автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Поэтика белорусских обрядовых песен периодов календарных переходов: Семантика. Образный строй. Композиция

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэтика белорусских обрядовых песен периодов календарных переходов: Семантика. Образный строй. Композиция"

v ^Л НАЦЬГЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМГЯ НАВУК БЕЛАРУС1

л viv f.

ШСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФН N \ I ФАЛЬКЛОРУ )мя К.КРАП1ВЫ

УДК 882.6.09-192 (043.3) + 398.8/476 (043.3)

1вахненка Таццяна Анатольеуна

ПАЭТЫКА БЕЛАРУСК1Х АБРАДАВЫХ ПЕСЕНЬ

ПЕРЫЯДАУ КАЛЯНДАРНЫХ ПЕРАХОДАУ: СЕМАНТЫКА. ВОБРАЗНЫ ЛАД. КАМПА31ЦЫЯ

10.01.09 - фалькларыстыка

Аутарэферат дысертацьи на прысуджэнне вучонай CTyneni кандидата фьлалапчных паву к

Míhck 2001

Работа выканана у Беларусим дзяржауным утверспэце.

Навуковы юраушк: кандидат фшалапчных навук, дацэнт Кавалёва P.M.

Афщыйныя апаненгы:

доктар фшалапчных навук, прафесар Ненадавец A.M. кандидат фшалапчных навук, дацэнт Лозка А.Ю.

Апашруючая аргашзацыя - Гомельск1 дзяржауны ун'тсрсггэт 1мя Ф.Скарыны

Абарона адбудзецца 22 сакавша 2001 года у 11 гадзш на пасяджэнш савета Д 01.42.01 па абароне дысертацый на прысуджэнне вучонай cryneiii доктара навук пры 1нстытуце мастацтвазнауства, этнаграфн i фалыслору im. К.Крагпвы HAH Беларуси (220072, г. Míhck, вул. Сурганава, 1, к. 2, п. 302. Тэлефон вучонага сакратара 284- i 8-81)

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы ím. Я.Коласа HAH Беларусь

Аутарэферат разасланы "ь-Ле?" лютага 2001 года.

Вучоны сакратар савета па абар"не дысертацый кандидат пстарычных навук

В.М.Бялявша

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацш

Праблемы гегюзюу I эвалюцьп катэгорый паэтыю неадмаразова разглядалюя як тэарэтыкам1 лпаратуры, так 1 фалькларыстаин, адпак да сЕнняшняга дня юпуе шэраг швырашаных пытанняу, звязаных з асабЛ1васця\п станауденкя славеснай парадигмы, вобразнага ладу 1 кампазщыйнай парадигмы. Названая акал|'чнасць робщь мэтазгодпым пошук вырашэння праблемы праз зварот да старажытнейшых жанрау фальклору - напрыклад, да каляндарна-абрадавай паэзг! ¡, у прыватнасщ, да маслапчных, траецюх, куставых I русальных песень, паэтыка ямх, у параунанш з шшым'1 аграрна-песенным! жанрам!, характарызусцца адноснай стабшьнасцю разпнщя, своеасаСипвай закансерваванасцга, захаванасщо старажышых семантычных, структурных 1 функцыянадьных канстантау.

Вывучэнне станаулення славеснай 1 кампазщьшлай парадыгм паэгьш, а таксама вобразанага ладу на матэрыяле беларусмх абрадавых песень перыядау каляндарных псраходау робщь магчымым параунанне этоыманых вышкау з ужо ¡снуючьнш каицэпцыям1 1 дазваляе праверыць ппотэзу аб шматвектарным разв!цш сродкау паэтычнага мастацтва.

Супязь работы з навуковым1 праграмам! I тэмам!

Дысертацыйная работа з'яуляецца спецыяльным даследаваннем па паэтыцы абрадавай песш у сукупнасц1 яс славеснай, кампазщыйнай парадыгм 1 вобразнага ладу. Яна цесна звязана з уключаным1 у дзяржауны план навуковым1 тэмапп кафедры тэорьп Л1таратуры фшалапчнага факультэта Велдзяржутверсп'зта - "Тэарэтычныя праблемы развщця беларускага пюьменства 1 культуры" I "Усходнеславянская м1жлггаратурная супольнасць XX стагоддзя".

Мэты 1 задачы дяследавання

Мэта дадзеиай работы - на матэрыяле беларуск!х абрадавых песень перыядау каляндарных псраходау выявщь стадыялышя асабл1васщ генезшу I эвалюцьп славеснай парадигмы, вобразнага ладу 1 кампазщыйнай парадыгмы паэтьш.

Задачы:

- на узроуш песеннай тэматыю, ¡дэалогп, рытуалау, вобразау параунаць маслешчную 1 сёмушна-траецкую абраднасщ беларусау, аргументаваць неабходнасць ¡х аб'яднання у асобныя перыяды каляндарных пераходау;

- ахарактарызаваць семантыку паняцдя "герыяд каляндарных пераходау" (щ ПКП), яго карэляцыю з шшым1 пераходным! святам11 абрадамг каляндарпага года;

- на аснове комплекснага падыходу (з ушкам пстарычных, лшгвютычных, археалапчных дадзеных) даказаць, што станауленне \ развщцё грогпю беларусюх абрадавых песень ПКП адбывалася у залежнасщ ад эвалюцьп свядомасщ

старажытнага чалавека 1 было абумоулена абрадааа-рытуальнай неабходчасто не выкарыстання;

- ахарактарызанаць вобразныя сютэмы беларусмх абрадавых песеиь ПКГ1, аргументаваць неабходнасць увядзення асобага тзрмша - вобраз-"маска" - для щэнтыфтацьп центральных 1 "фонавых" дзейных асоб абрадавых тэкстау;

- вылучыць ! праанал!заваць сродкд стварэння вобразау-"масак" у маслешчных, траецых, куставых I русальных песнях з улжам спецыфна адлюстравання рэчакнаац старажытным чалавекам;

- на аснове выяуленых славесных формул рэканструяваць старажытна-першасныя схемы кампазщьп маслешчных, траецшх, куставых 1 русальных песень;

- даказаць, што станаулснне камиазщыйных форм абрадавых песень ПКП адбывалася у нак!рупку ад маналогу 1 маналогу-зварогу праз дыялог да аповеду; выявщь стадыяльныя асабл1васщ станаулення кампазщыйных прыёмау у тэкстах абрадавых песень ПКП.

Аб'ект I прадмет даследавання

Лб'ектам даследавання з'яудяюпиа бсларусыя абрадавыя песш ПКП (маслсшчныя, траецюя, куставыя 1 русальныя). 1х значнасць праяулясцца у тым, што, з'яуляючыся своеасабл1вым адб!ткам тых часоу, каш у свядомасщ чалавека уладарыла вера у душу усяго ¡снага на м.мл! 1 на небе, як структурныя формы на нейшм этапе свайго развщця яны закансервавадюя, не рэамзаваушы закяадзеных у ¡х магчымасцей. Дзякуючы давол\ моцнай спеуна-абрадавай традыцьп, яны захавашся як запатрабаваныя адзшга (зразумела, у часткова змененым выглядзе), што робщь магчымым ¡х выкарыетанне у якасщ фактычнага матэрыялу.

Прадметам даследавання з'яуляецца паэтыка, пад якой разумеецца с!стэма сродкау выражэккя у абрадавай песш у кантэксце яе генезку 1 эвалюцьп славеснай парадигмы, вобразнага ладу 1 кампазщыйнай парадигмы.

Гшотэза

Адсугнасць у с ¡соме трогаю бсларусюх абрадавых песень ПКП метафар дазваляе гаварыць пра шматвекгарнае развщцё сродкау паэтычнага мастацтва 1 прадсгавщь ¡х стаиауденне як эвалюцыю ад больш простых (эттэт, увасабленне, вобразны ггарале.-пзм) да больш складаных (иараунаине, «мвол1ка) у структуриа-семантычным плане форм.

Метадалопя < метады даследавання

У дысертацьц разгляд паэтьш даследуемых песень абатрасцца на тэарэтычныя палажэнш прац вядомых даследчыкау А.А.Патабш,

A.М.Весялоускага, ФЛ.Буслаева, Е.М.Мелящнскага, С.Ю.Няклюдава, М.К.Гея; выкарыстаны агульнатэарэтычныя работы па фалькларыстыцы 1 лггаратуразнауству Я.В.Ашчкава, Б.М.Пуцшава, П.Г.Багатырова, В.ГЯромшай, Б.М.Тамашэускага, В.М.Жырмуискага, Г.Н.Паспелава, А.Ф.Лосева, Ю.М.Лотмана, И.С.Плетча, А.С.Фядос'1ка, К.П.Кабашшкава, А.С.Люа,

B.П.Рагойшы, М.А.Андрэева.

