автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Поэтика эпоса «Жаныш, Байыш»

Полный текст автореферата диссертации по теме "Поэтика эпоса «Жаныш, Байыш»"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛ И КАСЫНЫН БИЛ ИМ БЕРУУ, ИЛИМ ЖАНА МАДАНИЯТ МИНИСТРЛИГИ

КЫРГЫЗ МАШ1ЕКЕТ7ИК УЛУТТУК УНИВЕРСИТЕТ»

МАНАСТААНУУ ЖАНА К6РК6Л1 Л1АДАНИЯТТЫН УЛУТТУК БОРБОРУ

Адистештирилген Совет Д.10.00.101.

«ЖАНЫШ, БАЙЫШ» ЭПОСУНУН ПОЭТИКАСЫ Адистиги 10.01.09 — фольклористика

Филология илимдеринин кандидаты окумушгуулук даражасын изденип алуу учун жазылган диссертациянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Кол жазма укугунда УДК 894.341-13(043.3)

ц 0\А

МУКАСОВ МУРАТАЛЫ

Бишкек — 2000

Иш Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Ма-настаануу жана керкем маданияттын улуттук борборунда аткарылды

И л им ии жетекчилер: Кыргыз Республикасынын илимине

эмгек сицирген ишмер, филология илимдеринин доктору, профессор А. А. АКМАТАЛ ИЕВ,

Кыргыз Республикасынын мадания-тына эмгек сицирген ишмер, филология илимдеринин кандидаты Б. КЕБЕКОВА

Официалдуу оппоненттер: Филология илимдеринин доктору,

профессор Ш. ИБРАЕВ,

Филология илимдеринин кандидаты, К. ИБРАИМОВ

Жетектеечу мекеме: Бишкек Гуманитардык университети.

Диссертацнялык иш 2000-жылы /У, ^ саат /О

Кыргыз Мамлекетгик Улуттук университети менен Манастаануу жана керкем маданияттын улуттук борборунун алдыкдагы филология илимдеринин доктору (кандидаты) илимий даражасын ыйгаруу боюнча тузулген Д. 10.00.101. шифриндегк Адистештирилген Советтин жыйыньшда кор-голот.

Адреси: 720071, Бишкек шаары, Чуй ироснектиси, 265 а. Диссертация меиеи Кыргыз Мамлекеттик Улуттук университетиник илимий китепканасьшан таанышууга болот.

Автореферат 2000-жылы « /О » (Х- жиберилди.

Г

Адистештирилген Советтин окумуштуу секретари, филология илимдеринин кандидаты, доцент

Ж. РЫСКУЛОВА

жллпы шиэздеме

Коомдук тузулуштуп матриархаттык доорундагы аичылык мсиси кесни кылгап уруучулуктуп мезгилинеп башгап, бпз-дип кундергэ чеппнкп ото узак убакытгын пчннде, вткендвгу жараткапдарып умугга калтырбоо менен биргс жацыларды жаратып, узгулгуксуз оиуктуруп-естуруи, толуктап, ксцптип келгеи кыргыз эли — эпикалык чыгармачылыктьш дуйнедегу эц бир бай казыпасына ээ экепдпги талашсыз мьшдык. Эли-бизднн эткэидегу румш дуйпесуц таанып билууде эпикалык чыгармалардьч! мааннп; етэ зор. Анткени, «кыргыз элншш квркем оплоо ац-сезимн — баарыдаи мурда, баарыпан куч-туу эпикалык жанрда, эпикалык традицияда кврунвт» Оозе-ки поэзиябыз канчалык бай болсо, апы изилдее нштери да ар тараптуу, арымдуу болушу зарыл.

Азыркы учурда коишулаш, тектеш тилдуу турк элдсри езулерунун вткендегу кэркем деэлвттерунв, эпикалык чы-гармаларьша жацыча квз караштаи мамиле жасап, аларга фольклордук чыгармалардьш ички табнятына ылайык кел-ген законченемдуулуктергв карата баа беришууде.

Кыргыз фольклористикасыпда да бул багытта бир катар нштер колго алыиып, айрым адабин мурастарга, чыгармачыл ннсандарга карата калыс баа беруу максатьш кездеген изилдее иштери жаидапа баштады.

Ооздон оозго, иууидан муупга втуп, ар ада нечендеген кылымдарды карытын, оомал-текмел кыйла татаал тарых нздерин богона сициршт, улам оцдолуп, голукталып, ар кыл децгээлдепг айтуучулардьш элспшсн, мулдо элдин сынынап втуп журуи олтургапдыктан, эноегук чыгармалардын дээр-лик бардыгыпыи квркемдук сапаты жогору, кай тарабыпан алып караса да жеткилец иштелгечдиги баамга урунат.

Ушундай квркем бийиктпккс жеткнруудв эпосту айтуу-чулар кептвген керкем поэтикалык ыкмаларды пайдалапыш-каи. Чыгарманын тузулушупдв колдонулган керквм кара-

1 Айтматов Ч. Кыргыз рухупуп туу чокусу. — Л1апас. (Сагымб?и Орозбак уулунун варианты богаича)1-кигеп. — Фрунзе: Кыргызстан. 1979, 12-6.

жаттарды чечмелев менен анын внугуу жолун, керкем сапа-тын да аныктоого болот.

«Жаныш, Байыш» кыргыздын шарттуу турде «кенже» деп аталган эпосторупуи ичинен окуясы кызыктуу, керкэм децгээли жогору, эл арасында кенири тараган чыгармалар-дын бири. Андагы салттуу мотивдердин пайда болушун, ену-гушун жана сюжет курууда аткарып турган функцияларын фольклористиканын азыркы денгээлине жооп бергидей ана-лизден еткеруу менен жалпы жыйынтыктарга келуу зарыл-чылыгы туулуп олтурат.

Теманын актуалдуулугу. Дуйнэлук фольклорпстикада эл-дик баатырдык эпостордун поэтакасын изилдвв иши жылег-кен сайын куч алууда. Фольклордогу поэтика маселеси эл-дик оозеки чыгармачылыктын жалпы теориясында, тарыхын-да бирден бир негизги белугунен болуп эсептелет. Поэтика учун таанып-билуунуп жана тушуиуунун объектиси болуп ошол жалпы теориянын жана тарыхтын материалы кызмаг кылат. Элдик эпостун поэтикасы—жалпы эле фольклордук поэтиканын втэ маа/шлуу звеносунун бири. Фольклористиканын алдында турган олуттуу ири милдеттер поэтика тар-магындагы жургузулген жан,ы изилдеелерсуз ийгиликтуу че-чилбейт. «Жаныш, Байыш» эпосу — фольклористиканын азыркы есуу денгээлннен, комплекстуу изилдееге муктаж болгон, езгече поэтика жаатында ете баалуу материалдарды боюна сицирген чыгарма. Кыргыз фольклористикасында эпостордун поэтикасын лзилдее иштери жай журуп, бул багыт-та иш алып баруунун зарылдыгы чыгып олтурат.

Изилдеэнун теориялык жана методогиялык негизи. Тео-риялык жана методологиялык планда диссертант Веселов-ский Л. Н., Жирмунский В. М., 'Пропп В. Я., Мелетшг-ский Е. М., Стеблева И. В., Вдрсаладзе Е. Б., Кравцов Н. И., Кыдырбаева Р. 3., Акматалиев А. А., Ибраев Ш., Абылкасы-мов Б., Суванбеков Ж., Мусаев С., Кебекова Б., Закиров С., Кырбашев К., Абдылдаев Э., Бегалиен С., Жайнакова А., Са-рыпбеков Р., Ибраимов К. ж. б. фольклорист-окумуштуулар-дыи илимий-теориялык, классикалык-салттык, тарыхый-эт-пографиялык изилд90леруне таянды.

Ошондой эле Рысалиев К., Керимжапова Б., Ахмедов 3., Асапалиев К-. Жолдошева Ч. Т., Артыкбаев К.-, Садыков А., Эркебаев А., Жигитов С., Шапавалов В. И. сыяктуу адабият тааиуучулардын илимий эмгектерп жана чыгармалардып поэтикасы боюнча жазылган казак, азербайжан, езубек, бурят, грузин, эстон ж. б. элдерде жазылган докторлук, канди-

даттык дисссртациялар жалпы илншпг багаж у11?" пайда-ланылды '.

