автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Мамедгусейн Шахрияр (жизнь, среда, творчество)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Мамедгусейн Шахрияр (жизнь, среда, творчество)"

Азэрба|чан Елмлэр Академи]'асы Низами адына ддэбицат Институту

- 1

Э.у'азмасы h угугунда

Есмира Cejфэл гызы Шукурова

MehaMM3flhycejH ILIehpiijap (hajaTU, муЬити вэ ]арадычылыкы)

10.01.03 Азэрба]чан эдэбицаты

фнлолокн ja елмлэри намизади алимлнк дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертасщанын

Авторефераты

Бакы-1998

Иш Азарбщчаи Елмлэр Академщасы Низами адына ддабидат Институтунун Чэнуби Азэрбщчан ддэбицаты шв'бэсиндэ]еринэ ]етирилмишдир. Елми рэЬбэрлэр:

филолокща елмлэри доктору, профессор Т. Э. ЭЬмэдов; филолокэда елмлэри намизэди Н. А. Ризванов Расми оппонентлэр:

филолокэда елмлэри доктору, профессор X. Г. Мэммэдов филолокща елмлэри намизэди И.в.Вэлщев Апарычы тэшкилят:

Э. Рэсулзадэ адына Бакы Девлэт Университети

Мудафие - 1998 -чи ил саат -дэ Aзэpбajчaн Елмлэр

Академщасы Низами адына Эдэби^ат Институтунун нэздиндэ

Д. 004.14.01 Ихтисаслашдырылмыш Шурасынын ичласында ке-

чирилэчэкдир.

Унван: 370143. Бакы, Ь. Чавид проспекти, 31. Академща швИарчи]«. Эсас корпус. V мартаба.

Диссертасща илэ Азэрба]чан Елмлэр Академщасынын Мэркэзи Елми китабханасында таныш олмаг мумкундур.

Автореферат

.<2^.1998 -чи илдэ кендэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш филолокща елмлэри намизади

елми катиби, С.Османлы.

Ишин умуми ceMHjjecH

Муасир Азэрба]чан ше'ринин вэ Иран поетик фикринин кор-кэмли нума]эндэси Cejan МэЬэммэдЬусе]н БеЬчэт Тэбризи ШэЬ-piijap (1905-1988) зэнкин эдэби ирс rojy6 кетмишдир. Фарс поезща-сынын инкишафында вэ jeim зирвэ]э галхмасында ШэЬр^арын хидмэтлэри данылмаздыр. Лакин бунунла белэ, онун догма Азэр-GajnaH дилиндэ japaTabiFbi эсзрлэр, хусусилэ "hejflap6a6aja салам" поемасы милли поез^'анын инкишафына чидди тэ'сир хестэрмиш-дир. ШэЬрщарын ше'рлэри, мэ'лум сэбэблэрэ керэ, Шимали Азэр-ба]чанда узун муддэт мэЬдуд шэкилдэ jajbuiMbiumbip. Анчаг сон ил-лэрдэ 6ejyK шаирин эдэби ирсинин тэдгиг вэ тэблиганэ кениш им-кан japaHMbiumbip.

Диггэтэла.|'игдир ки, сон иллэр A39p6aj4aH эдэби^атшунаслыгында ШэЬрщарын зэнкин поетик ирси диггэт мэркэзиндэ да]анмыш вэ бир нечэ елми тэдгигат эсэринин мевзу-су олмушдур. 1 Бу кун мудафиэ^э тэгдим едилэн диссертас^а да Ьэмин истигамэтдэ атылан невбэти аддымлардан биридир.

Диссертасщада усгад шаирин елми тарчумеде-Иалыны japaTMaFa илкин ca'j кестэрилмиш, онун бэдии ирси, japaдычылыFЫ хроноложи ардычыллыгла тэгдимата чэлб едилмиш, эдэби^атшунаслыгымызда илк дэфэ олараг бутевлукдэ lUahpHjap поезщасында Азэрба]чан халг h9jaTbiHbiH ин'икасы мэсэлэлэри вэ "hejaep6a6aja салам" мэнзумэсинин эдэби тэ'сир даирэси аращдырылмыщдыр.

'Бил лури h AfetiHMU&àhyceJ/i Ulehpujap. Б., Ехм, 1984; Ризванов H. llíoh-pujap поещасында вэттпарвврлик (Нимизвдлик duecepmacujacbi). Б., 1985; К&дикли J. Ulehpufapbiu hvjambi es сенаты. ( Намитдлик duccepmacujacbi ), Б.. 1995;

Мэ'лум олдуту кими, ШэЬризарын анадилли ше'рлэри Азэрба> чан бэдии фикри тарихиндэ хусуси мэрЬэлэ тэшкил едир. Чэнуби Азэрба]чан поезщасынын инкишафында ]ени сэЬифэлэр ачан ШэЬ-рщар сэлэфлэри Низами, Фузули, Нэсими, Хагани, Вагиф кими сэ-нэткарларын поетик эн'энэлэрини Зарадычы шэкилдэ давам етди-рэрэк Aзэpбajчaн ше'рини jYкcэк сэви^э галдырмыщдыр.

Иранда чагдаш фарс, истэрсэ дэ анадилли поезщанын туввэт-лэнмэсиндэ устад шаирин хидмэтлэри елчу]экэлмэздир. ШэЬри-]ар ]ашадыгы hэjarын, ону эЬатэ едэн мадди алэмин, муИитин кер-чэкликлэрини, аб-Ьавасыны орижинал поезда нумунэлэриндэ, елэчэ дэ 'Ъе}дэрбабаЗа салам" мэнзумэсиндэ бэдии сезун гудрэти-лэ чанландырмышдыр. Шаирин руЬуну, вар лыгыиы чулгалазан вэ-тэнпэрвэрлик, халгына, jypдyнa, баба очагына Ьеч вахт эксилмэ-jэн, eлэзимэjэн эбэди, га^ар севкиси- умумбэшэри нэчиб мэЬэб-бэт онун поез^асынын ма]асы иди. Халг Зазычысы, академик Мирза ИбраЬимов ШэЬрщарын вэтэнпэрвэрлик ду)гуларыны, Зурд сев-кисини jYкcэк гн)'мэтлэндирэрэк ]азырды: "ШэЬри]'арын вэтэн мэ-Ьэббэтини, вэтэн ду)>усуну экс етдирэн ше'рлэриндэ вэтэнпэрвэрлик ду^гулары бе]ук емосионал чошгунлуг, дэрин ич-тимаи мэ'на, фикрин вэ Ьиссин вэЬдэти шэклиндэ экс едир. Бутун мутэрэгги, Ьуманист сэнэткарларда олдугу кими, ШэЬрщарда да вэтэнпэрвэрлик ду]гулары умумбэшэри дуЗгуларла вэЬдэт тэшкил едир. Вэтэнин азадлыг вэ сэадэт Ьэсрэти, догма халгына мэЬэб-бэт бутун башга халглара олан мэЬэббэтин, умумбэшэри Ьисслэ-рин ифадэси кими сэслэтф".1 ШаИри^ар japaдычылыFындaкы дэрин лирика, парлаг миллилик, Ьэгиги хэлгилик, мэзмун вэ мэ'на долгунлугу, а]дын дил вэ орижинал услуб, о та_щы-бу та]лы Азэр-ба]чан, Иран, Ираг, Турк^э, Италвда, Инкилтэрэ, МДБ елкэлэри-

' Ибракимов М. Не/'д#рбаба шаири, "ддэбицат во итосшшт"гнз; 12 сеипу'абр 1968, N38

нин бэ'зилэриндэ, бир сезлэ, дуч'анын турк халгы ]'аша]ан эразилэ-риндэ охучуларын вэ алимлэрин диггэтини чэлб егмишдир. Шаир-эдэби|]атшунас алим Ь. Буллуринин MэhэммэдhYcejн ШэЬр^ара Ьэср етдщи монографи]асында jaздыFы кими:"ШэЬри]ар гэлэми-нин ]аратдыгы рэнкарэнк вэ чохчэЬэтли сэнэт инчилэриндэ габаг-чыл ичтимаи-сщ'аси иде]аларла jaнaшы, Шэрг д\туасынын мусибэт-лэри дэ эксини тапмышдыр.

