары пам1ж апошшм1 часта ул1чваецца таксама фанетычная структура УА. Кал!, напр., перад тэматычным галосным асновы ёсць збег зычных, асабл1ва на санорны, то скарачаць яе нязручна, бо да гэтых зычных далучыцца яшчэ адзш -суф^ксавы н (параун. асвятлялъшк 1 «асветлъшк»), У некаторых выпадках гэта можа прывесщ да аплжацьн 5 зацямнення унутранай формы (параун. апладняпыпк I «аплодшк» ад апладшцъ), у шшых — да дыэрэзы 1 таксама зацямнення унутранай формы (параун. сумяшчальтк 1 «сумесшк» ад сумясцщъ). Наадварот, нязручна выб1раць нескарочаную У А 1-га прадукцыйнага класу замест скарочанай 4-га прадукцыйнага класу, кал! у першай ёсць эпентэтычны л': параун. адпраутк 1«адпрауляльтк»; заяушк 1

«заяулялътк». Падобная атуацыя з л каранёвым (пасельтк \ «насялялъшк»),

Зрэдку пауната/скарочанасць УА адрозшваюць асобу 1 нсадушаулёны прадмет (зшоушк - зтавальтк; узрыутк - узрывальтк; разлучит — разлучалыпк), але устошнвай сувяз! пам1ж дыферэнцыяцыяй УА I дыферэнцыяцыяй семантычнай няма, тым больш што ёсць нямала утварэнняу, што сумяшчаюць у сабе па два значэнш: асвятляльтк, въшчалыик, зшшчачыпк, пашыралыпк, правадтк 1 шш.

3 суфжсам -ец нам! зафжсаваны 32 аддзеяслоуныя маскулшатывы. Найбольш сярод ¡х тых, што утвораны без удзелу штэрфжса (атаковец, лптынговец, страйковец I ¡нш.). Пры утварэнш астатшх суфжс -ец быу далучаны да УА з дапамогаю альбо штэрфжса -ен- (аднауленец, папрауленец 'той, хто папрауляецца' 1 ¡нш.), альбо -н- (адпачывапец, выступанец \ ¡нш.), альбо -ое- (выступовец, вядовец 'вядучы' 1 ¡нш.). Болынасць з пададзеных тут мадэляу характэрныя для дэрывацыйнай астэмы сучаснай беларускай лгаратурнай мовы. Нестандартным! ж з'яуляюцца утварэнш з фармантам -овец: у акадэхпчпых слоунжах да 90-х гадоу аналагау ¡м практычна не было.

32 аддзеяслоуныя маскулшатывы зафксаваныя нам1 1 з суфжсам -ц-а. Значна пераважаюць сярод ¡х безынтэрфжсавыя утварэнш (ахоуца, вандроуца, дбайца 1 ¡нш.), утварэнняу з ¡нтэрфжсам1 -у- 1 -оу- тольга 7 (выхавауца, выступоуца, вядоуца 'той, хто вядзе перадачу, рубрьжу I пад.; вядучы' 1 ¡нш.). Першыя дзве трупы неалапзмау утвораны паводле характэрных для сучаснай мовы мадэляу. Утварэнш ж з штэрфжсам -оу-аддзеяслоуных аналагау у слоунжах не маюць, але нелапчньтп ¡х л^чыць нельга, бо для штэрфжсау, акрамя "структурна-абумоуленага" функцыянавання, "ледзь не больш тыповымГ' з'яуляюцца выпади ¡х ужывання, абумоуленага аналопяй, кал1 "значная частка УА мае у якасщ канцавога суфжса асновы элемент, яга пры утварэнш ¡ншых слоу выконвае ролю штэрфжса"1.

На -шчык/-чык зафжсавана 13 наватворау. Як 1 назвы на -¡¡¡к, яны падзяляюцца на безынтэрфжсавыя (галасоушчык, падробшчык 1 ¡нш.) 1 утвораныя з дапамогаю штэрфжса -ль- (абяцалыичык, звантъшчык 1 ¡нш.).

Акрамя вышэйзгаданых, зафжсаваны нешматлшя утварэнш з ¡ншым! суфжсамк -ар (ваяр, мысляр, святар 1 ¡нш.), -ант (мшынгант, падтсапт \ ¡нш.), -атар (штэгратар, пуб-йкатар \ ¡нш.), -ач (падсмгхач 1 ¡нш.), -ун (вядун 'прарок', нясун), -нак (заляцанак), -бт (свяцьбт), -т-ы (даганяты) 1 ¡нш. Яны утвораны як правша з захаваннем усж

1 Земская Е.А. Интерфиксация в современном русском словообразовании // Развитие грамматики и лексики современного русского языка.- М.: Наука, 1964,- С. 46, 54.

дэрывацыйных заканамернасцяу. Варта только зазначыць, што агентывы на -аты нельга л!чыць аналапчным1 формам тыпу служачы, арыгитаваны, г.зн. утвораным1 ад дзеепрыметшкау шляхам канверсп (як сцвярджаецца у «Беларускай граматыцы»1), бо у таим разе будзе узшкаць супярэчнасць пам1ж значэтшем залежнага стану матывавальных дзеепрымегшкау 1 значэннем суб'екта, а не аб'екта дзеяння вытворнага назоушка.