Ишти жазууда азыркы учурда фольклористикада кецнрн тец бсрнлген (признание) элдик оозеки чыгармалардын текс-тин анализдеечу тарыхый салнштырма методу колдопулду. Эпостун сюжеттик-тематнкалык жапа поэтикалык-стилдик кубулушу — эилкалык салттардын тарыхый-маданий есуп-еиугушупе банланышкандыктаи ошол законченемдуулуктер-ду эсепке алуу мечен чш жургузулду. Эмгекте поэтика ту-шунугу кец да, тар да мааниснпде колдонулуп, тсориялык поэтика менен тарыхый поэтикапы эриш аркак алып журуу-гэ умтулдук. Антксии, тарыхый жана тсориялык поэтика адабпй керкем форма жепуидегу нлпм катары ез ара тааспр этуучу поэтнканьш белуктеру болуп саиалат.

Изилдеепун материалдарьша «Жаныш, Байыш» эпосу боюнча мурда, кишш басмадан жарык квргеп жыйнактар2 жана КИУАнын Манастаануу жапа керкем маданияттын улуттук борборунун Кол жазмалар фопдусунда сакталып тургап «Жаныш, Байыш» эпосунуи тексттеринин туп нуска-лары пайдаланылды.

Изнлдввнун максаты жана мклдеттери. Элдик эпикалык иоэзипбыздагы «Жаныш, Байыш» эпосунуи алган ордун бел-гилеп, анын керкем сапатьпг кетерууде пандалаиылгап салт-тык мотивдердии, керкем сез каражаттардыи аткаргаи фуик-цпяларыи аныктоо максатын ишке ашырууда темендегудей мнлдеттер алдыга коюлду:

— «Жаныш, Байыш» эпосуп салттык мотивдершпш эво-лгоциялык енугуу жолун чечмелее менен, байыркы баатырдык

1 Мунаев И. Б. Поэтика чечено-ингушских героико-исторических песен. Илли — Автореф.: дне. ... канд. филол. наук. Москва, 1981; Чагдц-ров С. Ш. Поэтика бурятской Гесэрпады—Автореф.: дне. ... дох. филол. наук. Ташкент. 1988: Тийу Р. Эпитет п Эстонской аллитерационной народной песне — Автореф.; дне. ... канд. филол. наук. Таллии. 1990; Абад-заде Матанат Идрис кызы. Устная поэтическая традиция в огузском эпосе «Книга моего деда Коркута» — Автореф.: дне. ... канд.. филол. наук. Москва. 1990; А.шзаде М. И. Поэтика эяоса «Китаби-Деде Коркуд» — Автореф.: дне. ... канд. филол. наук. Баку. 1991; Ибраев Шакимашарип. Поэтика казахского эпоса. — Автореф.: дне. ... док. филол. наук. Л.тааты. 1993. _

2 Жаныш, Байыш. Калыкгьш антуусупда.— Фрунзе — Казань: Кыр-гьнмамбас, 1939: К.урманбек, Жаныш. Байыш. Калнктын антуусунда.— Фрунзе, Кыргызстан басмясы, 1970; Жаныш, Байыш. Каликтын антгу-супда. — Фрунзе: Алабият басмасы, 1991; Жаныш, Байыш. 0мур Мамбет уулуиун варианты боюнча. — Урумчу: Шаншац эл басмасы, 1988, (араб арибинде); Жаныш, Байыш. М. Мусулманкулов, Ж. Жанаев, К. Акаев, С. Дыйканбаевдердин айтуусунда. — Бишкек: Шам, 1998.

жомоктон азыркы абальшдагы тарыхый баатырдык эпоско ченинкн есуп жетилншин тарыхый салыштырма методдун жардамы аркалуу ачып беруу;

— иоэтикалык каражат катары найдалапылган салттык мотпвдердин ар кыл вариангтардагы жаллылыктары, езгече-луктеру жана керкемдук денгээлине тийгизген таасирлерин белгилее;

— эпосто колдоиулгап салттык мотивдердин ролун белгилее менен алардыи мезгил шарттарына ылайыктала улам трансформацияланууга дуушар болгондугуи керсетуу;

— «Жаиыш, Байыш» эпосундагы ритм, рифма, аллитерация, ассонанс, редиф, эгшфоралардын ыр куруудагы аткар-ган милдегтерин сыпаттап беруу;

— троитун турлеруиун (метафора, салыштыруу, эпитет, гипербола) пайдаланышы, алган орду жана алардыи тузу-луш шарттарьш ачуу;

— «Жаныш, Байыш» эпосунуи ары татаал, ары кызык-туу сюжеттик тузулушке ээ экендлгнн белгилее.

Изилдеенун жанычылдыгы. Буга чейии «Жаиыш, Байыш» эпосупа арналган обзордук макалалар менен ara Ж- Таште-миров, Ж. Суванбеков, Б. Кебекова, С. Закировдор 1 капры-лышкан. «Алпамыш» эпосун изплдеэдв салыштырма планда В. М. Жирмунский2, этнографиялык жагын С. М. Абрамзон-дор карашкан3. «Жаиыш, Байыш» эпосун тарыхый-этногра-фиялык аспекте атайы изилдее объектисине алып, И. Мол-добаев тарабынан монография жазылган 4. Аталган эмгек-тердин кепчулугунде эпостун ички квркем структурасына ан-ча назар салынбай, тек, андагы он, терс образдарга, идеялык багытына ж. б. кецул белунген.

Кыргыз фольклористикасында эпостун салттык мотивде-ринин эволюцнясьш жана керкемдук каражаттарын колдо болгон бардык материалдардын негизинде системалуу турдв

1 Таштеииров Ж■ «Жаныш, Байыш» эпосу тууралуу//«Кызыл Кыргызстан», 1953, 4-июль; Суванбеков Ж. Кыргыз элиннп баатырдык эпос-тору.— Фрунзе: Илим, 1970, 80-151-6.; Кебекова Б. «Жаиыш, Байыш» — кыргыз элипин оозски чыгармачылык тарыхынын очерки. — Фрунзе: Илим, 1966. — 419—484-6.; Кебекова Б. «Жаныш, Бапыш».—Бишкек: Шам, 1998. — 5—28-6.; Закиров С. Кириш сез//«Курманбек», «Жаныш, Байыш».— Фрунзе: Кыргызстан, 1970.— 139—144-6.

2 Жирмунский В. М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. М.: Изд-во восточной лит., 1960.

3 Абрамзон С. М. Киргизы и их этпогснстнчсскне и историко-культурные связи.—Л.: Наука, 1971.

4 Молдобаев И. Б. Эпос «Жаныш, Байыш» как историко-этнографн-ческий источник. Фрунзе: Илим, 1988.

талдап изилдев — иштеги жаны багыт дсшке болот. Апткс-ни, кыргыз фольклористпкасында буга чейин айрым учкай айтылган пикирлерди эске албагапда, бул багытта атайы езунче, айталы, орус фнльклористикасындагыдай илнмин изилдеелер жургузулбегвн.

«Жаныш, Байыш» эпосунун керкем сез каражаттарын (троптун турлеру боюнча) аналнтикалык ыкка салып изил-дениши алгачкы тажрыйбалардан болуп саналат. Ошондой эле мезгилдин етушу мечен эпикалык салттардын сакталыш жана езгеруш ченин ачуу эзгвче мааниге ээ.

Иштин теориялык жана практикалык мааниси. Кучтуу еиуккеи элдпк. оозекп поэзнябыздыи нчки табиятьша кецул оодарып, алардын поэтпкасин изплдэе жолу менен айрым эпосторубуздун чыныгы баркын, керкемдук салмагын аныктоого болот. «Жаныш, Байыш» эпосундагы салттык мо-тивдердин, керкем сез каражаттардыи колдонулуш ыкмала-рын ацдап билуу — кыргыздын башка эпосторундагы алардын маани мацызы, баркы туурасыпда кененлрээк тушуиук алууга жардам берет. Чыгарманын поэтикалык сиетемасын-дагы керкем сез каражаттарын апализдее аркылуу элдин тарыхынап, маданиятьшан да белгнлуу даражада кабар алууга болот. Бул иш фольклорист адабнятчы окумуштуулар-га, жогорку окуу жайларынын студенттерине, мектеп окуу-чуларына, ошондой эле кыргыз эпосторуна кызыккан катар-дагы окурмандарга керек.

