автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Переводческое движение в персидско-таджикской литературе VIII - X в.

Текст диссертации на тему "Переводческое движение в персидско-таджикской литературе VIII - X в."

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ

ТАДЖИКИСТАН

ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА

04.2 0 0.5 0 54 69 -

На правах рукописи

ХАМРОБОЕВ НАСИМЖОН АБДУЛЛОЖОНОВИЧ

ПЕРЕВОДЧЕСКОЕ ДВИЖЕНИЕ В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ УШ-Х ВЕКОВ

Специальность: 10.01.03 - Литература народов стран зарубежья (таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени I кандидата филологических наук

Научный руководитель: кандидат филологических наук, доцент Зохидов Низомидин

ХУДЖАНД - 2004

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ то^икистон ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУ^АНД БА НОМИ АКАДЕМИК КБАФУРОВ

Х,укми дастнавис дорад

НАСИМ Х.АМРОБОЕВ

НАХ.ЗАТИ ТАРЧ.УМА ДАР АДАБИЁТИ ФОРСУ ТО^ИК (АСРХ£)И УШ-Х)

10.01.03 - Адабиёти халвой мамолики хори^й

(адабиёти то^ик)

Рисола барои дарёфти дара^аи номзади илм^ои филологй

Ро^бари илмй:

номзади илм^ои филологй, дотсент Низомидин Зо^идов

ХУЧДНД - 2004

Мундари^а

МУКДДДИМА ......................................................................................................................................3

Б О Б И I. На^зати тар^ума дар асрх,ои VIII-IX..........................9

1.1. Замина^ои густариши нах,зати тар^ума дар KjapH^oH нахусти ислом..............................................................9

1.2. Ташаккули мактаби мутар^имони эронй ва мак;оми он дар тарчумаи осори па^лавй ба арабй................................................................................................22

1.3. Анвои осори тарчумашудаи па^лавй ба арабй дар сада^ои VIII-IX........................................................................46

Б О Б И II. На^зати тар^ума дар а\ци Сомониён..........................87

11.1. Замина^ои густариши тарчума дар ахди Сомониён................................................................................................87

11.2. Тарчумаи осори мансур ва анвои он..........................102

IL2.1. Тарчумаи осори адабй ва бадей..........................................102

11.2.2. Тарчумаи достойной мансури х,амосй ва к;ах,рамонй..............................................................................................110

11.2.3. Таълифи «Шох<нома»-^ои мансур ва манзум

ва нав;ши тарчума дар эчоди ош,о............................112

П.2.4. Тарчумаи осори таърихй......................................................120

II.2.5. Тарчумаи осори маз^абй ва ирфонй........................125

IL2.6. Тарчумаи осори илмй..............................................................140

ХУЛОСА ..............................................................................................................................142

Фезфисти манобеъ ва адабиёти истифодашуда........................................................146

МУКДДДИМА

Сукуги давлати Сосониён бар асари та^очуми аъроб ва интишори дини мубини ислом му^ити сиёсиву ик,тисодй ва фар^ангии Эронро ба TaFËMpoTH куллй муво^е^ намуд. Агар нуфузи хилофат дар мак;оми сиёсии минтак;а афзуда бошад, дини мубини ислом ва забони арабй барои густариши ;к;аёти фар^ангй ва маънавии минтак;а бо тафаккур ва забони нав таъсири фаровон гузошт.. «Ислом барои аъроби фоте^, - навиштааст Н.Зо^идов - ба масобаи аслих,аи мафкуравие буд, ки пас аз галабаи аскариву сиёсй мебоист пирузии маънавиву мафкуравии он^оро бар мардуми Эронзамин таъмин кунад. К,авм^ои эронй исломро пазируфтанд, вале ин раванд са^лу осон сурат нагирифт» [26,11]. Ма^з, ^амин тазод^ои ру:х>иву маънавии эрониён дар садри ислом боис гардид, ки мафкураи эронй, суннат^ои сиёсиву маънавй ва фар^ангии форсй дар густураи Ча^оншиносии исломй ро^ ёфта, тамаддуни мусалмониро FaHo бахшад.

