автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Песня как искусство слова

Текст диссертации на тему "Песня как искусство слова"

" ти/ 76 6

і

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА ИМ. Г.ИБРАГИМОВА

на правах рукописи

Миннуллин Ким Мугаллимович

ПЕСНЯ КАК ИСКУССТВО СЛОВА

ПО СПЕЦИАЛЬНОСТИ: 10.01.09. —

10.01.02,-

Фольклористика

Литература народов Российской

Федерации (татарская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени доктора филологических наук

/

Научный консультант: доктор филологических наук Х.Ш.Махмутов

-■-V .г с

Президиум В

I (решение от " д! '(£432/19 __ КоЗ

осудил ученую степень ...

Кюшіь-..^

. і о1!"

V~ri.Tr> Л отггг/т ^ Д VI

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНЕАТЬ ИНСТИТУТЫ

СУЗ СЭНГАТЕ БУЛАРАК ЩЫРЛАР

БЕЛЕЕЧЛЕК БУЕНЧА: 10.01.09. - Фольклористика

10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

филология фэннэре докторы дигэн гыйльми дэрэдэ алу ечен тэкъдим ителгэн ДИССЕРТАЦИЯ

кулъязма хокукында

Ким Мегаллим улы Мицнуллин

Фэнни консультант: филология фэннэре докторы Х.Ш.Мэхмутов

Казан-2001

Э Ч Т Э Л Е К

Кереш........................................................................................3-13

I булек. Татар халык жырлары......................................................14-73

1. Халык жырларын туплау Ьэм ейрену тарихыннан.....................15-43

2. Халык жырларыныц терлере Ьэм аларныц теп узенчелеклере......43-73

II булек. Татар профессиональ жырлары.........................................74-168

1. Профессиональ жырларныц барлыкка килуе Ьэм жанр

буларак формалашуы...........................................................75-104

2. Татар профессиональ жыр жанрыныц усеш юллары...............104-133

3. Профессиональ жырларны теркемлеу месьелесе...................133-150

4. Профессиональ жырларныц эсер булып оешу юллары............150-168

III булек. Татар жырларында образлар системасы............................169-262

1. Хайваннар деньясына караган образлар...............................172-195

2. Усемлеклер деньясына караган образлар..............................195-227

3. Табигать куренешлеренэ бейле образлар..............................227-262

IV булек. Татар жырларыныц композицион тезелеше Ьэм аларда кулланылган поэтик алымнар......................................................263-312

1. Ж^ырларныц композицион тезелеше. Кушымталар

Ьем кабатлаулар................................................................264-290

2. Дырларда лирик эндешлер..............................................290-299

3. Ж^ырларда ритмика Ьем авазлар аЬецлелеге..........................299-312

V булек. Татар ж;ырларыныц лексик составы...................................313-403

1. Кеше, кардешлек менесебэтлере Ьем рухи деньяга караган

лексика...........................................................................316-340

2. Тормыш-кенкуреш лексикасы...........................................340-360

3. Табигать, туган-ускен жир Ьем мохит белен бейле лексика......360-378

4. Алынма, тарихи Ііем диалекталь лексика..............................378-403

Йомгак..................................................................................404-414

Библиография........................................................................415-439

КЕРЕШ

Теманьщ Ііем тикшеренунец актуальлеге. Бугенге ж;емгыятьнец гомумкешелек Ьем милли мэдэни хэзинэлэр берлегенэ нигезлэнген эстетик ихтыяжы фэнни лсэмэгатьчелекнец фикерлэу кечен эдэбият Иэм сэнгать месьелелерене торган саен кубрек юнэлтэ. Тутан тел турында кайгырту, татар эдэбияты, театры Ьэм лщр-музыка сэнгате гузэл традициялорен девам иттеру, югала барган гуманитар мирасны кире кайтару кечле социаль процесска эверелде. Арада я<ыр сэнгатенэ бэйле эшчэнлек Ьэм емет-ышанычлар узенэ бер еііемиятке ия. Ченки жыр — татар сэнгатенец иц популяр Ьем аеруча тиз усе-узгерэ торган жанрларыннан берсе буларак, милли менталитетныц чагылышы гына тугел, белки мэдэниятнец гомумторышы, халыкныц рухи халате курсэткече дэ. Шуца курэ дэ лсырньщ асыл сыйфатларын, аньщ текстында чагылган суз сэнгатен ейрэну кен тэртибе талэп иткэн еііемиятле месьелелернец берсе булып тора.