Изилдоенун апробациясы. Диссертациялык иш Кыргыз Рсспубликасыпын Илнмдер Улуттук академиясыныи Манас-таануу жана керкем маданияттып улуттук борборунун Оку-муштуулар Кецсшинде, Кыргыз Мамлекеттик университети-нйн филология факультетинин улуттар адабиятынын тарыхы жана теорпясы менен кыргыз тили жана кыргыз адабияты кыргыз эмес мектептерде кафедраларынын кошмо кецешме-синде талкуулардан еткен. Авторефератами аягында иштин негизгн мазмунун чагылдырган, ар кыл учурларда жарыя-ланган л<ыйнактардагы, журналдардагы, илимий-альманах-тардагы макалалардын тизмеси берилди.

Иштин структурасы. Изилдее кпрпш соз, экн глава, кору-тунду лона библиографнядан турат.

ДИССЕРТАЦИЯНЫII НЕГИЗГИ МАЗМУНУ

«Киришууде» иш боюича жалпы мунездвме берилип, милдеттери, методологиялык негизн, жацылыгы, теманын актуалдуулуту жана илимий практикалык маанплери белги-ленет.

I глава. «Салттуу мотивдердин «Жацыш, Байыш» эпосун-да чагылдырылышы» деп аталып, эпос камтыгап мотнвдер ырааты пенен талдоолорго алынат.

«Жаныш, Байыш» эпосунун сюжети есуп-енугуунун та" таал л<олун басып етквнун анын варианттарын салыштыра карап келгенде байкоого болог. Андан эпикалык чыгарманьш стадиялык онугушуиун ар кыл баскычтарынын: баатырдык жомок, баатырдык эпос жана акырында ашыктык эпостор-дун айрым бир улгулерунун катмарларьш да табууга болот. «Жаныш, Байыш» эпосун шарттуу турде — Пролог (башта-лыш), «Баатырдык уйлепуу», «Куйвесу аялынын тоюнда» деген уч бвлумге белуп караса ылайыктуу. Булардын кийин-ки эки темасы дуйналук эпикалык чыгармаларда кодири жо-луккан кечме тема болушу менен да взупе кенул оодарат. Ал эмн жалпы эле эпикалык чыгармалардын «Прологу» же-нунде В. М. Жирмунский мындай жыйынтыкка келген эле: «Народное воображение, стремившееся к поэтической идеализации образа эпического героя, охотно пользовалась для этой цели традиционными сказочными мотивами, основанными на мифологических представлениях и верованиях более древней эпохи, но утративших с развитием общества свое первоначальное мифологическое содержание» Муну биз «Жаныш , Байыштын» «Прологунан» да даана байкайбыз. Мындагы «Пролог» камтыган мотивдер турк-монгол элдерн-нин эпикалык чыгармаларынын кепчулук мотивдери мсиен окшош.

Орто Азиядагы турк элдерпнде укмуштуу бойго бутуунуи жомоктук мифологияльж мулэзу Туштук Смбирдик тур к жана монгол тилдуу элдердин фольклору»а салыштырганда кыйла жумшартылган. Мында, баланы ата-энеге мусулман ыйыкгары туздвн туз бслекке беруучу болбостон, алардын тилегинин ишке ашышына кезге керунбвй кемектешкен сыр-дуу жашыруун кучтер катары корунушвт.

Жацы твролген баланын езгече бир белгн-касиет менсн тервлушу салттык мотивдердин дагы бир туру. Ушуга ыла-

1 Жирмунский В. М. Сравнительное литературоведение. Л., Наука, 1979, —С. 24.

йык Жаныш, Байыш да алтын квкулчен туулушат. Адамдар алардын бир башкача д<аралгандыгын ушул кекулдору ар-кылуу баамдашат жана ошого жараша баа берууну туура табышат.

Ордо жаткан Банышты атайын издеп чыгып таппай жур-гвн Белкыз аны алтын кекулунеп тааныйт. Кепчулук варп-апттарда дубана болуп кубулуп, эл-жерине кайткан Жаныш, Байышты алардын ордун ээлеп, кандык доорон сурген кул-дары — Акжол, Дарбаз алтын кекулунен билип, эстери ооп жыгылышат. Чачтын мындай магиялык касиетке ээ болушу эн байыркы тушунукк© барып такалат. Ал тушунуктв чач жан менен тыкыз байланыштуу болуп эсептелген. «...волосы являются универсальным символом, заключающим в себе представления о душе и жизненной силе в самых разнообразных проявлениях. Все ритуальные действия с волосами направлены на сохранение и поддержание сил и жизни тех, кто находится в опасности»1. Чачтын бнр талын жулуп алуу — адамдын жанын жулуп алуу катары же анын ээсинин жаны-на ээ болуу катары бааланган. Бул ишеним фольклорго етуп. «Волосы тоже считались носителями души, равно как и шерсть или кожа у животных»2.

Чачтын жан менен банлапыштуулуугу женундегу матриар-хаттык доордогу бул пшенпм патрпархаттык доордо фольклорго етуп, аны рационалду тушундуруугв аракеттер болгон.

Демек, туткунга тушкен Байыштын: «Кылычтын мизи етпеген, Сууга салса чекпэген, Отко салса купбеген 3

тпри укмуш бала экендигн анын алтын кокулуне байланыштуу.

«Важным моментом, по старпиному представлению тюркских народов, является наречение имени, имеющее магическое влияние на дальнейшую судьбу человека»4. Турк элде-ринде атты мындай кадырлоо — байыртадан бери келе жаткан салт экении орто кылымдагы даанышман акын Жусуп Баласагундун атактуу эмгеги «Кут алчу бнлиминен» да бай-коого болот5. Адамдын атына мындай баа беруу жеке эле

1 Ревунснкова Е. В. Представления о волосах — фольклор и этнографическая денетшггсльность. СПб.: Наука, 1992.— С. 109.

2 Лосев А. Ф. Античная мифология. М„ Учпедгиз, 1957.—С. 43.

3 Жаныш, Баиыш. С. Дыйканбаеаднн амтуусунда, 38-6.

' Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. Л.: Наука, 1974. — С>. 34.

5 Юсуф Хос Хожив. Кутадгу билнг, Тошкент, Фан, 1971, 94-6.

турк элдерннде эмес, жер жузуидегу элдердин кебуне орток керунуш. Байыртадан келс жаткан ушул салтка ылайык эпикалык чыгармалардын каармандарынын келечек тагды-рына байланыштуу ете мааннлуу учур катары ara ат коюуга зор кедул бурулат. Эппкалык каарман взгече адам болгон-дуктан, ara ат дагы езгвче шартта коюлушу керек.

Баатырдык эпостордо салт катары «Пролог» келечек баа-тырдын алгачкы эрдигп ыенси аяктайт. Каарман ете жаш кезинде эле эч кимге баш ийбеген, вз билгеннн бербеген эр-дикке шыктуулугу менея апырмаланат. Байыш лчашьшда эле балбан чыгып, езунеп алда канча улуу балдарды ку-решее жыгып, тентек вскену айтылат. Ал эмн К. Акиевдин жана ara жакын турган С. Дыйканбаевднн варианттарында анын бала кунунен эле балбан болгондугу буурага байланыштуу баяндалат.

«Жаныш, Байышгьш» негнзгп окуялары болгон «Пролог», «Баатырдык уйлвнуу» жана «Куйввсу, аялынын тоюнда» де-ген темалар алгач вз-ез алдынча чыгармалардан болуп, кнйнн гаиа коитаминацияланып бир чыгармага айланган туру бар. Мында, негпзгп тема «Баатырдык уйлвнуу» болуп, «Куйеесу аялынын тоюнда» кийин ara кошумчаланган. Мнн-тпп йатышка экн себеп бар: бнрннчиден, турк-монгол элде-риннн эносторунда «Баатырдык уйлвнуу» темасы эн, байыр-кы учурунан, бул элдерднн Алтай доорунан тартын келе жаткан жана кеднри таралган салттык тема. «Жаныш, Бай-ышта» да негизгн басьш Байыштын Желкаиыпка (Белкыс) баш кошушуна коюлат. Экинчнден, «Жаныш, Байыштын» бир катар варианттарында бул тема эскернлбестен эле, Жаныш, Байыштын элине кайтын келншн менен окуя аяктайт. Демек, бул тема «Баатырдык уйленууге» ал» толук конта-минацияланбаганьш кабардайт.

