автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Переводческое мастерство Хамида Алимджана

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Кадыров, Эшмухаммад Омонтурдиевич
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Самарканд
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Автореферат по филологии на тему 'Переводческое мастерство Хамида Алимджана'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Переводческое мастерство Хамида Алимджана"

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА

МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ САМАРКАНД

РГб ОЛ УНИВЕРСИТЕТИ

2 С ; = Кулёзма ууцуцида

УДК 894.375

К^одиров Эшмухаммад Омонтурдиевич

Олимжоннинг таржнмонлик ма^орати

10.01.02 - Х,озирги миллий адабиёт (узбек адабиёти)

Филология фанлари номзоди нлмнй даражасини олиш учун тавдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Самарканд -1997

Тадкикрт Алишер Навоий номидаги Самарканд Д? университета хозирги замон узбек адабиёти кафедрасида бажарил,

Илмий рахбар:

- филология фанлари доктори, профессор X,. И. УМУРОВ

Расмий оппонентлар: - филология фанлари докгори,

Д. ТУРАЕВ

- филология фанлари номзоди, доцент Б. А. ИЛЁСОВ

Етакчи муассаса;

- Низоыий номидаги Тошксит Давлат педагогика институги

Химоя 1997 йил

куни соат у

Самарканд Давлат университета хузуридаги К 067. 04. 01 рак.; номзодлик. илмий даражасини олиш учун диссертация х,пм( буйича ихтисослаштирилгаи илмий кенгаш йигалишида утка'ш. (703004, Самарканд шахри, Университет хиёбони, 15)

Диссертация бнлан Самараканд Давлат университета ил кугубхонасида танишиш мумкии

Автореферат 1997 йил

да таркатилди

Ихтисослаштирилгаи илмий кенгаш котиби, филология фаилари доктори

"Т) М. К,. МУХДВДШ5

ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВГИФИ

Мавзунинг_ долзарб лиги. Маданшггимизнинг муфм бир кисми 5фатида равная топиб келган таржима санъати адабиётимиз ривожига 1тта jpicca к;ушли. Бугунги кунда узбек бадиий таржима адабиётииикг фихий таракдаётшт урганиш, муайян хуеусиятларини, узига >сликларини белгилаш орн;али умумлаштириб тазсифлаш, |рясимонлар меросини цчёсий-услубий йуналишда янгича тадник, этта >лзарб масалалзрдан биридир. Чулки му^им ижтимоий-иктнсодий 1гаришлар содир булаётган бир пайтда маънавиятимиз ва аърифатимизнинг *ам камолот чукдисига кутарилиши куп жях,агдаи ржимачилнк тараедиётига х;ам боглш^. Шу сабаб, угирманинг ролини :нг куламда урганиш, мутарэкимлар меросини тахдил кдлиш 1,абиётамизнинг юксалиш даражасини урганишда ало^ида а^амият юбэтади.

. Дамид Олимжои серк.ирра мутаржим сифатада х,ам XX аср узбек ржимачилигяда ранг-баранг ва бой адабкётнинг яратилишига уз ксасини чушди. Суз сiнъаткорининг бу борадаги фаодяятакч к^чёсий-глубий жи^атдан урганиш ва унинг меросини тадцик; цилиш, узбек ржимачилиги тарихида тутган урнини курсатиб бериш (Збиётшунослик факгошнг бирламчи вазифаларидандир. Ана шу |бабдан тадцшфт мавзуининг долзарблиги, бир гомондан ржимашуносликнИнг ривожланиш жараёшши объектив тавсифлаш щали асосланса, иккинчи томондан Хламид Олимжошшнг ржимонлик ма^оратини чучур таз^лил цилиш ва уни холисона ёриташ, вшчидан узбек шоирннинг бадтн! таржима ривсшига ^ушган iccacnim аницлаш билан белгиланади. .

• Мавэушшгургаиилиш__тарихи. ^амид Олимжоя иафа^ат узбек .абиётида, балки собиц Иттифоц па кардош халяиар адабиётида дам ига хос салмогуш урлн тутгаи *асеос калам сох^тб»; эди.

Шоирнинг узбек ва рус адабий алок,аларида тутган роли тугрисида гггй иомзодлик диссертация«»1 цююя «.илипган. Валоланки, суз нъаткоршшнг узбек-рус ёки рус-^збек адабий алот^аларидаш узига >с мавцеи, рус тили орцали жацон адабнётидан цилган таржималари ,\fyiK|i бир иечта илмий мавзуга объект б^лиши кумкив.

| Намозов И. Узбексцо-русоте «ггературчийе свят. (X. Алимджал и Галетой): Дксс, каид, филеи, мук • Самарканд, 1981. -141 стр,

Шунта царамасдая бнр доги адабиётшунос олимларгина Х,амид Оаимжопнииг таржимонлик фаолияти, мазорати цацида уз рнсола ва кацолаларида цнсмгн тухталиб утишган.'

Лекин, хаиуз Х,.амид Олимжоннинг таржимонлик майората монографии тарзда чущур в* атрофличи урганилмагаялигини таъкидлаш ждзиздир.

таржимонлик ма*,ор.тши цкёсий-услубий о*- алишда урганиш тадк^щотяикг бош мак,садидир.

Ушбу мацсадга эришиш учун к;уйидаги вазифалар белгиланди:

- таржимон узига хослигининг шаклланишида ижодий омилларни

- шеьрий таржиманинг ижодий узкга хос хусусиятларини ёритиш;

- аслият муаллифи ижодий индивидуаллигининг таржимонга таыхрияи курсатиб Оериш;

- бир циссанинг турт таржимасини циёсий урганиб, уларда аслият бадиий услубининг ^айта тикланишини тадкиц к^илиш.

Тадцииутшнг методологии асоги. Мавзуни .ёритишда Сирннчн навбатда истикдол мафкурасига оид И. А. Каримов аса рла рига суяндик. Сутра Х^мид Олимжоннинг таржимонлик фаолияти дацидаги Т. Салонов, Н. Владимирова,. Ж. Шарипов, Н. Комилов, Г. Еафурова, Н. Намазов ва бошцаларюшг илмий ишларига, Х,амид Олимжон ижодий портретини яратган С ' Азимов, С. Мам&жонов, Н. Каримов тадетупларига таяндях

Шубилан бирга рус олим\ари К. Чуковский, И. Кашкин, А. В. Федоров, Вл. Роесельс, П. Топер, Е. Г. Эткннд, Ю. Д. Левин, гуржи

11. Аммоъ С Х,аиид Олимжон абадняти. - Тошкент: Бгдиий адабиёт, 1967.-220 Каримов Н. Х^'ХД Олинжюшшнг поэтик мгцоргти. - Токнсенп: ФАН, 1964. -158 б., Нафосат чашмаси. Илмий мацолаллр туплами. - Тошкенг 4'ЛН, 1969, - 106 б., Каримов Н. рушкин оа узбек шеърията. - Тсшкеит: ФЛН, 1088. - 78 б.; Сен элимнинг юрагада шзайсзж Эсдализг х</псралар- - Тошкеиг. Лдабиёт ва санъат -.¡ашриёы, 1973. - 127 б,-Мамажонов С- Шоир думгси. - Тошкекп Адабиёт ва санъат нашриёти. 1974.- • 220 И; Шарипов Ж. Х^а-чид Олимжон Пушкин таржимоки //Совет Узбекистан» - 1970. - 23 нюнь; фзглуллаева Р. Т^амнд Олимжониинг таржнмонлик майорат // У-бек тили ва одабветк. • 1979. - № 2. - Ь. 45~4&; Музаммадиев Я Бир шегр таржимаси // Тошкенг доэдат«. -1980. - а январь,- Намозов К. Хамид Олимжон ва ада6и4*лар «^рдошлиги. -Тошхагп Адабпёт ва саиъат нашриётк 1930. ■ 125 Бобоед 3. ^алэ|д Олимжон. Узбгкисгонда бадиий таржима тараж,ки&га. - Тошкекг ФАН, 1966. - Ь. 3&Ч7.; Ммрзаеа С, Шсрму^ачедов С \амнд Ол»гыжон ва узбек совет адабнёзд. - Ташкент: ФАН. 1МЧ». -61 6,- Владимиром Н. Суз жилолари // Совет Узбекисток«. - 1900. -17 мак; Умуров К Бадш* ИЖС1Д м>-ыкяза.\арп. - Самарцшд: Зарафшои, 1Р92. • 166 6. ва бошцдлар.

