автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.10
диссертация на тему: Освещение истории государства Саманидов на страницах периодической печати (на примере газет "Чумхурият"(Республика) и "Адабиёт ва санъат"(Литература и искусство)

Текст диссертации на тему "Освещение истории государства Саманидов на страницах периодической печати (на примере газет "Чумхурият"(Республика) и "Адабиёт ва санъат"(Литература и искусство)"

ТАДЖИКСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

0420135

Мухтарова Фархбону Сатторовна Д,

Освещение истории государства Саманидов на страницах периодической печати (на примере газет «Чумхурият» (Республика) и «Адабиёт ва санъат» (Литература и искусство)

10.01.10 -журналистика

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук Муродов М.Б.

Душанбе - 2013

ДОНИШГОХИ МИЛЛИИ ТОНИКИСТОН Мухторова Ф.С.

Накши матбуот дар таргиби давлатдории Сомониён

мисоли рузнома^ои «^умхурият» ва «Адабиёт ва санъат»

Рисола барои дарёфти унвони номзади илмх,ои филология, аз руи ихтисоси: 10.01.10-Журналистика

Рох,бари илмй: доктори илмх,ои филология Муродов М.Б.

ДУШАНБЕ- 2013

МУНДАРИЧД

Сарсухан..........................................................................3-11

Боби I. Нацши матбуот дар баррасии таърихи Оли Сомон..........12-35

1.1. Хусусияти давлатдории сомониён ва бозтоби он дар матбуот........................................................................12-23

1.2. Бах,си матбуотй атрофии даврабандии Оли

Сомон...........................................................................24-35

о

Боби II. Рузгори Оли Сомон аз нигохи матбуот.........................36-99

II. 1. Талоищш Исмоили Сомонй барои марказонидани

х,окимият...........................................................................36-70

II.2. Насри II ва мацоми у дар шуку^и империя........................71-92

П.З. Сабабх,ои асосии шикасту фурурезии давлати Сомониён....93-99

Боби III. Проблемам илму фарханги тоник дар асрхои IX-X аз нигохи матбуотй муосир..............................................................100-154

III.1. Илми ахди Сомониён аз диди матбуот.........................100-132

111.2. Рудакй ва ташаккули адабиёти классики точик...............133-145

111.3. Макоми матбуот дар таргиби забони точикй................146-154

Хулоса...........................................................................155-159

Руйхати адабиёт ва сарчашмахо..........................................160-166

Сарсухан

Мухимияти мавзуъ: Дар хдр як давру замон матбуот баёнгару равшангари вокеах,ои дирузу имрузи хдёт мебошад. Табиист, ки хонанда ба воситаи матбуот бо замони сипаришудаву навини халки хеш ошно мегардад. То китобат шудани вокеахои рангину хузнангез вай метавонад, мах,з тавассути BAO, хоса матбуот бо лах,зах,ои мухими зиндагии поринаву имрузаи халку мехднаш ошно гардад.

Мушохидахо нишон медщад, ки хонанда бештар ба ходисахои мухими таърихии ачдодонаш дилбохта мешавад ва кушиш мекунад, ки ба воситаи мутолиаи рузномах,о онро азбар кунад. Дар ин ч;ода дар замони истикдолият диктата мардуми мо бештар ба омухтани таъриху фархднги ачдодй, хоса нахустдавлати тоцикон-Сомониён боло рафт, зеро дар замони Шуравй хама имконият надошт, ки ба воситаи матбуот дойр ба давлатдории кддимаи худ маълумот гирад. Сабаб дар он буд, ки баъзе аз ро^барони торикфикри он замон, ки аз илму фархднги рангини замони Сомониён бархурдор набуданд, онро осори замони феодалй шуморида, садди рохи таргибаш мешуданд. Аз ин ру, олимон, адибон ва рузноманигорон чуръат намекарданд, ки дар бораи нахустдавлати хеш дар матбуот чизе чоп намоянд...

Замони нав пардаро аз руи торикй бардошт. Акнун таърихдустону адибон, фархангзамирону рузноманигорон имконият пайдо намуданд, ки ба воситаи матбуот таърихи рангини халк,и хеш аз чумла дар авди Сомониёнро омузанд.

Агар гуем, ки дар замони Шуравй ба ин масъала матбуот тамоман эътибор намедод, хато мекунем. Дар матбуоти он давра ба таври умум оид ба баъзе аз пахлухои нахустдавлати точикон-Сомониён маълумотхои хеле кутох, интишор мешуданд. Дар сухбату мак,олахои рохбарони муассисахои илмию таълимии

кишвар ин масъала то андозае хдлли хешро меёфт. Аммо аз омузиши доманадори он медаросиданд, зеро дар кишвар озодии сухану матбуот набуд, харчи маводи мехднпарастию миллатдустие, ки дар матбуот чоп мешуд, боиси саркубшавй мегашт.