Навуковую базу даследавання склал! пссенныя тэксты, змсшчаиыя у зборж'ках П.В.Шэйна "Белорусские народные пссни" (1874), "Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края" (1887, Т. 1, ч. 1), Е.Р.Раманава "Белорусский сборник" (1912, вып. 8), "Пест народных спят I абрадау" (1974) Н.С.Гшев1ча, "Песни восточнославянской общности" (1977) ВЛ.Ялатава, "Веснавыя песш" (1979) са зводу БИТ, "Пест беларускага Паазер'я" (1981) З.Я.Мажэйка, "Вялок беларусмх народных песень"(1988) У.Раговмш, "Беларуси фалышор у сучасных зашсах: Традыцыйныя жанры. Мшская побласдь" (1985), "Беларуск1 фальклор у сучасных зашсах: Традыцыйныя жанры. Гомельская вобласць" (1989), "Паэз1я беларускага земляробчага календара" (1992), "3 крытц спрадвечных" (1997) У.М.Сысова, "Святы 1 абрады беларусау" (1998) В.Д.Лщьвпш, арх1уныя матэрыялы НДЛ БФ БДУ. Таксама выкарыстаны матэрыялы затсау русальных песень, зробленых аварам пад час уласнай фальклорнай экснедыцы! (1993 г.), яия надрукаваны у артикуле "Ах, мая русалачка, летш ты пвяточак... Абрад "Провады русалкГ' у сучасным выяуленш" (Роднае слова. 1995. № 5. С. 123-130), а таксама у "Метадычных указаниях ! шострацыйных магэрыялах да правядзення фалы-'лорнай практьш студэнтау ф1лалапчнага факультэта" (Вып. 2. Каляндарна-абрадавая паэз1я Мн.: БДУ, 1997).

Работа абагираецца на дасягненш вядомых замежних даследчыкау Л.Лев¡-Бруля, В.Тэрнера, Л. ван Геннепа, С.М.Бауры.

Пстарычная пераемнасць у развщщ духоуных з'яу традыцыйнай культуры - галоуная метадалапчная устапоука даследавання. У рабоце акцэнт робщца на дьшамщы паэтыю у часе, шшым! словам!, на дыяхронным аспекце вывучэшш з выкарыстаннем параунальпа-пстарычнага 1 рэтрасиектыунага метадау.

Навуковая нашзпа \ значиасць атрымаиых вышкау

Дысертацыя з'яуляецца першым у галше пстарычнай паэтыю комплексным даследаваннем стадыяльных асабллвасцей станаулення сродкау славеснай парадигмы (тропау), вобразастварэнш \ кампазщыйнай (уласна кампазщыйнай) будовы.

Упершыню маслешчная 1 сёмушна-траецкая абраднасги разглядаюцца у тыпалапчным гглагге, у сувя:п з чым канкрэтызуецца ¡снуючае у навуцы паияцце "пераходнага перыяду" у дачынешп да святау 1 абрадау каляндарнага года як тэрм'ш "перыяд каляндарных пераходау", ям упершыню апраб!р/ецца на беларусшм матэрыяле.

Прапанавана канцэпцыя шматпсктарнас1ц станаулення сродкау тропЫ абрадавай песш; упершыню выяулены, а'стэматызаваны 1 абгрунтаваны першасныя сродю вобразастварэння 1 старажытпыя схемы кампазщьп абрадавых песень.

Практичная зтчнасць вышкау

Вынш даследавання могуць быць выкарыстаны: для далейшых навуковых распрацовак пры вьграшэнш тэарэтычных праблем л ¡тар ату раз I гау ства \ фалькларыстьт у галше пстарычпай паэтыю, у прыватнасц!, пры выпуч'лнп

шшых жанравых груп каляндарна-абрадавых песень з боку сталаулення i развщця ¡х паэтычнай семанп.ш, сродкау стварэнпя вобразау, crpoc{jÍK¡, славесных формул, кампазщыйных прыёмау; у педагапчнай рабоцс: пры выкладанш лекцыйных кур cay i на практичных запятках па фальклору i лгаратуразнауству, у падрыхтоуцы спецкурсау i спецсемшарау. Апубл1каваныя Bbiuki дысертацьи могуць стаць асновай для íianicamw студэнтам1 курсавых i дипломных работ.

Асноуныя палажэиш дысертацьп, яitiн выносяцца на абарону Тыпалалчнае падабенства маслешчнай i сёмушна-траецкай абраднасш як умова ix аб'яднання у асобны перыяд каляндарных псраходау.

Характарыстыка узроуню тропау славеснай парадигмы абрадавых песень ПКП: reHe3Íc i эвалюцыя сродкау паэтычнай семантын адбывалася у наырунку ад больш простых да больш складаных у структурна-семаитычньш плане форм (ui ад эпггэта i увасаблення праз вобразны нараделйзм да параунацня i címdojiíkí).

Увасабленне, розныя формы эпггэтау (поуныя, каротюя, прыдати), прамыя anicamii - першасныя сродю вобразастаарэння абрадавай nccui, ¡снапанне яюх абумоулена дзвюма rpynaMÍ старажытных уяулснняу, uno характарызуюць усе вылучаныя вобразы-"масю": уяулсшп пра зрокава успрымаемы аб'ект i уяулент пра сутнасцъ аб'екта.

Прындып паутаральнасщ як базавы прынцып пабудовы старажытных абрадавых тэкстау, на яюм заснаваны дзве стадьй стана^лення кампазщьп абрадавай neciii - "радок за радком" i ланцугападобиае спалучэннс радкоу. Генетычна яны узыходзяць да свайго "псршапродка" - "далучальнай сувязг', харакгэрнай для пячорных малюнкау палеалпычнай 3iioxi.

Прынцып нарошчвання прэдыкатыунасщ - неабходная умова шнавання славесных формул, з дапамогай як1х магчыма узнаулспце старажытных кампазщыйных схем абрадавых песень. Маналог (маналог-зварот), дыялог, аповед як эвалюцыйныя кампазщыйныя формы выканання старажытных "народна-абрадавых гульняу" (патэрмшалогп А.М.Вссялоускага).

Прынцып паралельнага размеркавання сиггакачных канструкцый i прынцып паутаральнасщ - аснова узткнення i функцыянавання кампазщыйных прыёмау абрадавых песень ПКП (з аднаго боку, сштакачнага паралшпзму, з другога - розных В1дау пауторау (анафары, эпаналепсюа, канкатэнацьп, прыпевау)).

AcaGici bi уклад са1скальшка

У дысертацыйнай рабоце на аснове тыпалапчнага анал1зу атрыманы навукова абгрунтаваныя крытэрьи, яыя дазволш аднесщ маслешчныя, траецыя, куставыя i русалькыя nccui да асобных перыядау каляндарных пераходау. Мэтазгоднасць выкарыстання ПКП пацвердзшася анализам канкрэтпага матзрыялу, у вышку чаго:

- на узроун! славеснай парадыгмы паэгьш аутарам абгрунтаваны этапы станаулення címbcuiíkí у яе карэляцыйных сувязях з абрадам, прапанавана канцэпцыя шматвектарнага развщця сродкау паэтычнай семантьш;

- на узроуш вобразгшга ладу даказана неабходнасць упядзення папяцця вобраз-"маска" у дачыненш да дзейных асоб песенных тэкстау, вылучаны першасныя сродю вобразастварэнпя у абрадапых песнях, праанатзаваны асацыятыуныя сувяз! цэнтральных побразау-"масак" з кампансптани природа- 1 культураэлементау, а таксама элементау пераходнага характеру;

- на узроуш кампаз1цыйнай парадигмы ар1ументавана етанауленнс кампазни.шних форм ад маналога да апопеду, выяулены старажытныя кампазщыйныя схемы маслешчных, траецюх, куставых 1 русальных песень.

Апрабацьш вышкау дысертацьй Матэрыялы дысертацы! разглядатся на пасяджэннях кафедры тэорьп л ¡тар ату р и фшалапчнага факультэта Белдзяржушверсггэта (пратаколы № 9 ад 25 чэрвеня 2000 г. ! № 2 ад 18 кастрычшка 2000 г.). Прамежкавыя ; канчатковыя вынш даследавання былi апраб!равапы на працягу 1998-2000 гадоу на наступных навуковых канферэнцыях: "Взаимодействие литератур в мировом литературном процессе: проблемы теоретической и исторической поэтики" (Гродзенсы дзяржау'ны ушверсггэт ¡мя Я Купалы, Гродна, 15-17 красавпса 1998 г. I 1416 красавка 1999 г.); "Мова - Лггаратура - Культура" (Беларуси дзяржауны ушверитэт, Мшск, 22-23 верасня 1998 г.); "IV Рэспублжанская навуковая канферэнцыя студэнтау 1 астрантау РБ" (Гродзенсю дзяржауны ушверсггэт ¡мя Я.Купалы, Гродна, 5-6 кастрычшка 1998 г.); "Беларускае Асветнщтва: вопыт тысячагоддзя" (Беларуси дзяржауны ушверсггэт ¡мя М.Танка, Мшск. 2223 кастрычшка 19998 г.); "Современная филология: сегодня и завтра" (Беларуси дзяржауны угавератэг, Мшск, 30 красавка 1999 г.); "Лктуальныя гграблемы беларускага лггаратуразнауства" (Магтёусга дзяржауны ушверсггэт ¡мя А.Куляшова, Магшёу, 23-24 сакавка 1999 г.); "Славянсюя лггаратурм у кантэксце сусветнай" (Беларуси дзяржауны ушверсггэт, Мшск, 12-14 кастрычшка 1999 г.), "Мастацю вобраз: генсз1с, станауленне, сучасны стан" (Брэсцю дзяржауны ушверспэт ¡м. Л.С.Пупш'на, Брэст, 28-30 верасня 2000 г.), "Першыя шырмаусюя чытанш" (Беларуси дзяржауны ушвератэт, Мшск, 30 лктапада 2000 г.).