Кыргыз элинин бир катар баатырдык эпостору, айталы, «Курманбек», «Эр Табылды», «Эр Солтонойлор» алгачкы не-гизи, прототиби бар, кайсы бнр тарыхый окуялардьш айла-насында ©суп чыгышкандыгы байкалат. Алардын журген-тургаи жерлерн азыркыга чейин белгилуу реалдуу кыргыз жерлери, душманы да бир кезде тарыхта болуп етушкен же айрымдары азыр да жашап жаткан реалдуу тарыхый элдер. Демек, бнр кезде эл-жерп учун курешквн алардын даназа-луу иштери эл оозунаи уламыш, ацыз евздвргв айланып, бара-бара эзелтенден эпнкалык жанры кучтуу внукквн кыргыз элинин оозекн чыгармаларында тарыхый-баатырдык эпос-торго айланган.

Ал эми «Жаныш, Байыш» кийинки толук калыптанган ва-

рнанттарында ушулардьш тибнндегп тарыхыи баатырдык эпос болсо да башкача жол мелен енуккен туру бар. Ал ал-[■ач байыркы мифтик-жомоктук турунде болуп, кийинки доор-до гана баатырдык тарыхыи эпоско трансформацняланган. Бул М. Мусулманкулов жана К. Акпсв башыида турган ва-рианттарды салыштыра кслгендс бнр кынла сезплээрлик. Муну фольклорист Б. Кебекова мындапча туура белгплегеп: «Алгач кагазга тушкен М. Мусулманкуловдун, Ж. Жапаеп-Д1Ш варнанттарына салыштырганда чыгарма (сез А. Акисв-дин варианты жвнунде баратат М. М.) баатырдык жомоктон тарыхьш баатырдык эпостун денгээлнне кетерулуп, жанрдык жактан тол у к калыптанган»

Жогоруда аталган эпостордо жер-cyv аттары реалдуу болсо, «Жаныш, Байышта» ал ойдон чыгарылган же жев жомок-тордо, эпостордо квп колдонулгаи салттуу аталыштар. «Жаныш, Байышта» негизгн тема «Баатырдык уйлвнуу», демек окуя да ошого ылайык внугушу зарыл эле. Башкача айткан-да, Байыш адеп аттанып чыкканда эле, эпостордогу жалпы салт богонча «алыстагы колуктуга» уилвнуш учун аттанып чыгышы керек эле. Ушуларды эсепке ал ганда эпос азыркы турушунда взунун алгачкы турунвн квп езгвруулерге туш болгон. Мейлп сюжеттик тузулушу боюнча, меилп образдары боюнча алымча-кошумчаланып, жаныланган дегеи жынын-тыкка келуугв болот.

Эпостун чиеленишине туртку болгон кыздардьш образы л<арым кылымдыи нчинде кайра-кайра трансформацняланын, квзгэ ачык керунэрлук квптвгвн езгвруулвргв учураган. Байыркы мотивдерд» кебуревк сактаган М. Мусулманкулов, Ж. Жанаев, А. Куйуковдордун варианттарында Жаныш, Байыштын жоого аттанышына себепчн мифологиялык-жомок-тук каармандар перинин кыздары болсо, 0. Мамбетов, О. Ур-мамбетовдордо кадимки жердик кыздар, ал эми К. Акиев. С. Дыйканбаевдерде алар четке сурулуп, нагыз баатырдык мотивге жол бошотушкан. Ошоидуктан, бул образдардын эво-лгоцнясын изилдее бнр кынла чиеленишип, татаал.

Пери — тупкулугунде матрпархаттык доордо пайда болгон мнфологиялык каарман, алгач иран элинин ншеннмннде odvh алып. кийин Чыгыш элдершпш квптвгвн жве жомокто-рунун салттуу каарманына анланган.

Фарсы тнлдуу элдерднн маданияты-мсиен азыркы мекенн Ала-Тоодон орун-очок алгандан тартып гана таанышкан

' Кебекова р. Жаныш, Байыш//Жаныш, Байыш. — Бишкек: Шам, ¡998, 13-6.

кыргыздардын оозеки чыгармачыл'ыгьшда перишш образы (фарсы элшшн чыгармалары аркылуу бизге тараган) жана анын айланасьшда топтолгон жогорку типтепи сюжеттер кий-ин орун ала баштаган. Демек, алгачкы башатын байыркы мифтик жомоктон алган «Жаныш, 'Байыштагы» езуне тип-теширээк келген мурдагы кайсы бир мифтик образдын ор-дун пернлердин образы кийинчерээк гана ээлеаге втквн деген ойго келуугв болот.

Патриархалдык доор коомдо толук устемдуккв ээ бол гондон кпиин, баштагы аял персонаждардын ордун эркек персо-наждар алмаштырды. Анын уступе аял персонаждар 'матр.и-архаттык доордон мурасталып келе жаткан мнфтпк-фантас-тикалык атрибуттарынан да ажырады. Алардын ордун ээле-ген персонаждар реалдуу турмушка негнзделгсн кадимкн жердик адамдар катары сурвттвлду. Алардын тигн же бул ситуациядагы иш аракеттеринин мотивдери рац'ионалдуу жагдайлары менен тушундурулду.

Жоокерчилик заманды чагылдырган тарыхый баатырдык эпос «Жаныш, Байышта» персонаждардын мындан орун ал-маштыруусу ачык байкалат. Баатырлардын белек дуйнегэ (л<ер алдына) сыйкыр менен адын тушкен мифологиялык-фантастикалык Желмогуз кемпир эмес, нагыз жердик адам. Мындагы Желмогуз кемпнрдпн ролун ээлеген Желмаян эч бир сыйкырчылык, кереметтуулук внерге ээ эмес. Ал езунун арам оюн митайымдыгы, алдамчылыгы менен ишке ашырат. Жаныш, ¡Байышты кыргыздардын тарыхый душманы кал-мактардын жерине, алардын ханы Шымураттын тапшыруу-су менен али баёо жаш баатырларды азгырып алып кетет. Мурдагы мифологиялык-жомокгук чыгармалардагы баатыр-дын душман колуна тушушу жер асты дуйнв менен байла-нышса, бул жерде ал кадимкн жер устундегу терен ор (зын-дан) менен алмаштырылган. (Жер асты дуйнеге тушушу жумшартылып, рационалдуу тушунуккв негизделген).

Мыидай мотив — эпикалык чыгармалардын эволюциялык енугушунун содку баскычындагы чыгармаларда кездешуучу тнптуу мотивдердин бнри.

«Жаныш, Байышка» тнптеш эпостордо баатырдын душман тарапка аттанышы, атап айтканда, андагы колуктусу учун болот. Мисалы, «Алпамыштын» кептвгеи варнанттарында, версияларьшда баатыр бел куда болгон колуктусун душман-дын арасынан издеп барып орго тушет.

Ошентип, эпостордо башкы каармандардын душман ара-сына барып орго тушушу (мифологиялык-жомоктук оозеки

чыгармаларда жер асты-елуктвр дуйнесу), андагы колукту-ларын алуу учун баатырдык аттануулары себепчи болот.

Мурдагы мифолопгялык-жомоктук оозеки чыгармалар-дагы кереметтуу колуктунун баатырды жер асты •—влуктвр дуинесуне (кийинкн рацноналдуу мотивдерде душман тара-бындагы ор,зындан) алып барышы унутула баштаган. Анын кий инки рацноналдуу тушунуунун натыйжасында экиге ажы-раган образынып тескери кучке айлаигаи тугвилвшу Желбиген, Суркаиыддар эмп баатырды ксремет менен жер алдына алып тушуучу эмес, орго (зынданга) тушушуне турт-ку болгон кемекчу кучке айланган.

«Жаныш, Байыштын» тарыхый баатырдык эпоско айланган кнйинки варианттарында душмапдын арасындагы колук-ту учун атайы аттануу таптакыр унутулууга еткен. Байыш баатыр душман колуна тушкенге чейнп Желкайып (Балкыс) женуиде эч бнр кабары люк. К. Акиев, С. Дыйканбаевдпн варианттарында баатырдын душманга каршы аттанышыныл душман тараптагы колукту мепен эч бир байланышы жок. Алар патриоттук сезим менен душмандар мурда зордоп тар-тып алган кыргыз жергесин кайрып алуу учун женешет.