Омузиши таърихи давлатдории Сомониён, дар давраи чашнгирии 1100-солагии сардафтари адабиёти классикии точик Абуабдуллох, Рудакй (соли 1958) каму беш хдлли хешро ёфт, вале он хонандаро конеъ гардонида наметавонист. Танхо истикдолият (соли 1991) чунин имконият ба вучуд омад. Соли 1999-ум 1100-солагии давлатдории Сомониён дар мик,ёси чахон чдшн гирифта шуд, он год хдмаи пахлухои зиндагиномаи ин хонадон ба воситаи матбуот рушан гардид ва таърихдустон имконият пайдо намуданд, ки аз дастовардах,ои он замон пурра огохй ёбанд.

Тахдили чдшни 1100-солагии давлатдории Сомониён, аз як тараф, заминаи илмии омузиши таърихи давлатдории сулола мавриди назарро фарохдм кард, ки зарурати дар сатхи оммавй, таргиб намудани он ба миён ояд. Ин буд, ки ин мавзуъ ба масъалахои мухими руз табдил ёфт. Таърихи сиёсй, илмй, фарх,ангй, кишоварзй, усули давлатдорию созмони лашкар, муносибатх,ои ичтимоию ик,тисодй, тичоратию байналхалк,ии Сомониён ба руи когаз баромад. Пажух,ишгарону рузноманигорон имконият пайдо намуданд, ки сузи дили хешро ба воситаи очеркхои сиёсию бадей, маколахои тахдилй-илмй, хабару гузоришхо баён намоянд. Бештар таъриху фархднги замони Сомониён дар шакли гузаронидани конференсиях,ои илмию шабнишиних,ои фархангй, гузоришхои илмию сиёсии родбарони давлату х,укумат, муассисах,ои илмию таълимй баррасй мешуданд.

Тачлили 1150-солагии одамушуарро- Абуабдуллох, Рудакй (соли 2008) дойр ба давлатдории Сомониён боз х,ам хуччатхои нодири таърихй ва ногуфтах,ои зиёди илмию фархангиро ба миён овард. Хонандаи точик имкон пайдо намуд, ки ба воситаи матбуот

дойр ба хдёти асримиёнагии халки хеш аз навиштачоти то кунун ба руи об набаромада истифода барад. Дар ин муддат доираи интишори маколахо, очеркх,о, маърузахо, гузоришх,о оид ба давлатдории сомониён хеле васеъ гардид, шумораи он хеле зиёд аст.

Бинобар ин хдпат, аз як тараф фаровон будани манбаи пажу^ишро таъмин мекунад, аз чониби дигар ин омузиши накдпи матбуот дар таргиби давлатдории Сомониёнро боз хдм мух,им ва ахдмиятнок менамояд.

Дарачаи омузиши мавзуъ: Азбаски кори илмии мо арзиши таърихй низ дорад, бинобар ин тасмим гирифтем, ки даставвал ба сахми муаррихон дар пажухдши давлатдории Сомониён бах,о дода, сипас ба тахдили эчодиёти адабиётшиносон, публитсистон ру орем.

Маълум аст, ки нахустин пажух,ишгарони таърихи халк;и точ,ик, аз чумла замони давлатдории Сомониён шаркшиносони рус буданд. Дар сахифах,ои матбуоти тоинк;илобии рус ва Осиёи Миёна аввалин очеркх,ои таърихии В.В. Бартолд1, А.У. Бертелс2, А.Н. Болдирев3, A.A. Семенов4, А.Ю. Якубовский5 ва дигарон интишор шуда буданд. Инчунин олимони номбурда оид ба давлати Сомониён, бурду бохти ин хонадон, хдёти сиёсиву байналмиллалии он, сохтори давлат, созмони лашкар, инкишофи илму фархднг ва гайра як силсила асарх,ои пурарзиш офариданд.

Аксари олимону адибони муосири точик кори хешро аз рузноманигорй огоз намуданд ва ба куллах,ои баланди касбй

1 Бартольд B.B. История культурной жизни Туркистана,- Л., 1927; Таджики. Исторический очерк. - Соч.Т.2, ч.1, М., 1963; Бармакиды. - Соч., Т. VI, М, 1966.