Апубл1каванасць вышкау Асноуныя налажэнш 1 вынш дысертацыйнага даследавання знашшп адлюстраванне у 9 публжацыях, сярод ягах 2 - навукова-гэарэтычныя артикулы, 7 — матэрыялы навуковых канферэнцый. Агульная колькасць апублкапдных матэрыялау складае 50 сгаронак.

Структура дысертацьн Дысертацыя складаецца з агулшай характарыстыи работы, трох глау, заключэння \ трох дадаткау (схемы, таблщы). Агульны аб'ём дысертацьн - 105 старонак. Бiблiягpaфiя уключае 149 назвау.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

У першай главе дысертацьп - "Славесная парадыгма: паэтычнал семантика бсларускк абрадавых пссснь перыядау каляндарных пераходау"

- аргументуецца выбар аб'екта даследавання 1 канкрэтызуецца юнуючае у фалысларыстыцы паняцце "пераходнага перыяду" як тэрмш "перыяд каляндарных пераходау" (ПКП), яш упершыню апраб1руецца на беларусюм матэрыяле, праводзщца семантычны, функцыянальны 1 структурны аналгз сродкау тромпа беларуешх абрадавых песень ПКП.

У фалькларыстыцы паняцце "пераходнага перыяду" выкарыстоувалася у дачыненш да абрадау ¡шцыяцьп, да радзшнай, вясельнай 1 пахавальнай абраднасцей, а таксама для характарыстьта змекы станау природы'. Адпаведна, гэты тэрмш стасуецца 1 з каляндарным1 абрада\и Маслешчнага тыдня 1 "зялёных святау", ЯК1Я часава знаходзяцца на намежжы порау года. Пераломнасць моманту, пераходнасць заюночаны нават на леюпчным узроуш у са\пх назвах святочных тыдняу: Маслешчнага - Крывы, Пусты, Развй-альны 1 Русальнага - Правадны2. Гэта пацвярджае I праведзены нам'1 анал1з абраднасцей Маслешчнага тыдня I "зялёных святау", яю выяв1у ¡х функцыянальную 1 семантычную звязанасць. Яна характарызуецца наяунасцю пящ тыпалапчных прыкмет: каляидарны час святкавання 1 звязаныя з ¡м функцьп "провадау (...)" I "пераходу ад (...) да (...)"; працягласць святкавання - тыдзепь; аграрны характер, шлюбна-любоуныя матывы абрадау 1 звязаная з ¡м! ¡дэя захавання роду; семантыка сапамянага пудзит-лялькц агульная атмасфера святочнасщ 1 настраёвасщ. Асноуваючыся на вышэйадзначаным, л1чым мэтазгодным дыферэнцыраваць маслешчныя, траецмя, куставыя 4 русальньш пест як тэксты перыядау каляндарных пераходау (ПКП).

У абрадавых песнях ПКП са сродкау атомы тропш бьип выяулены эттэт, увасабленне, вобразны паралелЬм, параунанне, амволка. Адсутнасць у гэтым радзе метафары дазваляе выказаць меркаванне наконт шматвектарнасщ развщця сродкау паэтычнага мастацтва. Тайм чынам, атрыншваецца, што знакам ¡тая канцэпцыя,.згодна якой эвалюцыя тропа)' пачыналася з метафары (Л.ЛевьБруль, К.Г.Юнг, Д.К.Зялешн, 1.М.Дзяканау 1 ¡нш.), "не працуе " на даследуемым матэрыяле, ¡, адпаведна, яна не можа л!чыцца ушверсальнай. Несупадзенне пршанаванай ппотэзы з агульнавядомай канцэпцыяй можа быць вырашана на аспове метадалогп цеапазпьшзму, у прыватнасщ, метадау верыф^кацьн 1 фальс1ф1кацьп К.Попера, я и указвау, што кожная тэорыя будуецца на пэуным эмшрычным факце. Аднак заусёды могуць быць выяулены новыя эмшрычныя факты (у нашым выпадку - адсутнасць метафар у даследуемых текстах [Т.1.]), япя здольныя фальафжаваць кпуючуго тэорыю 1 патрабуюць з'яулення новага

' Gennep A. van. The Rites of Passage. L., 1961. P. 9; Казакова I.В. Этшчныя традыцьп у духоунай культуры беларусау. Мн., 1995. С. 66; Агапкина Т.А. Концепт движения в обрядовой мифологии славян (на материале весеннего календарного цикла) // Концепт движения в языке и культуре. М., 1996. С. 213.

2 Беларуск! народны каляндар / Аут. i уклад. А.Лозка. Мн., 1993. С. 54.

меркавання - ппогэзы. Гэга дазваляе абмежаваць кожную ппогэзу сигпм эмшрычным фактам, I яе выаады для дадзенага факта будуць сапраудным1\ Адзначым, и1то наша гшотэза - прыватны выпадак агульнай тэорьп метафарычнаап свядомасщ старажытнага чалавека.

Пры вывучэнш астэмы тропау абрадавых песень ПКГ1 з ушкам ¡х эпалюцьп мы прышшп да вмсновы, што развщцё паэтычнай вобразнасщ ¡шло ад болми простых у структурна-семантычпым плане форм да болыи складаных. На нашу думку, менашта з перыядам роскшгу ан1мютычна-м1фалапчнага тыпу мыслеиня звязана стадыя станаулення эпггэтау, увасабленняу, побразных паралел1змау, а з перыядам яго распаду ~ параунанняу, 1 нсаб.'нва метафар 1 амполпо. Дадзенае меркаванне склалася у вышку структурнага \ функцыяпалыш-семантычнага анал1зу тропау у тэкетах маслешчных, траецюх, куставых \ русальных песень. Так, агульнае развпщё вобразна-выяуленчых сродкау абрадавых песень ПКП уклгочае у сябе гры сгадьн. На 1-й стадьн тоеснасць прыроднага 1 чалавечага падрыхтавала з'яуленне аднакампанентных а.тннак трошй - э штата як жывога уяулення пра аб'екты (тое, што А.А.Пагабня называу "унутранай формай"4) \ увасаблення як сутнаснай гнасеалапчнай дэтэрмшанты ашмштычнага светауспрыняцця, прычым абодва сродю захо^ваюць свае ауталапчныя значэнш.

[1-я стадыя якасна адрозшваецца ад 1-й: чалавек ужо вылучае сябе з прыроды, але моцна ад яе залежыць, таму усе моманты свайго жыцця ацэньвае прыроднай меркай. Адпаведна, з'яуляюцца больш складаныя адзнш моуиай выразнасш, ятя фунтуюцца на супастауленш: вобразны паралелвм (двухкампанентная структура з фармапьна нявыражаным трэщм кампанентам -няулоуным сугуччам, што робщь паралел1 адноспа самастойнымц напрыклад, у куставой "А хто ж тую сачыеаньку скосе, Той мяне да й ад бацюхна адпросе. А хто ж да тую сачыеаньку сожне, А той мяне да ад матанът возьме"5 [№ 272]) I параунанне (трохкампанентная структура, злтгасць частак, як у русальпай "Л мой каласочак, Якяварочак, Рана-рана, Якяварочак1'1' [№ 281].). Тут спрашчэнне формы (разгорнутае супастауленне чалавечага 1 прыроднага у вобразным паралел1зме 1 лакашчнае — у параунанш) прывяло да ускладнення структуры, аднак абодва члены захасал1 свае ауталапчныя значэнш. Адпаведна, можна выказаць меркаванне, што на дадзепай сгадьп пачынауся 11ерыяд распаду ашм1стычпа-м1фалапчнага тыпу мыслення, яю павшны быу характарызавацца з'яуленнем метафар, пакольи метафара факхычна уяуляе сабой схаванае параунанне. Яго кульмшацыя - уз1Йкненне амволда, якое завяршыла развщцё паэтычнай вобразнасщ (Ш-я стадыя). Пмволка уяуляе сабой трохкампанентную адз1нку, у якой фармальна выражаны тольга адзш член - ¡ншасказальны вобраз, а у якасш другога, фармальна нявыражанага, выступав з'ява 1Ц прадмет, яю

3 Петровская Л М. Модели конъюнктуры: Сравнительный анализ. Мн., 1992. С. 32-33.