ШэЬри]ар эн'энэви гэзэл шаириндэн реализмин зирвэлэринэ ]уксэлэн бир сэнэткар кими узун вэ чэтин ]арадычылыг Золу кеч-миш, зэнкин эдэби мэктэб Зарагмыщдыр."1

Тэдгигатын актуалльдеы. Азэрба]чан эдэби^атынын поезда го-лунун тарихи чох гэдимдир. Милли ше'римизин Хагани, Низами, Гевеи Тэбризи, Саиб Тэбризи, Хатиб Тэбризи, Нэсими, Фузули, Вагиф, Сабир кими кориф^лэри ©лмэз эсэрлэр ]аратмышлар. XX эердэ классик эн'энэни зэнкинлэщдирэн ШэЬрщар ез ]арадычы-лыгы илэ Азэрба]чан ше'р чэлэнкинэ элван чичэклэр бэхш едэрэк ревнэг верди. Шаирин бэдии ирси ^алныз проблемлэрин зэнкин-лщи илэ де]ил, ¿уксэк Иуманист вэ вэтэнпэрвэр пафосу илэ ejни за-манда поетик сэнэткарлыгы илэ сечилир. ШэИрщарын ]арадычы-лыгынын Азэрба]чан эдэби^аты тарихиндэ ]ени эдэби Ьадисэ кими пумэтлэндирилмэси тэсадуфи де)илдир.

ШэЬр^ар халг шаиридир. Онун эсэрлэриндэ деврун сосиал му-Ьити, мустэмлэкэ шэраитиндэ }ыиа)а.н халгын ичтимаи, игтисади вэ стуаси керчэкл^и, синфи зидди^этлэри ез эксини тапмышдыр. ШэЬрщар деврунун муЬум ичтимаи-сщаси мэсэлэлэринэ мунаси-бэтини билдирмэклэ ]анашы, Азэрба]чан халг Ьэ]'атыны, мэишэти-ни, милли адат вэ эн'энэлэрини, милли-мэ'нэви тарихи ]аддашы-

1 Биллури К МаИямиадИусе/н Шыкри]ар, Бакы, Ел и, 1984, с. 148

ны, психолоюуасыны сэнэткарлыгла тесвир етмишдир. ШэЬрицар поези]асы долгун иде^а мэзмуну илэ Ьэмишэ актуалдыр.

Тадгигатын об}екти МэЬэммэдЬус^н ШэЬрщарын ЬэЗаты, эса-сэн туркчэ Заздыгы эсэрлэри, о чумлэдэн "hejдэpбaбaja салам" по-емасы вэ онун ]арадычылыгы Ьаггында дэрч едилэн ресензща, ел-ми мэгалэ, китаб вэ монографик эсэрлэр, ejни заманда шаирин эсэрлэринэ Ьэср олунмуш нэзирэ, чаваб вэ тэхмислэрдир.

Тадгигатын эсас мэгсэд вэ вазифалари Азэрба]чан эдэби^аты-нын чэнуб голунун дирчэлишиндэ, анадилли поезщанын инкиша-фында бе]ук ролу олан ШэЬрэдарын hэjaтыны, туркчэ jaздыFЫ эсэрлэрини чагдаш эдэби^атшунаслыгын тэлэблэри контекстиндэ арашдырмаг, эдэби тэнгидин онун ]арадычылыгына мунасибэтини г^мэтлэндирмэк, эдэбидат тарихиндэ шаирин мевге]ини, эдэби тэ'сир даирэсини, Зерини муэ^энлэшдирмэкдир. Тэдгигатын муЬум вэзифэлэриндэн бири дэ шаирин эсэрлэринэ муасир тэлэблэр сэ-ви^эсиндэн об]ектив пумэт вермэк, бу сэнэт инчилэринин, башлы-часы исэ "Ье|дэрбаба]а салам" мэнзумэсинин Дахын Шэрг вэ Азэр-ба]чан эдэбищатынын инкишафына кестэрди]и тэ'сирин сирлэрини узэ чыхармагдыр.

Тадгигатын нэзари вэ методоложи асасы. Тэдгигат просесиндэ тарихи-муга]исэли вэ тиположи методлара эсасланан эдэби^атшу-наслыг мэктэблэринин, поетика саЬэсиндэки тэдгигатларын тэч-рубэсиндэн истифадэ едилмишдир. ШэЬрщарын поетик ирсинин пцмэтлэндирилмэсиндэ бэшэри есгетик ме^арлар эсас зэмин олмушдур.

Диссертасщанын нэзэри-методоложи эсасыны тарихи-эдэби, нэзэри вэ тиположи тэИлил усулу тэшкил едир. Муэллиф ез тэдги-гатында дуща эдэбицатында лирик жанрын тэдгиги тэчрубэсин-дэн бэЬрэлэнмиш, керкэмли эдэби^атшунас вэ тэнгидчи алимлэ-

рин ШэЬр^ар вэ онун Зарадычылып>1 Ьаггында с^лэдиклэри дэ-]эрли нэзэри фикирлэрэ истинад етмишдир.

Тэдгигатын елмн ]енил^и. Ишин елми ]енил!ци эсасэн мевзунун гсуулушу вэ эЬэми^эти илэ шэрглэнир. Диссертасгца ШэЬри}арын Ьэ]аты, муЬити, эсэрлэринин нэшри вэ ]арадычылыгынын тэдгиги тарихи, эдэби тэ'сир даирэси Ьаггында илк эЬатэли тэдгигат ишидир. Индгуэдэк шаирин japaдычылыFЫнa Ьэср олунмуш тэдги-гат эсэрлэриндэ онун ирси мухтэлиф jвндэн пумэтлэндирилмиш вэ дэ]эрли фикирлэр се]лэнмишдир. Диссертант бутун бу елми фикирлэри тэЬлил сузхэчиндэн кечирэрэк саф-чурук етмиш, ШэЬри]арын hэjaт вэ ]арадычылыгыны дэврун ичтимаи сщаси Ьадисэлэри контекстиндэ арашдырмыш, бир сыра Зени гэнаэтлэрэ кэлмишдир. Шаирин эсэрлэринин нэшри вэ тэдгиги тарихиндэн бэЬс едэркэн диссертант Азэрбаз'чан , Иран, Ираг, Туркщэ, Алмашца, Италика, Инкилтэрэ вэ дикэр елкэлэрдэ ШэЬри]ар Ьаггында дэрч олунан чохлу елми, публисистик вэ бэдии материалы тэЬлил етмиш, ШэЬри]ар ирсинин За^ылма вэ тэ'сир даирэси Ьагда кениш елми тэсэввур ]арада билмишдир. Бу заман ШэЬри]ар Зарадычылыгынын ичтимаи эЬэми^эти, онун Азэрба]чан халгынын милли-етник дуигунчэлэринин, Ьэ]ата бахышынын бэдии кузкусу олмасы барэдэ конкрет факт вэ дэлиллэрин эсасында муэ^'эн тэсэввур ] ара да билмишдир. Ьэмин тэЬлил вэ арашдырмалар ШеИр^ар ]арадычылыкынын ичтимаи тэ'сиринин вэ хэлги кеЗфицэглэринин елми тэсдигинэ дэ хидмэт едир.