2 Бертельс А.Е. Рудаки и карматы. Рудаки и его эпоха, Сталинабад, 1958; История персидского таджикской литературы. М., 1960.

3 Болдырев А.Н. Из истории развития персидского литературного языка. - Вопросы языкознания, 1955, № 5, стр.46-55.

4 Семенов A.A. К вопросу о происхождении Саманидов. - Тр Ан. Тадж. ССР, т. XXVII, 1954.

5 Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной Европой в X-XV вв. -МИУТТ., ч.1, 1932; Главный вопрос изучения истории развития городов Средней Азии. - Труды АН Тадж. ССР, 1933, т. 29 и др.

расиданд. Дар ин рох, Бобочон Еафуров машъалафруз аст. Вай пештар аз эчоди асархои калонхачми таърихй оид ба давлатдории Сомониён, маколах,ои илмии хешро ба воситаи матбуот дастраси хонанда намуд. Сонй дар асоси онхо асархои машхураш «Таърихи мухтасари халки точик», «Точикон...»-ро иншо карда, обруи миллатро дар чах,он машхур намуд. Баъд дар асоси маъхазхои матбуотй сабабхои болоравй ва инкирози давлати Сомониёнро асоснок гардонид1.

Академик Зариф Рачабов ибтидои фаъолияти эчодкории хешро дар матбуотй солх,ои 30-юму 40-уми асри XX огоз намуда буд. У то огози Ч,анги Бузурги Ватанй як силсила маколахо иншо карда, хонандаро бо вазъи омузиши таърихи давлатдории сомониён водир намуд. «Тахлили баъзе аз масъалахои таърихи халки точик»2, «Точикон»3 ва гайра аз кабили навиштачоти олим буданд, ки дар онхо масъалахои ^алнашудаи таърихи давлатдории Сомониён мавриди баррасй карор гирифтаанд.

Дар бораи Сомониён ва давлатдории онх,о олимону публитсистон асару маколах,о, очеркх,ои таърихию бадей иншо намуданд. Дар ин рох, хизмати рузноманигорон шоистаи таърифу тахният аст. Алалхусус дар давраи таълили 1100- солагии давлатдории Сомониён (1999) ва 1150- солагии зодрузи устоди назми классикии точику форс Абуабдуллох, Рудакй (2008) дойр ба ин нобига ва замони зиндагиву эчодиёти у, давлати нахустини точикон дар матбуот маколаю очеркх,ои чолиби диккат чоп карда шуданд, ки онх,о ба калами рузноманигорони хушсаликаву дусторони миллат тааллук доранд. Хдмаи онх,о баёнгари таъриху фарх,анги асримиёнагии точик мебошанд...

1 Гафуров Б. - Таърихи мухтасари халки точик. Ч-1-, Сталинобод, 1947; Точикон: таърихи кадимтарин, кадима, асарх,ои миёна., 4-1-2, - Душанбе, Ирфон, 1985; О причинах возвышения и падения Саманидов- Советское Востоковедение, 1958, № 1, сах.Ю-19

2 Шарки сурх, 1941, № 4-5, сах.62-69.

3 Правда, 1941, 8 апрел.

...Баъди Б. Гафуров бурди миллати точик он шуд, ки Эмомалй Рах,мон чун сарвари давлат машъали фурузонкардаи устодашро боз хам равшантар намуд. Бо ташаббуси у дар замони истикдолият ду чашни фархангй: 1100- солагии давлати Сомониён ва 1150-солагии зодрузи устод А. Рудакй баргузор шуд1. Сарвари давлат илхомбахши ин чорабинихо шуда, бо баромаду маколахои пурмазмунаш бори дигар халкд бофазилату бо фарханг будани точиконро ба чахониён муаррифй намуд. Макола ва нутку баромадхои сарвари давлат баёнгари таърихи рангини Сомониён мебошанд...

Дар баробари сиёсатмадорон, инчунин накши матбуот дар таргиби давлатдории Сомониён хеле бузург аст. Чй хеле ки ёдовар шудем, дар давраи чашнгирии 1100-солагии давлати Сомониён ва 1150-солагии зодрузи Абуабдуллох Рудакй рузноманигорон, олимон, фархангзамирон оид ба мавзуи номбурда дар матбуоти даврии точик мак,ола, очерк, лавха ва гузоришхои зиёдеро чоп намудаанд. Бештари очеркхои таърихию бадей ба даврахои созмонёбии давлат, аник, намудани замону макони сомонихо, илму фарханги овозадори точик дар асрхои 1Х-Х ва инкишофи муносибатхои байналмиллалии ин хонадон бахшида шуданд. Ч^ихати ба худ хоси навиштачотхои идона дар он зикр меёбад, ки дар онхо сахифахои нопадиди хукмронии дудмони Сомонй, илму фарханги он инъикос шудаанд.