Х,ароина, таъсири тамаддуни исломй ва забони арабй барои эч;оди марх,илаи нави таърихй дар з^аёти халк;х,ои эронй боис гардид, ки он дар осори илмй ба унвони давраи сукути забону адабиёти форсй номзад шудааст. Аммо ин маънии онро надорад, ки адабиёти халк^ои эронй, ки то ин марх,ила ба унвони адабиёти па^лавй маъруфият дошт, ба сукути куллй мувоче^ гардида, дар ма^алли фурупошй к;арор гирифта бошад. Баръакс, мар^илаи нави адабй дар ^аёти маънавии мардумони эронй руи кор омад, ки он ^амчун давраи ташаккули адабиёти арабизабони форсу то^ик маъруфият дорад.

Аз чониби дигар, ма^з пайдоиш ва инкишофи марх^шаи нави адабй ба унвони адабиёти арабизабон барои ташаккули мактаби тарчумаи эронй поя нщод, ки он тарчумаи осори па^лавй ба арабиро фаро мегирад. Густариши ин мактаби тарчума ва нуфузи тарчумаи осори па^лавй ба арабй шохаи азими адабиёти арабизабони аср^ои VIII-IX-po б а вучуд овард, ки дар вусъати он осори фаровоне ба забони арабй арзи ^астй намуданд. Иояву дарунмояи ин навъ осорро идомаи суннат^ои адабиёти

тоисломии эронй фаро^ам овардааст. Густариш ва вусъати мактаби тарчумаи осори па^лавй ба арабй дар шароити нуфузи сиёсии аъроб дар минтаца сурат гирифта бошад, истик;лоли хонадон^ои мах,аллй - Тох,ириён, Саффориён ва бахусус Сомониён ба э^оди мар^илаи нави мактаби тарчума аз арабй ба форсй боис гардид, ки он давоми мантией ва бевоситаи ^амон мар^илаи аввали на^зати тарчума мах,суб мешавад. Дар таъйиди ин нукта метавон ёдовар шуд, ки дар мар^илаи дуюми риво^и мактаби тарчума бештар ^амон осори тарчумашуда ба арабй дигарбора ба забони форсй баргаштанд. Аз ин ру, агар ба мо^ияти аслии х,ар ду мархдгсаи густариши мактаби тарчума мутаваччех> шавем, аён мегардад, ки х^адафи асосии х,ар ду мар^ила ^ифзу эх,ёи осори адабии тоисломй ма^суб мешавад. Х,арчанд дар мар^илаи аввал ин амал аз тарной тарчумаи осори па^лавй ба забони арабй сурат гирифтааст, вале манзури аслй ^амоно ^ифзи Бояву дарунмояи он осор аст. Минбаъд храмин равиши кори мутарчимони па^лавй ба арабй барои ба осонй баргаштани осори мазкур ба забони форсй имкон пеш овард. Мутарчимони давраи сомонй, х,адафи тарчумаи осори тарчумавй ва таълифии арабизабонро ба форсй пешй гузоштанд. Мактаби тарчумаи бунёднихрдаи онон сайри дурударози таърихиро ба даст овард ва дар пайрезии заминахри эх>ёи фар^ангии Ачам нак;ши рушан гузошт.