Байыркы кудай аялдын образынын эволюцнялык енугу-шунун натыйжасында «Жаныш, Байышта» эркек персонаж менен алмашышынын изнн алардын аттарынын — Желкайып, Желмогуз, Желмаян болуп алмашылышынан да байкасак болот. Бул аттардын жалпылыгы «жел» деген уцгу сез менен байланышкан. Байыркы туркте «жел» жел сыяктуу кез-С8 керунбэстен таасир кылуучу кереметтуу культтун аталы-шы. «Кайып» адчылык кылуучу ача туяктуу жапайы жаны-барлардын (кийик, аркар-кулжа, бугу ж. б.) жалпы аталы-шы. Элдпк ишенимде алар ездерунче адамдардыкындай коомдук тузулушко ээ, акка (кудайга— М. М.) жакьш жан-дыктар. Демек, Желкайып байыркы элдик ишенимде жапайы ан,чылык жаныбарларынын ээси жана энеснннн аталышы. Кийин анын образы эки персонажка ажыраганда терс кучко айланган тугвйлешу анын атына уйкаш Желмогуз кемпнр аталгандыгын «Твштук» эпосунан кэргенбуз.

Байыркы элдик !1шенимде «Желмаян» деген термин «Желмогуз» менен маанилеш болуп, упкаш эки аттьш бирин экннчисн алмаштырышы анчалык эрэен-тервен учурабайт.

Элдик оозеки чыгармачылыктагы эц байыркы мотивдер-дин бири — эки элдин арасыи болуп турган дарыя женундегу мотив. Байыркы общиналык доордо бир уруу белгнлуу бир территорияны . жердешнп, андан тышкары чыгышпаган. Башка террнториялар адатта табнгый чек — дарыялар, езвн-

дер, too кыркалары менен белунгвн. Элдик ншенимдер ену-гуп, еркундетулген мифологпялар пайда болгон кезде ал дарыялар жер асты—елуктор дуйнвсу менен тируулерду белуп турган чек катары элестетилген. Бул керунуш эл ара-лык дуйнелук оозекн чыгармалардын ичннен байыркы грек-тердин мифтеринде даана сакталган. Жер асты — елуктер дуйнесу Анддц тируулерден кандайдыр куцурт дарыя белуп турат. Жацы елгендерду ал дарыядан Харон деген карыя кайыкчы алып втуп Аиддер елквсуне кошот. Мындай тушу-пук байыркы турктерде да боло келгени, эпостордун архап-калык формасы терец сакталган алтайлыктардын «Алып Ма-нашындагы» мотивден байкалат.

Мифологнялык-мюмоктук эпос тарых менен жакындаш-тырылган баатырдык эпоско трансформацияланганда жого-рудагы мпфтик дарыя да эволюцияланып, жер устундегу кадимки дарыя катары суреттелген. Ал турсун айрым эпос-тордо географпялык реалняда орун алган дарыяньш аты менен аталат.

Дуйнелук эпикалык чыгармаларда баатыр алыскы сапар-га аттанганда, адатта, аны жандап журген кенешчисн, жар-дамчысы болот. Алгач бул жардамчы каарман тотемдпк жа-ныбаркатары пайда болгон. Мясалы, хакастардын «Албын-жы» эпосунда каармандын жергесинпн кереметтуу ээсн (культу) Ак беру (беру байыркы турктердун, анын пчинде алар-дьш кийинкн тукуму хакастардын да) Албынжыны керемет-туу курал-жарак, жоокерднк кнйнм менен жабдыйт, алыскы жортуулдарында мннгич аты катарында да кызмат кылып, кыйынчылыктарды женуусуне кемектешет. Ар кандай жар-дамдарын адамча суйлеп жасайт. Кпйинчерээк чарбачылык-та, айрыкча жоокерчнликте ат негпзги роль ойной баштаган-да беру ж. б. мурунку культтардьш ролу ara еткен. Бул процесс Борбордук Азияда биздпн эрага чейинкн III—II миннн-чн жылдардан тартып жургендугун ошол кездегнден калты-рылган аска бетнндеги суреттерден, археологнялык табыл-галардан керсе болотЭпостордо Чалкуйруктун тнбнндегн адамча суйлвген аттардыи образы ошол кезден тартып пайда боло баштатан деп боллюлдоого негиз бар.

«Жаныш, Байыш» эпосунун бирннчн белумунун езек сю-жетнн Байыштын нш-аракеттерп, б. а. ой чабыты, убаным толгонуусу, алга умтулуусу башкалар менен вз ара мамилс-

1 Нестеров С. П. Конь культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. —"Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1990.— С. 105—109.

сп, талаш-тартышы ж. б. тузет. Ата жолун куун, сес-ж ©чту душман кытайларга жортуул кылып, эрдпк жасап, баатыр атагын алууну самайт. Байыштын бул демилгесн окуянын андан ары улактылып, туйунделушуне себепчи болот. «Кээ-де баатырлар алыста жаткан жоону езу издсп чыгат. Аныи бир себеби жаш баатыр езунун эрлигин, куч кубатын алгач сыиап керуу» «Кемелине тол гон баатырдып бой жашырып, жоону уйден кутууну фсодалдык жоокерчплнк жагдай ке-тербвйт. Баатыр эрдикти канык жоого езу издеп чыгып жа-соосу керек. Баатыр деген атак ошентип келет» 2. Душман-дын кол салышьшан алдын ала коргонуш, сактаныш, колдон келсе алдын ала токтотуш (озунуп, даярдыксыз кезпнде ба-сып алуу) керек болгон. Мындан заманды кыргыздар да печен жолу баштарынан вткврген. Муну байыркы ташка жа-зылган жазуулар да ачык белгилейт. Элдпн башынан еткер-ген тарыхый чындыктын керкем чагылдырылышы болуп са-налган баатырдык эпостордогу мьшдай керунуш — баатырдып кооптуу жоого алдын ала езу аттанып барышы сыяктуу салттык мотивге айланышын шарттаган. Андай алдын алуу мотив» «Жаныш, Байыш» эпосуида ачык берилген.

Узакка жатсак биз тыичып, Кытайлар чаап келбеснн, Жазабызды бербеснн. Жата берип жамбаштап Коркок атка конбойлу, Жумурай журтту онлойлу3.

Баатырдык эпостордо башкы он каарман эрдикти жеке жасап, жоонун сандаган колу менен жеке салгылашып же-цип чыгышы — турк элдерннпн оозскн чыгармаларындагы эн байыркы мотивдпн бпри.

Байыштын колго тушушу бардык варианттарда рацнонал-дуу тушунуккв негизделип, реалдуу суреттелет. Ал эми ар-хаикалык тнптегн эпостордо баатырдып колго тушуп, орго ташталышы, анын алп уйкусуна байланыштуу болот.

Байыштын туткундалып орго тушушу—байыркы мотив-дин жумшартылып, рационалдуу тушунукке негизделип кийин кирген мотив. Алп-Манаш сыяктуу Байыш дев кебете-синде эмес, кадимки жердик адам катары сурвттвлуп, ошол кадимки жердик адамдын башына тушквн кыйын кезен, мент колго тушуп орго ташталат. Качандыр бир кездердс Алп-Манаш сыяктуу Байыш да алп денелуу болуп суретте-

1 Ыбыраев Ш. Эпос Элем! Алматы. Гылым, 1993, 208-6.

2 Ошондо. 218-6.

3 Жаныш, Байыш. С. Дьшканбаевдпи апгуусунда, 387-6.

луп, рацпоналдуу тушунукке негизделгеп реалдуу адамга айланышы. кмйин кнргизилген болуу керек. Муну алардын отко салса куйбвс, ар кандай жоо куралы. етпес, сыйкырдуу влбвстугун Байыштык образы сактад. калышынан кврууге болот.