У друпм падраздзеле другога раздзела разглядаюцца адсубстантыуныя маскулшатывы. Найбольш ¡х зафжсавана з суф1ксам -шк - 25 (бюджэтшк, кангпрактшк, крадзежнт 1 шш.). Як правша, яны утвораны самым натуральным чынам - шляхам беспасярэдняга далучэння cyфiкca да нязменнай УЛ. Пры утварэнш слоу адпачыншк 1 складтк 'пайшчык' ад адпачынак ! склады адбьшося адлучэнне ад УА суфГксау -ак 1 -к-1, але аналап гэтаму у мове ёсць (параун. з абут(ак) абутшк I калод(т) —> калодтк).

Утварэнняу з суфксам -ец (-ац) - 20. Яны падзяляюцца на безынтэрфжсавыя (бязверац, рушэнец 'апалчэнец', чалец 'асоба - член якога-н. аб'яднання' i шш.) 1 штэрфшсавыя (з шгэрф!ксам -ов-(-ав): 61знесовец, навуковец, спартовец 1 шш.; з -_/- - хантыец 'тое, што 5 ханты'; з -ыу- - канадыец). Бсзынтэрфжсавыя неалапзмы утвораны як правша шляхам беспасярэдняга далучэння суфкса да УА, што адпавядае заканамернасцям беларускага словаутварэння. Нестандартна утвоРана слова чалец (<- чзл(яс)), што яуна перашкаджае яго асацыяцьп з сва1м утваральным 1 робщь магчымай асацыяцыю з назоушкам чало 1 шшачытанне сваей унутранай формы (наирошваецца 'той, хто стащь на чале якой-н. аргашзацьп'). Напэуна, таму яно \ не пашыраецца у мове, а замест яго (1 нехарактэрнага для беларускай мовы няпоунагалоснага член) ужываюць словы сябра, супольтк 1 некаторыя ¡вшыя.

Акрамя абвешчаных 20 утварэнняу трэба адзначыць самую адкрытую групу назо^икау - назвы асобы паводле яе дачынення да пэунай аргашзацьн, установы, партьн 1 пад. (грамадовец, капэзэбовец, звяздовец, метрапалтэнавец I шмат ¡нш.). Яшчэ адзначым альтэрнатыуныя назвы жыхароу беларусюх гарадоу: берасцеец, магшёвец, гимелец, мастовец...

3 суфшсам -шчык/-чык зафксавана 12 наватворау (паклёпшчык, птсудчык, сталшшчык 1 шш.). 3 суф1ксам -ар - 8 (кафляр, кшгар, парламантар I шш.). 3 суф1ксам1 -¡к, -авт - 6 (дзяржаутк, незалежшк, шастает 1 ¡нш.). 3 суфжсам -хст - 7 (папул¡ст, энкавэдыст 1 ¡нш.).

' Беларуская граматыка. У 2-х ч. /АН БССР, 1н-т мовгонауства ¡мя Я.Коласа; Рэд. М.В.Бфыла, П.П.Шуба,- Мшск: Навука I тэхшка, 1985.- 4.1: Фаналопя. Арфаэтя. Марфалопя. Словаутаарэнне. Нащск,- С. 276.

5 адсубстантыуных наватворау маюць суфжс -ц-а (аднадумца, аднапакаёуг^а, дзяржауца 'юраушк дзяржавы, дзяржауны дзеяч', тшамоуца, навукоуца), што з'яуляецца не пельм! сютэмным, бо пстарычна суф1кс -ц-а далучауся тольы да дзеяслоуных асновау, што, напрыклад, строга вытрымваецца у польскай мове, дзе дыферэнцыяцыя шматлшх ужыванняу на -ц-а i -ец грунтуецца менавгга на часцшамоунай прыналежнасц1 У А. Тым не менш у слоушках сустракаюцца аналап: eidaeo'tifa, прамыслоуца i iimi.

Нешматлшя утварэнш маюць суфшсы -ант, -эр, -in i нулявы {мШцыянт, гиляхщч, культуролог, партократ i ¡нш.).

У трэщм падраздзеле разглядаюцца адпрыметшкавыя i аддзеепрыметшкавыя маскулшатывы-наватеоры. ЪА з адпрыметшкавых утвораны альбо з дапамогаю суфшса -¡к (17 слоу: адважпт, актыушк, афщыйшк i inrii.), альбо -ец (-ац) (13 слоу: звыштэрмшовец, 'шперац, шараговец i ¡нш.). Словаутваральная структура ycix гэтых дэрыватау мае заканамерны характар. Нешматлшя астатшя неалапзмы утв0Ра!1Ы з суф1ксам1 -ц-а {вярхоуца, адмыслоуца, втавауца), -тк (харобшк), -icm (аутакефал1ст), -ар (заузятар) i ¡нш.

Наватворау, матываваных дзеепрыметткам1 (альбо прыметшкам1 з структурай дзеепрыметшка), нам1 зафксавана толью 4. Усе яны утвораны з дапамогаю суфшса -ец: богаадданец, бранец 'прызыушк', выбранец 'гвардзеец', непрыкаянец.

У чацвёртым падраздзеле анатзуюцца дачыненш памш наватворалп i ix семантычньан адпаведшкам1, утвораным1 з дапамогаю ¡накшых суфшсау, дзеля высвятлення дынамта дачыненняу пам!ж anoiuHiMi. Так, у заф1ксаваных нам1 наватворах суфшс -тк быу ужыты 30 разоу на месцы -шчык/-чык. У палове выпадкау гэта назвы рабочых прафесш. Утчваючы тое, што падобныя назвы з суфжсам -шчык/-чык cTajii замацоувацца у беларускай мове тольи з 30-х гадоу XX ст. i пад уплывам расШскай мовы, а апошняе дзесящгоддзе у развщщ беларускай мовы асабл1ва вызначаецца пурыстычным! тэндэнцьым!, можна сцвердзщь, што разгляданая з'ява адпавядае лопцы сучасных дэрывацыйных працэсау (тым больш што «у беларускай мове амаль да сярэдзшы XX ст. катэгорыя Nomina agentis афармлялася пры дапамозе агентыуных суфшсау -тк i -ар"1).