Ба унвони давраи сукути забон ва адабиёти форсй маънидод шудани к;арнх,ои нахусти ислом шояд боис гардида бошад, ки ба тах>к;ик;у баррасии адабиёти ин давра мух>ак;к;ик;он камтар таваччУ^ зох>ир намоянд ва аксари дастовардхри адабиёти ин давра аз назар^о берун монад. Махсусан, густариши мактаби тарчумаи эронй ва мацоми он дар эчоди марх,илах,ои нави тарчума, ки яке аз равандхри хоси адабиёти давраи мавриди назарро ба вучуд овардааст, то имруз ба шоистагй тадк;ик;у баррасй нагардидааст. Агарчй дар аксари осори таърихи адабиёт сухан аз вазъи тарчума дар давраи мазкур меравад, вале ба таври чудогона чанба^ои мухталифи ин мактаб мавриди баррасй к;арор нагирифтааст. Бо дарки ах,амият ва зарурати ин масъала адабиётшиноси номии рус А.Н.Болдирев дар ма^олаи худ «Инъикоси анъанах,ои маданияти цадимй дар адабиёти классики Эрон»

4

таъкид намуда буд: «Дар шароити имруза х,амаи acoceo барои тах>к;ик;и таърихи тарчумаи ёдгори^ои форсии асримиёнагй ба арабй ва ^амчунин ба забони форсии нав мавчуданд» (16,14). Мах,з, ^амин зарурати тадащу баррасии махсуси на^зати тарчума так;озо дорад, ки мавзуи мазкур дар ме^вари рисолаи номзадии мо к;арор гирад.

Дара^аи омухташавии мавзуъ. Тавре цаблан ишора шуд, дар аксари та^к;ик;оти марбут ба таърихи ташаккули адабиёти давраи мазкур бештар ба масъалаи вазъи тарчумаи осори па^лавй ба арабй таваччУ*» зох,ир шудааст. Дар ин равиш аз муло^изоти му^ак;к;ик;они таърихи адабиёти форсу то^ик Э.Браун[181], З.Сафо[126;127;128;129] М.3анд,[21] И.С. Бра-гинский[17] ва дигарон метавон ёдовар шуд, ки манзараи умумии раваиди тарчумаи осори па^лавиро ба арабй мухтасаран тавсиф кардаанд.

Дар рисолах,ои мух,ак;к;ик;и эронй Му^аммади Му^аммадй[155; 156; 157; 158] бошад, бештар нак;ши эрониён дар густариши тамаддуни исломй мавриди пажу^иш к,арор гирифтааст. Дар доираи мабо^иси муаллиф равиш^ои тарчумаи осори па^лавй ба унвони васила^ои умдаи идомаи суннат^ои эронй дар адабиёти арабизабон муаррифй гардидаанд. Аз ин нук;таи назар, осори ин му^ак;к;ик;ро метавон дар ^алли бархе аз масоил ба ^айси яке аз манобеи мух,им дар таълифи рисолаи илмии хеш пазируфт, вале з^аройина мактаби тарчумаи давраи мазкур ва нак;ши он дар ташаккули мар^илах.ои баъдии тарчума дар адабиёти форсу то^ик, хоссатан адабиёти авди Сомониён аз доираи мабо^иси муаллифи мазкур низ берун аст.

Дар таздацоти В.В.Розен[48], А.Кристенсен[145], М.Гриняски[182] ва дигарон бештар дар мавриди тарчумаи асар^ои чудогонаи па^лавй ба арабй сухан рафтааст.

Дар рисолаи Н.Зо^идов «Насри арабизабони адабиёти форсу точик дар аср^ои УШ-1Х» ва тадк;ик;оти дигари у мар^илаи нахустини на^зати тарчума-тарчумаи осори пах,лавй ба арабй баррасй гардидааст. Вале мар^илаи дувуми ривочи нах,зати тарчума, ки ба давраи Сомониён нисбат

мегирад, аз доираи мабо^иси ин рисола берун аст. Аз суи дигар, тар чу май осори па^лавй ба арабй тащо бахше аз ин рисоларо х,амчун ЧУЗЪИ адабиёти арабизабони давраи мазкур фаро мегирад.

Баъзе ч,анбах,ои на^зати тарчума, аз чумла тарчумаи осори манзум дар рисолаи Т. Мардонов «Ашъори дузабонаи арабй-то^икй дар аср^ои IX-X» мавриди пажу^иш к;арор гирифтааст, вале ^адафи асосии ин муаллиф х.амоно таодик;и густариши назми дузабона дар мардилаи нахусти рушди адабиёти форсу точ,ик аст.