4 Погебня А. А. Теоретическая поэтика. М., 1990. С. 166.

5 Веснашя пест / Склад.: Г.А.Баргашэвм, Л.М.Салавей. Мн., 1979.

6 Тамсама.

падразумеваецца. Як спсцыф1чны фальклорны сродак яна уключае у свой склад "два асноуныя сродю перадачы - вобраз-с1мвал 1 амвашчную спуацыю"7, якая характарызуецца наяупасцю Ымвал1чнага дзеяння 1 с1мвалншага прадмета (у маслешчнай неси! "Он, топчъш мы снег, топчым, Што з яго мы еытапчым? Трауку-мурауку на вясну, А цкае жыта на летсСл таптанне снегу - выражаная вербальна с1.\пшпчная сггуацыя аграрна-мапчнага абрадавага дзеяння ("таптаць") \ абрадавага сродка ("снег"), функцьп як1х супадаюць: пауплываць на плоднасць зяши). Сувязь нам ¡ж першым I друпм членам! у амволщы адбываецца на аснове цэласнай аналоги, што характарна развггай свядомасщ ¡, адпаведна, указвае на храналапчна пазнейшае з'яуленне гэтага тропа.

На вылучаных стадиях станаулеиня тропш можиа прасачыць дынам1ку эштэтау \ увасабленняу. Так, эвалюцыя эштэта адбывалася прыкладна на працягу 3-х этапау, яюя суадносяцца са стадиям! станаулення троши наступным чынам: I стадыя - эгнтэты як жывое уяуленне пра аб'екты; пераход ад 1-й да 11-й стадьп падрыхтавау з'яуленне характарызуючых эштэтау ("крутное капясо", "грачыха норная", "зялен дуб\ "кусты кляновыя", "гай зеляненькГ, "зеляное жыта" 1 шш.), мнопя з як1х на Н-й стадьп замацоувэюц1»я. у выглядзе тауталапчных 1 традыцыйных (тауталапчныя "маладая дзевачка", "малады малодуигкГ; традыцыйныя "конш вараныя", "ноч цёмная", "бела бяроза", "зялён дуб", "дуброва зелена" 1 ¡нш.); пераход ад Н-й да Ш-й стадьп абумов1у з'яуленне метафарычных 1 амвал^чных эгатэтау (метафарычныя "трава ишукова"; ЫмвалЬшыя "гара сырна", "гара ясна"), прычым паралельна, у сувяз! са значншп зменам1 у свядомасщ старажытнага чалавека, ¡шло фарм1раванне 1 ацэначных эпггэтау ("харошыя дзеукГ), якое скончылася на Ш-й стадьп (эштэты-прыдатю, напрыклад, "масленща-картавуха" 1 ¡нш.).

Увасабленне як аб'яднанне формы I зместу характэрна для 1-й стадьп развщця слоунай выразнасщ (у траецгах песнях у рсш адухоуленых выступаюць дрэвы ("зялён дуб", "'клён да ясення"), трава ("траука-мураука зялёнаг.а таксама цэнтральны вобраз Бярозы); на Н-й стадьп вызначыуся распад гэтага аб'яднання (вобраз Масленм, напрыклад, ужо уяуляе сабой увасабленне неадушаулёнага аб'екта, створанага чалавекам (пудзша-лялька) 1 адцягненага паняцця (свята)), у вышку на узроуш Ш-й стадьп увасабленне замацавалася як форма, сродак выражэння думю (у куставых - вобраз Дол1, у русальных - вобраз Пятрышчы).

Эвалюцыя вобразнага паралел1зму адбывалася у межах И-й стадьп, прычым на узроуш даследаваных гэкстау адлюстравалюя толью два этапы - просты двухчленны парад ел ¡зм нераходзщь у разгорнуты двухчленны, ям павшен быу падрыхтаваць з'яуленне паралелпму пахалагтчнага.

У цэнтры увап другой главы дысертацьн — "Вобразны лад беларускзх абрадавых песень иерыядау календарных пераходау" - тзчрэтычнае даследаванне першасных сродкау вобразастварэнш на матэрыяле абрадавых

7 Восточнославянский фольклор: Словарь научной и народной терминологии. Мк., 1993. С. 306.

* Песш народных свят 1 абрадау ! Уклад. I рэд. Н.С.Плев1ча. Мн., 1974. С. 55.

песень ПКГТ з ушкам спецыф1Й мысленна старажытнага чалавека. Паралельпа закраиаецца праблема, звязаная з тэарэтычным абгрунтаваннем паняцця "вобраз" у дачыненш да фальклорных персанажау. Менавпа апошняя назва иайбольш паслядоуна сустракаецца пры ¡дэнтыфкацьй носг.бпау дзеяння у тэкстах вуснай творчасц!. Аднак у тэарэтычным плане выкарыстанне паняцця "персанаж фальклорны" у дачыненш да вобразау абрадавых песень ПКП не чус'1М карэкгнае. Як паказау функцыянальна-семаитычны анагпз вобразпых Ыстэм даследуемых песень, дзейиыя асобы песенных творау уяуляюць сабой своеасаблшы малюнак жыцця, што характзрна для феномена вобраза. Аднак, з'яудяючыся вобразам1, яюя дзешпчаюць (што адпавядае вызначэншо нерсанажа), яны выяуляюць адсутнасць пахалапзацьи, дынамш, канцэпцьп асобы 1 прынцыпау абумоуленасщ паводзшау герояу (па тэрмшалогп А.М.Андрэева9) - таго, што стварае сэнсава-структурную насычанасць паняцця ''персанаж" у лггаратуразнаучым аспекце. Названия якасщ каш 1 наз1раюцца у дзейных асоб песенных тэкстау ПКП, го толью у эмбрыяналышм станс. У тэрмшалалчным вызначэнш вобразы даследуемых песень - не тыпы, а маски У плане еемантыю паняце "вобраз-"маска" узыходзщь да витокау драмы. Масю не ажыулял1 чалавечы твар адлюстраваннем душэунага стану, паколый мел1, як сцвярджае У.В.Галауня, адзш сродак выражэння - застылую "арха'1чную" ^смешку, амаль што грымасу, якая аднолькава паутараецца на уЫх тварах10. Тайм чынам, л1чым мэтазгодным выкарыстоуваць пры тэарэтычпай ¡дэнтыф1кацьп носьбггау дзеяння у абрадавых песнях ПКП паняцце "вобраз-"маска". Пад 1м мы разумеем дзейную асобу песеннага твора, якая уяуляе сабой мастацкае адлюстраванне рэчаюнасщ у пачуццёва ^спрымальнай форме з адсутнасцю пахалапзацьи 1 дынамш.

Сйггэмы вобразау у анатзуемых песенных жанрах вызначаюцца сваёй арыгшальнасцю, але сродй стварэння вобразау-"масак" яны маюць агульныя. Так, у маслешчных, траецйх, куставых I русальных песнях вобразы 1 ¡х адносшы памЬк сабой характарызуюцца умоунасцю, зададзенасцю абрадам, яй патрабавау не пахалапчнай абмалеуй, а выражэння пэунага эмацыянальнага стану. Аснову ¡X стварэння складае сама рэчаюнасць, якая "дыктавала" умовы стваральшкам песенных тэкстау. Так, на розных этапах пры характарыстыцы аб'ектау асэнсавання у цэнтры увап аказвалкя толью пзупыя рысы (якасц1, учыню, дзеяшп), хаця ва уяуленнях прысутшчала большая па аб'ёму шфармацыя.

Выкарыстоуваючы вопыт тэарэтьгкау лпарагуры 1 фальклору у класпфжацы! дзейных асоб мастацюх творау на галоуных 1 другасных герояу I супастауляючы яго з анал1зам вобразау —"масак" даследаваных тэкстау, мы прыйцип да высновы, што вобразны лад иаэтый абрадавых песень ПКП уключае У свой склад дзве катэгорьй паэтычных вобразау, яйя клааф1куюцца па прыкмеце актыунасщ-пааунасщ у здзяйсненш абрадавых дзеянняу: 1) цэнтральныя (актыуны характар), яюя семантычна 1 фулкцыянальна звязаны з абрадам!

9 Андреев А.Н. Целостный анализ литературного произведения. Мн , 1995. С. 25.

10 Головня В.В. История античного театра. М., 1972. С. 58.

"провадау", "ваджэння" i "кумлення" (Масленка - у маслешчпых; Бяроза, "дзевачи-галубуши" - у граецюх; Куст, "дзявоцкае войска" - у куставых; Русалка - у русальных); 2) "фонавыя" (naciyiibi характар), як\я "дзейшчаюць" у тэкстах з любоуна-шлюбнай ui сямейна-бытавой тэматыкай (побразы дзяучат, маладых жанчын, мац!, бацыа, бабуль, характэрныя для ycix груп песень ПКГ1).