Што датычыць астатшх назвау на -nii< як заменшкау дэрыватау на -шчык/-чык (тыпу падполыпк, даследшк), то ix узшкненне яшчэ больш матываванае, бо суфжсу -тк "уласщвая семантычная рознахарактарнасць,

1 Гарбачык M.P. Назвы асоб па рамяству i прафесп У беларускай мове: Дыс.... каня. фиал. навук: 10. 02. 02,- MiHCK, 1992,- С. 179.

недастатковая выразнасць значэння"1. Падобную характарыстыку мае у расшскай мове суф!кс -тель2, яи i адпавядае беларускаму "суф!ксу -алъшк"3. I Kani беларускш наватворам выкладшк, грузаадпраушк, даследшк адпавядаюць расшскш угварэнш на -тель (преподаватель, грузоотправитель, исследователь), то тэта яскравы знак таго, што семантычна-фармальныя сувяз1 у нершых больш лапчныя, чым у варыянтах на -шчык/-чык.

Згаданая карэляцыя «pacmcKi суфшс -тель — беларусю -шк» разам з тым, што асабовых утварэнняу на -цель беларусюя слоунш фксуюць усяго каля 40, сведчаць, што з сютэмнага пункту гледжання словы з гэтым суфшсам вельм1 нетрывалыя. Таму, наадварот, вельм1 лапчным! з'яуляюцца утварэнш афармлялыпк, засядальшк, крыудшк, пераследшк, а таксама наватворы i з inuibiMi суфксам! (усяго зафшеавана 23).

Суф1кс -ец найбольш быу выкарыстаны замест -яшн/-чашн (5 разоу). Ва yeix выпадках'- у назвах гарадоу. I гэта вельм! лапчна, бо анатз катайкашм1чнай лексЫ, праведзены даследшкам! па розных рэпёнах, сведчыць, што тыповыя беларусюя катайкошмы маюць у сва1м складзе менавгга суфкс -ец.

Выкарыстанне суфксау -ец i -ц-а замест -шк (адпаведна у 9 i 11 выпадках) таксама дастаткова характэрнае. Незважаючы на тое, што з дапамогаю згаданых суфжсау могуць утварацца дублеты (самагубец, самагубтк i самагубца\ аднадумец i аднадумшк; вынаходца i вьшаходшк; шматлтя пары накшталт тварэц - творца), гэтыя фарманты нельга :пчыць тоесным1 паводле значнасщ. Так, суфжс -шк акрамя асабовых можа афармляць i назвы неадушаулёных прадметау, у вышку чаго магчымае узншненне мнагазначных слоу. У cynpauiy гэтаму назоунш на -ц-а называюць толыа асобу, а на -ец - як правша асобу. Увогуле ж перавага -ец i -ц-а над -шк у працэсе утварэння асабовых назвау заключаедца не столью у небяспецы узшкнення мнагазначнасщ еярод дэрыватау на -шк, а у тым, што мова заусёды ¿мкнецца да найболыпай выразнасц! CBaix сродкау (як i яе носьб1ты), а -ец i -ц-а у гэтым плане пераузыходзяць -шк як суфшс з шырокай i разнастайнай семантыкай. Хаця, улшваючы ранейшую шырокую ужывальнасць -шк для называния рабочых прафесш i факты яе

' Артембнок Г.Л. Становление словообразовательной микросистемы имён существительных в современном белорусском языке (по данным лексикографии XIX - XX вв.): Дис.... канд. филол. наук: 10.02.02-Минск, 1988.-С. 184.

2 Мамрак A.B. Словообразование агеитнвных существительных по связи с исходными глаголами в современном русском языке (конфигурация наименьшего контраста) // Вопросы лексики и словообразования русского языка. Выпуск I.- Фрунзе, 1977,- С. 99.

3 Хацкев1ч В.Б. Суфксальнае словаутварэнне назоушкау, якзя абазначаюць асобу мужчынскага полу у сучаснай беларускай мове // Даследаванш па беларускай i рускай мовах,- Мшск: выд-ва БДУ ¡мя УЛЛенша, 1958 - С. 178.

аднаулення ^у наш час, можна сцвярджаць 1 пра наяунасць для гэтага суфжса сваей шшы у словаутваральнай сютэме беларускай мовы, бо для -ец 1 -ц-а гэтая функция у прынцыпе неуласшвая.