Ж^ыр — суз-текст белен кей-музыканыц узара урелуенэ нигезлэнгэн, ж;ырлап башкаруны куздэ тотып илсат ителгэн есер. Ул — халык лирикасында Ііем язма поэзиядэ аеруча киц таралган жанр. Татар халкыныц бу тер шигъри-музыкаль хезинесе ике елештен тора: халык ж;ырлары Ьем профессиональ ж;ырлар. Халык жырлары — табигать тарафыннан илЬам куете белен булэклэнген, сузге-моцга бай кешелер тудырган ижат жимешлэре. Аларныц и жат итучелере куптен онытылган, е жырлары, телден телге кучеп, шомарып, матурланып хезер де яши. Профессиональ ж;ырлар исе шагыйрь Ием композиторлар, ягъни тегаен билгеле авторлар тарафыннан юцат ителе, аларда халык жырларындагы сенгати матурлык, максатчан эшкертелеп, тагын да устереле Ием баетыла.

Ж^ыр — узенец вазифасы Ьем яшеу ревеше белен халыкныц тормыш-кенкурешене, аныц уй-кичерешлерене иц якын торган Ием табигый ихтыял^ына ейленген юкат терлеренец берсе. Борынгы заманнарда ук адэм баласыныц

терле эшлэре: физик хезмэт башкаруы, йола утеве, ауга яки яуга хезерленуе — барысы да халык авыз ижаты байлыкларыныц, шул исэптэн ж ыр л арный, тылсымлы кеченэ таянып эшленгэн. Ягьни терле жанрга караган фольклор есерлэре, узара урелгэн (синкретик) хэлдэ, жэмгыятьтэ гамэли вазифа утегеннер, борынгы яшеешнец зарури бер елеше булганнар. Гасырлар узу белен кешенец ацы уткенлене, зевыгы формалаша, эстетик ихтыяжы усе Ьем тиренэя бара. Шуца бейле ревеште халык авыз идатында экият, мекаль, табышмак кебек жанрлар туа, аларныц жэмгыятътэге вазифасы да узгере. Дыр да, музыкаль-поэтик сенгатьнен, башлангычы буларак, местекыйль яшеуге, сенгати жанр булып формалашуга омтыла. Вакытлар узу белен жырныц узенец де аерым терлере, махсус башкаручы осталары усеп чыга. Шигърият белен музыка еле озак вакытлар жырлап Ьем кейлеп ейтеле торган жанрлар эченде гене яшевен девам ите. Аларныц шундый синкретик формада яшегенлеклере фендэ де исбат ителген. Шулай да музыка белгечлере арасында бу форманыц музыка компонентына естенлек биру, аны беренчел итеп санау очраклары бар. Меселен, музыка белгече А.Сохор бу турыда болай ди: «Музыка борынгы чорда ук сигнал биру яисе бию хэрекетлере ясауга ярдем иту кебек инстру-менталь формадагы местекыйль вазифалар башкарган» (1973: 8).

Элбетте, жыр — шигырь белен кейнец, ягьни ике куренешнец, механик ревеште кушылуы нетиж;есе гене туге л. Алар арасындагы менесебетлер элек-электэн ук терле формада булган. Менесебетлернец терлелеге фольклор жанрлары формалашканда да уз ролен уйнаган. Эйтик, дастан жанры речитатив (кейлеп сейлеу) белен башкарылса, беет Ьем менеж;етлерде музыка елешенец роле югарырак дерел^эде торган. Дырларда исе музыканыц роле тагын да усе тешкэн. Хетта ж;ыр жанрыныц уз эченде де шигырь белен музыка берлешунец терле формаларын очратырга була. Шулай итеп, елеге синкретик форма — бер-берсене битараф булган елешлернец де, шул ук вакытта бер-берсенэ бетенлее белен ждйлашкан кисеклернец де кушылмасы тугел, ул — кеше куцелендеге тойгыларны ейтеп биру ечен тудырылган тигез хокуклы ике теп ысулныц чагылышы.

Ж^эмгыятьнец эстетик ихтыяжы кицэя, э авыз иж;аты эсэрлэренен, гамэли вазифасы тарая, кими барган бер чорда, шигърият Ьэм музыка, ж;ырлап-кейлэп башкарыла торган жанрлар эчендэ кушылып яшэу белэн беррэттэн, местэкыйль жанр буларак та кен курэ башлыйлар. Аларнын, да уз ия^атчылары, уз башкаручылары усеп чыга, уз усеш юллары ачыклана. Купмедер вакыттан сон, шигърият белэн музыка, яцадан кушылып, профессиональ ядыр, опера кебек синтетик жанрлар тудыруга да нигез булалар. Шул рэвешле, и жат итучелэре анык билгеле булмаган, Ьэрвакыт шомартылып, узгэртелеп торган халык ядырлары белэн беррэттэн, авторлы, шигырь-ядыр китапларында Ьэм нота дэфтэрлэрендэ урын алган даими текстлы Ьэм кейле (ноталы) эсэрлэр, ягьни профессиональ ядыр жанры барлыкка килэ.