Формы адпосшау паипж цэнтральнык« i "фонавым1" вобразам!-"маскамГ' абумоулены кантэкстам адпавсдных абрадавых комплекса^. Так, спецыфку адпосшау пам!ж "фонавымГ' вобразам1 у маслешчных песнях складае супрацьпастауленне маладосщ i старасщ, якое заканчваецца сцвярджэннем перавап маладосщ. Гэта абумоулена семантыкай масленичных святау, яюя ¡дэнтыфкавалюя як выгнапне 31мы i впанне вясны як неабходиага этапу жыцця прыроды i роду. Адпаведна, станоучы сэнс набываюць i вобразы дзяучат, маладзщ, ix гуляши i свавольствы, адмоупы - старых баб, свякрух i свёкрау, яюя перашкаджаюць маладым вееялщца. Ц1 у траецюх i куставых песнях формы адпосшау пам1Ж цэнтральньш1 вобразамь"маскам1" (Бярозай i дзяучатам1 - з аднага боку, Кустом i "войскам дзявоцюм" — з другога) пабудаваны на ."дбразычлшаош, нягледзячы на знешнюю рэгламентаванасць. V русальных песнях палпж цэнтральным1 i "фонавымГ' вобразам1-"маскамГ' выяулены аднанаюраваныя формы адпосшау - як у неснях абраду "Провады Русалю" (удзелыню абраду Русалку праводзяць у жыта), так i у песнях Гранога тыдня (Русалю звяртаюцца да дзяучат, маладзщ, хлопцау з просьбам!).

I цэшральныя, i "фонавыя" вобразы-"маскГ маюць агульиыя сродю стварэння, зразумела, выяуляюцца асабл!васц1 ix выкарыстання у пэунай групе песень. Яны нешматлшя: сюды уваходзяць увасаблеине (вобраз Масленю-свята у песнях тыпу "У нас сягоння МасленщаГп [№ 116]), эпггэты (поуныя, як у траецкай "Ты радуйся, белая бяроза, К табе 1дуць дзеукi красныя <...>"12 [№ 223], каротюя, як у куставой "Л кала куста СачавЫанька густа"11 [№ 274], прыдатю, як у масленичных "Масленща-пакатуха, працян'къ-ка ты да Духа"'4 i iiiui.) i прамыя anicanHi (у русальных - увага на ашеаннях заняткау Русалак ("//а граней нядзел1 Русалм сядзел1 <...>. На дзевак глядзелГ'15 [№ 285]) з акцэнтам на самараскрыцщ вобраза праз ix маналог-зварот да людзей ("Дзевачт-сястрьщы, Падайце вадзщы", "Маладзщы-цётш, дайценам намётт"16 [№ 278]); апюваецца момент провадау Русалю у жыта, яю характарызуе рознабаковыя адносшы да Русалм ("Правяду русалку У ядраное жыта, У ядраным жыце Там русалцы жыцИ"17 [№ 284], "Правяду русалку, правяду, Да й аешкай заламлю"п [№ 286])). Названия сродю вобразасгварэння карэлююць з дзвюма групам! уяуленняу, яюя

11 ШейнП.В. Белорусские народные песни. СПб., 1874.

12 Всснавыя necHi / Склад.: Г.А.Барташэв1ч, Л.М.Салавей. Мн., 1979.

13 Тамсама.

14 Сысоу У.М. 3 крыши сградвечных. Мн., 1997. С. 71.

15 Веснавыя necHi / Склад.: Г.А.БарташэвЬ, Л.М.Салавей. Мн., 1979.

" Тамсама.

17 Тамсама.

18 Тамсама.

характарызуюць вылучаныя вобразы-"маскР': уяулеш/! пра зрокава успрымаеиы ав 'скт i уяуяеши пра сутнасць аб 'екта. Гэта дае иадставы меркаваць, што названия уяулешп з'яуляюцца падмуркам для вылучэиня першасных сродкау вобразастварэння, паколыа сгасуюцца з асабл1васцям1 мыслення старажытнага чалавека, кал i асноуным рухаш'ком пазнавальнага працэсу з'яулялася неабходнасць дыфсрэнцыяцьп знешшх, зрокава успрымасмих уласцшасцей аб'ектау разам з усведамленнем ix функциянальиай cymacui. Што да цэнтральных вобразау-"масак" Маслсню, Бярозы, Куста, PycariKi, то ix сутнасныя рысы найбольш поуяа эксгмщыруюцца праз заснаваныя на асацыятыунай cymni адносшы да м1фалапзаваных кампанентау прыродаэлементау (зямля, зеляшна: дрэвы, кусты, травы, квегн, вада (у тым ;пку i ападк1)), культураэлементау (адзенне, ежа), а таксама кампанентау пераходнага характару (акультураныя жывёлы (конь) i раслшы (жыта, пшашца, "сачав1чанька", грэчка, капуста, авёс).

У трэцяй главе дысертацьп - "Кампазщынная парадыгма: уласна кампазщыя беларусюх а брада пых песень перыядау каляндарных пераходау" - разглядаюцца кампазщыйныя формы i прыёмы, а таксама славесныя формулы у каптэксце ix генезку, станаулення i карэляцыйных адносшау з эвалюцыяй сиетауспрымання старажытнага чалавека.

Аншпз даследаванняу па паэтыцы архагшага фальклору (А.М.Весялоусю, В.Н.Тапароу, С.М.Баура, Е.М.Меляцшсю) дазвол1у вылучыць базавы прынцып пабудовы старажытных абрадавых тэкстау - прыкцып паутаральнасщ, як1 ляжыць у аснове дзвюх эвалюцыйных стадый аргашзацьп абрадавай necui -"радок за радком" (1-я стадия, юыканауца - хор) i ланцуговага спалучэнне радкоу (П-я стадыя, выканауцы - два паухоры, яюя спяваюць адзш за адным). Яны узыходзяць да свайго "лершапродка" - "далучальнай сувязГ', характэрнай для пячорных малюнкау палсалпычнай anoxi ("партрэты" людзей i жывёл -пауночлага аленя, маната, б>зояау, знойдзеных у пячорах Францы}, IcnaHii i Ci6ipbi19), сутнасць якой закдючалася у канцэнтрацьп увап не на асобным адлюстраванш, а на ix сукупнасщ, што размяшчалкя адзш за адным.

Уласна камлазщыя беларусюх абрадавых песень ПКП уюпочае у сябе тры аргашзуючыя цэнтры, з дапамогай ямх размяркоуваецца матэрыял у песенным тзксце. Гэта славесныя формулы, пад яимг мы разумеем агульныя месцы у творы (loci communes) - устойлтмя паутарэнш кампанентау славеснага матэрыялу (апорныя тэмы, вобразныя стэрэатыпы, пастаянныя згптэты i шш.), кампазщыйныя формы (маналог, дыялог, аповед i ix разнавщнасщ) i кампазщыйныя прыёмы (сштакйчны паралегизм i пауторы). У аснове названых аргашзуючых цэнтрау ляжаць тры прынцыпы. Першы з ix - принцип нарошчванпя прэдьжатыупасщ - абумоул1вае юнаванне славесных формул, з дапамогай яюх стала магчыма эксгшкацыя старажытных кампазщыйных схем абрадавай necui. Ix аказалася ияпгмат - тры базавыя мадэлц харакхэрныя для ycix жанравых груп ПКП, яюя характарызуюць стадыю apxaÏKÏ у станауленш

"Тайлор Э.Б. Первобытная культура. M., 1989. С. 57.

чалавечага грамадства, каш панавала вера у мапчную сшу дзеянняу, а пасля i слоу: суб'ект праз шструментальныя адносшы уздзейшчае на аб'ект (у кусгавой иОх, мы ж был\у харошаму й бору, I звш1 / павядзём /уквецш / прывял! куста ж 13 зялёнага клёну / з самага клёну / зеляненькага клёну, Да npuemi куста ды й да слаунага двору / да харошай дзеуш20 [№ 258]), суб'ект наюроувае на аб'ект пэуныя дзеянш праз зварот да яго (у траецкай "Гукала бяроза ! Бяроза прас'тсГ -"у лес щщь вянк1 eiijb"2' [№> 216]) i суб'ект уплывае на аб'ект пэуныш дзсяппякп ("Л мы маслен'щу дажыдалг, Гору масицэм nanieani, Гору сырн'прй пасьмалГ22).