ШэЬри]арын 'ЪедербабаЗа салам" поемасы Ьэм дэ автобиографик эсэри кими диссгртасщада кениш тэЬлил едилэрэк АзэрбаЗчан поетик фикринин инкишафында, халгын милли дилинин, адэт-эн'энэлэринин горунмасында вэ бэдии тэчэссумундэ ролу елми шэкилдэ эсасландырылмыщдыр. Бу

поема]а ^азылан чохса]лы назирэ вэ чаваблар да тэЬлил олунараг ШэЬрщар эдэби мэктэбинин japaнмa просеси, онун эЬатэ даирэси вэ тэ'сири алтында jaзылaн эсэрлэрин идeja-ecтeтик мэзи^этлэри вэ езунэмэхсус хусуощэтлэри узэ чыхарылмышдыр.

Диссертант, шаирин тэкчэ анадилли japaдычылыFыны де]ил, Ьэм дэ фарсдилли эсэрлэринин тэдгиг тарихини тэЬлил етмиш, Иран эдэбидатында, фарсдилли поезщанын инкишафында ШэЬри]арын хидмэтлэри Ьаггында долгун елми тэсэввур ]аратмышдыр. Е^и заманда ШэЬр^арын Ьэр ики дилдэ олан эсэрлэринин мухтэлиф елкэлэрдэ, мухтэлиф диллэрдэ нэшри Ьагда да муэдэн тэсэввур japaдa билмищдир.

Тэдгигат заманы, Зери кэлдикчэ дикэр арашдырычыларын ШэЬрщар Ьагда олан фикир вэ мулаЬизэлэринэ истинад едэн диссертант онларла елми мубаЬисэлэрэ дэ кирмиш, бу заман езунун ирэли сурду|у тутарлы фикирлэри, факт вэ мула1шзэлэрлэ эсасландыра билмишдир.

Диссертант кэркин ахтарыш вэ арашдырмалар нэтичэсиндэ шаирин елми тэрчуме]И-Ьалыны эввэлкилэрдэн фэргли, эЬатэли иш-лэмиш, ШэЬр1уарын Ьэ]ат сэЬифэлэрини вэ Зашантыларыны гэлэмэ алмыш, XX эсрин сез дуЬасыны орижинал тэгдимата чалышмышдыр.

Ишин апробаодасы. Диссертасща АзэрбаЗчан ЕА Низами адына Эдэбиуат Институтунун Елми Шурасында муэцэнлэщдирилмиш вэ Ьэмин институтун Чэнуби АзэрбаЗчан эдэби^аты ше'бэсиндэ баша чатдырылмыщдь1р. Тэдгигатын эсас муддэалары диссертантын "ШэЬри]ар поезщ'асында халг Ьэ]аты" (1996) вэ "Мэ-hэммэдhycejн ШэЬри^ар (Ьэ^аты, муЬити вэ ]арадычылыгы)" (1998) китабларында вэ деври мэтбуатда мевзу илэ элагэдар чап олун-муш мэгалэлэриндэ ез эксини тапмышдыр.

Тэдгигатын гурулушу. Мввзу, проблем, мэгсэд вэ вэзифэлэрин-дэн асылы олараг тэдгигат иши киришдэн, уч фэсиддэн, нэтичэ-дэн вэ истифадэ олунмуш эдэбиуатын ацаИысындан ибарэтдир.

Ишин всас мвзмуну

Диссертаау'анын кириш Ьиссасиндэ сечилмиш мввзунун актуал-лыпл эсасландырылыр, мэгсэд вэ вэзифэлэри, елми jeHnrinjn Myaj-^энлэшдирилир вэ елми, тэчруби дэЗэри кестэрилир.

Биринчи фэсил —"ШэЬрщарын hajaTbi, муЬити, бэдии ирсинин нэшри вэ тэдгиги" — ики белмэдэн ибарэтдир.

"ILIahpitjapbM hajaTbi, дввру вв эдэби муЬити" адлы биринчи бэлмэдэ шаирин hajaTbi, сэнэт алэми, ону "XX эсрин классики" сэ-ви_цэсинэ чатдыран эдэби муЬит имкан дахилиндэ арашдырыл-мышдыр. Белэликлэ, диссертант ШэЬрщарын елми тэрчуме]и-Ьа-лынын кэлэчэкдэ даЬа мукэммэл ]арадылмасынын буневрэсини rojMynwyp.

ШэЬри]ар 1905-чи илин баЬарында Чэнуби Азэрба]чанын Тэб-риз шэЬэриндэ догулмушдур. rejfl едэк ки, шаирин до кум тарихи илэ банты эдэбидоатшунаслыгда мухтэлиф версщалар, мулаЬизэлэр мввчуддур. ШэЬри}арын h9jar вэ ]арадычылыгындан бэЬс едэн танынмыш алимлэрдэн Г.Бегдели, Ь.Мэммэдзадэ, Ь.Буллури, Э.1.Акпынар, Э.Атэт, .Г.Кэдикли, Э.Дэслте]б, J.LLIejria, Л.ЗаЬид, Э.ЗэЬри, Р.Султанов, С.Э.Халхали, Э.СэрЬэнки, B.hycejuoB вэ башгалары- онун догум тарихи кими мувафиг олараг 1904,1905, 1906, 1907, 1908-чи иллэрдэн бирини костэрмишлэр. Анчаг биз, Н.Ризвановун да ге^ етд^и кими, устадын "Дэр xaHeje тэгдир" гэзэлиндэ jаздыгы :

Мин уч и$рими дердун фэрвардин а)ында вмрумдэн гырх илдэн артыг кечмо]иб анчаг гочалмышам, -1

б^тинэ эсасэн онун мэЬз 1905-чи илин баЬарында лущ^'а кэлдщи гэнаэтиндэ|ик. Тэбриздэ, танынмыш вэкил олан атасы Ьа-чы Мира га Хошкинаби аилэсини 1905-1911-чи иллэрин мурэккэб ичтимаи-иуаси Ьадисэлэр бурулганына чеврилмиш шэЬэрдэн ата-баба зурдуна -Аббас маЬалынын Хошкинаб кэндинэ кэчурмуш-дур. ШэЬриЗарын ушаглыпл Хошкинаб вэ она битишик олан Га-]ышгуршаг, Гарачэмэн, Гыпчаг кэндлэринин фусункар гсунунда кечмишдир. МэЬэммэдЬуаун илк тэЬсилини Хошкинаб кэндиндэ деврунун савадлы, хе]ирхаЬ, кэнд эЬлинин бе]ук еЬтирам вэ Ьер-мэт бэслэди]и Молла ИбраЬимдэн алмышдыр. Сонра исэ Тэбриз-дэки "Фу)узат" вэ "МуттэЬидэ" мэдрэсэлэриндэ ибтидаи, Фирдов-си орта мэктэбиндэ — "МэЬэммэди^э"дэ натамам орта тэЬсил ал-мыш, эрэб, фарс, франсыз диллэрини е]рэнмиш, Низами, Ьафиз, Сэ'ди, Саиб вэ б.-нын эсэрлэрини дэриндэн муталиэ етмищдир.