Турк элдерннин эпикалык чыгармаларында кол го. тушкеи баатырга. душман тараптагы кыздьш (кандын же турме баш-чысынын кызы) ашык бол.уп, куткарып. чыгышы кецирн та-ралган салттык мотивдердпн бири. Бул мотив турк элдерннин бир катарына орток эпос «Алпамыштын» ар- кыл вари-анттарында, версияларында, казактардын «Кобланды баа-тыр» эпосунун вариаиттарында жолугат. Ошондой эле огуз-дардын «Китаби Коркут» эпосунда, Орто Азия элдерине ча-чырай тараган «Юсуп. жана. Ахмед» («Бозоглан»), «Керог-лы» эпосунда учурайт.

Каармандардын туткунга т.ушуп жана андан ким. бнрее-л ер дун жардамы менен бошонуп чыгышы женундегу мотив езунун енугушунде ете узак эволюциялык жолду басып ет-кендугу байкалаг. Жомоктук мнфологиялык чыгармаларда жер астына (елуктер дуйнесуне) же орго тушкен баатырды анын аты куткарат. Стадиялык енугушу жагынан кийинки болуп саналган эпикалык чыгармаларда кереметтуу аттар-дын бул ролу баатырга ашык болгон жердик каднмки кыз-дарга еткен, бирок агтын башгагы куткаруучулук кызматы рудимент турунде дагы эле сакталып кала берген.

Эпостун экинчи белугунун бардык вариаиттарында сюжет жагынан кесктш айырмачылыктар жок, бол гону — айрым деталдык жагынан гана езгечеленулет.

«Сюжет» возвращения мужа» («Муж на свадьбе своей жены») имеет чрезвычайно широкое распространение в фольклоре и средневековой литературе европейских народов»1. Ырасында эле кунее ез аялыньш тоюунун уступен чыгышы женундегу сюжеттнн ондогон версиялары француз, немец, англичан, италия, испан, венгр, румын сыяктуу европа элдерине. кецирн. белгилуу болуп, негизинен орто кылымдагы ада-биятта баяндалат. В. М. Жирмунский алардын тупку була-гын элдик оозеки чыгармалардьш салтынан издее керекти-гин белгилейт2.

Турк-монгол элдерннин жомокторунун, эпосторунун эволюциялык басып еткен жолундагы ар турдуу баскычы ачык

1 Жирмунский В. М. Сказание об Алпамыше и богатырскау сказка.— М.: Изд. Восточной литературы, 1960. — С. 276.

2 Ошондо, 278-6.

сакталган. Алардын кереметтуу жомокторунда жер астына (елуктер дуйнэсуне) тушуп чыккан каарман езунун элине таз таракан болуп кубулуп кайтат (байыркы элдпк мифоло-гнялык тушунуктегу жер алдына (елуктер дуннесуне) туш-kqh адамдын ©ц-келбетн езгерулуп, жаман кебетсдеги экннчп бир адамга анланат. Кайтып келген аны жакындарынан эч ким тааныбайт, бир rana жаман кебетслуу башка уруунун екулу аны тааныганда же табу га байлапышкан кандайдыр бнр сезду антканда каарман каднмкн жерднк ез вц-кслбстн-не келет. Бул мотив турк-монгол элдерннен башка да бир катар элдердин оозеки чыгармаларында трансформацияланын же рудимент турунде сакталган.

II глава. «Жаныш, Байыш» эпосунун коркем свз кара-жаттары.

1-параграф. ■«Жаныш, Байыш» эпосунун ыр тузулушу ден аталып, эпостун айгуучулары тарабынан колдонулган ыр куруу ьгкмдлары анализге алынды.

«Жаныш, Байыш» эпосунун ыр тузулушу — кыргыз эпос-торуна л<алпы орток салттуу формада курулган. Б. а. ритм, рифма, аллитерация, ассонанс жана строфалык тузулуштер боюнча кыргыздын башка эпостору менеи тнптеш, окшош белгилердн табууга болот.

«Жаныш, Байыштын» ритми башка эпостордогудай эле баштан аяк 7—8 муундан, айрым бир сснрек учурда 6—9 муундан турган силлабикалык ырлардан (муундардын бел-гнлуу системада белуктерге белунуп жайгашуусу аркылуу ритм тузулушу) куралган. Реднф кошулуп айтылган айрым учурларда ыр жолу 9—11 муунга чеГшн жетииш ъжтымал. Бирок 9, 10, 11 муун редпф сездук муун елчемунв таандык болсо, нептзги текст 7—8 муунун сактап калат. Мындай 7—8 муундуу енллабикалык ыр тузулушу жалпьт турк тпл-дуу элдердин ырларына орток болгондуктан, ал фор-маны алардын поэзиясындагы негпзги жана байыркы эк алгачкы форма деп кароого болот.

Ритмдин эксирессивдик-эмоцноналдуулугун кучетуп турган башкы элементтердин бири — рифма. Рифма — ыр ту-рундегу чыгарманын эн, маанилуу белгилеринин бири. «Кыргыз поэзиясы рифмасыз ырларды билбейт»1. Ушул законче-немдуулуктен «Жаныш, Байыш» эпосу четте турбайт. Чы-гармада аллитерация, ассонанс, саптын аяк жагынан уйка-

' Рысалиев К■ Кыргыз ырларынын тузулушУ- Фрунзе.: Мектеп, 1965, 51-6.

шуусу (ыр жолдорунун вертикалынан алган ордуна карай уйкашуусу бир нече тургв белунет: шыдыр, эркин, эгнз ж. б.) колдонулат. «Жаныш, Байышта» татаал уйкаштыктын взгече турлеру болгон редиф, эпифора да кенири кездешет. Эпифора ыр жолунун аягында кандайдыр бир ундвштук эле-менттерннин (тыбыштык, лексикалык, синтаксистик) уйкаштыктын ьщгайына жараша кайталанышы болсо, редиф ыр жолунун аягындагы уйкаштыктан кийнн же айрым учурда мурун бир нече сездун кайгаланып келиши болуп саналат. Мында редиф свз айтуучунун же персонаждын кенулунун чордонун ээлеи, кайра-кайра кайталанып, эске тушурулун, кучтуу сезам менен эмоциалдуу айтылышы болуп саналат.

Редифтин уйкаш свз менен тузден-туз байланышы жок, озунче турган, кебунчв каратма сез, буйрук этиш катары кызмат кылат. Ошондуктан ал негизги тексттеги муун елчв-мунв батпай (мисалы, кыргыз „эпосторундагы 7—8 муунда-гы силлабикалык ырга 1—3 муундагы свз кошулуп) езгече-лвнуп турат. Эгерде ырдан редифти алып таштаса, анда анын эмоционалдуулугунун пастай тушкендугу болбосо, уй-каштык мазмун анча бузулбайт, ал эми эпифорадагы акыр-кы свзду алып таштоого болбойт. Анткенн ал негизги уйкаш-тыкка кошулуп айтылып, ойдун бутундугунв кызмат кылат. Иште «Жаныш, Байыш» эпосунун конкреттуу мисалдары менен анализдер жургузулуп, алардын ыр курууда аткарьш турган ролдору белгиленди.

2-параграф. Троптун турлерунун колдонулушу ден аталат

Троптун жвнвквй, татаал турлерунун дээрлик бардыгын эпостун текстинен жолуктурууга болот. Троптун баштапкы турунв ар бир нерсенин мунездуу белгисин экинчи бир нер-сеге окшоштуруп, етме мааниде колдонулган метафора жа-тат. Метафора взунун стадиялык внугушундв адегенде миф-тик квз караштан тамырлап, андан салыштыруу бвлунуп чы-гат. Троптун ичинен метафорага салыштыруу жакын турат. Метафора байыркы адамдардын аннмисттик, тотемдик, кубу-луучулук жвнундвгу тушуиуктврунен, б. а. бардык жандуу, жансыз нсрселер адам сыяктуу жашайт деп кабылдоодон пайда болгон. Кийнн мнфтнк тушунуктер взунун мазмунун-дагы негизги элементтердн жоготуп, квркем ой жугуртуунун экинчи бир формасы салыштырууга жол бошоткон. Ошен-тип, салыштырууда бир предмет экинчи бир предмет менен тенештирилип, алардын экее тец квревтулев, метафора бир гана бвлуктвн тузулвт. Метафорада образ менен предмет бир сездун ичинде камтылып, туз жана етме мааниге зэ.