3 увап на тое, што актыуным! канкурэнтали суфшса -и¡к праяуляюць сябе два суфксы - -ец 1 -ц-а, - актуальным з'яуляецца анал1з ¡х уласных узаемадачыненняу у сютэме мовы. Але спачатку варта адзначыць, што кал1 у акадэм1чных слоушках 70-80-х гадоу хаця б аднойчы сустракаюцца усяго 25 утварэнняу на -ц-а (не л1чачы складаных з тоеснай другой часткай), то тольы у нашай працы \х пададзена яшчэ 40! I натуральна, што таю усплёск актыунасщ -ц-а у апошняе дзесящгоддзе не мог адбьщца без «адваявання» некаторых пазщый у суфжса -ец. Што гэта за пазщьп 1 за кошт чаго яны мапн быць «адваяваныя»? Як вышкае з пададзенага нам! матэрыялу, найбольш наватворау на -ц-а аддзеяслоуныя - 32 з 40 (ды 1 слоушкавыя амаль усе таксама). Тып жа аддзеяслоуных назоушкау на -ец малапрадукцыйны, найбольш назоутпю з дапамогаю -ец утвараюцца ад назоушкау, называючы асобу паводле нацыянальнасц], месца жыхарства, дачынення да пэунай аргашзацьп I пад., а таксама прыметшкау. I нават кал} яны маюць дзеяслоуны корань, то нярэдка называюць не асобу-дзеяча, а асобу — аб'ект дзеяння: акружэнец, вылучэнец, навучэнец, паражэнец, абадранец, выхаванег{, любшец (улюбёпец), пасланец 1 шш. А гэтая паЫунасць разам з семантыкай прыпалежнасш этношмау, катайкошмау 1 шш. выразна кантрастугоць з стабьпьным значэннем дзеяча утварэнняу на -ц-а. Таму -ц-а I можа успрымацца менавгга як выразны сродак абазначэння дзейнай асобы. Па-другое, суфжс -ц-а меу значную прадукцыйнасць яшчэ у часы старабеларускай мовы 1 захавау яе як мннмум да 20-30-х гадоу XX ст. За наступныя паустагоддзя колькасць утварэнняу на -ц-а не паспела зменшыцца да крытычнага лшу, I гэты суфкс не перастау успрымацца як натуральны. Разам з тым ён набыу «лёмюя» адзнаю арха!чнасш, а гэта, пры узрослай заштарасаванасш у наш час моваю 20-х гадоу, паспрыяла успрыняццю яго як адметнага, асабл1вага словаутваральнага сродка. Гэтая ж адметнасць, на наш погляд, найбольш прыдатная 'г найлепш можа быць зрзалпаваная пры перадачы значэння асобы, прычым пры называнш асобы у пэунай сацыяльнай функцьп (абвтавауца, вытворца, выхавауца) у адрозненне ад атрыбутыуных назвау (хтрэц), назвау адноснага характару (метрабудавец, аршанец), назвау рабочых прафесш (сартавальтк). Дарэчы, адзнаш арха1чнасш звычайна спрыягоць ужывашпо слоу у высоюм стыл! (параун.: Творца вялтага шчасця — Савецкай зялш чалавек. М.Танк; параун. таксама з роляй славяшзмау у расшскай мове).

Тагам чынам, кожны з трох разгледжаных суфжсау иа падставе сиецыфш сна1х функцый можа прэтэндаваць на сваю уласную шшу у словаутваральнай сютэме. Але пры гэтым трэба мець на увазе, што адрозненш пам1ж гэтым 1 суфжсам] не маюць абсалютна прынцыповага характару, 1 замяшчэнне адным з ¡х другога у гарунку далейшай дыферэнцыяцьп у перспективе магчымае тольга у нешшкай частцы асабовых назоушкау — у тых выпадках, кал! будуць захаваныя умовы пстарычна складзенай гармашчнасщ гукавой I складовай структуры слова, таму што, напр., чик з аднаго боку 1 -ц-а ды -ец - з другога дастаткова розныя у гэтым плане, 1 нямала слоу могуць гучаць гармашчна тольга з канкрэтным суфжсам у сва1м складзе. Дарэчы, гэтым адрозшваюцца I -ц-а з -ец адзш ад другога: утварэнш на -г/-а, на наш погляд, больш гармашчныя як сам! па сабе, так ! у складзе фразы, бо завяршаюцда галосным гукам \ маюць стабшьны нащск па перадапошшм складзе.

Цшава адзначыць выпади (чатыры з пящ) ужывання суфжса -шчык замест -шк у назоушках з канатацыяй неадабральиасщ (плюс адзш выпадак ужывання -шчык замест -¿ст): паклёпшчык, хабаршчык, падробшчык, руйнавалъшчык, сталтшчык (замест сталйпст). Гэтыя факты падкрэшпваюць тое, што суфжс -шчык як паказчык негатыунай экспрэсп заканамерна ушсваецца у сютэму беларускага словаутварэння.

У ваилп з дзесящ выпадкау ужывання -ар (-яр) замест розных шшых суфжсау гэта адбылося, на нашую думку, з мэтаю дадання да семантыю слоу характарыстыга пачэснасш. Такой "здольнасш" суфжса -ар (параун. з -ц-а) спрыяе яго некаторая арха1чнасць.

Раздзел 3 — "Словаутварэнне назвау асобы жаночага полу" — складаецца з трох падраздзелау. У першым абгрунтоуваецца сцверджанне, што шматлжш назвы асобы жаночага полу, якш карэлююць з маскулшатывам! на -¡к, -нгк, -шчыю'-чык, утвораны ад сва1х карэлятау з дапамогаю фарманта-флексп -а з чаргаваннем к/ц. Падставаю для гэта га з'яуляецца наяунасць парау тыпу госць — госця, кум - кума, пан — паня, а таксама распаусюджанасць чаргавання к/ц (напр., пры словазмяненш) ды палажэнне, згодна з ягам "словаутваральны фармант - гэта найменшы у фармальным 1 семантычным плане словаутваральны сродак"1. Такая пазщыя выключае з складу фармантау - утваральшкау фемшшатывау суфжсы -нщ-а 1 -шчьщ-а, што вымагае крытычна паставщца да слоу кшталту натхшцелъшца, тым больш што мнопя з ¡х маюць варыянты на -цель-ка 1 шш. Аналапчна утвораны фемшшатывы - карэляты маскулшатывау на -ец (тольга з чаргавапням! э/0 5 ц/к). Логжа гэтага у

1 Улуханов U.C. Словообразовательная семантика в русском языке и принципы ей описания,- М.: Наука, 1977-С. 8.