Кэнч ШэЬри^ар 1921-чи илдэ тэЬсилини давам етдирмэк мэгсэ-дилэ ТеЬрана кедир вэ дарулфунуна ]азылыр. 1924-чу илдэ исэ ТеЬ-ран Тибб Университетинин тибб факултэсинэ дахил олур. МэЬэм-мэдЬусдн илк ше'рлэрини бурада гэлэмэ алыр, эдэби алэмдэ та-нынмага башла]ыр. Бу иллэрдэ о, ТеЬранын керкэмли елм, мэдэ-ницэт хадимлэри-Эбулгасым Шэ^ар, Лутфулла ЗаЬиди, Ьэбиб Сэлмаси, Устад Гэмэр-ул-мулк Вэзири, Мэлиуш-шуэра БаЬар, Ариф Гэзвини, Ирэч Мирзэ вэ б. илэ ]ахындан таныш олур.

Университетдэ охуЗаркэн Сурэ^а (о, гызы Пэри дэ чагырырды) адлы бир гыза вурулур вэ севкилисинин ]ашадыгы мэЬэллэнин адына у]рун олараг ше'рлэрини БеЬчэт тэхэллусу илэ ]азыр.

' "Едм вэ Ищат" журн., N° 4, 1984, с.ЗО

Сонралар кэнч шаир Ьафизин диванындан езунэ "ШэЬри]ар" тэ-хэллусуну сечир.

1929-чу илдэ Мэлик уш-шуэра БаЬар, Пежман Бэхлу'ари вэ профессор Сэид Нэфисинин мугэддимэлэри илэ шаирин илк ше'рлэр штабы -"Диванча" нэшр олунур.

1929-чу илин За]ында ШэЬри^ар ТеЬрандан, ичтимаи-ауаси му-Ьитдэн, деврун мутэрэгги зи]'алыларындан узаглашдырылыр, ]э'ни кэлэчэкдэ баш верэ билэчэк Ьэрэкатын тэканверичи гуввэлэрин-дэн бирини арадан кетурмэк мэгсэди илэ истибдад режими тэрэ-фиидэн Нишабура суркун олунур. ШаЬын гоЬуму Чырагэли хан шаирин севкилисинэ саЬиб олур, взуну исэ ТеЬрандан дидэркин са-лыр. ШэЪрщар бу ЬадисэЗэ, накам ешгинэ "БеЬчэтабад хатирэси", "Пэри", 'Ъэзин налэлэр", "Ешгин интигамы", "Ке]нэ]ин гохусу", "Гэмли мусиги", "Одда з'анан пэрванэ", "Сэфэрдэки а]'", "Инди ни-¡э", "Итмиш Дусиф", "Интизар", "Элим этэ)инэ", "Мэним игбалым" вэ с. эсэрлэр Ьэср етмишдир. 1934-чу илдэ Хорасан ]арагларынын бириндэ суркундэ икэн шаирин атасы Мирака Хошкинаби вэфат едир.

Умумиуэтлэ, 1930-40-чы иллэрдэ баш верэн узучу Ьадисэлэр— суркун Ьэ]аты, атасынын елуму, онун дэфнинэ кэлмэ]э белэ изн ве-рилмэмэси, эзиз достларынын иткиси, илк мэЬэббэтинин угурсуз-лугу, ел-обадан 8 иллик фасилэсиз а]рылыг вэ эн нэЬаЗэт, ]оручу Ьесабдарлыг иши ШэЬрщарын агыр хэстэлэнмэсинэ, психоложи сарсынты кечирмэсинэ сэбэб олур. Анасы Кввкэб ханымын нэва-зишли, Ьэзин сэслэ се]лэди]и хатирэлэрин, бататы, нап»ш вэ дас-танларын сеЬрли гуввэси, тукэнмэз ана шэфгэти хэстэ ШэЬрща-рын дэрдинэ мэлЬэм олур. Шаир ^енидэн поезда алэминэ га]ы-дыр.

"Азэрба]чан", "Эзиз Азэрба]чаныма хитаб", "Гаранлыг кечэ-лэр", "Е]нште]нэ пе]гам", "Сталинград гэЬрэманлары" эсэрлэри

мэЬз 40-чы иллэрин мэЬсулудур. Анасынын ушаглыг чаггаары илэ баглы хатырламалары, кеврэк ла]па вэ охшамалары, нагыл вэ дас-тамлардакы Ьадисэлэрин сирли чазибэси ШэЬрщарын бе]ниндэ,

ДуШуНЧЭЛЭрИНДЭ ДЭрИН ИЗЛЭр ГО^ур, руЬуну бу ИСТИГаМЭТДЭ К9КЛЭ-

]ир. Шаир бутун турк дун^асыны еЬтизаза кэтирэн, диллэрдэ эзбэр олан мэшЬур "Ьещэрбаба^а салам" мэнзумэсини мэЬз бу руЬда, догма туркчэдэ ]азыр вэ санки анасынын, гоИум-гардашынын, ел-обасынын гаршысында вэтэндашлыг борчуну ]еринэ ]етирир.

1952-чи илдэ ШэИр^арын анасы Кевкэб ханым ТеЬрандакы Ьазартэхттаб хэстэханасында вэфат едир вэ атасынын у]удугу Гум шэЬэриндэ дэфн олунур. Бу агыр иткидэн сонра о, ТеЬраны тэрк едир вэ Тэбризин Мэгсудидэ мэЬэллэсиндэ кичик бир ев алараг ора]а ^1гышыр. Зираэт банкында ишэ кирир. 1953-чу илдэ бибиси гызы Эзизэ илэ евлэнир вэ бу издивач нэтичэсиндэ Шэ11ризад, Mэpjэм, Ьади дун]а]а кэлир. Арвады Эзизэ ханым 1975-чи илдэ дущасыны дэ]ишир. ШэЬри]ар аилэ hэjaтындa баш верэн бу агыр Ьадисэни сон нэфэсиндэдэк унутмурду.

Бутун мэ'нэви сарсынтылар вэ хэсгэлик ШэЬрщары гэлэмдэн а.)ыра билмир. О, догма ана дилиндэ елмэз сэнэт инчилэри japaдыp. "Заман сэси", "Инсансаз ингилабымыз", "АллаЬ бо^агы", "Туркун дили", "Дэр^а елэдим", "0)ун олдуг", "Инсу чин", "Ьара гачсын инсан?", "Мэ'лул ]азыг ндлвсин?', "Чан алыр инди", "Иман илэ кетди" вэ с. эсэрлэри илэ Aзэpбajчaн поетик фикринин уфуглэ-рини кенишлэндирир. БвjYк шаир 1988-чи ил сен^абрын 18-дэ МеЬр хэстэханасында вэфат едир.