Дар ма^муъ, густариши на^зати тарчума дар к;уруни аввали исломй ва идомаи он дар сурати комилан тоза дар азди Сомониён то имруз ба таври махсус ва чудогона мавриди баррасй к;арор нагирифтааст. Дар ^оле, ки риво^и мактаби тарчумаи осори па^лавй ба арабй дар эчоди мархдла^ои нав ба нави тарчуманигорй боис шуда, эчоди теъдоди фаровони осори мустак;или таълифй ва тарчумавиро х,ам дар забони арабй ва ^ам дар забони форсй таъмин намуд. Аз чониби дигар, ин мактаби неруманди тарчума замина^ои аслии риво^и хешро аз даврони сосонй бо интишори тарчумаи осори х,индиву юнонй ба па^лавй пайдо кардааст, ки ин амр низ ба »¡идмати меъёр ва унсур^ои мактаби тарчума дар адабиёти форсу точ,ик ишора мекунад ва ташаккули таърихии он аз даврони Сосониён то ахди Сомониён ба тадк;ик;и амик; ниёз дорад.

Мацсад ва вазифа^ои та^ик;. Хдцафи аслии тахдицот к;абл аз ^ама баррасии ду марх,илаи му^ими риво^и на^зати тарчума-тарчумаи осори па^лавй ба арабй дар асрх,ои VIII-IX ва тарчумаи осори арабй ба форсии дарй дар асри X ма^суб мешавад, ки ду давраи таърихии ташаккули адабиёти форсу точикро дарбар мегирад. Барои мушарраф шудан ба аздофи аслии рисола анчоми вазифа^ои зерин дар мадди назар к;арор мегирад:

Замина^ои густариши мактаби тарчума дар адабиёти форсу точик ва авомили зух,ур ва тарвичи он дар к;уруни аввали ислом.

Баррасии нак;ш ва мак;оми маъруфтарин мутар^имони давраи аббосй дар интишори на^зати тарчумаи осори па^лавй ба арабй.

Баррасии авомили асосии риво^и тарчума дар ахди Сомониён ва нак;ши амирону вазирони Сомонй дар риво^и тар^умаву тарчумонй дар асри X.

Таъйини мак;оми мутар^имони давраи Сомонй дар риво^и адабиёт ва густариши фар^ангу тамадцуни давр.

Баррасии му^имтарин осоре, ки дар давраи Сомониён дар ришта^ои мухталифи улум мавриди тарчума царор гирифта, пайдоиш ва рушди навъ^ои нави осори мансурро таъмин кардаанд.

Сарчашма^ои таздик;. Пажух.иш ва таодици нах,зати тарчума дар маро^или мавриди назари мо ба асоси корбандии маводи осори зайл сурат гирифтааст: «ал-Фюфист»-и Ибни Надим[175], «Кашф уз-зунун ан асомй ал-кутуб ва-л-фунун»-и Х,о^й Халифа[102], «Муъ^ам ул-удабо»-и Ёкути Х,амавй[180], «ал-Бадъ ва-т-таърих»-и Мук;аддасй[167], тарчумаи «Калила ва Димна»[146], «Таърих ур-русул ва-л-мулук»-и Табарй[130], «Тарчумаи «Тафсири Табарй»[94], «Синий мулук ал-арз ва-л-анбиё»-и Х,амза[105], «Тач;оруб ул-умам»-и Мискавай^[163], «Мучмал ут-таворих ва-л-к;исас»-и ма^улулмуаллиф[151] «ат-Точ фй ахлок; ал-мулук»-и мансуб ба ^o^mflOO] ва Fañpa.