тым, што чаргаванне "галосны / 0" адбываецца як пры словазмяненш гэтых маскулшатывау, так 1 пры утварэнш фемшшатывау ад ¡ншых маскулшатывау (каханак каханка). Такая штэрпрэтацыя

словаутваральнай структуры фемшшатывау на -к-а, утвораных ад маскулшатывау на -ец, дадаткова падкрэсл1вае перыферыйнасць фемшшатывау на -ща як карэлятау маскулшатывау на -ец.

У друпм падраздзеле разглядаюцца УА фемшшатывау-наватворау (да апошшх был1 загнчаны I словы з акадэм^чных слоуншау, што выйпип пасля "Тлумачальнага слоушка беларускай мовы" 1977-84 гг., у тым л1ку 1 з дадатку да яго). Анализ прадукцыйнасщ УА паказвае, што найбольш карэктным ён можа быць пры той умове, кал! разглядаць дыферэнцыявана фемшшатывы, якы з'явшся у слоушках сшхронна з адпаведным! ¡м маскулшатывам1, з аднаго боку, 1 тыя, што был! зафжсаваныя пазней за свае мужчынсюя адпаведнш, - з другога. Прычым пры гэтым анашзе наибольшую актуальнасць мае апошняя частка фемшшатывау, бо "сшхронныя" фемшшатывы узшкаюць у мнопм дзякуючы узшкненнго утваральных маскулшатывау, як бы па шерцьп, нададзенай ¡м апошшмь А ва узшкненш "несщхронных" фемшшатывау важную ролю адыгрывае фактар актывЬацьп дэрывацыйнай патэнцьн ¡х УА. У вытку статыстычнага анал1зу выявшася, што найбольшай патэнцыяй у апонппя 20 гадоу характарызавалкя (1 гэтая патэнцыя была у ¡х рэагпзаваная) асновы маскулшатывау на -/ст, на -шчык/-чык 1 на -тк. Акрамя таго, ушчваючы фактычна мнпмальныя Л1чбы адпаведных "сшхронных" фемшшатывау, заслугоуваюць увап колькасць "несшхронпых" маскулшных УА з элементам -р- у суфксах неславянскага паходжання (-ор (-ар)Аёр (-ер), -атар) 1 колькасць УА на -ант, -ан, -ат. Па агульнай жа колькасщ утвораных фемшшатывау у якасщ найбольш прадукцыйных трэба назваць УА на -шчык/-чык, на -1пк, на -ец (ац) (апошшя належаць пераважна да назвау асобы паводле дзяржаунай щ этшчнай прыналежнасщ).

У трэщм падраздзеле анал1зуецца спалучальнасць УА 1 фармантау фемшшатывау-наватворау, разам з чым вырашаецца праблема словаутваральнай структуры асобных групау дэрыватау. Ад значнай болыиасщ УА фемшшатывы-наватворы бьип утвораны з удзелам суфжса -к-а (ад УА на -кт, на -ор (-ар)/-ёр (-ер), невытворных 1 бяссуфжсавых, на -ант/-энт, -ат, -ан, на -цель, на -ак, -ач, на -¡к, на -ар, на -гн, -анш, -чатн, на -т, на -ыр, на -от, на -ыр, на -цяй). Спалучальныя магчымасщ гэтага суфкса здольныя пашырацца, пра што сведчыць узшкненне нестандартных утварэнняу з альтэрнатыунай структурай (траутчка замест юраунща, бягунка замест бягуха). Павял1'чваецца 1 агульная

прадукцыйнасць суфжса -к-а, у тым лку за кошт узшкнення паралельных формау да утварэнняу на -ша, -ыса, -эса, -целъ-тца, чаму спрыяе як наибольшая выразнасць яго семантьш, так 1 нейтральнасць з пункту гледжання экспрэсшна-стьиистычнага. Увогуле ж мадэ:п УтваРэння фемшнатывау на -ша, -целъ-нща, а таксама на -ща ад маскулшатывау на -ец неуласщвыя для дэрывацыйнай сютэмы сучаснай беларускай лгаратурнай мовы альбо займаюць у ёй перыферыйнае становшча. Акрамя -к-а у структуры новых фсмшшатывау ёсць 1 шшыя фарманты. Самы разнастайны набор ¡х зафжсаваны пры утварэнш ад невытворных УА: -к-а, -эс-а, -ыс-а, -щ-а, -оу-к-а, -¡ч-к-а, -т-я (-ын-я), -а.

У працы удакладняецца словаутваральная структура асобных групау дэрыватау. Так, з увап на абвешчаную у першым раздзеле пазщыю у дачыненш да утварэння фсмшшатывау ад маскулшатывау на -ец (нулявая суфщсацыя плюс чаргаванш э/0 1 ц/к) узшкла праблема штэрирэтацьп фшал1 -анка у словах тыпу карэянка, гаранка (усяго ¡х 6). У вышку прапанаваны дзве вереи: 1) гэтыя словы утвораны ад «альтэрнатыуных» асновау *карэянец-, *гаранец- (у таюм выпадку карэец-, горац- для адпаведных фемшшатывау - псеудаасновы) з удзелам фарманта-флексп -а 1 з чаргаваннякн э/0 1 ц/к (працэс ¡х утварэння заснаваны на астэме дэтэрмшацыйна-асацыяцыйных сувязяу пам1ж складшкалп словаутваральнага гнязда 1 аднаструктурным1 дэрыватамГ - схема прыкладаецца); 2) утваральным1 з'яуляюцца сапрауды асновы карэец- 1 пад., а фемшшатывы ад ¿х утвораны з удзелам тых самых фарманта -а 1 чаргаванняу э/0 I ц/к, але з дадаткам структэмы-шфжса -ан- (паняцце упершыню прапануецца у гэтай працы, першая частка яго назвы пазычана" у А.Ц^ханава1).