Диссертаси]ада ШэЬрщарын japaдычылыгынын дерд деврэ (1905-1930; 1930-1943; 1943-1975; 1975-1988) бвлунмэси бу ирсиндэ-риндэн в^рэнилмэсинэ имкан japaтмышдыp.

"Бадии ирсинин нэшри вэ тэдгигн" белмэсиндэ шаирин 1929-чу илдэ ТеЬранда чап олунмуш илк ше'рлэр топлусу-"Диванча"нын

чапындан башламыш сон двврлэрдэ чыхан китабларына гэдэр нэшр тарихи вэ тэдгиги кениш шэрЬини тапмышдыр. Диссертант ШэЬр^'арын мумкун гэдэр бутун чап эсэрлэрини тэдгигата чэлб едэрэк онларын нэшр тарихини арашдырмыш, Ьэмин эсэрлэрэ зылмыш рэ^, мугэддимэ вэ мэгалэлэри тэЬлилэ чэлб етмишдир вэ кестэрмишдир ки, эдэби^ат алэминэ кэлишини Мэлик уш-шуэра БаЬарын, Сэид Нэфисинин вэ Пежман Бэхтщаринин бе]ук се-винчлэ гаршыладыглары ШэЬр^'ар фарс вэ Азэрба]чан диллэриндэ ]аратдып>1 эсэрлэрлэ Ьэгигэтэн "бутун ^хын Шэргин вэ турк дущасынын ифтихары"на чеврилди. М.БаЬар ]азырды ки, шаирин эсэрлэринин" ифадэ тэрзи ]ени, хошакэлэн, Ьэр бир гоча вэ чаванын бэЗэндщ'и шэкиддэдир вэ онлар мэЬз охучуларын тэ'-бинэ у|гун олдукуна керэ"1 дэ севилир вэ тез-тез нэшр едилир.

1954-чу илдэ "Хэ]]'ам" нэшридаты (ТеЬран) эсэрлэринин уч чиддл^ини, "Шэфэг" нэшрицаты (Тэбриз) "Диван"ыны (1964), "Сэ'ди" нэшри^'аты ШэЬри]арын ез хэтти илэ узэриндэ бэ'зи дузэ-лишлэр апардыгы эсэрлэринин З-чу чапыны (1964), "ВаЬид" нэш-ри]]аты исэ уч чилдлщ'инин 2-чи чапыны метана чыхарараг ШэЬ-рщар ше'ринин пэрэстишкарларына чатдырмышдыр. Н. Ф. Атэш-бакын (Атэшбэщи) '7аде эз-Ье^эрбаба (Ье^эрбабаны хатырла]ар-кэн)" -ТеЬран, 1964; М.Э. Фэрзанэнин "ШэЬрщар вэ Ье|дэрбаба (ТеЬран-1974); ]. Шедоанын 4 дэфэ чап етдирди]и "ШэЬрщар вэ Азэрба]чан дилиндэ эсэрлэри" (Тэбриз, 1966); С.Кэмэринин "ШэЬрщ'ара теЬфэ" (Тэбриз, 1984), И. Тачбэхшин "Бэркузиде]е эш'ар-е турки вэ фарси" -(Тэбриз, 1984); Ь. Мэммэдзадэнин 1987, 1988, 1989 вэ 1991-чи иллэрдэ ТеЬранда нэшр етдирдщ'и "М. ШэЬ-рщар, Кулл^ати дивани-турки"; Ш. Кэриминин "СэЬэнди^э" (Зэн-чан, 1989); С.М. Мубэи'инин "Бе ]ад-е ШэЬрщ'ар (ШэЬрщ'ары ]ад

' Ела камин квзалликдэ вв ссиЪликдв. Хатирвлар топлусу, тэртибчи Ч.длизадэТеИран, "Мярказ" нвшрицаты, 1995, с.352.Фарс дилиндэ

едэркэн)". Б. Н. Эндишин "Хатират-е ШэЬрщар ба дикэран (ШэЬри]арын башгалары илэ хатирэлэри-ТеЬран, 1991)"; М. С. Ьусеунин тэрчумэсиндэ "Ье]дэрбаба]'а салам" (ТеЬран, 1991) вэ Н. Ф. Атэшбакын мугэдцимэси илэ бирликдэ, доктор С.М. Сэччадщ-Зэнин фарс дилинэ ]ени тэрчумэси (Тэбриз, 1993), елэчэ дэ 4 чилдлик там кулли^ат--"Диване ШэЬрщар" вэ Э. Фэрдинин "Дива-ни-турки" китаблары устад шаирин эдэби ирсинин нэшри вэ тэд-гигинэ мисилсиз Ьэди^эдир.

Ге^ етди_)имиз кими, ШэЬрщарын 'Ъе.|дэрбаба]'а салам" поема-сы муэллифинэ бутун турк дун]асьшда Ьэлэ саглыгында икэн шеЬ-рэт газандырмышдыр. Гузе] Азэрба]чаны охучуларына да ШэЬри-]ары мэЬз "Ье]дэрбабаза салам" мэнзумэси танытды. Илк дэфэ профессор. Ь. Мэммэдзадэ "Эдэбиуат вэ инчэсэнэт" гэзетиндэ "ШэЬри^ар Тэбризи" адлы мэгалэ илэ чыхыш едир, шаирин ЬэЗат вэ ]арадычылыгынын бэ'зи мэгамлары, мэнзумэнин бир сыра мэ-зицэтлэри илэ Шимали АзэрбаЗчан охучусуну таныш едир. Бундан сонра Г. Бегдели, И. Чэфэрпур, Р. Султанов, М. ИбраЬимов, М. Элиоглу, М. А. Дадашзадэ, Б. Азэроглу, Ь. Биллури, Н.Ризван, М. Ьачьцева, В. Асланов, К. Аслан, А.БэЬлулоглу, М.МэЬэммэди вэ б. ШэЬризар ]арадычылыгындан бэЬс едэн ]азыларла заман-за-ман мэтбуат сэЬифэлэриндэ чыхыш едир, эсэрлэрини чап етди-рирлэр.' Шаирин Зарадычылыгынын а^ры-а^ры мэсэлэлэринэ Ьэср

1 "Эдэбидат вэ инчэсэнэт " гэзети 1958, N41; Г.Бегдели. МэНэммэдкусен Шэкрщар, Монографща, Азэрнэшр, 1963; "ддэбидат вэ инчэсэнэт" гэзети, 6 феврал 1965; И.Чэфэрпур. "Ше'рвэсэнэт ШэИрщары", "Елмвэ Иэ}ат"журн., № 1, 1967; Р.Султанов. "Ы)дэрбаба}а салам", Б., Азэрнэшр, 1964; "М.ШэИрщарын сечилмиш эсэрлэри, "Бакы" гэзети, 2 но]абр 1966; М.Ибракимов. " 1те)дэр6аба шаири", "ЭдэбиЦат вэ инчэсэнэт" гэзети, 21сент)а6р 1968; М.Элиоглу. "ШоИрщарын душунчэлэри", "Азэрба/чан кэнчлэри"гэзети, 9 декабр 1966; М.А.,Дадашзадэ. "Шэкрщара салам", "ЭдэбиЦат вэ инчэсэнэт" гэзети, 12 науабр 1966; Б.Азэроглу. "Шаирин Уенитойфэси", "Азэрба)чан" журналы №3. 1966; Ь. Биллури.