Оиупчу купгвн ыллыпам «Аман турдуцбу?»— деп айтат '

Мындагы «Онунчу куйген ылампам» дегеи фразеологиялык метафорадан жарык беруучу затгы эмес, адамды тушунвбуз да, сездуи материалдык мазмунун кабылдапбыз. «Жаныш, Байышта» метафора мааннсп, квркемдук взгечелугу жана стилпстикалык функциялары боюича кеп турдуу формада, ыкмаларда колдонулат. Нерссни, кубулушту, каармандарды мунвздэедв бирде автордук (айтуучунун, аткаруучунун) ба-яндоо аркылуу бернлсе, бирде диалог, монолог турунде бе-рилет. Метафора троптун турлврунун нчпнен эц баныркысы-иын бирп болушу менен бирге элдик оозеки чыгармаларда, айрыкча эпостордо кецири колдонулуп, кеп кырдуу кызмат аткарат.

Салыштырууда бири-бирине сырткы квруиушу, туспелу же сапаты, бвтенчелугу жагьшан жакын окшош тургаи экп персе бирп-бприне тенештирилип керсвтулет да, суреттелуп жаткан кубулуштун, предметтнн белгисин, сапатын же маа-нисин кучвтуп, сезнмге тузден-туз таасир этуусу менен маа-нилуу ролго ээ болот. Салыштырууну уюштуруу учун —дай» мучесу (езгорген формалары менен) текстте жыш кездешет.

Тулку боюн карасац Туптуу чынар теректей, ...Мурдунун эки таиоосу Бозо салчу челектеп 2

— душман тарабындагы балбандын элеси тартылып, иреци суук кебете кешпири угуучунун (окурмандын) антипатиясын чакырып, идеялык-эстетпкалык квркемдук жукту аркалап турат. Бул мучв туурасында профессор А. Акматалиев: «Са-лыштыруупун образын тузуу учун морфологнялык тузулушу жагынан ар турдуу типтегн сездерге, ар турдуу сез туркум-деруне жалганат. — Дай мучесу аркылуу жасалган салыш-тыруулардып маашгсн ар туркун»3 — деп белгнлейт. «Жаныш, Байышта» —дай мучвсунен башка да — ча (—че,

— чэ) мучвсупун, ошондой эле сындуу, сыцар, бетер, сыяктуу, окшош (окшоп) вндуу сездврдун жардамы менен уюшулган салыштыруулар кецири учурайт. Салыштыруу кыргыз эпос-торунда элдин маданнятынын спецпфикалык бетенчелугунв ылайыктуу, кубулуштарга, жаратылыш объектилерине, жаи

' Жаныш, Баныш. Ж- Жанаевдин айтуусунда, 137-6.

2 Жаныш, Баныш. Калыктын айтуусунда, 268-6.

3 Акматалиев А. Тандалган чыгармалар жмйиагы. II том. — Бишкек: Шам, 1998, 165-6.

жаныбарларга окшоштурулуп бернлёт. Эпосто эл турмушу-нун ар кыл жактарын чагылдырууда троптун бул туру кенн-ри пандаланылган.

«Жаныш, Байыш» эпосунда гиперболалык, лптоталык са-лыштыруулар да жЬни учураит.

Эпостун керкемдук денгээлин арттырып, мазмунун терец-детууге эпитеттпк сурвттее каражаттары кецирн колдонулат. Кандайдыр бнр нерсенин эц негизги ички, тышкы бетенчелу-гун, белгисии аныктоодо, поэтнкалык кооздук киргнзууде эпитеттин ролу зор. Бул эпосто байыркы элдердпн мифоло-гиялык енугушундегу тотемдик жаныбарлар эпитет катары колдонулган учурлар текстте ете жыш кездешет. Кек жал, беру, шер, арстан, кабылан, жолборс, илбирс, сырттан сыяк-туу жырткыч жаныбарлар менен катар кыраан куштар: шум-кар, туйгун, ылачын, карчыга, буркут эпитеттерн эпикалык каармандардьш керкем образынын тузулушунде поэтнкалык каражат катарында традициялык турде туруктуу колдонулат.

•Алгачкы учурларда уруулук коллсктивдер ездерунун ай-лана чейресун андап бнлууде алардын негизги белгилери аркылуу кабылдашкак. Ошондуктан, эпостордо енду-тусту билдирген эпитеттер да кездешет.

Ак куруч менен бактырган, Ак жорго кимдин жоргосу? Алтын тутка дарбаза Ак сарай кимдин ордосу? 1

Кыргыз эпосторунда жагымдуу тушунуктерду камтыган «ак» тустун мындай активдуу колдонулушу жалпы эле турк-мон-гол элдеринде, аны эн жогору баалашы менен байланышкан. Турк-монгол элдеринин эпосторунда тустеп алынган эпитет-тердин ичинен «ак», «карадан» кийин эц кеп колдонулга-ны — «кок», анткени, «кек» тусу асман сыяктуу тубелуктуу-лукту, ар убак кегеруп, енуп-есуп турган узгултуксуз жа-шоо, емурдун символу катары эстетикалык маанидеги тушу-нукту туюндуруп келген. Эпосто «кек» кебунче строфалык иараллелизмде «ак» деген эпитет менен катарлаш аллитера-циялык, ассонанстык башталыш учун Да пайдаланылган. Чыгармада л<алпы эле турк-монгол элдеринин эпосторундагы салт катары каармандардын жоо жарактары, жоо кийнмдери, кунделук туриушта колдонулган буюм-тайымдары эмнеден, кандай заттан жасалганын туюндурган эпитеттер кирет. Бу-лардын ичинен айрыкча алтын, кумуш — кымбат баалуу, бо-

1 Жаныш, Байыш. Калыктын айтуусунда, 156-6.

лот — курч, ©ткур, бекем металл катары аталган буюмдарды идеализациялоо учун атаны апьгртылып керсетулуучу фупк-цияны аткарып, вто кецнри колдонулат. Каармандарды иде-ализациялоочу каражаттардын езгочв тобуна тптулдук наам-дарды билднрген терминдер кирет. Ал топтогу эпптеттер тап-тык жпктелуу адеп башталгандан тартып эпикалык чыгар-малардын бардык этаптарында салт катары колдонулуп ксл-ген. «Жаныш, Банышта» «бек», «кан», «падыша» кецири кол-донулса, сейрек учурда «кожо», «молдо», «эшен», «казы», «мупту» еыяктуу динднк терминдер мансапты бплдпрнп, эпитет турунде да кездешет. Бийлнк башында турган мансап, иаамды билднрген социалдык маанидеги эпитеттердпн бири-нен бирине втуп эволюцияланышы женундв белгилуу фольклорист Р. 3. Кыдырбаева «Со временем сын богов обретает и свой первоначальный эпитет «Алп-великан». В последующем звене эволюции образа «Алп» уступает место «бааты-ру» — богатырю, который теперь ведет борьбу также против притеснителей своего рода. В свою очередь эпитет «баатыр» в поздноэпических формах в эпоху становления и развития феодальных взаимоотношений зачастую трансформируются в новый эпитет «хан». Таков, примерно, разновременного развития одного п того же но смыслу эпитета на протяжении целого ряда эпох» 1 деп, ншенимдуу жыйынтык чыгарган.

Баатырдык эпостордо колдонулган троптордун ичинен ез-гече орун гиперболага таандык. Анткени, эпостун поэтика-лык системасында гипербола сгожет-композицияны уюшту-рууда да, образ тузуучу же образдык-стнлистнкалык кара-жат катарында да негизги ролдун бирин ойнойт. Турк-монгол элдеринин эпосторунда каарман апыртылган турдегу адат-тан тышкаркы кереметтуу жол менен бойго бутушу, бойго жетиши салт. Бул салт «Жаныш, Байышта» да сакталган. Сюжеттпк мотивдердин копчулугу фантастика, мифология, айрым динднк тушунуктер менен коштолгон. Алардын аткарып турган керкем функциялары — вз ара шартташкан, снн-тездешкен гиперболалык мплдеттердн да аткарып турат. Эпикалык чыгармаларда каармандын образын типтештируу-де, аны жетилтууде гипербола бнрден бир маанилуу ролду ойнойт. Гиперболасыз эпикалык каармандын монументалдуу керкем образы жаралбайт. Бул эпосто да башкы он, терс каармандардын образдарыи ачууда керкем ык катары гипербола ыктуу пайдаланылган. Баатырдык эпостордо башкы

1 Кыдырбаева Р. 3. Генезис эпоса «Манас». Фрунзе: Илим, 1980. — С. 98.