Таксама у працы даводзщца, што фемшшатывы тыпу матоука, чартоука, хлыстоука 1 тыпу курдзянка, цюрчанка утвораны з дапамогай суфкса -к-а з далучэннем да яго адпаведна штэрфжеау -оу- 1 -ян-(-ан-), а не суцэльных суфжсау -оук-а, -янк-а (-анк-а).

У раздзеле 4 - "Рэалгзацыя родавай карэляцьй асабовых назоушкау" - звяртаецца увага на наяунасць у мове небшарных паводле складу кампанентау карэляцый "маскулшнасць - фемшшнасць", што выклкана актыуиым працэсам сшашмпацьн у астэме асабовых назоушкау. Таюя карэляцьй не могуць быць трывалым!, затое сва!м часовым кнаваннем могуць паспрыяць утварэнню новых бшарных карэляцый. Найболын верагодныя з таих у перспектыве развщця беларускай мовы -"фемшшатыу на -ища - маскулшатыу на -ца (на -ец)". Гэта можна

1 Тихонов А.Н. Морфема как значимая часть слова И Филологические науки,- 1971,- №6 - С. 48.

сцвердзщь на падставе таго, нгго у беларускай мове нярэдюя словаутваральныя сшошмы, адны з яюх маюць суфкс -нгк, а друпя - -ц-а альбо -ец. Пры гэтым суф1кс -ц-а не надта стасуецца з значэннем фемшшнасф (большасць назоушкау на -ца - мужчынскага роду, астатжя у розных слоушках характарызуюцца па-рознаму, 1 такая няпэунасць схшяс жаночыя назвы да больш стабшьных паказчыкау фемшшнасщ), а -шк не зуам выразна вылучае асобу. Таму лапчным1 выглядаюць карэляцьй "маскулшнасць - фемшшнасць", якш хоць 1 выяуляюцца нсадпаведпым1 з гледз1шча сктэмнасщ формам! ш з дачьшепгошз угваральнасщ -вытворнасщ (як, напр., у парах марак - марачка щ модтк - моднща), ш з дачыненням1 кадэрывацыйнасщ (як у пары скакун - скакуха), затое кожны з элементау таюх парау аптымальны у плане выяулення адназначнасщ (адпаведна значэнняу асобы мужчынскага 1 асобы жаночага полу).

Высновы, у яюх падводзщца вышк выкананай працы, складаюцца з шасщ пунктау:

1. Наватворы-маскулшатывы у апошняе дзесящгоддзе узшкагоць найчасцей як сшошмы да слоушкавых адпаведшкау, прычынаю чаго з'яуляецца наяунасць у слоушках утварэнняу, ЯК1Я сваей структурай не адпавядаюць дэрывацыйнай сктэме беларускай лпаратурнай мовы. Пры гэтым жьпзыя словатворчыя працэсы характарызуюцца шырынёй пошуку аптымальных мадэляу утварэння агентыунай лексш, што выяуляецца у значнай колькйсщ словаутваральных варыянтау, прычым узшкненне шэрагу наватворау выклжана зваротам да спадчыны старабеларускай мовы 1 беларускай лпаратурнай мовы пачатку XX ст. [1;2].

2. Найбольш прадукцыйным суфжсам пры утварэнш маскулшатывау у апошш час з'яуляецца -шк (у тым лку ускладнены штэрфжсам -ль-), асабл1ва пры аддзеяслоуным 1 адсубстантыуным утварэнш. Другое месца займае -ец. Дастаткова прадукцыйным (як правша пры аддзеяслоуным утварэнш) з'яуляецца суфшс -ц-а. Сярэднюю ступень прадукцыйнасш выяв!у суфшс -шчык/-чык (без улку вузкатэрмшалапчнтлх назвау рабочых нрафесш, факт нав1зны яюх з-за неабавязковасщ фксацьп у слоушках агульнаужывальнай лекам не паддаецца абсалютна пэунаму устанауленню у межах кароткага тэрмшу). Пры адпрыметшкавым утварэнш найбольш прадукцыйныя суфжсы -¡к 1 -ец. Найбольшай ушверсальнасщо у плане спалучальнасш з УА розных часцшау мовы характарызуецца суфшс -ец. Астагшя суфжсы альбо малапрадукцыйныя, альбо непрадукцыйныя (усяго тагах было заф1ксавана 17), але 1 яны важныя для словаутваральнай сктэмы, бо для асобных спуацый (у сшу спецыфш канатацый, марфаналапчных асабл1васцяу 1 шт.) кожны з ¡х можа быць найбольш прыдатным у параунанш з уам1 астатшм1 [1 ;2].

3. Фемшшатывы, што карэшоюць з маскулшатываш на -¿к, -шк, -шчык/-чык, утвораны ад CBaix карэляхау з дапамогаю фарманта-флексп -а з чаргаваннем к/ц. Тэта выключае з складу фармантау - утваральшкау фемшшатывау суфжсы -нщ-а i -шчьщ-а/-чыц-а. Аналапчна утвораны фемшшатывы — карэляты маскулшатывау на -ец (тольга ужо з чаргаванням1 э/0 плюс ц/к). Такая штэрпрэтацыя ix словаутваральнай структуры дадаткова падкрэсл1вае перыферыйнасць фемшшатывау на -ща як карэлятау маскулшатывау на -ец. У схему адмаскулшных утварэнняу не трапляюць фемшшатывы на -уха, з'яуляючыся кадэрыватам1 маскулшатывау на -уit [3].