Наяунасць у абрадавых песнях ПКП тайх форм кампазщьп, як маналог, маналог-зварот, дыялог, аповед, а таксама ix мадыфшацый - аповеду-маналога, -дыялога, -маналога-звароту - вымушае пастав1ць питание аб спецыфщы ¡х станаулення. Пакольй наибольшую колькасць тэкстау складаюць nccni уласна рытуальнага зместу, а формай ix выражэння у болынасщ выпадкау з'яуляюцца менавпга маналоп i маналоп-звароты, тады як наяунасць астатшх форм зуйм нсвялжая, можна сказаць, што станауленне кампазщыйных форм адбывалася у межах трох стадий — ад маналога да аповеду. Згодна з А.М.Весялоусйм, першапачаткова старажытныя "neciii-гульт" выконвалкя хорам, што абумовьпа з'яуленне маналога i маналога-звароту калекгыва (напрыклад, да звышнатуральных сш). 3 часам харавы пачатак выканання трансфармуецца у два паухоры, у яюх першаму адводзщца роля задаваць нытанш, а другому — адказваць на ix, што прыводзщь да з'яулення дыялапчнай формы кампазщьп абрадавай песнь 3 вылучэннем на нершы план асобы выканауцы i з усведамленнем in caMiM сваей рол! становища магчымай перадача шфармацьп рознай сэнсавай напоуненасщ, што на узроуш кампазщыйнай формы прыводзщь спачатку да усталявання мадыфкацыйных форм маналога ("У нас сягоння масленща"23 [№ 116], "Ом, была тройца, была. Я ж , маладая, не угадала"24 [№ 247]), маналога-звароту ("Ой, дзень добры, да наш пане, да хаты, Ой, ifi ж ветш нашему кусту стацГ24 [№26l]) i дыялога з элементам! аповеднасщ ("— Русалачка, купалачка, Дзе твоя дачка Наталачка? - На моры купалася, на беражочку сушылася"15 [№ 293], 1 этап), а пасля - i да уласна аповеду (у маслешчнай "На вулщы ля варот Сядзщь баб карагод. Адна у адной пытаюць, Аб нявестках гукаюць"2S, II этап).

Кампазщыйныя приёмы абрадавых песень ПКП заснаваны на прынцыпах паралсльнага размеркаванни сштакйчных канструкцый (прыём ciHTaKci4iiara паралел1зму) i паутаральнасщ (пауторы). Станауленне йнтакйчнага иаралелпму адбывалася адначасова з эвалюцыяй вылучаных

20 Веснавыя necHi / Склад.: Г.А.Барташэв1Ч, Л.М.Салавей. Мн., 1979.

21 Тамсама.

22 Сысоу У.М. 3 крынщ спрадвечных. Мл., 1997. С. 71.

23 Шейн П.В. Белорусские народные песни. СПб., 1874. 566 с.

24 Веснавыя пест / Склад.: Г.А.Барташэв1ч, Л.М.Салавей. Мн., 1979.

24 Тамсама.

25 Тамсама.

26 Песн! народных свят i абрадау / Уклад, i рэд. Н.С.Плев1ча. Мн., 1974. С 5.8-59.

кампазщыйных форм, што абуиоулсиа спецыфкай псрадачы паралельных канструкцый, ¡снаванне яюх пры вербальным ушауленш магчыма толыа у пэуных формах мауленчага патоку.

Прынцып паутаральнасщ узыходзщь да двухчаравога выкапання "песш-гулып". Ен заснаваны па мапчпым мыслснш, кал1 двойчы узноулепая ¡пфармацыя валодала большай сакралыгай сшан 1 магла удвая пасадзейшчаць здзяйснепшо жадаемага. Гэтаму садзейшчал! анафары (гукавая "на", сштакачныя "як будзеце", "трэба будзе" 1 т.д.), эпаналепасы (даслоуныя пауторы слоу 1 радкоу), каккатэнацьи, прьшевы. Пры выкарысташп канкатэнацьн наз»раюпца дзве яе разнав!днас1 и - паутарэнне у пачатку настушгага верша, з аднаго боку, усяго радка ("Ай. не радуйся, зялён дуб, Ай, не радуйся, зялёны. Не к табе ¡дзём вянк'1 в'щь, Не к табе Iдзём вянм вщь 1,27 [№ 219]), а з другога - спалучэнняу слоу, яки заканчваюць напярэдш верш ("А сё пня у нас масленка, масленка. А з-пад кустоу ластаука, пастаука"гв [№ 20]). Наяунасць прыкладау з недакладным паутарэнпем песенных радкоу (у траецых песнях) указвае на пазнейшы час ¡х узшкнення, кал! абрадавыя тэксты гублял) былую канашчнасць у сшу вуснага бытавапня 1 разбурэння сакрачьнасщ. Станауленне прыпевау таксам?, адбывалася на прапягу трох стадый.. Так, у даследаваных гэкстах сустракаюцца, па прапанаванай нам1 клааф1кацьп, прыпевы "асемантычныя" (словы са страчанай семантыкай тыпу "валялёмУ\ "Ой, лялю, рана". Ай. лют, люлс 1 ¡нш., эмацыянальныя воюнчы-выюпчнш "у-ух!". "Гэг!. у-ля-лё!" 1 ¡нга.) 1 семантычныя (словы 1 нават сказы, якш валодаюць сэнсам 1 у нашы дш: "Масленща\ Масленща\". "Божа ж мой!", "раны-ранюсенъка ". "Шст мае зияноя"29 [№ 33]). Першыя складаюць старажытны пласт прыпевау: вядома, што узшкненне гукавых прыпевау адносщца да часоу архерытуалу (1-я стадыя), тады як паутарэнне у рол1 прыпева слоу, ¡х спалучэнняу 1 сказау з яскравай семантыкай характарызуе асабл1васць харавога выкапання абрадавай песш г больш позшою, П-ю стадыю ¡х станаулення. Наяунасць прьпсладу з выкарыстапкгм падвоенага прыпеву ("асемантычнага" "гу-л/-ле'' 1 семантычнага "гу-та-та"), указвае на яго трансфармацыю (Ш-я стадыя).

ЗАКЛЮЧЭННЕ

1. Тыпалапчны анал1з маслешчнай 1 сёмушна-траецкай абраднасцей, праведзены на аснове пяц1 прыкмет (каляцдарны час святкавання 1 звязаныя з ¡м функцьп "провадау (...)" 1 "пераходу ад (...) да (...)"; працягласць святкавання -тыдзень; аграрны характер 1 шлгобна-любоуныя матывы абрадау; семантыка саламянага пудзша-ляльга; атмасфера святочнасвд 1 настраёвасщ), выяв^у ¡х функцыянальную \ семантычную звязанасць, якая абумоулена, часавай

" Тамсама.

28 Мажэйка З.Я. Пест беларускага Паазер'я. Мн., 1981.

29 Сысоу У.М. 3 крынщ спрадвечных. Мн., 1997.

няпэунасцю (святкаванне на памсжжы зшы-вясны (Маслешчны тыдзень) 1 вясны-лета (Русальны тыдзень), набл1жанасцю то да папярэдняга цыкла, то да наступнага 1 узаемнай гэрмшовай Ыметрычнасцю (за сем тыдцяу да Вялкадня \ праз сем тыдняу пасля яго)). Факт ¡снавашш у календары шэрагу свят I абрадау пераходнага характеру (як1я здзяйсняюцца на памежжы порау года) робщь мэтазгодным ¡х разгляд у якасщ свят 1 абрадау перыяду каляндарных пераходау на аснове мадыф1кацый глабальнай клаафкацыйнай апазщьп [холад - цяпло].

Канкрэтызацыя шнуючага у фалькларыстыцы паняцця "пераходнага перыяду" у дачыненш да святау 1 абрадау каляндарнага года як тэрмша "перыяд каляндарных пераходау" упершышо апраб^руецца на беларусым матэрыяле. Адпаведнасць перал1чаных переходных перыядау характарызуецца наяунасцю у ¡X фундаментальней ЩЭ1 иераходнаац, якая уласшва як для змены станау чалавека, так 1 для змены станау прыроды. Семаптыка перыядау каляндарных пераходау [ад 31мы да вясны] \ [ад вясны да лета) характарызуецца як амб1валентная: нягледзячы на пераважаючае пегатыунае значэнне (сггуацьп пераходнасц1, прамежкавасщ, пераломнасц1 са етаражытных часоу усведамлялкя як моманты хаоса, дэструкцьп 1 дэчаргзнгзацьп, безумоуна небяспечныя для прыроды \ чалавека), у гэтым кантэксце шшрасцца 1 станоучы бок - разбурэнне у ¡мя нараджэння [1, 5].

2. У тэкстах беларусих абрадавых песень ПКП выяулены эштэты, увасаблент, вобразныя паралел1змы, параунанш 1 амволжа, аднак адсутшчаюць метафары, што абвяргае агульнапрынятую канцэпцыю, згодна з якой эвалюцыя тропау адбывалася ад метафары. Названая акал^чнасць дазваляе сцвярджаць, што гснс31с \ станауленне сродкау паэтычнай ссмантыю мела шматвектарны характар. У дадзеньш выпадку развщцё сродкау тропш пачыналася у наюрунку ад эгптэта 1 увасаблешш (1-я стадыя, якая характарызуе тоеснасць чалавечага 1 прыроднага) праз вобразны паралел^зм 1 параунанне (11-я стадыя: збл1жэнне чалавечага 1 нрыроднага на аснове падабенства) да амволш (Ш-я стадыя - умоунасць абазначэння сутнасц1 з'яу слоуна-вобразньг.п знакам'О, ш ад больш простых да больш складаных у структурна-семантычиам плане форм. У межах названых стадый адлюстравалшя этапы стапау.тсппя эштэтау, увасабленняу 1 вобразных парадел1змау. Сярод эштэтау (аднакампанентныя адзшы, ¡снаванне яюх абумоу^ена наяунасцю азначаемага слова 1 пэунай функцыянальнасцю) выяулены эштэты характарызуточыя (1-шы этап), таугалапчныя 1 традыцыйныя (П-п этап), метафарычныя, амвалпчныя 1 ацэначныя (Ш-ц! этап).