Ж^ыр-музыка, узенен, тойгылар, кичерешлэр Ьэм дэртлэр кузгатучы бер кеч булуы белэн, бик борынгыдан алып фэн эшлеклелэрен, калэм осталарын Ьэм музыка белгечлэрен кызыксындырган. Алар бу сэнгатьнец тыцлаучыга биргэн тээсир кече серен ачарга Ьэм тешенергэ омтылганнар. Эйтик, безнен, эрага кадэр 4 гасыр элек грек философы Платон тэрбия иту чараларынын, шактыен ритм Ьэм гармониянец куцел туренэ бар нэрсэдэн дэ ныграк керэ алуында, аны узенэ тартуында кургэн Ьэм музыка сэнгатенец кечен эЬэмиятле тэрбия чарасы итеп караган. Аристотель дэ музыканын, кешелэрне этик яктан тэрбиялэу чарасы булуын искэрткэн. Борынгы кытайлар музыканы: «Чын сафлыкныц хуш исле чэчэге» дип атаганнар. Куп кене кенчыгыш халыкларында эдэби эсэрлэрне кейгэ салып ия<ат иту Ьэм кейлэп уку элек-электэн кин, таралган булган.

Татар ядырларына кагылышлы тэуге мэгълуматлар XVIII гасырныц утызынчы елларына, Петр I реформалары нэтюцэсендэ илдэге ижтимагый фикер Ьэм эдэбият деньясында туган яцарыш чорына ук барып тоташа. 1725 елда Петербургта Фэннэр Академиясе оешу Россия империясендэ яшэуче халыкларньщ тарихи этнографиясен фэнни ейрэнугэ юл ача, галимнэр тарафыннан махсус фенни экспедициялэр оештырыла башлый. Бу эште куп кенэ сэяхэтчелэр, аерым дэулэт хезмэткэрлэре Ьэм зыялы энтузиастларныц да

роле зур була. Эйтик, академиклар И.Гмелин, Г.Миллер, И.Георги, сэяхэтче Н.Чулков, тарих-этнография белен кызыксынучы К.Милькович Ь.б. тарафыннан теркэлгэн халык авыз ижаты эсэрлэре, терле кунел ачу бэйрэмнэренэ караган тасвирламалар бугенге кен кузлегеннэн Караганда да бай чыганак булып тор ал ар.

Татар халык жырларын профессиональ туплау, бастырып чыгару Ьэм фанни ойрэнунец иса якынча ике гасырлык тарихы бар. Аны берничэ этапка булэрга мемкин.

Башлангыч этап тулысы белен диярлек XIX гасырны уз эченэ ала, бу чорда шэрыкчылар Ьэм татар мэгьрифэтчелэренен; тырышлыгы белен халык жыр сэнгатен туплау юнэлешенда максатчан алымнар куллануньщ, фэнни тикшеренулэрнец Ьэм эсэрлэрне халыкка кайтаруныц беренче тажрибэларе башкарыла. К.Фукс, Н.Берг, М.Лаптев, Н.Катанов кебек танылган галимнэр узлэренен, хезмэтлэрендэ татар жырларыньщ куп кенэ хасиятлэрен ейрэналэр.

XIX гасырныц соцгы чирегендэ татар халык жырлары профессиональ дэрэжэдб Ьам ж;ентекле рэвешта ейрану объектына эверелалар. Бу елларда А.Риттих, С.Рыбаков кебек тикшеренучелар басма хезмэтлэренда музыкаль эсэрлэрнец образлар структурасы, ритмикасы, аларны традицион вокаль башкару, тональлек мэсьалалэре карала. Ж^ырлар иса, тематик Ьэм жанр узенчалеклэреннан чыгып, ноталы мисаллар Ьам шактый тирэн ацлатмалар китереп анализланалар.

Шул ук елларда татар халкынын, Ш.Мэрлсани, К.Насыйри, Г-ВаИапов кебек мэтИур уллары да сангатьне, шул исэптэн ж;ыр-музыканы, хуплап чыкканнар. Алар узлэренец хезматлэрендэ музыка мэсьалэсена махсус тукталганнар, анын, тарихы, аЬамияте турында кыймматле фикерлэр айткэннар, ж;ырларны жыйнап, бастырып халыкка таратканнар.