Х,амид Олимжоннинг

адабиётшуноси Г. Гачечяладзе, чех олимн И. Левин ва бошцаларнинг тадцицотларидан фойдаландкк-

"Бинобарин, Х,амдусглик давлатлари орасида энг кучли ва цудратли, капа салохият ва имконшплерга эга булмиш Россия Федерацияси била» тенг хупуцли ва узаро манфаатли алок,алар тузиш Узбекистан учун жуда мухимдир. Ва бу мацсадимизга эришшп учун биз кучимиз па имконияггларимизни аямаймиз."' Дархакдаат, эрк таргаи, балогатга етиш, ик,тисодкй ва маънавий к,ад ростлаш тарихи -таржимашуносликда хам якгидаврни очиши шубхасиздир.

Ишикнг илмийишшлига. Адабнётшунослигимизда биринчи марта Х,амид Олимжонминг таржимонляк фаолияти тахлил к,илинганлиги биланщна эмас, шоир-таржимоннинг мутаржимлик махоратини биринчи угирмаларидан энг охиргисигача булган эволгоциясини к,иёсий-типологик планда тадкиц 'эталганлиги, узбек шоирининг рус-узбек адабий алок,аларида тутган урни ва бу ижодий мусобака суз санъаткорини цай даражада илхомлантирганшт биринчи бор объектив тадк,ик, к,илинганлигидаддф.

Талки кот манбаи. А. С Пушкиннипг "Кавказ асири" достони ва унинт Х,ам1<А Олимжон угирган варианта, М. Ю. Лермонтовюгаг "Бэла" к,иссзси аслилти; Х,амид. Олимжон, Мирзакалон Исмоилий, Пиримцул К,одиров, Одил Рахимийлар таржималарининг киёсий тахлилидан тадцицотнинг объекта сифатмда фойдаланилди.

Мавзушшг илмий ва амалий ахамняти. Ишнииг назарий хулосалари рус тилидан узбекчага угирилган шеърий ва насрий асарларни цнёсий тадк,нц цчлишда, айницса, Хамид Олимжон бадиий махоратанинг юксалиш жараёншш тулпкрок урганншда, ту билан бнрга таржима тарихи устида иш олиб бораётганлар учун цул келади.

Диссертация материалларидан таржима назарияси ва унинг тарихини Урганншда, махсус курс дамда семинарлар яраташда, олий уцув юртлари учун шу сохага оид кулланмалар, услубий тавсияномалар тузишда фойдаланиш мугкин.

Ишнинг жорийланиши. Мазкур диссертация Алишер Навоий иомидаги Самарканд Давлат университета "Х,озирги замон узбек адабиёти" кафедрасикинг кенгантирилган йигилишида мухокама килиниб, хнмояга тавсия зтилган.

1 Каримов И. А. Ватам саждатсгц каби муцад5,асдир. - Тошкенхт Узбекистан, 1995..

Таддик,от юзасидак Узбекистан Фанлар академияси Алиш Навоик номидаги Адабиёт института адгбий алок,алпр ва таржи: назарияси булими, Мирзо Улутбек номидатц Тошкент Давл университетининг таржима назарияси ва амалиёта кафедрасида ташю этилган илмий семинарларда маъруза укплгая ва музокама этнли мутахассислар томонидан маы^уллангаи.

Ишнияг айрим к^1смлари илмий тупламлар, Республш журналларида 3 мацола тарзида эълон цилинган. Тадцикг натижалари асосида Самарканд Давлат ушиерситети професс* ук,итувчиларшшнг илмий анжуманида (Самарканд, 1994) ва республш ёш адабиёпнуносларининг анъанавий илмий конференция^ (Тошкент, 1955-1996), Тошкент Давлат университета Ёш олимлар i талабалар П - Республика илмий конференциясида (Тошкент, 199 маърузалар уцилган.

Диссертацияюшг таркибн. Тадни^от кириш, икки боб, хулоса i фойдалакилган адабиётлар руйхатидан иборат.

Тадлицотнинг асосий мазмуни.

Ишницг "Кириш" цисмида ма^зукинг долзарблиги, урганилш тарихи, тадцицотнинг мак;сад ва вазифалари, методологик асоси, ишпин илмий янгилиги, тад',у1Цот манбэи, илмий ва амалий а^амияп жорийланиши, диссертацияиинг композицияси х,ак,идг кисцач маълумот берилган.

Е1фшии_6об^![Д1олртТ2рашмэа у^тж^сосАнтнищ-ацакллакиши деб номланиб, у уч булимшз уз ичига олган. Уида дзмид Олимжо таржимонли:; маз^оратшишг энолюцияси, таржнмашунос олн! сифагадагн фзолитп: ва узбек шоириинкг рус. суз сэнгатхори А. С Пушкин асарларкни таржима цилишдегн мах,ор^ти зцсиу^да суз боради

20-йиллар^а ёзувчи ва шоирларпмиздан Айдул^змид Чулпо). Абдулла 1<одйр1И1, Шохир Су/ sïmon, Олтой, Элбек, Аъзам Айюб, 30 йилларда Оьбек, Усмон Ноеир, Гафур Гулом, Мирзакалон Исмоилий Абдулли Миртемир ва бсшцалар §адшш тзря<нм£ s: тики узлар!

учун кккикчн ижод деб бнлдилар ва бу Саиъат равна«?! йу/а?дя мозрфлиг билан налам тебритдилар. Миллий адабиетам^лд« бзъзк жаирларнгш (драма, трагедии, комедия, повелла кзби) вужудта келдапи ы шакллаеишида таржима . ссиъати туфайли рус ва жа^оЕ классихлоришшг бадчмй малорст скрларини ургагаяп музим >рив туздв.

Узбек адабиётига 20-йилларда шоир сифатида кириб келган Хдмид Олимжон х;ам бу жараёндан четда цолмади.

Тадк,и^отимизнинг 'А.амид Олимжон таржималаршшнг тадрижийлиги" булимида Хламид Олимжон ижодитшг з;озиргача энг кам урганилган к,ирраларидан бири - унинг таржимонлик фаолияти ва таржима назариясига оид ишлари таз^лил цилинади.

Унинг таржимеларини шартли равишда 30 ва 40-йнлларда цилииган бевосита ва билвосита угармаларга булиш мумкин. 30-йилларни мутаржии фаолиятининг асоснй иа мах;сулдор даври, деб олса булади. Бу даврда унинг таржимагидз цуйидаги асарлар бевосита узбекчалаштирилиб чоп этилди: 1. М. Светлов. "Гренада " (1930), "Кичик хушвак;тлнк" (1030), 2. А.И.Безименский. ''Шоиршшг рапорта" (1930), "Шу куининг илх,оми" (1937). 3. ПАЛПиряев. "Курашчилар". Х,икоя. (1931). 4. А. М. Горький. "Челкаш". Х,икоя. (1931,1937). "Фабрик - заводлар тарихи" Мацола. (1932). 5. М. Ю. Лермонтов. "Замонамиз цаэфамони" (1931, 1937, 1940). 6. А. С. Пушкин. "Чаадаевга" (1935), "Сибирга мактуб" (1936), "Скзни ссвге.н эдим..." (1937), 'Тнкиламак курганда дэрз^ол" (1937), "Сув пернси" (1937), "Кавказ асирн' (1С37, 1939). 7. а Инбер. 'Узбекисточ хотираси " М937). 8. Н. А. Осгровскш\. "Пулат к,андай тобланди" (1936). 9. Т.Г.Шевченко. "Туш" (1939), "Румолча" (1939), "Улсам менингжасаднм", "Кичкяна М,.рпнага" (1939), "Гонг чоп» ёш аскарлар" (1939), "Учта кегга йулкинг йоши.." (1939), "Оркасида таягри эшигин—" (1939), "Катерннанннг уйи ..." (5939), "Гар булмаса бир кулба хоналг" (1939), "Бир замонлар уйнашпб усган„." (1939), "Мусина чалинар чарогон-МР ён..." (1939). Х,амид Олимжон ЗО-йялларда Нозим Х^кматкинг "Куёш ичгаилар цушиги" (1929), "Нефтга цараб" (»930), Зжеи Псггъенинг "Интернационал" (1937) шеърларини бильосита рус тилидан таржима цилган. .