Дар халу фасли таърихи давлатдории Сомониён, баробари муаррихон, инчунин сахми мухак,ик,они сохаи матбуот хеле бузург аст. Дар асархои олимони сохаи адабиёт ва матбуот чун М. Шакурй, А. Саъдуллоев, А. Нуралиев, И. Усмонов, М. Муродов, А. Азимов, Д. Давронов, П. Гулмуродзода, Д. Бобоев, С.

1 Эмомалй Рахмон -Хдзор соли як умр, «Чумхурият», 1999, 25 сентябр; Рузи Рудакй- Реализми човидонаи миллати фархангсози точик.- «Чумхурият», 2007, 25 сентябр;- Устод Рудакй- Реалзми худшиносй истиклолхохии миллати точик аст. - «Чумхурият», 2008, 11 сентябр.

Х,айдаров, Ч,. Муким ва дигарон пахдухои мухталифи таърихи давлатдорони Сомониён, накдш матбуот дар инъикоси он тахлилу таджик гаштаанд. Мутаассифона, гайр аз дотсент С. Хдйдаров дигар касе аз мухак;икони сохаи матбуот ба омузиши таърихи хонадони Сомониён тадкдкоти алохидаеро ба анчом нарасонидааст. С. Хдйдаров низ дар рисолаи номзадии худ «Бобочон Еафуров- публитсист» (1998)1 дар алокамандй ба фаъолияти Б. Рафуров ба таърихи нахустдавлати феодалии точик ишорахо намудааст.

Хдмчунин дар маколаю очеркхои мухакдик,ону рузноманигорони варзида А. Саъдуллоев, Алй Мухаммадии Хуросонй, Р. Кудратов, Н. Табаров, Ю. Акбаров, К^. Расулиён, А. Кучаров, X. Зиёев, К. Восиев, А. Насриддинов, К,. Рустам, В. Самад, М. Муллоахмадов, П. Гулмуродзода, М. Муродй, Ш. Солех ва дигарон рузгори Оли Сомон ва илму фарханги машхури он дар асрхои 1Х-Х тахлилу пажухиш шудааст.

Дар навиштачотхои муалифони дигар, ки ба ин мавзуъ бахшида шудааст, бештар таърихи фархангии замони Сомониён акси хешро ёфтааст. Аз ин ру, омузиши мавзуи «Накши матбуот дар таргиби давлатдорони Сомониён» ба ахамияти калони илмй молик буда, пажухиши хаматарафаи он сахифахои торики таърихи давлатдории ачдодонамонро боз хам равшантар хохад кард.

Хадаф ва вазифахои пажухиш. Максад аз анчом додани ин пажухиш аник намудани накдш матбуоти точик дар инъикоси таърихи давлатдории Сомониён мебошад. Ба ин минвол барои рушанй андохтан ба хадафи асосии тахкикот ичрои вазифахои зеринро зарур мехисобем:

- тахлили тахк,ик;и масъала дар адабиётшиносй ва таърихи омухта

шудани он;

- тахлил ва ташхиси сарчашмахо дойр ба замон ва макони Сомониён;

1 С. Х,айдаров- Бабаджан Гафуров- публисист. - Автореферат диссертации, Душанбе, 1.

8

- хусусиятхои давлатдории Сомониён ва таргиби он дар матбуот;

- дар заминаи маводи матбуот рушанй андохтан ба бахсу мунозирахо

оид ба даврабандии Оли Сомон;

- аник намудани рузгори поягузорони давлат;

- инъикоси гул- гулшукуфии илму фарханги точик дар аади Сомониён;

- нишон додани сабабхои болоравй ва инкирози империя;

- арзиш додан ба макоми Рудакй дар ташаккули адабиёти классикии

точдку форс;

- мактабу маорифи Сомониён аз диди матбуот.

Асосхои методологии тахкик. Дар кори диссертатсионй муаллиф аз принсипхои бахо додан ба хаводиси таърихй аз нуктаю назари замона амал карда, бо рох,и тахлили илмй ба сахми матбуот дар кушодани гирехд масъалахои мухими руз амал кардааст. Х,ангоми тахлил муаллиф ба пажухишхои назариявию амалии олимону мухаккикони соха, аз кабили Б. Гафуров, 3. Рачабов, Н. Неъматов, А. Мухторов, И. Усмонов, А. Саъдуллоев, М. Муродов, П. Гулмуродзода ва дигарон такя намудааст.