XIX гасыр ахыры Ьэм XX гасыр башында — татар халкынын; мадэни-саяси тормышында барган тирэн узгэрешлэр чорында — татар фольклористикасы фане оешу юлында ян,а этап башлана. Халыкньщ милли узацы зур тизлек белэн ускэн бу елларда эдэбиятньщ, публистиканьщ роле

кечэя, татар профессиональ театр сэнгате барлыкка киле, музыкага, халыкньщ шигъри-музыкаль ижатына игътибар арта. Бу елларда милли мэдэниятнен, сизелерлек усеш кичеруе халык шкаты эсэрлэрен шактый кулэмдэ туплаган жыентыкларньщ куплэп басыла башлавына Иэм халык ия^аты елкэсендэ шактый гына фэнни-теоретик эзлэнулэрнец денья куруенэ дэ бэйле иде. Олеге чор матбугатында жыр-кейлоребез турындагы проблемаларны кутэргэн, теге яки бу мэсьэлэдэ бер-берсе белэн бэхэскэ кергэн язмалар шактый еш басыла. Арада Э.Вэлиди, Г.Юлдашев, М.Акчурина, Г.Рэхим язмалары яфмэгатьчелектэ аерата зур кызыксыну уята. Г.Тукайньщ 1910 елда «Шэрык клубы»нда ясаган «Халык эдэбияты» исемле атаклы чыгышы исэ жыр жанры турындагы житди эзлэнулэрнец башлангычы булып тора.

1920-1940 нчы елларда халык авыз юкдтын л^ыйнау мэсьэлэсе белэн максатчан рэвештэ Академик Узэк Ьэм Язучылар союзы, соцрак Тел, эдэбият Ьэм тарих институты кебек рэсми оешмалар шогыльлэнэ башлый. Бу чорда фольклор л^ыю методикасы, фольклористиканьщ принциплары эшлэнэ Иэм кулланышка керэ.

XX гасырнын, 50-60 нчы елларында татар фольклористикасы фэне тагын да югары баскычка кутэрелэ. Татар халык жыр л ары фэнни нигезгэ салынып, комплекслы рэвештэ ойрэнелэ башлый. Элеге эшчэнлек галимнэрне соцгы берничэ дистэ ел дэвамында формалашкан Иэм халыкта кин, таралып олгергэн профессиональ ж;ыр лсанрынын, узенчэлеклэрен ойрэнэ башлауга алып килэ. Фольклорчылар Х.Ярми, И.Надиров, Ф.Урманчеев, М.Бакиров, эдэбият галимнэре Н.Юзиев, Т.Галиуллин, М.МэЬдиев, музыка белгечлэре Э.Абдуллин, М.Нигъмэ'щанов, Р.Исхакова-Вамба, З.Сэйдэшева Иэм башкаларныд татар лсырлары поэтикасы Иэм музыкасы узенчэлеген ача торган хезмэтлэре донья курде. Аларда л^ыр жанрыныц куп кенэ яклары игътибар узэгенэ алына, лщтди фэнни фикерлэр эйтелэ, материалга анализ ясала. Шулай ук бу чорда З.Хэйруллина, И.Надиров, М.Мозаффаров, А.Ключарев, Ж^.Фэйзилэр тарафыннан халык лсырлары 1юм профессиональ эсэрлэрнец йозлэгэн урнэклэрен эченэ алган, >к;итди фэнни мэкалэлэр белэн баетылган л^ыр

китаплары тезелэ Ьэм басылып чыга. Эмма бугенге кендэ татар фольклористикасы Ьэм эдэбият белемендэ элеге эзлэнулэрне, кузэтулэрне, ку-заллауларны гомумилэштеру Ьэм алга таба устеру юнэлешендэ махсус тикшеренулэр уздыру кирэклеге узен нык сиздерэ.

Тэкъдим ителэ торган диссертация фольклористика Ьэм эдэбият фэненец бугенге казанышларына Ьем куп еллар буе шушы елкэдэ алып барган кузэтулэребезгэ таянып Ьэм хэзерге кен ихтыяжларын куздэ тотып язылды.