40 - йилларда эса у куиидаги асарларни бевосита угирди: 1 .К.Симонов. "Мени кутгал'' (1942). 2. П. Н. Арманд. "Ша*арни босдв булут" (1942).

Нилвосита узбекчалаштирган асарларш 1. Байрон. "Вндо" (1944). 2. П. Тичина. "Украинани уйлаганда" (1944).

Шоир-таржимоннинг ЗОгйиллардаги илк угирмаларидан бяри М. Светловнинг Маш^ур "Гренада" шеъри эди.

Шеърнинг русча ва ?збекча нусхалариии к^ёсап та^лил к^лтанимизда, ^амид Олимжоннннг аслият ру*ини Узбекчада хам тугри бера олганлигкни курамиз:

аслшгтда:

•гаржимада:

Он пел, озирая Родные края:

У куйларкан, бак,арди Узоц, туадан злларга: "Гренадам, Гренадам, . Гренадам меним!"2

"Гренада, Гренада, Гренада моя!"1

»2

Х,амид Олиюксн шеърнк узбехчалаштиришда унинг рухини беришни бош мадсад ^илаб куйган. Фикримизча, таржимада учрайдиган баъзи камчиликлар мутаржимнинг рус тилини чу к,ур бнлмаганлигининг ок,ибаги булса керак.

Кейинги нашрллрда бу камчиликлар бартараф килинган.

"Гренада" шеъри Х,амид Олимжоннинг илк утирмаси булкшига карамасдан у аслият муаллифшшнг мак;садики, асарнинг гоявий-бадиий йуналишшш тераи x,i'c этган.

ТПоир-таржкмон Х,ам!!д Олимжоннинг таржимочлик фаолкятида рус адз'биётишшг ёр^мн сиймоларидан бири булган мохир суз устаеи -А. С Пушкин олохида урин тутади. Мутаржим рус тилидан угирган асарларшишг купчилиги л;ам ана шу рус а/.ибишшг цаламига мансубдир.

"Пушкин ижодинииг узи билан яхшилаб ташшшш катга сабо к, булса, уни узбек- тилига утказиш устцдаги иш ундан х,ам мухимроц ахамиятга эга_

Пушкинден мувеффачиятли ^шшшан х,зр парча, xsp бир сатр шомр нжодида муздам бкр боскнч, чункн бу адабий - ижодий иш содда тилмочлик. змас— Пушкнэдан бирор асарни яхшилаб таржима цилнш билан moirp уз гшсдвда янгл б.-ip погона ошади."3

Рус сзнъгткорининг "Кавказ есчри" достоим романтик рухда ёзилган асардир. Унинг цахрамонн узи яшастан ламистдан куштш совиб, озодлик ахтариб, уз аатаашш таИхлаб, ysoïc, юртларга кетнб, ният ва исгакларшш сасц турмуш билан х«лок этган кпшндир. У озод.ч:к ва

■ Светлов M. Crani и пьесы. - М: Художественная литература, 1S57. - С 21.

1 JiajraA Олимжои. Мукаммал есарлар тупла^-л Етгинчи зкилл, - "1'ощкеи"г Фаи. 1S82. IE4.

' JUfiMOA -Олтпаои. Мутшюал ссгрлар туплами. Ьешшга« том. Ташкент: Фан, 1383.-Б. 12&

(iiefijœm ыисоллар шу ыгк€а*ардля олюшб, садркфлси дошгпчнла гфрскмадв).

адолат топиш илинжида Кавказга келиб, асир тушади. Дацрамон тогли черкасликлар турмуши билан узи яшаётгал кчбор х;аётни таадослайди. Асир тогликларкинг содда, самимий цаётаии севиб к,олади.

Узбек шоири "Кавказ асири" достони угирмасига киришар экан, вазнни тугри танлайди х;амда шакл ва мазмун бирлигини аник; беришга интилади. Аслият билан таржима циёсланса асардаги бу мак,сад яодбл намоён булади. Достоннинг багишлсв к^смида шундай сатрлар бор:

аслиятда: Во дни печальные разлуки Мои задумчивые звуки •

Напоминали мке Кавказ, ®

Где пасмурный Бенггу, пустышшк величавый, Аулов и полей властитель пятиглавый, Был новый для меня Парнас.1

таржимадш Х^жрон ичр i утар экан / кунларим тамда, Унга толга а тоаушларим / игу огар дамда , Казказники туширдилпр / менинг эсимга, Улуг такх;о у Eeurrop-ui, / бошлари туман, Овул ва чуллар ^окими-/ - беш бошли султок Янги парнасим булди-ю / рух; берди мента.2

Мутаржим кар бир мксрани аслият мазмунига мук,обил тарзда узбекчалаигшрган. Асар ритмикаси, ру^и *ам тулш^ саланган. К^офияланиш тартиби *ам нафислик бйлан "гамда-дамда", "эсимга-менга", "туман-султон" деб цайта жилолантирилган. Достонда турокрланиш тартиби бир хил Й+5=!3 к,абилида. Таржимада бир хил "х;ижро11 - экан - толган, кунларим - товушларим" каби сузларда "н" ва "м" ундошларнинг такрорнй тарзда цулланиши асар мусик^йлигини оширган.

1 Путают АС Полное собрате сочинений в десяти томах. Том четвертый. • Ленинград: Наука, 1977. • С.В2.

1 Х;змид Олямжоя. Мухаммед асарлар г^пллмн. Еггинчл тоги. - Тсшхент: Фвн. 1981-ыа

(Ксйттщтбаоардцгмшбшрдаелт^ курсатиллди).

аслиятда: таржимада:

Уж меркнет солнце за горами; Тог ортида к,уёш милтирар, Вдали раздался шумный гул; Эшитилар узокдан доврук, С пслей народ идёт и аул, К^р, даладан к,а:ггар халойик. Сверкая светлыми косами. Урокдари кунда ялтирар.

(1УЛ4) (УП.18)

Асар аслиятидаги черкасларга хос булган кундалик турмуш одатиии муаллиф к,андай майорат билан тасвирласа, таржимон хам шунчаллк санъаткорлик билан узбек тилига утирали. Мисралардаги е,офиялар "аб ба" тартибида келган ва мусицийликни *ам оширган.

Ушбу миераларде ажиб бир зав к; ва бадинй нафосат акс этиб туради. Таржимон хер бир сатрда "узоцдан - даладан", "милтирар -ялтирар", сузларини усталик билан топиб ишлаттан; биронта хам ноуркн к.айтарнк, йуь;, 2 ва 3-мисралардаги "узоедан доврук" ва "цайтар халойи^" бирикмалари уааро уйгунлашиб цофияланиб келган.

Юцорида келтирилган ик;тлбоснинг охиргк мисрасидаги "коса -урок^* деб узбекчалаштирилганлиги тгржимага бироз иоаник^ик кирштан. Шу суз "чалги" деб берилгш:да аслиятга магпицан мое буларди- Чунки урок, х,ажм жкхаткдан кичик. Х,еч ким уии елкасида кутариб юрмайди. Чалгини эса елкада кутариб юрганлари учун суниб бораётган к^ёш нури тушгенда у ялтирайдк- Хулласи калод "чалги" сузл аслиятнинг мазмунини ту лиц ифодалайди.