олунмуш мэгалэ вэ арашдырмаларында муэллифлэр устад шаири фарс вэ АзэрбаЗчан поез^асынын кунэши, керкэмли соз устасы, халг Ьэ]атынын вэ шифаЬи халг эдэби^атынын биличиси, умуми халг мэЬэббэти газанмыш милли шаир кими ги]мэтлэндирирдилэр.

Тэдгигатын "ШаИр^ар поези]асында халг Ьв]'аты" адлы икинчи фэслиндв 30 ил фарс дилиндэ ]азыб Зарадан, Иран эдэби^'аты хэзи-нэсини зэнкинлэщдирэн устад шаирин сонрадан догма дилэ, догма мэ'нэви ]аддаша, милли езунудэркэ га]ыдышы мухтэлиф ас-пектдэн арашдырылыр. Элбэттэ, бу мэ'нэви га]ыдышын бариз ну-мунэси кими орта]а чыхан ана дилиндэ ]азылмыш "Ье]дэрбаба]а са-лам" мэнзумэсиндэ ШэЬрщар АзэрбаЗчан халгынын адэт-эн'энэ-лэри, кун-кузэраны, мэрасимлэри, мэишэт ЬэЗатынын поетик сал-намэсини Заратды. Эсэр эдэбицатшунаслыгда эдэби Ьадисэ кими дэзэрлэндирилди. Чунки ШэЬрИ]ар бутун милли-хэлги хусуси^эт-лэри езундэ сахламыш вэ эсрин эввэллэриндэ галмыш АзэрбаЗчан кэндини олдугу кими, бутун анламы илэ танытдырды, севдирди, Иэмин кэндин Араздан о та]да, Захуд бу таЗда Зерлэшмэсинин йеч бир фэрги олмадыгыны халга баша салды.

"СэЬэндиЗЗэ", "Туркун дили", "Ел булбулу", "Аман аЗрылыг", "Девунмэ вэ севунмэ", "Чан рустэм", "ДэрЗа елэдим", "Гардашым СулеЗман Рустэмэ", "Турки^эЗэ хэЗали сэфэр" вэ с. эсэрлэриндэ дэ милли мевгедэн чыхыш едэн ШэЬриЗарын беЗук хидмэти Залныз

МэИэммэдкусен ILlohpujap, t>., Ели, 1984; Н.Ризван. "Шэкрщарын мубарт поещасы", "Улдуз"журналы, №1. 1981; "Jypdyn noeiuja кузкусу", "Китаблар алэминдэ " журналы, №4. 1983; М. Нгчы)ева. "Мудриклик чешмэси", Б., 1азычы, 1984; В.Асланов. "Устад ШэИрщарын фарсча ше 'рлэриндэ турк свзлэри ", "LUghpujap " гэзети, 18 август 1994; К.Аслан, "вмрум кечди, кэлэммэдим, кеч олду", "Бакы Университеты"гэзети, 10 окт}абр 1988; А.Бэ/шулаглу. lltohpujap, "Вэтэн сэси" гэзети, 19 cenmja6p 1990; М.МэИэммэди. Ulahpujap вэ заман, "ЧаМан" журналы, N3 1997.

Aзэpбajчaн халгынын Ьэ]атыны, мэ'нэвицатыны, душунчэ тэрзини, адэт-эн'энэлэрини, догма зурдун тэкрарсыз кезэлликлэрини реа-листчэсинэ тэсвир етмэсиндэ д^ил, Ьэм дэ Куне^дэ ана дилиндэ ]а-зыб-охумаг, Ьэтта ичтимаи ]ерлэрдэ туркчэ данышмаг бела ]асаг едилдщи амансыз ПэЬлэви истибдады режиминдэ бу эсэрлэри догма Азэрба]чан туркчэсиндэ гэлэмэ алмасында иди. Диссертаоф-нын бу фэслиндэ ШэЬр^ар халг Ь^атынын, фолклорун дэрин би-личиси, гудрэтли сэнэткар кими тэгдим олунмуш, онун вэтэндаш-шаир кими милли-бэшэри д^эрлэрин, милли мэ'нэви^атын кеши-jиндэ дурмасы эсасландырылмышдыр.

Масэлэн:

Ьфэрбаба, кэндин то^ун тутанда, Гыз-калинлэр Ьэна, пилта сатанда, Бв] калина дамнан алма атанда Маним да о гызларында квзум вар, Ашыгларын сазларында сазум вар.

Кэнд то]ларыньш бу ики адэти артыг шэЬэр тчуларында hэjaтa кечирилмир. Вэтэнпэрвэр шаир бу кими адэт-эн'энэлэри унудул-магдан хилас етмэк учун санки hэjэчaн тэбили чалырды.

Aзэpбajчaны бутун сэчи^эси, бутун анламы илэ тэгдимата ча-лышан ШэЬр^ар халгын Ьансы евлэрдэ емур сурду]уну, нечэ кун кечирдщини, илин фэсиллэриндэ Иансы щгыларла ]ашадыгыны, мэшгулицэтини, бв]узэ-кичи]э Ьермэтини, адэт-эн'энэлэринин, ба]рамларынын, милли кцимлэринин вэ милли мэтбэхинин Ьансы езунэмэхсуслуглары олдугуну охучусуна хатырладыр.

Кэчавера бу ча|дан чох кечмишик, Бу чешмэлардаи на сулар ичмишик...

Элбэттэ, Ьеч шубЬэсиз, ]азда хусуси зевглэ бэзэдилмиш кэчавэ-лэрлэ елатын гышлагдан ]а]лага кеч етмэси, кеч адэтлэри кезлэри-миз енундэ чанланыр. Вэ ]ахуд:

Бу багчадан алчалары дэрэрдик, Гыш адына чыхыб дамда сарэрдик, Ье} да чыхыб ¡аландан чендарардик.

Инди исэ jaj фэслинин гajFЫлapы jaдa душур. Халг алча, эрик, хавалы, алма, армуд, зогал вэ с. м^вэлэрин ]етишмишлэрини да-мын устунэ сэриб гурудур, гыш тэдаруку илэ мэшгул олур вэ с.