Ж^ыр сэнгате гасырлардан-гасырларга халкыбызныц гореф-гадэтлэрен, тел байлыгын, деньяга карашын, тормыш иту, фикерлэу узенчэлеклэрен чагылдыруда, эдэбиятыбыз Ьэм мэдэниятебезне саклау Ьэм яшэтудэ, миллэтебезнец йезен, башка халыклар арасындагы уз урынын билгелэудэ меЬим роль уйнап килэ. Дырныц уткэнен Ьэм бугенгесен ейрэну, бу жанрныц синтетик табигатен тирэн анализлауныц эЬэмиятен, советлардан соц барлыкка килеп, узенэ гена хас идеологик Ьэм эхлакый ориентирлар эзли торган жемгыять ихтыяжлары талэп итэ. Шуныц белен бергэ жыр, суз сэнгате буларак, филология фэненец житди эйрэну объекты булып кала килэ. Болар барысы да, безнецчэ, тэкъдим ителэ торган докторлык диссертациясе темасыныц актуаль булуын раслыйлар.

Д и ссе рта ци я н ен максаты Ьэм бурычлары. Хезмэтне башкарганда, уз алдыбызга татар жырын бербэтен система итеп алып, аны узенец туу-формалашу тарихы, узенчэлекле функциялэре Ьэм кулланылыш закончалыклары, оешу тэртибе, бай образлар Ьэм сурэтлэу чараларына ия булган синтетик жанр буларак тикшеру максатын куйдык. Билгелэнгэн максатка ирешу ечен, тубэндэге бурычлар куела:

- татар халык жырларыныц тэп тэркемнэрен билгелэу Иэм сыйфатлау, аларны ейрэну тарихын яктырту;

- татар профессиональ жыр жанрыныц барлыкка килуен, аныц усешенец теп юнэлешлэрен курсэту Ьэм жанрлык сыйфатларын билгелэу;

- татар жырларыныц образлар системасын ачу;

- жыр текстларыныц сенгати стилен Ьэм композицион тезелеш принципларын ачыклау;

- жырларныц лексик составын тикшеру

Фэнни тикшеренунец методологик нигезен жэмгыятьнец диалектик усеше турындагы тэгьлимат, объективлык heM тарихилык принциплары тэшкил итэ. Материалны анализ лау барышында тарихи, чагыштыру, типологик, тасвири, статистик h.6. алымнар кулланылды.

Тикшеренунец теоретик нигезен танылган татар, рус Иэм башка халыклар фольклорчылары, эдэбиятчылары Ьэм музыка белгечлэренец жыр сэнгатенэ багышланган хезмэтлэрендэге фэнни положениелэр тэшкил итте. Эш барышында диссертант А.Г.Бочаров, А.Н.Веселовский, В.М.Гацак, Я.И.Гудошников, В.М.Жирмунский, Н.П.Колпакова, С.Г.Лазутин, Е.М.Мелетинский, В.М.Сидельников, А.Н.Сохор, М.Х.Бакиров, Р.Г.Бикмехэммэтов, Т.Н.Галиуллин, М.Г.Госманов, Р.Исхакова-Вамба, М.С.МэЬдиев, И.Н.Надиров, З.Н.Сэйдэшева, Ф.И.Урманчеев, Н.Г.Юзиев, Х.Х.Ярмехэммэтов Иэм башка галимнэрнец хезмэтлэрендэ чагылган фэнни-теоретик карашларга, ейрэтмэлэргэ киц таянды (фамилиялэр элифба тэртибендэ китерелде).

Материал Ьэм чыганаклар: аларны туплау Ьэм эшкэрту. Хезмэтне язу барышында диссертант тарафыннан шигърияткэ, эдэбият теориясенэ, фольклорга, музыка сэнгатенэ Иэм башкару осталыгына караган 500 дэн артык чыганак барланды Ьэм тикшерелде. Аларныц купчелеге хезмэтнец библиография елешендэ урын алган;

- диссертациядэ терле типтагы жыр жыентыкларында тупланган халык жырлары Иэм профессиональ жыр текстлары тикшерелде. Татар жыр китапларыныц тулы исемлеге тезелеп аннотациялэнгэн курсэткеч рэвешендэ нэшер ителде (барлыгы 550 дэн артыграк жыентык, шуларныц 300 дэн артыграгына автор >кырлары тупланган) ;

- еч мецге якын профессиональ дырны эчене алган эш картотекасы тезелде. Анда 230 дан артык текст авторлары Ііем 80 нен артык кей авторларыньщ есерлере теркелген;

- жырларныц ешлык сузлеген тезу Ьем аларга лингво-статистик кузетулер уз дыру ечен, 12 томлык «Татар халык ижаты» лдыйнамасыныц «Кыска ж;ырлар», «Йола Ьем уен ж;ырлары», «Тарихи Ііем лирик жырлар» диген томнарындагы есерлер Ьем «Ж^ырым сица булсын» (1999) исемле китаптагы автор ж;ырлары текстлары махсус программа буенча компьютерга салынды. Сузлек 24 мецнен арты