Таржимашунос олим Жуманиёз Шариповнинг таькидлашича, "Хамил Олимжон "Кавказ асирк"нинг хамма булимлариии тула-тукне таржима ^илиб, бирор сатран тушириб цолдирмай, ёкм узндан бнрор сатрни »¡ушмай, асарни муваффекиятли, моздерона таржима этган. Таржиманинг бир сатрида Х,амид Олимжоннинг катта мах,оратн куршшб турил«, чс£!р;а:нг рузци, шеърш": ритмикаси, тасвирий ноаг.-аларк, образларь, интонацияги, хуллас, бари .^збек тилида жаранглаб тура\к~

Чунки унда Хэкид Олимжоннииг шоир.\ик махорати, юксак саяъати, Пушкинга булган оташин музцаббата яедол куриниб турнбдн."1

Таржимашунос олимнинг бу . фикринн бугунлай тугри деб булмайди. Чунки "бирор сатрни гушнрнб ^олдирман. ёки узндан бирор сатрни цушмай" утирнш мумкии эмас. Бунта рус ва узбек тилларикинг узнга хос, бир-биридан мутла^о фарц килувчп змк,атлари йу л ».уймайди-

'У ^»""ЛО.ргш.™Путтпгин пржжжгк//Слшйгг-

"Кавказ асири" достоиининг таржимаси фикримизга исбот була оладш

аслиятда: таржимада:

"Он раб. "У кулдир.

За саклями лежит Овулжим-житмяккатутчун

Он у колючего забора." Бостирма кетида узуи кун (IV. 84) • Тикан говлар олдида ётди."

(ТП. 16)

Х,амид Олимжон Пушкин ятаган даврни, досгонда суз юритилган му^итни урганган. Шунга царамасдан у достоннинг давр билай боглик; болтан баъзи жвдатларики негаднр таржимада бермаган. Ейз "И неприязни двуязычной" мисрасини назардатутаяпмиз.

Рус шоири бу ибора орцали юкрри табак,а вакилларк, гйник,са, сарой зодагонлари орасида фаранг тили урф булгашиш, дворянлар рус тилиии яхши билмагаилсрини, рус талида сузлашадиганларни одам Урдшда куришма1анини назарда тутган. Таржимада юцоридага мисрашшг берилмаганлип: узбек кнтобхснларшш уша дакрга хос мух,им ийр деталь билан тапшаиш имкониятидан мах,рум этган,

Ушбу эътирозларга царамасдан Ж. Шариповшшг Х,амид Олимжопшшг таржшлоилик ма^оратн дак,идаш фикрларига купила миз. Чунки узбек шоирииинг мутаржичлик мах,орати достоннинг щакли ва мазмунииигина эмас, балки ундагй пушкиноне рузуш беришга шггилишида х;ам куринадн.

Хулосг цилиб шуни айтиш керакк», Х,амид Олимжон таржималари шоир бадиий ма^оратанинг ошнши бплан чамбарчас боглхщ х,олда мукаммоллашиб, равсилашмб борди. Унинг аслият ру^тш, мусйцийлига-ни, бутуп гузаллигини бериш свнъатюш эгаллаганлиги Уз исботини топди.

"Аслият муаллифи санъаткорлипншнг таржимон ижодига таъснрн" булимида рус ва узбек гпоирлариникг ижодларида учрайдиган бадиий муштаракликлартадциц цнлинди.

Адабнй алоналар *;ар к^кдой миллим адабийтнииг усишига ёрдам берувчи энг м>лим омил. Унинг узаги эса таржимадир.

Иккала шоирнинг ижодай улгайкш йуллари ^ам бир-бирига Ухшаш.

ПушкинУз ижодияи дастлаб кичик зцажмдаги шеърлар ёзиш билан бошлаган булса, Х;амцд Олимжон адабнётмизга Уз даври ру*и билан

. йугрилган шеърлари ("Олга бос, эй, кашщофГ, "Комсомол" ва бошцалар) билан кириб келгов.

Рус шоири бой халц огзаки ижоди намуналари таъсирвда •'Султои подшо", "Поп х;ам укинг хизматчиси Балда" ва бошца эртакларьи яратди. Узбек суз санъаткори х;ам халц жовлп тили булган фольклор намуваларини йигиб, уларга сайцал бериш натижасида "Ойгул ва Бахтиёр", "Семург" каби эртак достонларини укувчиларга такдим этди.

Адабий таъсир дгундай бир жарьёнки, уидан ил^омланган ёш адиблар сюжети, компоаицияси ёки цазфамони, ёки цандайдир томони уциган асарларини эслатиб турувчи битаклар ёзишади. Х,амид Олпмжондек суз усталари зса асарларига Пушкиннинг бадиий майоратный, услубинк, асарла|1инкнг рухдапши сингдиришга ^аракат цилишади. •

Узбек санъаткори рус гооирининг вафотига 100 йил ту лиши муносабати билан унииг "Чаадаесга", "Сибирга мактуб" шеърларшш ва бир к,а:^ча асарларини узбек уцувчилэрйга таедим цллга:].

Улардан илуомланиб "Куйчишшг хаёли (Фозил Йулдошга)", "Дустимга мактуб" (1936) ва бошх^а асарларини ёзгая.

Хамид Олимжошшиг "Дустимга мактуб" шеърикинг рули ^Сибирга мактуб", "Чвадзевга" шеърлариниаг умумий руту»й йукглишига шфш.

Бу шеърда узбек шоири уз явъанасига содиц цолиб бахпш, мез^шгтки тараянум этгаиига царамасдам, ундаш даъват, эртаыга кунга булган ишовгчпи мустахк&млвахга чцшп сатрларда пушкинона рух «-езиладж

"Тожжоалар толп» бмялапган .

Фаргооадаи Амуга *А\ар_"'

Харгжтерл-зси шукв, Пушкин ка Х,аг4П£ Олгмжон "ижпдий уз ига хослЗтшп" бир-бир»Г билля нудояса килгаид^. мутзржнм аслият муаллкфядаи кув нарса ур^ангашшге яЦцол куринади. Рус шоирининг вск,еалгрдаги ^олатларни бадиий жм*а?дан пишитиб, халц тилига яцин тарзда бериш услуби унииг асарларини утирган узбек суз саоъаткорнга *ам. таъсир зтганлиги маълум булади. - Таржимоя ядам асарларида куаллз^к ашгари озод мгх,натни, дустликкн, муХаббат,шодлиа ва бахтни юксак пафос билан, векбиилик руанда ж^шиб, ёьиб куйлайдк.

'ХдовдОлюсжои. IS78.-C.IW-

Рус ва узбек шоирларининг ижодидаги яна бир муштарахлпк Хацида Сарвар Азимов "Заг^абнинг Омонга ёзган хатини у^иганда Тачьянанинг Онегинга ёзган мактуби- кишининг куз унгидан утади"' -деганда бутунлай хац эди.

Х,амид Олимжошпшг бадиий майората юксалиб, узида миллийлик, халцчиллнк, мусик^шликни мужассамЛантиришида, умуман олгаяда. асарлари поэтикасишшг ривожлаяишида Пушкишшпг хам маълум х,исСаси бор.

Рус шоириникг ижодидан нлхомлаигани хак,ида узбек санъаткоря бундай деб ёзган:

"Пушкин менга курсатди ' .

х,ар ;;еч,

Йхгллб тургаа бир черкас цизнн".

Юкрридаш пцтибос хам Пушкшшипг шеършгш Хламид Олгоскон руХиптпга на^адар яцпп зкаплнппт курсатиб турибди.

Шуан айтиш керакки,' Хламид Олимжон таржималарн эволюцапсиштг узнга хсслигида, умуман, шоир бадиий махоратяшшг ,ошшш!да "Пушкнн асарларнустпда кшлаш натижасп-."2 сезиладп.

Ищшпкг_шшн>та-JfcGn, ^'Насртх^арлтшда^лзхсрах (М. IQ. Лернстов1аиа:.ГБэлс£^гссгта_есосида1 - уч булимдаи г.5ор гг. Мазкур бобда "Бэла" црсеасиппиг ifамид Олгшясон тоионндак угпрплгая вариантлари • ва Мирзакалон Иимоилпй, Пиримцул Кодирон, Одал Разу?мий таржималари к^ешн-типолошк иусинда тьдцн^ этпладп.

Бирипчи булимда Х,амид Олимжон таржнмонлик мазеорагапянг такомилн киёснй урганилди.