4. Утварэнне фемшшатывау ад канкрэтных тыпау маскулпшых УА адбываецца з рознай гатэнаунасцю у залежнасц1 ад таге, утвараюцца фем1н1натывы ciHxpoHHa з адпаведным1 ím m а с кул i н атывам i ni наадварот. 3 "несшхронных" фем1н1натывау-наватворау пераважаюць тыя, што утвораны ад маскулшных УА на -icm, на -шчык/-чык i на -hík\ параунальна вялiкaя (з yBari на мппмальную колькасць адпавсдных "cÍHxpoiiHbix" фемшшатывау) колькасць "нес1нхронных" жаночых назвау, утвораных ад маскул1нных УА з элементам -р- у суф1ксах неславянскага паходжання (-0/3 (-ар)'-ёр (-ер), -атар), а таксама ад УА на -ант, -ан, -am. Гэтыя факты сведчаць пра актытазацыю утварэння фем1н1натывау ад УА з суфксам1 неславянскага паходжання. Па агульнай колькасц1 утвораных фемшшатывау найболын прадукцыйным! з'яуляюцца УА на -шчык/-чык, на -hík, а таксама на -ец (апошшя пераважна этношмы i пад.) [7].

5. Пры утварэнн1 • фем1н1натьтвау з дапамогай матэрыяльна выражаных суф1ксау самым прадукцыйным з aiiomiiix з'яуляецца -к-а, у тым jriKy за кошт узшкнення паралельных формау да утварэнняу на -ша, -ыса, -эса, -цель-нща, -уха, чаму спрыяе як наибольшая выразнасць яго семантьш, так i нейтральнасць з пункту гледжання экспрэсшна-стьпнстычнага. Мадэл1 утварэння фсмппнатывау на -ша, -целъ-тца, а таксама на -1ца ад маскулшатывау на -ец неуласщвыя для дэрывацыйнай cicT3Mbi сучаснай беларускай лкаратурнай мовы альбо займаюць у ёй перыферыйнае станов1шча [1;2;6].

6. У мове юнуюць неб1нарныя паводле складу кампанентау карэляцьй "маску^пннасць - фемшшнасць", што выкл1кана актыуным працэсам сшашм1зацьп у с1стэме асабовых назоун1кау, як i характарызуе сучасную беларускую лггаратурную мову ад пачатку яе фармавання i да гэтага часу. У перснектыве магчымая ix трансфармацыя у новыя бiнapныя карэляцы1, найбольш верагодныя з як!х - "фемш!натыу на -ища — маскулшатыу на -ца" i "фем1н1натыу на -нща - маскул1натыу на -ец." [4].

Асноуныя палажэнш дысертацьй адлюстраваны у наступных

публикациях:

Артикулы

1. Варансипч В. Асабовыя назоушкк шлях да гармони // Полымя - 1997-№1.- С. 294-310.

2. Варанов1Ч В. Праблема асабовых назоушкау у беларускай мове // Гармошя беларускага слова: Падручныя нарысы для журналютау. (Зборк! пазнаньня чысьцпп беларускае мовы. Люты, 1999 г.) / Пад рэд. Ю.Пащопы- Гродна, 1999.- С. 29-34.

3. Варанов) ч В.Л. Да праблемы словаутваральнай структуры назвау асобы жаночага полу // Весшк Гродзенскага дзяржаунага ушвератэта ¡мя Янк! Купалы. Серыя 1. Гуматтарныянавую,- 1999-№2,-С. 130-133.

4. Варанов1ч В. Вандроунща - вандроутпк, вандровец: Пра рэатзацыю родавай карэляцьн асабовых назоушкау // Роднае слова - 2000 - №4.-С. 25-27.

Матэрыялы канферэнцый

5. Варанов1ч В. Асабовыя назоунш з суфжсалп -чык/-шчык \ -тк у сучаснай беларускай лггаратурнай мове // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках: Материалы V респ. науч. конф., посвященной памяти проф. В.М.Никитевича- Гродно, 1996,- С. 183-185.

6. Варановш В. Наватворы-фемшатывы у сучаснай беларускай лггарагурнай мове у адносшах да расшскай I польскай словаутваральных сютэмау // Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства 1 л1таратуразнауства: Зборшк матэр. IV кпжнар. навук. канф.- Вщебск: выд-ва Вщебскага дзяржушвератэта, 1997,- Ч. 1-3.- Ч.1.- С. 90-94.

7. Варанов1ч В. Фемшшатывы-наватворы у беларускай лггаратурнай мове // Культура Гродзенскага рэпёну: праблемы развщця ва умовах пол1этн1чнага сумежжа: Матэр. м1жнар. навук. канф,- Гродна, 2000.- С. 360-364.

РЭЗЮМЭ Вараишич Валерый Леанщавш

Асабовыя назоутш-наватворы у беларускай мове (словаутваральная структура г дачыненш да Ыстэмы липаратурнай мовы)

Ключавыя словы: асабовы назоушк, наватвор, маскулшатыу, фемшшатыу, суфшс, словаутваральны тып, словаутваральная мадэль, словаутваральны фармант, словауптваральная структура, дэрыват, штэрфшс, фармант-флекс^я, скарачэнне утваральнай асновы, чаргаванне гукау, родавая карэляцыя.