Для увасабленняу (аднакампанентцых адзшак - цэласных вобразау) таксама характэрны тры эвалюцыйныя этапы: 1) аб'яднанне формы \ зместу як сутнасная характарыстыка старажытнага светауспрыняцця (1-шы этап -увасабленне аб'ектау жывой 1 нежывой прыроды); 2) разбурэнне аб'яднання формы 1 зместу (Ц-п этап - увасабленне любой рэчы са свету нежывой прыроды, у тым л1ку 5 створанай чалавекам); 3) замацаванне увасаблення у якасц! формы, сродка выражэння думы (111-щ этап).

Станауленне вобразанага паралел1зму (двухкампанентнай адпню з фармальна нявыражаным трэшм кампанентам) адбывалася у межах двух этапау: просты двухчленны вобразны царале/пзм (I-ты этап) пераходзщь у разгорнуты двухчленны (Il-ri этап). Гэта падрыхтавала з'яуленне паралелЬму пахалапчпага, яш у гэкетах абрадавых песень ПКП не адлюстравауся. Размежаванне вобразпага i пахалапчнага паралел1змау прынпьшовае: першы з ix характарызуе значна ранейшы этап у пазнанш чалавекам рэчакнасщ, кал'| паралелпм вобразау быу абумоулепы не ix пахалапчпаи сувяззю (шго yjracriitia значка больш развпай свядомасц'1), а аб'ектыуным падабенствам.

Эвалюцыйпыя этапы параунанняу (трохкампанентных адз'шак) i címbo;iíkí (трохкампапентнай адзши, у якой фармальна выражаны тольм адзш член -шшасказалыш вобраз) у абрадавых песнях ПКП не адлюстравалюг, адпак мы прасачьш станауленне амволш як тропа, якое адбывалася у иаирунку ад с*1мвал1чных спуацый (Ымвал'шнас дзеянне + ымвашчшл нрадмет) i вобразау-амвалау праз ix пербальнае узнауленне у песн!, што адбывалася на працягу трох стадый: 1-я - абрадавае дзеянне пераходзщь у стан «мвамчнага (акцыянальны сбивал), ирадметна-рэчыуная атрыбушка - у тмвашчныя працметы: з'яулчецца песеннае суправаджэнце абрадавых дзеянняу; П-я - вылучэнне на узроуш riecui вербальных С1мвалау, яюя акумулююць у сабе акцыяналышя i прадмстныя ымвалы; Ш-я - вычляненне на узроуш вербальных С1мвалау амволш у складзе с1мвал1чных стадый i вобразау-сшвалау [2, 7, 8, 9].

3. Пры даследаванш вобразнага ладу абрадавых песень ПКП мы прыйшш да высновы, што тэрмшалапчнае вызначэнне ix вобразау як персанажау у навуковым плане не зу«м карэктнае: яны не пыяуляюпь характэрнай для персанажа структуры (пахалапзм, дынамжа, канцэпцыя асобы, принципы абумоуленасш наводзшау героя), паколыа у дзейных асоб дадзеных творау яны прадстаулены у зародкавым стане. У сэнсавым вызначэнш гэта не тыпы, а маем, уяуленне праролю i яюх узыходзщь да культу Дыятса [3].

4. Вобразныя с1стэмы абрадавых песень ПКП уключаюць у свой склад дзве разиаввднасщ кобразау-"масак", яия, згодка з прапанаванай нам! клаифжацыяй, аб'ядноуваюцца па прыкмеце aia'biyiiacui-naciyuacui у выканант абрадавых дзеянняу: цэпгралышя (акгыуны характар: Масленка - у маслешчных, Бяроза, дзяучаты - у траецых, Куст, "войска дзявоцкае" - у куставых, Русалка - у русальных) i "фонавыя" (пасены характар: вобразы мащ, бацьга, бабуль, старых, хлопцау i дзяучат), [Там i ж ¡mí усталёуваюцца пэуиыя формы адносшау. Напрыклад, у маслсшчных специфику адносшау пам1ж "фонавымГ' вобразамГ складае супрацьпастауленне маладосщ i старасщ з перавагай маладосщ; у траецпх i куставых адносшы пам1ж цэнтральным1 побразам1-"маскамГ' заснаваны на дабразычл1вас!д, гады як у русальных песнях па\«ж центральным! i "фонавымР' Bo6pa3aMÍ-"MacKaMÍ" наираюцца аднанаираваныя формы адносшау (Русалш звяртаюцца да людзей; удзелыпм абраду праводзяць Русалку у жыта).

Абедзвюм разиав1днасцям вобразау-'масак" характэрпа ужи паи не аднолькавых сродкау вобразастварэння, да hkíx адносяцца увасабленне (персашфкацыя (Доля)), розныя формы эштэтау (поуныя, каротйя, прыдатю) i прамыя aiiicaimi. Тэта абумоулена наяунасцю двух крытэрыяу, на hkíx старажытныя творцы неусвядомлена акцэнтавал1 увагу пры вербальным узнаулешп вобразау: уяуленш ripa зрокава успрымасмы аб'екг i уяулешп пра сугнасць аб'екта, прычым выкарыстанне эштэтау карэлюе з И-м в ¡дам уяуленняу, а увасабленне i прамыя anicaHui - з И-м, што заканамерна: ашсальнасць адпавядае спецыфщы абрадавай паэзп як адлюстравашно перш за усё руху абраду [3, 6].

5. Анашз кампазщыйнай парадыгмы абрадавых песень ПКП паказау, што асноуным аргашзуючым прынцыпам ix пабудовы з'яуляецца прынцып паутаральнасщ, на якш, у прыиатнасц!, заснаваны этапы эвалюцьп кампазщьп абрадавай necui "радок за радком" (С.Баура) i данцуговае спалучэнне радкоу (Б.М.Дабравольсга). Генетычна яны узыходзяць да свайго першапачатку -"далучальнай сувязГ', выяуленай пры вывучэнш паслядоунасш адлюстраванняу у пячорных малюнках anoxi падеалпу, знойдзеных у CiGipbi, Iciianii i Фраццьп [4].

6. Уласна кампазшыю абрадавых песснь ПКП складаюнь слоуныи формулы, кампазщыйныя формы i прысмы, у аснове ямх ляжаць тры прынцыпы. Першы з ix - прынцып нарошчвання прэдыкатыунасщ - абумоул1вас ¡снаванне славесных формул, з дапамогай яюх бьш выяулены наступныя старажытныя схемы кампазщьй абрадавых песень: суб'ект праз ¡нсгрументалышя адносшы уплывас на аб'екг, суб'ект праз зварот да аб'екта уздзейшчае на яго i суб'ект уплывае на аб'ект пэуным1 дзеянням1, uno характарызуе apxa¡4nyio стадыю у станаулешп грамадства, заснаваную на веры у Mariio дзеяшш i слова.

Станауленне кампазщыйиых форм адбывалася ад маналога i маналога-звароту (1-я стадыя) праз дыялог (И-я стадыя) да аповеду (Ш-я стадыя), што цесна звязана з формам! выканання старажытных "нссняу-гульняу" (ад хора да двух паухорау i вылучэння асобы выканауцы).

Камназщыйныя прыёмы фунтуюцца па двух прынцыпах: паралельнага размеркавання сштакйчных канструкцый (сштакачны паралел^зм) i паутаральнасщ (анафара, эпацалепас, канкатэнацыя, прыпеу). Станауленне сиггакачных паралел1змау цесна звязана з развщцём кампазщыйных форм (хоры), тады як станауленне разнавщнасцей канкатэнацьп (паутарэнне у пачатку наступнага верша, з аднаго боку, усяго радка, з другога - спалучэнняу слоу) - са старажытным1 прынцыпам! аргашзацьн абрадавых тэкстау "радок за радком" i ланцуговым спалучэнпем радкоу.

Прыпевы прайиип у CBaiM развщщ таксама тры эвалюцыйныя стадьп: па прапанаванай нам) клаыфшацъи, "асемантычныя" прыпевы (ni словы са страчанай семантыкай i эмацыянадьныя воынчы) характары^тоць 1-ю стадыю ix станаулення, семантычныя (словы i сказы, яюя валодаюць сэнсам i у наш час) -И-ю, а наяунасць адзшкавага тэксту, у яым выкарыстаны прыпевы i першай, ¡ другой разнав1днасцен, указвае на Ш-ю, трансфармаваную стадыю ix развщця [5].