М. Ю. Лермонтовнинг "Замонамиз кахрамош!" романа упинг ижодинн безаб турадиган баркамол асарлардан биридир. Роман т^рт lyjcca - "Бэла", "Тамань", "Фаталист", "Максим Максимич" ва бита Хнкоя "Княжна Мэри"дан иборат. Ушбу романдагн "Бзла" Eqiccaoi бадиий пишнн; гузал цушикдир.

Х,амнд Олимжон "Бэла" циссасиви 1931 йилда таржима ярлдн. КейинЧалик, асар угирмасини мукаммаллаштира борди ва уни 1937,1940 йилларда тузатишлар билан к,айта нашр эттирди.3

•С Азимов. Шо!ф*юп,сянъ41и//1^аил,?абе«исго«.- 1954.-Зюоль.

»^амид Олимжон. Салом Пушкин! Бешннчя том. - Тошкеик Фая, 1982. - Б. 128.

• М. LERMONTOf. BELE. (ZamanamMnln gahramantcUn Ыг hikavalHíinkl АПяг'чд taijlmast TaskenL OZNASR Baku. 1931.- Ы bet;

M. LERMONTOV. ВША. HjUlmJan Urtmatt TASKHNT. OzSSB. DAVtAT NASBnXXIL . ШТ. - « b«ts

Уларни к^ёслаб урганганда узбек шоири таржимонлш махоратининг эволюция си ивдол кузга ташланиб туради.

Кисса муаллифнинг "Я ехал на перекладных из Тифлиса" (Т. IV. с 193) деган жумласи билан бошланади.

Шу гапни мутаржим 1931 йилда "Мен, арава билан Тифлисдаи келар здим" (Б. 3), 1937 йилда "Аравада Тбилисидан келар здим." (Б.З), 1940 йилда "Аравада Гифлисдан келар; эдим." (VII т. Б. 65) куринишида угиргая. Биринчи марта аслиятдаги "Я ехал на перекладных..." жумласики "Мен арава билан™" деб угирган. Еундай сузма-суз таржима Х,амид Одимжондек суз санъаткорини крник^ириши мумкин эмас эди. Шушпгг учун кейхшш нашрда гоцоридаги учта сузии "Аравада" сузи билан алмаштиргач. Бундан таржима фацат ютган.

Лермонтовчинг кдхссасидаги бадиийлик, эстетик нафо.сат, аввало тасвиршшг гпшцлигп ва жозибадорлигадан келиб чи^ади. Узбекчада тасшгрнинг шу аницлилши сакдаш ва шуига мое мук,обиллар тогшш рус санъатпор;! услуби ва б а д!П ¡плип ¡ni i беришшжг шартларидан

бири булиши билан бирга мутаржимшшг ма^оратшш акс эттирувчи асосий омиллардаидир.

аслиятда:

"Осетии - извозчик неутомимо погонял лошадей, чтоб успеть до ночи взобраться на Коишаурскую гору, ji во все горло распевал песни" (IV. 193)

1031 йилш таржима:

"Аравачи осетин олдпом тушгунга цадар 1^айшолур тотга мшшб олмок, учуй чарчамасдан отларнм ^айдар ва томоп» йяртилгунча бацириб ашула цилар эди" (Б. 3).

Í93? шшитйржкмп: -

"Аррвйкеа; осетин, кеч тушмаадан -Дайп.овур- тоязга'лиэтиб олмоц учуи чарчамасдан отларнн г;айдар ва томоп: нирти-оунча бацнриб ешулй lyiAap эди" (Б. 35. " *

1940 килгн тарггаша; ,

"Аравакаш осетин, кеч тушкб цолмаедаиКойшовир тога тепаенга етиб олмо^ учун отларни чарчамаедак Гайдар ва тозупш борича бацириб ашула айткб борарди" (VIL 65).

З^амид Олпг«х:оа. Мукослал «сарлар туилаки. Erpoiví том. - Тошкигг. Фан, Isaz-E. 65-Í0X

(Хейикгп mcrn6ocAaftíaj шу манбллзддая ашЗ, иашр этнлпш Ёили но

Курлб турганимиздек, аслиятдат "осетин - извозчик" 1931 нилдап» таржимада "аравачи осетин", 1937, 1940 йиллардагн нашрларда хга узбек тнлида маажуд булган, оришналга мантицан па «ар томонлама мое келадигаи "аравакаш осетин" куртшшида угирилган.

"... .чтоб успеть до ночи взобраться на Ксйшаурскую гору „" ни Х,амид Олимжон 1931 йилда "... о^шом тушгунга цадар ^айшовур тотга мшшб олмоц учун...", 1937 йнлда "... кеч тушмагдан ^айшовур топч а миниб олмок, учун...", 1940 йилда "— кеч тушиб х,олмасдан Койшавнр топ: тепасига етнб олмоц учун ..." деб уз5екчалашт;1рган.

Ушбу ицтибослардан хам маълум буладики, узбек таржнмонн "Бэла" циссасинннг аслиятнга. муцобил угирмасинн яраташ йулида тинимсиз ижоднй изланишда булган.

1931 йнлдаги угирмада Хамид Олнмжониинг таржима го^агнда тажрибасиз булганлнгн сезнлнб турад!). Шу гуфейлн угирмада "черкесская мохнатая шапка" "куллн черкас шапхаси" деб бернлган. Фикримизча, мугаржнм "цилли" деб ушргану, нашриётшшг хатоси бнлан у "цулли"га айланиб долган.

Таржимон "мохнатая шапка"нн "пзхмоц телпак" кУрннншчда берганда аелнятга адекват булар эд!1.

Х,эмид Олнмжон цисса таржнмаа! устцда тнннмет« шплйганлнгп учун нашрдан нашрга ^збекчалаптгрилгаи мати оркпгаалгЛ п^шлашкб, мутаржимникг махорати хам сандал тош!б боргап.

Таряшмои махоратининг асссшш таш:шл гфглувч:! макбьларкп Г.Саломо» шундай таърнфлаган эд!п "Таржнмоп у,ар пклала шш чуцур билиши лозим. Лекнн тил бнлиш - бу фацат турля лкадемка грамматик&ларнниг куруп, ясама щонун-цоидалари билеп чегералзб цуйнлгон расмий пдора тилннп згаллаш эмас, балкп адебяй. тнлдаи тайн^арн, яалц жонлп тилинн чутэд» .^илиши дегат». Бупяи змее. Таржнмон подай "татцврн" гам "баъзп г.арсалар", яъин экстрал:;:!Г8исп;к. омиллар, хеч , капдеЛ лугат, г;еч ^аядлй грамматшеалзрдэ к^рсатилмайднгая турмуш ходпеалвряь иииупигг тарнхи, урф-одаглар.тдан хам хабардор булгепгм лозам. ~Агтор вл таржимон муноегбатп хусусида зса игуииайшш кераккп, ыуаллпфшац-илмяй зъгкОор.ч, нуфугя ва адебий салмогн ^аячаляж б^лгацп

СаГаш таржимоалин месъулпэтп впади ошнб боредп."1

Ушбу фикрдан *ая маълум буладики, мутаржимдан муаллиф иктадори билан *ар жн*атдан тенглаша оладиган бадний салох^ят талаб этил ад». Бундай майорат, бадиий етуклик эса тинимсиз изланиш натижасида шаклланади.

Таржимашунос олим Г.Саломовнииг фикрига 1$шимча к,илиб шуни айтиш лоэимки, таржимада ма^сад «.уз ва гапнинг умумкй маъносшш тутри бсриш эмас, муаллиф услубишшг ичхи -^ароратидан келиб чнмдигаи нозик хусусиятларни, бадиий оз^анг. царакат. суз ва сузлар бирикмаси замьрида яшкриниб еттан, "оддий" куз билан гуриб булмайдиган, *ар бир муаллифнииг узнга кос суз танлаши, суз яротищ со*асидвгн новаторлнпши, бадинй асариикг энг мух,им ;госсаси булгак образлиликнн акс этпушшдан иборат. Худди шу жиз?атле.р таржнмон ма^ор-атикл белхиловчи омиллар силсилашга киради.

аслиятда:

Раз, осепью, пришёл транспорт с провиантом— (IV.203).

1Q31 йилти тарж»1мада: Бир 4ofy\ap поездда овцат транспорт келган эди (11-бет).