Аб'ект даследаванпя - новаутвораныя назвы асобы.

Прадмст даслсдавання - словаутваральная структура асабовых назоушкау з суф1ксавым1 фармантам! (у тым лку тэарэтычны аспект); дэрывацыйныя патэнцьи суфжсау у канкрэтных функцыях; родавая карэляцыя у сютэме асабовых назоушкау.

Мэта даслсдавання - словаутваральны анагю новаутворанай асабовай субстантыунай лексш

Метады даследаванпя: ашсальны, супастауляльны 1 статыстычны як асноуныя, а таксама дыстрыбуцыйны, пстарычны 1 эурыстычны як дадатковыя.

Навуковая нашзна дысертацьн у тым, што упершыню у беларусюм мовазнаустве праводзщца астэматычны анапцз новаутворанай агентыунай лекспа на прадмет дастасаванасщ яе да дэрывацыйнай сютэмы беларускай л1таратурнай мовы. Вызначана дыстрыбуцыя штэрфксавых 1 безынтэрфксавых фармантау на базе суфшса -шк у дачыненш да дзеяслоуных асновау розных марфалапчных класау. Прапанавана арыгшальная штэрпрэтацыя словаутваральнай структуры вялкай групы фемшшагывау. Выяулена, што прадукцыйнасць мадэляу утварэння фемппнатывау звязана з адрозненнем апошшх паводле сшхроннасцУнесшхроннасщ узшкнення адносна адпаведных ¡м маскулшатывау.

Практичная значиасць даследавання - у магчымасщ выкарыстання яго вынкау пры нашсанш раздзелау па словаутварэнш для падручшкау 1 граматычных даведшкау; пры распрацоуцы курсау 1 спсцкурсау, звязаных з словаутваральнай праблематыкай, пры стварэнш працау па культуры маулення; пры выданш \ перавыданш слоушкау як агульнаужывальнай лексш, так 1 спецыяльнай.

РЕЗЮМЕ Воронович Валерий Леонидович

Личные существительные-новообразования в белорусском языке (словообразовательная структура и отношение к системе литературного языка)

Ключевые слова: личное существительное, новообразование, маскулинатив, фемининатив, суффикс, словообразовательный тип, словообразовательная модель, словообразовательный формант, словообразовательная структура, дериват, интерфикс, формант-флексия, усечение образующей основы, чередование звуков, родовая корреляция.

Объект исследования - новообразованные названия лица.

Предмет исследования - словообразовательная структура личных существительных с суффиксальными формантами (в том числе теоретический аспект); деривационные потенции суффиксов в конкретных функциях; родовая корреляция в системе личных существительных.

Цель исследования - деривационный анализ новообразованной личной субстантивной лексики.

Методы исследования: описательный, сопоставительный и статистический как основные, а также дистрибутивный, исторический и эвристический как дополнительные.

Научная новизна диссертации в том, что впервые в белорусском языкознании проводится систематический анализ новообразованной агентивной лексики на предмет её соответствия деривационной системе белорусского литературного языка. Установлена дистрибуция интерфиксальных и безынтерфиксных формантов на базе суффикса -нгк по отношению к глагольным основам разных морфологических классов. Предложена оригинальная интерпретация словообразовательной структуры большой группы фемининативов. Выявлено, что продуктивность моделей образования фемининативов связана с различием последних по синхронности/несинхронности возникновения относительно соответствующих им маскулинативов.

Практическая значимость исследования в возможности использования его результатов при написании разделов по словообразованию для учебников и грамматических справочников, при разработке курсов и спецкурсов, связанных со словообразовательной проблематикой, при создании работ по культуре речи, при издании и переиздании словарей как общеупотребительной лексики, так и специальной.

SUMMARY Varanovich Valery Leanidavich

Personal nouns — neologisms in Belarusian language (wordbuilding structure and relations to the system of literary language)

Key words: personal noun, neologism, masculinative, femininative, suffix, wordbuilding type, wordbuilding model, wordbuilding formant, wordbuilding structure, derivative, interfix, formant-flexion, shortening of building stem, alternation of sounds, gender correlation. Object of investigation - new nominations of persons.

The aim of investigation - wordbuilding analysis of new personal substantive lexicon.

Subject of investigation - wordbuilding structure of personal nouns with suffixal formants (theoretical and practical aspects), relations between formants-rivals, gender correlation in the system of personal nouns. Methods of investigation - descriptive, comparative and statistical as the main ones, as well as distributional, historical, euristic as additional ones. Scientific novelty of the thesis is that for the first time in Belarusian linguistics the systematic analysis of newly created agentive lexicon has been made in order to investigate its relevance for the derivational system of the Belarusian literary language. The distribution of interfixal and noninterfixal formants on the basis of suffix -urn in relation to verbal stems of different morphological classes is defined here. The original interpretation of wordbuilding structure of femininatives correlatives to masculinative ending in -lUHbixZ-Hbix, -niK, -eif is proposed here. For the first time in this work the differenciality of productiveness of the wordbuilding femininative models, which is connected with the difference of the latter because of synchronicity/nonsynchronicity of the origin in relation to corresponding mascul¡natives has been noticed. Practical significance of the investigation lies in the possibility of using its results for making the units on wordbuilding for text-books, manuals and grammar reference-books, for course and • specialised course designing connected with wordbuilding problems, for creating works on the culture of speech, for publishing and republishing of the dictionaries of both commonly used and special lexies.