каармандардын жеке езунун образы эле гиперболалашты-рылбастан, анын кийген кийимп, курал-жарагы, минген аты, жакын адамдары, айлана ченресу, урунгаи буюм-тайымдары да пшерболалаштырылып бернлет. Эпосто душман тарабын-дагы каармандардын образы да троптун ушул туру менен сыпатталат. Оц каармандар кебунчв адамдын реалдуу мум-кунчулугуне негизделсе, душман тараптагы каармандын образы фантастнкалык жана мифологиялык касиеттерге ээ бо-луп, гротески турундв берилет. Алар квбупче карикатура-лык, сатиралык мунезгв ээ.

Оозунан чыккан тыноосу Жее тумандай таралган. ...Буту буура белиидей, Колдорунун булчуну Кара чоюи темирдей. Буткен бойдун сымбаты Тоонун учкул сецирдей

Мындай суреттеэлвр архаикалык типтеги эпостордун он каарманын сыпаттоодо кецнрп колдонула берген. Мезгилдер втуп, адамдардын тун!унугу улам жогорулаган сайын, втв апыртылып сурвттвв ыкмасы «Жаныш, Байыштагы» Аргын сыяктуу терс каармандарды сыиаттоого ыйгарыла баштагаи.

Архаикалык типтеги жана соцку мезгнлдерде пайда бол-гон эпостордун каармандарын гиперболалык ык менен поэ-тизациялоо — экеенде ар башкача функцияларды аткарып калгандыгын белгилввгв болот.

Иштип корутунду бвлутундв темвпдегудей жыйынтыктар чыгарылды: — «Жаныш, Байыш» эпосунун ар турдуу вари-анттарындагы салттык мотивдердн салыштыра анализдей келгенде, ал есуп-енугуунун ете узак эволюднялык енугуу жолун басып еткондугун керууге болот.

— Эпостогу салттык мотивдердпн кебу алгачкы башатын жомоктук (мифтик) мотивдерден адган да, трансформация-лануу менен тарыхый баатырдык эпос болуп тузулгенде жа-цы турмуш чындыгына, жааы кез караштарга ылайыкташып, жацы мазмундагы езгоруулерге туш болгон.

— «Жаныш, -Байыш» эпосунун негпзги окуялары «Пролог», «Баатырдык уйленуу», «Куйеесу аялынын тоюнда» де-ген дуине элдеринин кепчулук эпосторуна муиездуу темалар-дан тузулуи, «Баатырдык уйленуу» чыгарманьш нсгизги езе-гун кармап турат.

— Эпосту тарыхый баатырдык эпостун денгээлине жет-

1 Жаныш, Байыш. Калыктын айтуусунда. 271-6.

кирген К. Акиев, С. Дынканбаевдердп эпосту кайрадаи жара-туучулар деп таанууга негиз бар.

— «Жаныш, Байыш» зпосунун ыр тузулушу — жалпы эле турк элдеринин, анын ичинде кыргыздардыи элднк поэзиясы-на орток, силлабикалык салттуу формада курулуп, ыр жара-туунун бардык ыкмалары (ритм, рифма, аллитерация, ассонанс, эпифора, редиф) пайдаланылган.

— Эпостун тексттеринде троптун бардык турлеру кецнри колдонулуп, чыгарманын керквм сапатын кетвруучу нсгнзги функцияларды аткарыи турат.

— Эпостун мезгпл талабына ылайыкташа эволюциялык жол менен енугуу процесспнде, айрым керквм свз каражатта-ры да езгеруулвргв учураган.

Диссертациянын негизги мазмуну автордун томонку публикацияларыида чагылдырылган

1. «Жаныш, Байыш» эпосупун поэтикасы: (монография).— Бишкек; 2000. — 9 б. т.

2. Эпикалык чыгармалардагы поэтика маселелери//Китепте: Манас энциклопедиясы I—II том. — Бишкек; 1995, 0,5 б. т.

3. «Эр Тештук» эпосу//Китепте: «Эр Тештук». — Бишкек: Шам, 1998, 0,4 б. т.

4. Салттуу мотивдердин «Жаныш, Байыш» эпосунда чагы-лыш езгечолугу//Жыйнакта: Фольклордун жанрдык та-биятыидагы салттуулук жана жекечилнк взгечвлуктеру. — Бишкек; 1998, 0,4 б. т.

5. «Сенитбек»—кыргыз элипнн баатырдык поэмаеы // Китепте: Курманбек, СеГштбек. — Бишкек: Шам, 1998, 0,4 б. т..

6. Кыргыз эпосторунда Кудай эненин образынын эволюцня-сы // Вестник КГНУ. Сер.: Филологические науки. — Вып. 2. — Бишкек; 1999, 0,5 б. т.

7. «Куйвесу аялыпып тоюнда» мотнвпинн «Жапыш, Байыш» эпосунда чагылдырылышы.//Вестник КГНУ. Сер.: Филологические науки. — Вып. 2. —Бишкек; 1999, 0,4 б. т.

8. «Жаныш, Байыш» эносундагы метафоралар//История, культура и традиции народов Востока: Материалы научн,-практ. конф. — Бишкек; 2000, 0,3 б. т.

РЕЗЮМЕ

М. Мукасовдун филология илимдеринин кандидаты оку-муштуулук даражаны изденип алуу учун жазылган «Жаныш, Байыш» эпосунун поэтикасы» аттуу диссертациялык иши

Бул иште «Жаныш, Байыш» эпосундагы салттык мотив-дердин басымдуу кеичулугу алгачкы башатын жомоктук (мнфтнк) мотивдерден алып, трансформацнялануу жолу менен тарыхып баатырдык эпос болуп тузулгенде, улам кийин-ки турмуш чындыгына, кез караштарга ылайыкгашып, жацы мазмундагы езгеруулерге учурагандыгы илимий негизде ачылып берилет.

Тарыхый салыштырма методдун негизинде, турк-монгол жана дуйнелук баатырдык эпостордо учураган салттык мо-тнвдер менен «Жаныш, Байыш» эпосундагы мотивдердпн карым-катышы, жалпылыктары жана езгечвлуктвру сыяктуу проблемалуу маселелер теориялык негизде каралат.

Ошондой эле эпостун ыр тузулушу, текстте пайдаланыл-ган троптун турлвру аналитикалык ыкма менен изилдввгб алынып, алардын чыгармадагы орду жана керквмдук сапатты кетвруудвгу аткарып турган функциялары белгиленет.

РЕЗЮМЕ

диссертационной работы Мукасова М. на соискание ученой степени кандидата филологических наук на тему: Поэтика эпоса «Жаныш, Байыш»

В диссертационной работе исследуется проблема поэтики эпоса «Жаныш, Байыш», связь поэтики эпоса с устоявшимися традиционными художественными канонами, которые в процессе долгого бытования наряду с сохранением в своих пластах элементов мифологического архетипа, обретают черты историко-героичсского эпоса.

Основное внимание уделяется вопросам взаимопроникновения традиционных мотивов в героическом эпосе тюрко-мон-гольскнх народов, раскрытию их типологии и особенностей. Эти проблемы решаются сквозь призму углубленного поэтического анализа художественного текста эпоса «Жаныш, Байыш», его троп и стихосложения, что позволяет определить своеобразие произведения и его место в ряду других героических эпосов.

RESUME

of M. Mukasov's dissertation work on the theme: «Poetics of the epos «Zhanysh, Bayish» which is submitted for a candidate's degree in philological sciences

The problem of poetics of the epos «Zhanysh, Bayish» is examined in the dissertation work together with the epos's poetics connection with the settled, traditional, artistic canons which in the process of a long existence side by side with the preservation in their strata the elements of the mythological archetype, find the traits of the historical-heroic epos.

The great attention is paid to the issues of the interpénétration of the traditional motives in the heroic epos of the Turkic-Mongolian peoples, and to the opening of their typology and peculiarities. These issues are solved through the prism of the profound poetic analysis of the artistic text of epos «Zhanysh, Bayish», through its artistic forms of expression and the versification which allows to determine the peculiarity of the work as well as its place in the series of the other heroic eposes.