1937 йилги таржимада; Бир кун транспорт овк,ат келтирди (1б-бст).

1940 йилги таржимада: Бир кун ов^ат ортилган бир арава келган эди (VIL71).

Юцоридаги мисолда >^амид Олимжон таржимонлнк ма^оратининг тадрижийлши намоён болтан.

Тугри, бир карашдаёк, бу гапни "Бир марта, кузда, озиц-овцат -ортилгак араза келди",деб ^тнрилса ихшироц булар экан дегак фикр пандобулади. '

Лекин учала таржима варнантини аслияг билан к^ёслаганда, 1940 Лилдагн угирма оригииалга як^нлншни таиолншимиз керак.

Бобнинг иххинчи булими "Табиат тасвирини таржимад^ кайта «ранив canva-m" деб номланиб, Лермоитовтшг ''Бэла" циссасида акс этгарилгаа табиат маизарасжш Дамид. Олимжон цай даражада бера олгаилмгк ккёсий тарзда та^лмл нилинади.

М. ГО. Лермонтов ижодида х;ам пейзажнинг узига хос урни бор. "Бэла" киесасидаги тоглар, водийлар, дарёлар, булутли осмон, кахратон к,ишнинг изгиринли совуклари тасвири асарнинг мохиятинп очиш учун мухим бадиий восита булнб хизмат »умадн. '

Рус адибннинг асар><дагн табиат манзарасикн она тилимнзда канта яратиш, бир томондан нкки санъатко^нннг ижодий мусобакаси булге, иккннчи томондан узбек ' шоиршшнг мутаржимлик махоратни белгиловчи мезонлардан бирндир. •

Таржимон ?!,ам'.»д Олимжоннинг асосин фазнлатларидан бири шуки, у хамма вак,т аслият муаллифи углубшш к,анта яратишга интилган. "Бэла"даги табиат манзараларини угиришда хам бу уз исботиии топган: . ■ „".

аслкятда:

"Славное место это долина! Со всех сторон горы неприступные, красноватые скалы, обвешанные зеленым плющом и увенчанные купами чинар, желтые обрывы, «счерченные промоинами, а там высоко-высоко золотая бахрома снегов, а внизу Лрагва, обнявшись с другой безыменной речкой, шумно вырывающейся нз черного, полного мглою ущелья, тянется серебряною нитью и сверкает, ках змея своею чешуею." (IV. 1Ü3-199). ■ • • • V .

таряагчад«:

"Бу водий гузал бир ер эди. Топшнг турт тарафи ёпддшкб булмас ¡^1згиш ^оялар билан ураб оли.чган, коялартшг чуту?1Л£рпдея взпял гуллар осилган, ю^орида эса кумакчи • бутоям! тзиюрлар бор iah. К,утурнб овдвн сук уюриб-уюриб жарлар пвАдо ццлгаа.. Tormoor тепаларида корларкннг олпп» сачат кУрняадп, плстда уса Арапа зулмат Ghajh ту лик, цорокги дарадаи mösigttr билля отплиб чхядля су» билан кучоклашиб кумуш im квби чугмллр, пуста ймлтяреб frraa плов кзбн судралар эди."(\ЩЛ5).

. Мутаржим табиат гастрит узбек тяляд* цаЛга бтрвр злая. асардаш Кавказ табиатииннг грзалляпшя Лермоотде pvpnmira жвс бяр тарзда ».ойта вкс зтгирв олган. ; .'•

. Х,амид Олимжов уз ижодндвги каби таржкмвдв такрор у су лини куллайди ва шу туфлйля уэЗекчадс «ам «слдагт тасвкрюшяг лник и жозмбалмгяга чиаидк ■'Хутуряб ощцаш сув знлрлар пайдо цклгея". Абяящей, Угирмвдл бедки* таокрм* шхжгшлар муарм . хусусяягг« яг«. Чуккм cf* еигмтжоря fxnanm Ццвпц»

русчадаги табкат макзарасинн тасвирлащникг тугри, му^обил йулияи топтан: "ТоЬмнг тепаларидз цорларнннг олтин сачагн курккади, пастда эса Арагва зулмат билан ту лиц, ^оронге дарадан шовцин билсн отилиб чиедан сув билан кучокдашиб кумуш ип каби чузилар, пусти йилтираб ёттан илон каби судралар эди." Ушбу гапвинг узбек тилида образли бир тарзда шов^ин билан отиляб «ондеан сувнинг кучок^ашиб, кумуш ип каби чузилиши, пусти йилтираб ёгган илон каби судралиши цабилида таржнма к-члиниши зцам шоир, хам мутаржим Х,амид Олимжоннинг мсхпратидир.

Ушбу ицтибосда баъзн бир ноаникдиклар хам учрайди. Масалан, аслиэтдагн "увенчанные купами чинар" и^расшш "кумакчи бутокли чинорлпр", деб угирилган. Х^олбуки, буни "туп - туп чинорлар билан бсзалган" куршжшида бернлса аслият мохиятига айиан мое буларди.

"Жёлтые обрывы" узбекчада берилмаган, "безымянная речка" эса "сув" деб у? прилган на узГи-к китобхинига тушунарсиз булиб к,олган. Охнргн ((борами Уц'бек тнлига "иомап сой" деб таржима цилииса, фмкричшзча, аелнягдаги маъноии аиглатарэди.

Бобиинг очиргй булими "Бэле" Циссасп таржималар'.мииг циёспй т ахлилига баги шла ига и.

"Бэла" кнссаеи узбек таржимоилари Х,амнд Олимжои (1931,1937, 1940), Ммрзакалон Илмоплий (1941), Пиримцул Цодиров (1952), Одил Рахиммй (1954) лар тоМонидаи узбекчалаштирилган. Т^ртала мутаржим Хам асар угнрмаги ишпга таржима талабларцни ва осаршшг гоявий мазмуишш тугри тушунган х™да махорат била;; ёндашиб, циссанинг Тзига хос, Остакрор таржимасинн яратишга ¡штилганлар.

Бир бадшш агарни бир нечгга мутаржим узбек тилига угирса-да, таржнмя бир-бнригв ухшамайди, акашча у бадиий ^уввати, таржимошшнг махорати Ьа хаётим тажрнбаси, айтгцса, замон ва мако|с туфайли узаро жнддий фарк, к^лади. Бу фнкрни айнан "Бэла" циссасига пнсбатаи-хам айтиш мумкпн. •

Лермонтов Печорин 'образи орцалн уша давр рус жамиитидагм чиркни иллатларии капкахмииар хаёти бнлан боглаб Орттан, Шунинг учуп бцэ Печорин хар^ктершшнг туртала таржнмадо берилишини ас.\11ят билан ва5эароц||Сслабтад191КК»«лл)»К.

Рус алиби Лермо»поЩ"Бэла" кнгеасида югли черкас ходиттг ^•знга хос. фазклатларшш ^моодмик __ Силан таевнрлаган. Айникса, «сардагн мндлий ру\ бад(шйЪтуклик б1(лан характерлар хусуснятларига спнгдирнлган. Муалляф КЬзбич образин» миллийлякка йугрилгаи

холда тасвирлар экан, ундаги тогликларда мавжуд булга н тантиляк, цайсарлик, довюраклик, чакдонлик, бир сузлик ва садо(\атлилик каби фазилатларни юксак баднийлик Оилан акс эттира олган. Казбич уз отини энг якин дуст, содик йулдош сифатида кадрлайди, бу эса халк,нинг миллий анъаналари билан бедлакади. Шунинг учун унинг отини угирдашганда рухни гушкунликиа тушиб, цвттик нзтнроб чекади.

асмиггда:

- Что с тобой? - спросил я.

- Моя лошадь!., лошадь!..- сказал он, весь дрожа.

Точно, я услышал топот копыт: "Это, верно, какой-нибудь казак приехал..."