Равиши таздик;. Дар рисола барои баррасии матолиби мавриди назар аз усул^ои та^к;ик;ии та^лили системавй, циёсиву таърихй ба кор гирифта шудааст. Х,амзамон зимни тадцици бахыдои мухталифи рисола аз усулх,ои маъруф дар тачрибаи шинохти маърифати илмй ва та^лили вижагих.ои мухталифи осори насрй истифода бурда шудааст.

Дар рисола баробари корбандии усули фавкуззикр дастовард^ои олимони маъруфи ватанй ва хорич,й ба монанди: В.Р.Розен[48], Е.Э.Бертелс[12;13], К.А.Инострансев[29], Э.Браун[181], А.Н.Болдирев[16], M. Гриняски [182], Ш.Шакед[183; 184], Му^аммадтации Ба^ор[87;88],

M.Му^аммадй[155; 156; 157; 158], З.Сафо [126; 127; 128; 129], Р. Шафак; [123], А.Тафаззулй[97], М.Минавй[171], Ч.Зайдон[122], А.Мирзоев[39], Р.Х,одизода [60;61;62], Н.Салимов [50;51;52], А.Насриддинов[2;136], И.Абдуллоев[1], Т.Мардонов[35,36,37], Н.Зо^идов[24,25,26] ва му^ак;к;и-к,они дигар мавриди истифода к;арор гирифтаанд.

Тозагии илмии таздик;. Бо таълифи рисола бори аввал густариши на^зати тарчума дар к;уруни аввали ислом ва давраи Сомониён ба ^айси ду мар^илаи як раванди адабй мавриди таджик; к;арор гирифтааст. Тозагии илмии рисоларо ба таври мушаххас чунин арзёбй кардан мумкин аст:

Замина^ои густариши мактаби тарчума дар к;уруни аввали ислом ва пайванди он бо мактаб^ои тарчумонии давраи сосонй тах^рщу таъйин гардидааст.

Рузгор ва фаъолияти маъруфтарин мутарчимони давраи аббосй ва мак,оми онх,о дар тарчумаи осори па^лавй ба арабй баррасй шудааст.

Ривочи на^зати тарчума дар а^ди Сомониён ва мак;оми aMPipoim сомонй дар густариши ин на^зат муайян шудааст.

Анвои асосии осори тарчумашуда дар азди сомонй ва зух,ури шаклу навъ^ои нави адабй бар асари густариши тарчума мавриди баррасй к;арор гирифтааст.

Арзиши амалии рисола. Х,осили таздрщот ва натоичи баррасрш мавзуи рисоларо метавон барои таълифи таърихи адабиёти форсу то^ик ва таърихи адабиёти арабизабони халвой эронй истифода намуд. Баробари ин имкон дорад, ки маводи рисола ва хулоса^ои муаллиф дар та^ияи кутуби дарсй барои макотиби олй ва хондани курской махсус аз таърихи наср, тарчума, равобити адабй дар адабиёти форсу то^ик дар факулта^ои филологияи точик ва забощои Шарк; ба кор гирифта шавад.

Сохтор ва таркиби рисола: Рисола аз мук;аддима, ду боб, панч фасл, хулоса ва фе^расти адабиёт иборат мебошад.

БОБИI. На^зати тар^ума дар асрх;ои VIII-IX

1.1 .Замина^ои густариши на^зати тарч,ума дар к;арнх,ои

нахусти ислом

Мунтахри набард^ои арабхр бо лашкари Сосониён дар х,удуди соли 651, ки онро тозиён «Фат^улфутух,» ном них,одаанд, дар Нах,ованд вок;еъ ёфта буд. Яздигурди саввум, ки охирин подшо^и сосонй ба шумор меояд, баъд аз муборизах,ои нахустини худ дигарбора ч,их,ати мук;овимат лашкар гирд овард то хати тозаи набардх,ои хешро майлон бахшад, вале ин кушиндояш ба х,адаф нарасиданд ва саран^ом ба шикает муво^ех, гардид.