"hejдэpбaбaja салам" мэнзумэсиндэ халг вэ Азэрба]чан анла^1-шынын естетик дэрки дэринлэшир, анла]ышын бэшэри мэ'насы вэ бе]'нэлмилэл маЬиуэти ачылыр. Мэ'лумдур ки, хэлгилик Ьэр Ьансы халгын, миллэтин Ьэ]ат, душунчэ тэрзи, мэ'нэвищаты, адэт-эн'энэ-лэри вэ эхлаги дэ]эрлэринин бэдии ифадэси кими баша душулур. Бутун бу тэлэблэрэ чаваб верэн бэдии сез сэнэти, поезда милли-дир вэ милли олдугу гэдэр дэ умумбэшэридир. ШэЬр^арын баш-дан-баша Азэрба]чан этри, Азэрба]чан Ьавасы дyjyлaн 'Ъддэрба-ба]а салам" мэнзумэси вэ дикэр эсэрлэринин Ьэмин тэлэблэрэ даЬа долгун, даЬа чаларлы, даЬа тутарлы вэ чазибэдар чаваб вермэси мэЬз бу фэсилдэ эсасландырылмышдыр. Иллэрлэ KYнej Азэрба^ чан халгынын japaдычылыг имканларыны боган, она дилини jacaг едэн, эл-голуна бухов вуран истибдада гаршы гэзэбини эдэби при-Зомларла ифадэ етмэ]и вэтэндашлыг борчу са]ан ШэЪр^ар мэ'нэ-ви эзаблар, сэрт гада га л ар кирдабында иш^эн халгынын дадына чатды. Азэрба]чан дилининЗасагландыгы, милли ичтимаи тэфэкку-рун унутдурулдугу бир вахтда шаир "Ьддэрбаба]а салам" мэнзумэ-сини догма дилдэ гэлэмэ алараг Азэрба.)'чан халгынын тарихи шу-уруну, тарихи дилини тэсдиг етмэз'э, милли шуур ашыламага наил олду. Бутун эсэрлэри илэ ШэЬрэд'ар гудрэтли, эмэксевэр Азэрба^ чан халгынын Ьэзатыны, мэишэтини, адэт-эн'энэлэрини, милли мэтбэхини, милли хедомини, тэфэккур га]нагларыны, мифоложи керушлэрини вэ с. езунэмэхсус чазибэдарлыгы илэ чанландырма-гы бачарды. Анлатды ки, бу халг дущанын бир сыра мэдэни

халглары кими зэнкин тарихэ, дилэ, зэнкин фолклора, тэкрарсыз мадди вэ мэ'нэви мэдэни^этэ, милли-бэшэри дэ]эрлэрэ саЬибдир.

"ШэИрщар поезщасынын эдаби та'сир даираси" адланан учунчу фасилда ШэЬрщар дуЬасы, ШэЬр^'ар ше'ри дущада урэклэри за-ман-заман фэтЬ едэн, саЬибини саг икэн швЬрэт зирвэсинэ галды-ран гудрэтли варлыг кими тэгдим олунур. Догма дилэ, мэ'нэви jaд-даша га]ыдышы нэтичэсиндэ гэлэмэ алынан 'Ъе]дэрбаба]а салам", "СэЬэнди^'э", "Туркун дили", "Чан Рустэм", "Девунмэ вэ севунмэ", "Алнымын ]азысы", "Ел булбулу" вэ дикэр эсэрлэрин, ШэЬр^ар исте'дадынын, japaдычылыг гудрэтинин ]ени имканларыны узэ чы-харан, эдэби ичтимаи^этин нэзэр-диггэтини чэлб едэн "Ьудэрба-6а}а салам" мэнзумэсинин догурдугу экс-сэда вэ эдэби тэ'сир даи-рэсинин кенишлщи ашкарланыр.

XX эср дущ'а эдэби^'атында эн гудрэтли нумаЗэндэлэриндэн са-]ылан ШэЬрщар ТеЬранда Зашамыш, Ьэм фарс дилиндэ, Ьэм дэ догма Азэрба]чан туркчэсиндэ ]азыб ]аратмыш, зэнкин эдэби ирс го]уб эбэди^этэ говушмушдур.

"Ье]дэрбаба]а салам" мэнзумэси халгын милли шуурунда, елэчэ дэ бутун турк дущасында интибаЬ ]аратды. ШэЬри]арын гудрэтли поетик чагырышына Ьэр тэрэфдэн эли гэлэмли ]урддашлары сэс вердилэр. Эсэрдэ бутевлукдэ халгын кечмишлэ бу кунунун, га]п>1-сыз, шэн ушаглыг чаглары илэ аЬыллыг дввру хатирэлэринин поетик мэнзэрэсини japaдaн шаирин шэ'нинэ нэгмэлэр гошулду, "ЬеЗ-дэрбаба^а салам"а са^ыз-Ьесабсыз нэзирэлэр вэ итЬафлар зазылды.

ШэЬрщара Куне^эн М. СэЬЬаф Чэннэтимэгам ("ШэЬрщ'ара салам"), Нусрэтулла Атэшбак, Чошгун ("Эзиз ШэЬри]ара салам"), Эли Тэбризи ("ШэЬрщара тэ'зим"), ЭЬмэд Алов ("Ьедарбабадан ШэЬрщара мэктуб"), Гафланты ("Тэпэ]е]эн дагы"), Аббас Бариз ("Ел даЗап>ша салам"), СэЬэнд ("Ьермэтли устад бе]ук ШэЬрща-ра"), Эли Кушан ("Ье^эрбабанын ШэЬрщара саламы"), Ьэбиб Са-

Ьир ("Мэктэб хатирэлэри"), Гафар Ифтихари ("Савалана салам"), Гулам Даравалы ("Саваланым"), МэЬэммэд Эли Саиби, ШэЬиди, Эфшар, Гасым ЧаЬани вэ башгалары сэс вердилэр, чаваблар ]аздылар.

ШэЬр^арын "Ьф1эрбаба]а салам" эсэри Кунд Азэрба]чаньшда баглы диллэри ачды, анадилли эдэбидата Ьэсрэт галмыш халгын ]аралы урэЗинэ мэлЬэм олду. Эсэр умумхалг мэЬэббэти вэ севкиси илэ гаршыланды.

'Ъ^дэрбаба" тэкчэ кунд'ли дерш, гузери со]дашларыны да ез тэ'сири илэ эфсунламыщды. С уломан Рустам, Мэммэд РаЬим, Нэ-би Хэзри, Эбулфэзл Ьусе]ни, Ьусе]н Курдоглу, Шамил Эскэров, Назим Ризван, Мэммэдэли Мусэдциг, Тар^ел Умид, Элэкбэр Ша-Ьид, Се]идага, Энвэр ЭЬмэд, ШаЬин Фазил, Гэриб Ашкари Шэ-Ьр^ар ше'риндэн тэ'сирлэнэрэк заман-заман кеврэк овгатлы Зени эсэрлэрини ^аратдылар.

Гузе^дэ "Ье]дэрбаба"дан илЬам алыб ШвИр^ара илк ше'р ]азан шаир, халгымызын севимли гэзэлханы Элиага ВаЬид олмушдур. О, гардашлыгда е'тибарлы, сэдагэтли, Кэ'бэтэк мугэддэс билди]и тэбризли гэлб шаири илэ керушмэ]и арзулазырды:

ВаЬид, бу ше'ри Тэбризэ кендэрмек истэрэм, Гисмвт ола)ды бир кврушэк, ШэЬри]арилб.

Рустэм, М. РаЬим ШэЬри]ары Бакьу'а гонаг чагырыр вэ кэлэн-дэ Тэбриздэи, Куне_]'дэн бир парча торпаг кэтирмэсини ондан ха-Ьиш едирдилэр.

Гардаш Туркщ'эдэ Хд'рэддин Текдэмир КочабэЗ кэндини тэ-рэннум едэн "Кочабэ]", ЗеЗналабдин Макас Игдырда кечэн ушаг-лыг чагларыны экс етдирэн "Хош хатирэлэр", Фэхри Унан Чичэк-ли кэндинэ хитабэн гэлэмэ алдыгы "Ь^ Чичэкли" эсэрлэрини Ье]-дэрбаба руЬунда ]аздьшар. Бу эсэрлэрин Ьэр сэтри догма ]урда, халга, онун тарихинэ, мэдэшщэтинэ севки вэ мэЬэббэтлэ суслэн-

мишдир. Верди Канкылыч, А]дил Ерол, Эли Горгут Акбаш, hycejH Пэрвиз Ьатэми, Сэрвэг Курчанхан, Тунчэр Кулэнсо], НиЬат Jy-чэл, Мустафа Kaja6aK, Емин KynaHcoj 6ejyK Iltehpnjapa нэзирэ вэ чаваб ше'рлэри ja3apar ду]гуларыны ифадэ етмишлэр.