Нет! Урус яман, яман!- заревел он и опрометью бросился вон, как дикий барс. В два прыжка он был уж на дворе; у ворот крепости часовой загородил ему путь ружьем; он перескочил через ружье и кинулся бежать по дороге... повалился на землю и зарыдал как ребенок... Поверите ли, он так пролежал до поздней ночи и целую ночь? Только на другое утро пришел в крепость и стал просить, чтоб ему назвали похитителя. Часовой, который видел, как Азамат отвязал коня н ускакал на нем, не почел за нужное скрывать. При этом имени глаза Казбича засверкали, и он отправился в аул, где жил отец Азамата. (IV.212) '

Х,амид Слимжон таржимаос

"Сеига нима булдиТ" - дедкм.

Утнтраб: .

- Меним отим!..Огим!- дея олди.

Тугрн, мен от туё^лариникг дупиллаганиии эшнтднм. Унта "Казаклардан биронтаси келди шекнлли,"- дедим - ifynj_ Урис ёмон, ёмон!- деди ва вахший коплон каби гаш^арига отилди. Имя сакроб ташк,арида куринди. Калъа дарвогисидага навбатчи солдат мклткц билан yraiHr нулини тусди. У милтицнинг устидян сапчиб ^тди ва чопмокп« бошлади—

„ерга ёти5, ёш боладек йиглай бошллдк— Ишонаскзми, у ту ходдв о^шомга еодар ва бутун кеча ётнб цолди— Ь:рох эртася куя калига келиб, огни угирлагаи киппми а/пишларини нлтнмос цялдм. Азаматнинг отни ечиб минганнни за чопганини картав яввбятп яшяриб rypMoiym лозим курмадн. Умянг исмннн жжттая замов Кмбичнииг

кузлари ёниб кетди ва Азаматкинг отаси туратурган овулга цараб йул олди. (У11.81)'

Х,ар бир суз санъаткори узига хос бир услубда суз танлаш натижасида асарни уз она тилига агдарган. Таржималар циёсидац хам курмннб турибдики, туртала таржимон *ам циссадаги миллий ру*ни бадиий шнрасини сакдаган *олда к;айта беришга интилган ва у Хамид Олимжон таржимаси/а анча ишончли чикдан. Шоир утармада аглиятдаги о.\ангдорликни, миссий таъсирчанликни ва V 'змун лундалигини цанга беришда уз ёр«,ин истеъдодининг серцирралигини намоён калган. У ко нте когда га иккиичи гапни: "У титраб: - Меним отнм!.. Огим!-- дея олди" деб узбекчалаштиради ва бунда авваламбор "мен" сузига - "им" ,»;ушимчасини г,ушиб, такрорланиб келган "отим"га ^офиялаши боне гапнинг о^ангдорлигини са^айди, русчадаги х,ар бир сузга узбекчада у3 муцобилики топиб ишлатганлит учун гапнинг мазмунан аниц ва лунда чикишини таъминлайди. Казбич х,олатишшг бирор суз куш.май ёки тушириб ^олдирмагдан табиийлиги билан утирнлиши таржиманинг таъсирчаилигани оширган.

Лекии Мирзакалон Исмоилий, Одил Ра^имий ва Пиримк,ул Цодировлар яратган угирмалар суз танлаш ва уни уз урннда цуллаш, асар ритмнни бериш, равонлик жи^атидан Х,амнд Олимжон даражасида эмас." Масалан: Казбичнинг от туёги дупуршш эшитиб, *аяжонли Холатда сух\аган гапи Х,амид Олимжон угирмасида:

" • Меним отнм!- Огим! - дея олди" цабилнда берилган булса, Мирзакалои Исмоилий: Менинг отим!~ отим!"- деди тамом бир титров ичида." Однл Ра*нчнн зса: "ОгимЬ. Огим!.."- деди Казбич титраб -ца^шлО" дея ?зГ>екчалаштиришган. Куриниб турибдики, *ар иккала кейинги таржима *ам укилиишдагк рзг.онлиш ва аслиягтга муцобиллиги жи\атидан дастлабки угмрмадек чнцмаган.

Шуни \ам таъкидлаш керакки, биринчн таржимада русчадаги "я услышал тойот копыт" нн "... мен от туёнларининг дупиллаганшш зшитдим," учинчи угмрмада "Чиндан *ам отиинг дупуря эшитилди.",

■Автореферат *ажм яицатндаи чекланганлит учуй аслият билан \амид Олимжон таржимасики ци&лгб, 6ошк,а (тирмалардан и*тбос келткрмасдац улариииг югуц ва камчиликларн Дофда гухгаллб утамиз.

Таржпмаларни хронологии та/тбда берамю.

* Виз цайд этган 6у фикр фадо ЧБэла" циссасига тааллуцли, "Замонамиз цд'кра.чони" роллннга >млс- Чуйки тади.нк.отла щкха та^лил к^шшган. .

Одил Разцимий "Чиндан хам щулогимга от дупурини эшктдим" к,абнлида утирйлган.

Маълумки, от югурганда "д^пилламайди", "дукури" эмаг, "дупурн" эшитилади. lily жнхатдан Караганда юкрридсш ran кккинчк ва туртинчи таржимада мо^нятан анн*; берилган.

Казбичнииг русларга . муног^батиг унннг эпчнллнш ва шиддаткорлигшш мутзржнмлар шундан угирадн.

Х,ампд Олимжон таржимаги: "- Йук,!.. Урне ёмон, ёмон! - дедн ва вахшнй цоплон кабн ташцарша отилди. Икки сакраб ташцарнда куринди. К,ал"ьа дарвозасидаги иавбгтчи содгуат милтик, билам' унннг йулннн тусдн. У мнлтикнинг устчдан самчнб утди ва чопмок,к,а бошлади..."

Мирзакалон Исмоилин таржимапк

Йук,! Урус ёмон, ёмон!- деб ушк,ирдн ва йулбарс кабн таш^арига отилди. Иккн сакраб х,овлига чпкднг крепость дарвозасида турган к,оровул мчлтик, билан унннг йулннн тусдн; лскии у милтпкдан Пир сакраб утди ва йулда югуриб кетдн.-"

Пирнм^ул Коднров таржимаси: "Йук,, Урус ёмон, ёмон!- деб букирдн-ю, худдн ёввонн коалондан, нлдам эшнкка отилди. Икы: сакрашдаёц ховлкга чнкди; крепость дарвозасида соцчи мнлтнгн билан унннг йулнни тусдн; у, милтнцкмнг устидан сакраб утнб, йулдан гизиллаб югуриб кетдя_" Однл Рахимий таржимапк

"Йук,! Урус ёмон, урус ёмон!"- деб бакириб юборди Казбнч ва ташкарига ^онломдзй отилди- Иккн хатлаб з;озллп; чиздъ* цзлъ» дарвозасида турган чаговой миллщ билан йулннн тусган эди, Казбнч милтик, уст: «дан сакрабугдн-да, йулдан ЮГ) ра кегдя_"

Ннёсларда» хам маълум буладики, Х,амнд Олимжон Лермонтов рухнга ЯЯ.ИН шоир - таржимон булгзилиги учуй у угирмадз хам Казбич нуп^кни "павший цоялон каби" чиройли ухшатнш ёкн "таш^аркда куринди", "цалъа дервозааиаги навбатчи солдат", "мнлтнхпинг устидан сапчнб утди", "чопмокЦа бошлади" каби нбораларшг куллаб асаршшг иафкс таржнмасини яратДи. Мирзакалон ИсмомлиА утирмасида эса бахзи бнр номувофмк иборалар учрайдн. Магадан: "крепость дарвозасида турган цорввул", "мнлтицдан бар сакреб $тлл", аслшпгдаги "дикий барс"ни "йулбарс" деб угнрга.чн таряпна охакгиг» аа ыз-ьпоснха ^ояушмагая. Пнрнмцул Цодироз ва Однл Pay? мкйлар

таржимасн бадиий-услубий томондан Х,амид Олимжон таржимасига Я(\ин. Агар Одил Рахимий "часовой" сузини хам узбекчада уз мущобили Стлан берганда утрма янада район укнлар эди.

Кулога к,нлиб шуни айтш мумкинки, туртала угирмада хам таржимонлар яшаган давр, улар ижод калган мухит, мутаржимларнинг махоратм, айн икса, узбек адабий тилининг ривожи уз таъсирини курсатганлкги яцк,ол сезнлнб туради. .