Ч,ихати навигарй дар тахкиког бо он муайян мегардад, ки дар таърихи пажухиш оид ба сах,ми матбуот дар омухтану дастраси умум намудани таърихи пуробуранги Сомониён аз риштаи илмй бори нахуст тахкик мегардад. Аз чумлаи масъалах,ои асосй рушанй андохтан ба сахми матбуот дар таргиби таърихи давлатдории Сомониён, рузгори амирони сулола, инъикоси хаёти илмию фархангии точик дар асрхои 1Х-Х дар рисола бори аввал хали хешро ёфтанд.

Ахамияти назариявй ва амалии рисола.

Арзиши назарии рисола, бо он муайян мешавад, ки натичахои тахкикот сахми матбуотро дар омузиши масъалахои мухталифи

руз, аз чумла таърихи давлату сулолахо к,авй мегардонад. Рисола ва натичахои илмии он х,амчун маводи таълимй барон донишчуёни факултетх,ои таъриху журналистика дар омузиши курсхои махсус оид ба таърихи давлатдорони Сомониён омухта мешавад.

Сарчашмахои тахкик. Заминаи асосии тахдикрт матбуоти точик мебошад. Азбаски давраи мо доираи интишори матбуот хеле васеъ гардид ва адади рузномаву мачалахо афзудаанд, бинобар ин муаллиф ба хулосае омад, ки рузномахои «Чумхурият» ва «Адабиёт ва санъат»-ро хамчун сарчашмахои асосй интихоб карда, дар асоси маводи бойи онхо ба кори хеш арзиши илмй дихдд.

Даврабандии тахкик. Солхои 1999-2010-ро дарбар мегирад, зеро дар ин давра дар чумхурй вокеахои мухими таърихй ба вук;уъ пайвастанд. Аз чумла, дар ин муддат 1100-солагии давлатдории Сомониён ва 1150-солагии зодрузи асосогузори адабиёти классикии точ;ику форс Абуабдуллох Рудакй чашн гирифта шуд.

Апробатсияи кор. Диссертатсия дар чаласаи муштараки кафедрах,ои матбуот, журналистикаи телевизион ва радио ва журналистикаи байналхалкии факултети журналистикаи Донишгохи миллии Точикистон мух,окима ва ба димоя тавсия гаштааст. Оид ба мавзуи диссертатсия муаллиф дар рафти солх,ои 2010-2012 дар конференсиях,ои илмии омузгорону муаллимони Донишгох, ва чумх,урй бо ахбороту маърузах,о суханронй кардааст. Х,амчунин нук,тах,ои асосии кор, дар мак,олах,ои илмии чопкардаи унвончу акси ёфтаанд.

Ба химоя нук;тах,ои зерин пешнидод мешавад:

1. Инъикоси омузиши таърихи давлатдории Сомониён дар асоси сарчашмахои илмй;

2. Муайян намудани сахми шахсиятхои таърихй дар рушду нумуи Оли Сомон;

3. Нишон до дани накш ва мавкеи матбуот дар таргиби масъаладои мубрами таърихй;

4. Дар заминаи маводи матбуоти даврй бах,о додан ба са^ми нобига^ои илмию фархднгии асрдои IX-X дар шухратёбии Оли Сомон;

5. Муайян кардани сабабх,ои шукух,мандй ва инк;рози давлати овозадори точик.

Диссертатсия аз сарсухан, се боб, хул оса, фехрист сарчашмаю адабиёт иборат аст.

Боби 1.

НАЩ11И МАТБУОТ ДАР БАРРАСИИ ТАЪРИХИ ОЛИ СОМОН

1.1. ХУСУСИЯТИ ДАВЛАТДОРИИ СОМОНИЁН ВАБОЗТОБИОН ДАР МАТБУОТ

Давлати Сомониён- давлати маънавибунёд буд. Оини давлатдории Оли Сомон дар пайванди адолати ичтимой ва маънавиёти чомеа истехком пайдо кард. Таърих давлатхо ва империями бузургро медонад, ки заъфи маънавй ва инхитоти ахлокй бунёди онхоро хароб кард ва аз мавчудияташон чуз ахбори парешон чизе боки намонд. Сабаб он буд, ки дар оини кишвардорй хираду дониш, хикмату ахлокро ночиз дониста, тачрибаи гузаштагонро сарфи назар карда, торикистони гаризахои хештанро бо нури илм равшан накарданд. Хушбахтона, ахди Оли Сомон онро руйпуш намуд ва замони нави маънавй ва нах