"hejflap6a6aja салам" мэнзумэсинэ вэ бутввлукдэ LUahpHjap ja-радычылыгына бир чох элкэлэрдэ охучу мэЬэббэти, елми мараг заман кечдикчэ артыр. Иран эдэби^атшунаслыгына керэ, "hejfl9p6a6aja салам" эсэри дущанын 76 дилинэ тэрчумэ олунмуш-дур. Шаирэ вэ "he^ap6a6aja" бу кун дэ нэзирэ, чаваб, итЬаф ше'рлэри ]азылыр, ]арадычылыгы елми ичтимаи^эт тэрэфиндэн аращдырыдыр. Диссертасщанын бу фэслиндэ мэЬз Ьэмин тэ'сир елми чэЬэтдэн дэ]эрлэндирилмиш, ШэЬрэдарын философ шаир кими, халгын мэ'нэви^атыны, елми дущакерушуну, сэнэтэ мунаси-бэтини, адэг-эн'энэлэрини, ejHH заманда ади jamajbim тэрзини, кундэлик h9jaT вэ емур фэлсэфэсини сэнэткарлыгла тэсвир етмэси oi9ph етдирилмишдир.

Бутун бунлар бир даЬа кэстэрир ки, чанлы данышыг дилинэ эсасланараг орижинал де]им тэрзи, поезщамыз тарихиндэ зэнкин бэдии ирс japaflaH шаирин Зарадычылып>шын муасир эдэби елми Me'japnap мввг^индэн тэблиги кунун тэлэбидир. ШэЬрщарын муасир A39p6aj4aH поезщ'асында MeerejHHH вэ эдэби тэ'сир даирэсини даЬа дузкун вэ об]ектив пцмэтлэндирмэк бахымындан диссертаси-ja муэцэн елми эЬэми^эт кэсб едир.

Диссертасэданын натича Ьиссэсиндэ тэдгигатда ирэли сурул-муш муддэалара jeKyH вурулур. ШэЬрщарын Азэрба]чан поетик фикри тарихиндэ тутдугу мевге муэ^'энлэшдирилир.

Тэдгигатын умуми мвзмуну ашагыдакы эсэрлэрдэ вз эксини man-мышдыр:

I. ШэЬрщар поези)асында халг hajaTbi, Бакы, " Елм ", 19%, 64 с.

2. МаЬэммад Ьусерт ШаИр^ар (Ьэ]атьг, муЬити, Зарадычылыгы), Бакы, "Азарба]чан Енсиклопеди]'асы" НПБ, 1997,141 с.

3. ШэЬрщар поези]'асынын ]аз нахышлары. «ШэЬрщар» газети, 23 март, 1995.

4. Галби виран Азэрба]чан, «Эдабидоат газети», 14 и]ун, 1995.

5. ШэЬр^ар поезщасында шэЬидлик мввзусу, «ШаЬри]*ар газети», 19 март 1996.

6. "Ье]'дарбаба]а салам" поемасынын та'сир даираси, "Республика " газети 30 окт]абр, 1996.

7. "Ье^дарбабаза салам" халг И^атынын ин'икасыдыр. "Анади-ли ва эдэбидоаты тэдриси" журналы, 1997, № 2

8. ШэЬри]ар —турк дущасынын сенат даЬиси, " Алта] дущасы " журналы, 1997, № 1

ШУКЮРОВА Э.С.

РЕЗЮМЕ

Мамедгусейн Шахрияр (жизнь, среда, творчество)

Проблематика резюмируемой диссертации посвящена исследованию вопросов, связанных с биографией, поэтическим наследием южноазербайджанского поэта Шахрияра, которому принадлежат выдающиеся заслуги в истории южноазербайджанской поэзии — и прежде всего ее возрождении на тюркском языке.

В круг вопросов, расматриваемых в работе, также входит освещение истории издания и изучения произведений поэта, специально выделена проблема влияния шахрияровской поэзии на творчество других мастеров слова.

Освещение пути поэта выявляет некоторые дискуссионные вопросы, в частности в связи с датой рождения, которые трактуются исходя из достоверных источников (например, со ссылкой на информацию, читаемую в стихах самого автора), что может послужить в будущем созданию полной биографии Шахрияра. В круг данной проблематики входит и предлагаемая периодизация творчества, которая дается в определенной обусловленности его жизненным путем.

Специально выделен вопрос об истории издания и изучения наследия Шахрияра.

Центральное место в работае занимает исследование поэмы 'Тейдароабайа салам", признанной шедевром творчества поэта, прорвавшим долгое молчание поэзии на родном тюркском языке и возродившим эту поэзию. Доминанту в анализе произведения составляют приоритеты народной жизни: от живого колоритного языка до реалий, им выражаемых: образ жизни, родная природа, быт, обычам, традиции, нравственность, духовность, что в совокупности составляет истинную народность. Образ азербайджанской деревни осмыслен как колоритныи символ единого, неделимого Азербайджана Поэма рассматривается как новое национально-эстетическое осмысление понятия "Азербайджан", возвращение к национально-духовной памяти.

Проблема сферы влияния поэзии Шахрияра освещена с позиций широчайшего резонанса, известности его поэмы, породившей массу откликов в Азербайджане в целом, Турции на уровне посвящении, переводов, критической литературы и т.д. Комплексное рассмотрение данной проблемы приводит к заключению о своего рода возрождении тюркской литературы, духовности, которым они обязаны поэзии великого мастера Шахрияра.

SHUKUROVA E.S.

MAHAMMADHUSSEYN SHAHRIAR (Life, environment, creation) SUMMARY

Dissertation is dedicated to the invertion of researching the scentific biography and the literary herirage of the South Azerbaijanian poet Mahammadhusseyn Shahriar who had the incomparable role in the history of the South Azerbaijanian poetry first of all in Turkish poetry. In this work wholly the reflection of the life of Azerbaijan people and the influence his poem "Heydarbabaya salam" ("Greeting Heydarbaba ") to the development of the Near East and Azerbaijan literature are investigated.

The main problem was to define the birth-time of the poet, because there were some different controversal questions arround there matter and the author resolved this problem according to the poet's own works. In this dissertation the history of the publication and studying the literary heritafe of the outstanding poet M.Shahriar are also investigated. The investigation of the poem "Heydarbabaya salam" by M.Shahriar who had a great role of making the native-language poetry to be famous in the world had taken themain place. Here the port described the way of life and the native, customs and traditions, morality of the people. Love of his contry and his unquenchable love for his native land was the main base of his poetry. And the deep lyricism, the reality, the clear and pure language and original style attracted all the readers and turkish-languaged people of the world.

The description of Azerbaijan country comprehended as colourful symbol of unity and theindivisible Azerbaijan. And this is the reviving to the national-aesthetics memory.

The wholly investigation of the work lead the conclusion that, the revival and the morality of turkish literature obliged to the poetry of the well-known poet Shahriar.