Ишнинг хулосаси:

\arntа Олимжоннинг мугаржимлик фаолиятига оид илмий ншпмизнм - угирмада муаллиф услубинн саклаш, аслиятнннг баднятини мук,обил берищ, персонажлар нуткидаги узига хослккни, миллий рухни ь,зйта <1К(- тгтириш, таржкмонлик махоратишшг зволюциясини уша давр иуцтаи-н-ззаридаи тад'киц ^илнш иатижагида иундай хулосаларга келднк:.

1. Мутаржнм ижодид<1 бадннй махоритииинг тадрижийлигн илмий-назарин томондан ёригилнб, угирманннг баднмй-услубий хусусиятлари циёсий-тниологнк планда тадкиц цнлинганда, узбек тоирининг таржимонлик махоратн юкгалиб Оорганлнги намоёи булдй. Бунинг шботшш таржнмшшинг "Кавказ дсири" достони угирмасида пушкинона рухии, унинг мураккао тпкланшкларшш, охангдорликни цайта бера олганида хам куриш мумкин.

2. \амид Олнмжошпшг анак, адикнат таржнма я ранни йулидаги ма\оратини кузатиш агногида курамизки, унинг бу жараёкда бадиият 1Гчки донушнпларнни илмнй идрок зтишн кучанган, ижодида реализм чукурлашыи. Мутаржим, "Бэла" агаридагм цахрамонларнинг ички рухий оламнни, характер цирраларшш ва аймикга, Печорйшшнг ион,«'Лпккб булган муносабатини юкгак дид ва хяккоиийлик бнлан угирчада акс эггирганлиги мисолнда исботланди.

3. Тадьикотда таржммо» йул кушан камчиликлар хам аниц мисоллар бадан объектив ёрнтилди. Ишда рус шоирларидан килинган таржнмалар \омид Олимжонни оригинал асарлар яратишга нлхомлантпрганлнгк тадцнц цилинди,

4. Шоир-таржтюннинг рус ва узбек адабий алок,аларида тутган роли, унинг рус одабиётшшнг фаол таргиботчиларидан бири булганлиги ва рус адибларшшнг асарларини узбек китобхонларига таржнма зтиб, миллий адабиётнмнэникг реалисток ифода тарзи, тали ва услуби ривожиг» кучдитаъсир эпгани аникландн. Унинг бу фаолшгги уз

ижодида халцчилликнинг янада чу^урлашувига, рудий талкиннинг Хаодоний ва хаётий булицшга омил булди.

5. "Бэла "нинг а ели яти ва ^амид Олнмжон, Мирзакалон Исмонлнй, Пиримкул Кодиров, Одил Рахимийларнинг угнрмаларини узаро киёслаб, туртала таржимада хам услубий. бадиий, эстетик хусуснятлар оригиналга муносиб эканлнгн, шу бнлан бирга таржимонлар яшаётган замон ва макон, давр ва бадний майорат таржима илмннииг yritum бнлан богли^ холда узгариб борганлиги тахлил жараёнида эътироф тгилди.

0. Давр тацозоси туфайли бевосита ва бнлвопгга рус адабш'тидан к.илинган. таржнмалар аднбларнмнз махоратининг усигиига, жахон реалисток адабиёти дурдоналари даражасидаги узбек прозасининг яратилишига хисса кушганлиги асосланди.

Диссертациянинг асосий .мазмуии муаллифкикг чашр этилглн к,уйндаги ишларида уз аксини топтан: .

1. "Сйзни севган эднм..." Умуров бнлан хамкорликда) Бадииэт ва махорат \\ Илмий мацолалар туплами. - Самарканд. 1994- - Б 59-62.

2. Бир шеър таржимаш хусусида. Фнлологик кзланншлар \\ Илм11й мацолалар туплами. - Самарканд, 1994. - Б. 68.

3. Х,амид Олимжаннинг таржнмонлик махораш \\ Узбеки стон ёш адабиётшуносларининг анъанавий илмий конференцияен материала лри. - Тошкент, 1995. - Б. 51-52.

4. Узбек ва рус адабий алокаларида ^амнд Олимжоншшг роли \\ А-Мнр Темурнинг 660 йиллигига баппдлангая £га олнмлар м талабаларнииг И-Республика Илмий конференция тетисларк т?пламя. -Тошкент, 199С. - Б. 130.

5. "Кавказ асири" шеърнй достониникт если яти ва тарясимакгки циёсий урганишга дойр \\ Узбек тили ва адабиёти. - 15SS. - N* б.

РЕЗЮМЕ

диссертации Кадырова Эшмухаммада Омокгурдиевича на тему

"Переводческое мастерство ХАмида Алимджана", представленной на соискание учёной степени кандидата филологических наук.

Настоящее диссертационное исследование посвящено изучению особенностей переводческого мастерства Хам ид ц Алимджана. В ней впервые в узбекском литератураведении в сравнительно типологическом плане рассматриваются вопросы истории и поэтики переводов узбекского поэта Хамида Алимджана.

Композиция работы соответствует ее содержанию. Она состоит из введения, двух глав (по три раздела в каждой), заключения и библиографии.

Во введении определены актуальность и степень изученности темы, ее научная новизна, обозначены объект, цель, задачи, методологические принципы исследования, отмечены теоретическая и практическая ценность.

Первая глава диссертации -"Формирование своеобразия поэта-переводчика" - посвящена анализу научно-теоретической деятельности и художественной практики Хамида Алимджана как ученого переводоведа, эволюции переводческого мастерства поэта. В реферируемой диссертации в сравнительно-типологическом аспекте, рассматриваются опыты переводчиков 30-40-х годов что даёт возможность поэтапно проследить становление переводчика. При этом выводы и обобщения подтверждаются примерами.

Во второй главе работы акцентируется внимание на Переводе Повести М. Ю. Лермонтова "Бэла". Сам факт, что автор оригинала и переводчик 5 Хам ид Алимджан) являются поэтами, которые проявили свой талант и в прозе, обогащает теоретическую и практическую ценность исследования. Своеобразие переводов прозы, выполненных Хамидом Алимджаном, состоит в том, что издавая каждый раз свой перевод, он дорабатывал и улучшал ¿го. Так, первый перевод повести "Бэла" дается в сопоставлении с последующими её узбекскими переводами, выполненными Мирзакаланом Исмаили (1941). Пиркмкулом Кадыровым (1952), Адылом Рахим« (1954).

В заключении отмечены основные теоретические и практические выводы исследования. *

Основное содержание диссертации изложено в пяти статьях и тезисах докладов.

SUMMARY

Eshmuhammad Kadirov "Translational skill of Khamid AJirnjan".

The dissertational investigation is devoted to the studying the peculiarities of Khamid Alimdjan's translations! ski!L For the first time it is considered the prohlems of history and evolution of poetics of translations from Russian into Uzbek in comparable typological plan.

The composition of work corresponds to, its content It consists of introduktion, two chapters (three parts In each chapter), conslusion and the bibUography.

In introduction, it is defined the theme, its scientific novelty, the ofject, aim, task, methadological principles of investigation theoretical and practical value are marked.

The first chapter "Formation of originality of poet translator" is devoted to the analysis of scientific activity of Khamid ASmdjan as a translator scientist, the evolution of poet's, translational skill Essayed dissertation considers the translational experiments of 30-40 th years in comparable typological aspect that gives an opportunity to retrace the coming into being of the translator. Thereby the conclusion and the generalijation are confirmed by earoples.

The second chapter accents the attention to the translation of Lermontov's story "Bella". The fact that both author of Russian text and the translator are potts who showed their talent In the ptose tod, enriching both theoretical and practical value of Investigation. The originalty of the translation of prose done by Khamid Alimdjan is to publish the translation everytime before publishing, he had. been working cut and bad been improving it during 1937-1940 years. Khamid Alimdjan's translation is given in comparison with the translation of Miijakaion Jsmaiii (1941), Pirimkul Kadhov (1952), AdilRakhimM!9S4!.

In conclusion the main theoretical and practical significance of investigation are mentioned.

The main content of the dissertation is"stated in Ave «tides end theses of reports. '