К,обили зикр аст, ки дар таърихи тамаддуни форсу то^ик давлати Сосониён сах,ми боризе дорад. Нак;ши ин давра на тащо аз он чих,ат лозим ба таъкид аст, ки эрониён дар он давра тавонистанд давлати неруманде таъсис дода, дар муддати чах,орсад сол бар бахши аъзаме аз чах,они он рузгор фармонравой кунанд, балки осори фар^ангии ин давра дар тули аср^о баъд аз су^ути Сосониён побар^ой монданд. Шохину х,окимоне, ки пас аз Сосониён дар к;аламрави давлати эшон х^укмронй карданд, осор ва расму одоби ин давлати бузургро сармашци давлатдории худ царор доданд. Дар сояи храмин осори фарх^ангиву маънавй халвой эронй тавонистанд дар даврахре, ки аз майдони сиёсат бар канор рафта буданд, боз мацоми шоистаи худро дар фарх^ангу тамаддуни исломй х,амчунон мах,фуз доранд.

Маълум аст, ки дар Эрони бостон хату забон, илму адабиёт мак;оми махсус доштаанд, ки вучуди осори то мо расида ба ин амр шах,одат медих^анд. Аз руи осоре, ки дар он адвор вучуд дошт, маълум мешавад, ки дар рузгори мазбур мактабхри дарборй бар по буда, мубадон улуми мухталифро тадрис мекарданд. Гузашта аз ин, дар давраи х,укмронии Сосониён осори фалсафй ва и^тимой аз юнониву санскрит ба забони пах,лавй на к; л у тарчума гардид ва ба ганои донишу фарх,анги кишвар мусоидат намуд. Ривочи анвои мухталифи осор, хоссатан асархри

ахлок;иву ич,тимой ба х,адде буд, ки бо вучуци галабаи аъроб ва нобуд шудани к;исме аз осори эронй боз х,ам теъдоди бузурге аз он китоб^о ба царнх.ои аввали ислом расид ва мавриди тарчумаву бозгуй ва истиноду ик;тибос к;арор гирифт.

Дар баъзе аз маохизи таърихй и^молан ба нобуд шудани китоб^ои эронй рангами ^амлаи аъроб ишора шудааст. Хр^й Халифа дар китоби худ Haiyi мекунад: «Чун мусалмонон кишвари Эронро бикушуданд ва бар китоб^ои эрониён даст ёфтанд, Саъд ибни Абиваодос номае ба Умар ибни Хаттоб навишт ва дар бораи ощо аз вай раъй хост. Умар дар посух навишт, китоб^оро дар об бирезед, агар боиси рах,намой бошанд, Худованд моро ба китобе бе^тар аз ош;о ра^намой карда ва агар далели гумро^й бошанд, Худо моро аз ош<;о бениёз сохтааст. Пас, мусалмонон он китоб^оро дар об рехтанд ва бад-ин сон улуми эронй бо ощо аз миён рафт» [ниг.: 157,42]. Дар 40й дигар мегуяд: «Мусалмонон он чй китоб дар зимни футух,оти худ ёфтанд сузониданд»[122,443].

Вок;еан дар бораи рафтори аъроби садри ислом бо китобхона^ову осори фар^ангии миллат^ое, ки дар давраи футу^оти исломй сарзаминашон ба дасти он^о афтода буд, донишмандон а^ида^ои мухталифе изх,ор кардаанд. Баъзе бар он ак;идаанд, ки аъроб дар кишвар^ои истилокардаашон осори илмиву фар^ангии бадастомадаро бо истинод бар ин ки К,уръон носихи ^амаи осори гузашта аст, несту нобуд карданд. Албатта, ин ак;ида дар мавриди давраи истило х,ак;ик;ат дорад, вале дар к;арш,ои баъдй, ки аъроб а^амият ва арзиши осори гузаштаро дарк карданд, ма^в намудани осори илмиву фарх,ангй амале нораво шуморида шуд.

Ба ин маънй Ч^ир^й Зайдон навиштааст: «араб^о дар садри ислом, барои таъйиди мусалмонй он чй китоб