Cnic апубл1каванмх работ па тэмс дыссртацьн

Навуковыя артикулы

1. 1вахнепка Т.Л. Беларуская русальная абраднасць: праблсмы пывучэнпя/У Вссшк БДУ. - Серыя 4. - Фшалопя. Журпалштыка. Педагопка. - № !. - 1999. -

2. [вахкснка Т.Л. Генснс cicriMU TponiKi беларусюх абрадавых пссень перыяду каляндарных пераходау // Весшк БДУ. - Серыя 4. - Фшалопя. Журиал!стыка. Педагопка. - № 1.-2000.-С. 13-18.

3. [иахненка Т.Л. 3 ricTopbii вывучэння беларускай русальнай абраднасщ" И Беларускае Асветтцтва: вопыт тысячагоддзя: 36. Маторыялау м1жнароднага кангрэса, Mihck, 20-21 кастрычщка 1998 г. - У 2-х кшгах. - KHira 2. / Рэдкал. У.А.Вас1лев1ч, АЛ.Лугоусм i шш. - Мн.: БДПУ ¡мя М.Таика, 1998. - С. 56-59.

4. 1вахненка Т.А. Праблема сштэматызадьп токсгау беларускага русальнага фальклорна-этнаграфтнага комплексу // Взаимодействиз литератур в мировом литературном процессе (проблемы теоретической и исторической поэтики): Материалы международной научной конференции (Гродно, 16-18 апреля 1998) / Под ред. Т.Е.Автухович. В 2 ч. - Ч. 1. - Гродно: ГрГУ., 1998 г. - С. 257-262.

5. 1вахненка Т.Л. Тыпалопя беларусих абрадавых песень перыяду каляндарных пераходау II Мова - Лттаратура - Культура: Матэрыялы м1жпароднай навуковай канферэнцьп (MincK, верасень 1998 г.). - Мн.: БДУ, г. - У 2-х ч. - Ч. 2. - С. 110-112.

6.1вахненка Г.А. Сродю стварэння вобразау-цсрсапажау Маслени i Бярозы Jf беларусюх абрадавых песнях перыяду каляндарных пераходау // Современная филология: сегодня и завтра / Под ред. Гапопенко И.О., Леонович В.Л., Сурковой Е.С. - Мн.: БГУ, 1999. -С. 69-73.

7. Гвахненка Т.А. Трошка беларусих абрадавых песень перыяду каляндарных пераходау // Terra alba. Вып. 1.: Праблемы беларускага л^таратуразнауства: 36. матэрыялау навуковай канферэнцьн, Маплёу, 2526 сакавша 1999 г. - Маплёу, МДУ ¡м. А.Куляшова, 1999. - С. 337-344.

8. 1вахненка Т.А. Абрад i сшвал: да пыгання стакаулеггпя трока П Взаимодействие литератур в мировом литературном процессе (проблемы теоретической и исторической поэтики): Материалы международной научной конференции (Гродно, 15-17 апреля 1999 г.): В 2 ч. - 4.2 ! Под ред. Т.Е.Автухович. - Гродно: ГрГУ, 2000. - С. 128-135.

9. 1вахненка Т.А. Эгпгэг у аспмс Tponki беларусих абрадавых песень перыяду каляндарных пераходау // Славянская лггаратуры у кацтэксце сусветнай: Матэрыялы 4 м!жнароднай навуковай канферэнцьн. — У 2-х ч. - Ч. 2. - Мн.: БДУ,

С. 14-17.

Матэрыялы павуковых канфсрэнцый

2000. - С. 84-88.

РЭЗЮМЭ

1вахненка Таццяна Анатольеуна Паэтыка беларусих абрадавых песень перыядау каляндарных пераходау: Семантика. Вобразны лад. Кампазщыя

Ключавыя словы: паэтыка, перыяды каляндарных пераходау, тропжа, вобразны лад, вобраз-"маска", славесныя формулы, кампазщыйныя схемы, формы 1 прыёмы.

Аб'ектам даследавання з'яуляюцца беларусия абрадавыя песш перыядау каляндарных пераходау (маслешчныя, траецкш, куставыя \ русальныя). Прадмет даследавання складае паэтыка, пад якой разумеецца астэма сродкау выражэния у абрадавай псстп у кантэксце яе геис:нсу 1 эвалюцьп славеснай парадыгмы, вобразнага ладу I кампазщыйнай парадыгмы.

Мэта дадзенай работы - на матэрыяле беларусюх абрадавых песень перыядау каляндарных пераходау выясни, стадыяльныя асаблтааи генезюу 1 эвалюцьп славеснай парадыгмы вобразнага ладу 1 кампазщыйнай парадмгмм паэтыю.

У рабоце акцэнт робщца на дынамщы паэтьш у часе, ш на дыяхронным аспекце вывучэння з выкарыстаннем параунапьна-пстарычнага 1 рэтраспектыунага метадау. Дысертацыя з'яуляецца першым у галше пстарычнай паэтыю комплексным даследаваннем стадыяльных асабл1васцей станаулення сродкау славеснай парадыгмы (тропау), вобразастварэння 1 уласна кампазщыйнай будовы. Упершышо атрыманы вывады, яюя дазволШ канкрэтызаваць ¡спуючае у фалышарыстыцы паняцце "пераходнага перыяду" як тэрмш "перыяд каляндарных пераходау", апрабацыя якога уперпшмо праводзщца на беларуемм матэрыяле, абаснаваць канцэпцыю шматвектарнасщ станаулення сродкау тропш абрадавай пест, выявщь, мстэматызаваць 1 абгрунтаваць першасныя сроди вобразастварэнш I старажытныя схемы кампазщьп абрадавых песень.

Матэрыялы дысертацыйнага даследавання могуць выкарыстоувацца у навуковай 1 вучэбна-метадычиай рабоце у галше л ¡тар ату раз 11 ау ств а 1 фалькларыстыы.

РЕЗЮМЕ

Ивахненко Татьяна Анатольевна Поэтика белорусских обрядовых песен периодов календарных переходов: Семантика. Образный строй. Композиция

Ключевые слова: поэтика, периоды календарных переходов, тропика, образный строй, "образ-маска", словесные формулы, композиционные схемы, формы и приемы.

Объектом исследования являются обрядовые песни периодов календарных переходов (масленичные, троицкие, кустовые, русальные). Предмет исследования составляет поэтика, под которой имеется в виду система средств выражения в обрядовой песне в контексте ее генезиса и эволюции словесной парадигмы, образного строя и композиционной парадигмы.

Цель данной работы - на материале белорусских обрядовых песен периодов календарных переходов выявить стадиальные особенности генезиса и эволюции словесной парадигмы, образного строя и композиционной парадигмы поэтики.

В работе акцентируется внимание на динамике поэтики во времени, или на диахронном аспекте изучения с использованием сравнительно-исторического и ретраспекгивного методов. Диссертация является первым в области исторической поэтики комплексным исследованием стадиальных особенностей становления средств словесной парадигмы (тропов), создания образов и собственно композиционного построения. Впервые получены выводы, которые позволили конкретизировать существующее в фольклористике понятие "переходного периода" как термин "период календарных переходов", апробация которого впервые проводится на белорусском материале, обосновать концепцию многовекторности становления средств тропики абрядовой песни, выявить, систематизировать и аргументировать первичные средства создания образов и древние схемы композиции обрядовых песен.

Материалы диссертационного исследования применимы в научной и учебно-метадической работе в области литературоведения и фольклористики.

SUMMARY

Ivakhnenka Tatsiana Anatolyevna

Poetics of belarusian ritual songs of seasonal transitions: Semantics. System of images. Compositions

Key words: poetics, seasonal transitions, tropes, system of images, "mask"-image, verbal formuls, schems of composition, forms and devices.

The object of research is belarusian ritual songs of seasonal transitions (songs of Shrovetide, trinity songs, "bush"-ritual and rusalka songs). The subject of research is poetics as a system of expressional means in the ritual songs in the context of its genesis and evolution of verbal paradigm, system of images and a paradigm of composition.

The aim of the research is claritying the stages and peculiarities of genesis and evolution of verbal paradigm, system of images and composition, paradigm of poetics in belarusian ritual song« of seasonal transitions.

The emphasize is made on the dynamics of poetics, that is diachronical aspect of study with usage comparative-historical and retrospective methods on analysis. The dissertation is the first complex investigation undertaken in the field of historical poetics that discovers the peculiarities of formational stages of tropes (verbal paradigms), images and construction of composition.

For the first time the conclusions which were made allow to assept into scientifical usage new conseption of "several ways" - formation of tropes in ritual songs, to reveal, systematize and substantiate the primary means of creation of images and ancient schems of composition of the ritual songs.

The materials of the dissertation can be used in teaching and for further scientific rcseaches in the field of study of literature and folklore.

Подписано в печать 25.01.2001 г. Формат 60x84 1/32 Бумага офсетная

Усл.изд л. 1,0 Заказ №3/2 Тираж 100 экз.

ИПЭ 220072 г. Минск ул. Сурганова 1, корп. 2. Произведено на оборудовании ПКП «ЮНИЛЭНД» г. Минск ул. Жилуновича 15-605