автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Политико-экономические проблемы истории Казахстана XVIII - начала XIX веков

Полный текст автореферата диссертации по теме "Политико-экономические проблемы истории Казахстана XVIII - начала XIX веков"

) 5 ОДКЛЗАКСТЛНРЕСПУБЛИКАСЫНЬЩУЛТГЬЩ

ГЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ 1 П Г,'.и 1 Ш. Ш. УЭЛИХАНОВ АТЫНДАГЫТАРИХ ЖОНЕ ЭТИОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ

Колжазба кукьпща КУЛМУХАМЕТОВ Мухтар Абрарулы

!(АЗА!(СТД1!НЫН КУШ ГДСЫР МЕН XIX РАСЫРДЬЩ БАСЫНДАГЫ САПСИ-ЗЛЕУМЕТШ ТАРИХЫНЫН ПРОБ Л [МАЛ АРЫ.

Мамаидык 07.00.0^ Опт тарихы

Тарих гылымыныц кандидаты гылым:! дорежесш алу ушш дайывдалган диссертацняныц

АВТОРЕФЕРАТЫ

АЛМАТЫ, 1995

Жумыс Ш. Ш. Уелиханов атындапл тарих жене этнология институтывда орындалды.

Гылыми жетекип — тарих гылымдарынын докторы,

профессор В. 3. Галиев Ресми оппоненттер - тарих гылымдарыньщ докторы,

профессор Ж Л\. К^асымбаев . тарих шлымдарынын кандидаты С. К.втениязов

Жетеиш уйым — Эл-Фараби атындага К,азак, Мемлекетак Улттык; университетшщ Кдзакстаннын ежелп жэне орта гасырлар тарихы ка-федрасы. Кафедра медгеруииа Д. И. Дулатова, тарих гылымыныц

докторы, профессор

Дисссертация 1995жылдын «__»________К,азакстан Рес-

публикасы Улттык, Гылым Академиясы Ш. III. Уэлиханов атындагы тарих жене этнология институтыньщ жанындагы Д. 53.33.01 маман-дандырылган кекестщ межшсшде коргалады (480100, Алматы кала-сы, Шевченко кешесь 28)

Диссертациямен Казакстан Республикасы Улттык Гылым Академиясы Ш. Ш. Уелиханов атындагы тарих жене этнология институтыньщ колжазбалар корында танысуга болады.

Автореферат 1995 жылдын «____» паурызында таратылды.

Мамандандырылган кенестщ гапым-хатшысы, тарих шлымдарынын кандидаты Л^о Ю. И. Романов.

Такырыптьщ озектшл. Казак халкынын тарихы коне гасырлар койнауынан бастау алады. Сондыктан оны бупнп тарих гылымынын xeTicriicrcpi туршсынан саралау вте курдель opi жан-жакты, терец тал-дауды кажет ететш процесс. Кдзакстан Республикасыныц тэуелазшк тЬпн1н вз колына алып, егемен ел болган жерде онын откен деу1рдеп тарихыи сол кезецш'к шындыгана сай, идеологиялык, штамптар мен саяси калыпгардан ада, тарих гылымында бурын сынаржак бага 6epinin келген такырыптарды мешинше ашып корсете отырып, акикзт шын-дык, гылыми жэне.когамдык-саяси тургьщан саралаудыц манызы зор.

MiHe, осындай Кдзакстан тарихыньщ KypMeyi квп мэселелершщ apFbi-6epri шежфесшзерттеуде Казан TOitKepiciHe дешн жарык кврген орыс энциклопедйялары мен аныктамалык эдебиеттердщ алатын орны ерекше. Алайда, тарих гылымы ушш аса бай деректемелк нега болып табылатын мундай басылымдар Казакстан тарихшылары ушш диссертациялык зерттеулер объект1с1 болган емес.

Диссертацияда хронологиялык тургыдэн казак когамынын олир!вде киын да курдел! opi шешуш! кезен болып табылатын XVIII гасыр мен XIX гасырдыц басывдага саяси-элеуметпк тарихы проблемалары алын-ды. Бул тарихи кезен казак-орыс байланыстары мен казак когамынын вз iuiittaeri саяси-элеуметпк катынастарынын жана сатыга eryiMCH ерек-шеленедь Аталган проблемаларды таддауда шашырацкылыкка жол бер-меу ymin opi такырыптын тутастыгы мен ыкшаадылышн савдгау ушн жогарыда керсеплген хронологиялык шек алынды.

Mine, сондыктан XVIII гасыр мен XIX гасырдын басындаш Кдзакс-танныцсаяси-олеумепж тарихы проблемаларынынотантарихындаалар орны ерекше болмак. Осыган орай кдрастырьшып отырган такырып ар-найы гылыми зерттеу объекпЫ болуга ебден лайыкдеп б1пем!3.

Такырыптыц зерттелу депгеш. Казан TOKKepiciHe дейшп орыс энциклопедйялары коммунисте идеология устемдщ еткен жылдарда непзшен буржуазиялык багытгагы орыс галымдары шыгарган деген желеумен

кебшесе арнайы гылыми-зертгеулердщ объекте! бола алмады. Небэр1 52 иом1р1 гана шыккдн ленивдк «Искра» туралы ондаган, тсгтп жузцеген зертгеулер жазылса да орыс энциклопедиялары туралы ецбектерди сау-сакден санап шыгуга болады. Опарда, непзшен, энциклопедиялык, ен,бек-тердщжасалу принцип!, курылымы, сезтобеа.такмрып жашнан ж1кте-лу», энциклопедияга енпзшетш макалалардыц критерий!, методология-лык. непз! т. б. мэселелер сез бодды. Жалпы тенкер1ске детн жарым-жартылай гана шыгып токтап калган кеййр энциклопедиялардыц (Мыс., «Гранат» энциклопедиясыныц 7-басылымы) кезек-п томдары кенес дэу1р1нде басылды. Сондыктан энциклопедия туралы зертгеулер де оты-зыншы жылдарда колга алына бастады. Сондай енбектердщ б^рх ек1 томга жуктелшш, 1932-34 жылдарда «Статьи по истории энциклопедий» деген атпен жарык керда1.

Кенес тарихшылары ¡иинде М. Нечкина мен К. Кузьминскийдщ2 енбектер1 мен К, Р. Симонныц3 макалаларын жэне «История отечественной военно-энциклопедической литературы»4 атты ужымдык, жинактарды осы такырыптагы арнайы енбектер катарына косуга болады. Орыс энциклопедняпарыныц жазылу тарихын библиогра-фиялык, тургыдан негурлым терендеу зерхгеген ецбек ретшде И. М. Кауфманнын «Русские энциклопедии»5 атты ютапшасын атаган жон. Алайда, бул енбектердщ барлыгы дерл!'к орыс гарихнамасы талапта-ры тургысынан, орыс галымдары квзкарасымен жазылды.

' Статьи по истории энциклопедий. Т. 1-2, Л., 1932-34.

2 Нечкина М., Кузьминский К. Энциклопедия в дореволюционной России. В кн.: Большая Советская Энциклопедия. Т. 64, М., 1934. С. 486-98.

3 Симон К. Р. Энциклопедия. В кн.: Энциклопедический словарь «Гранат». 7 изд. Т 54, М,, 1948. С. 277-337; Сонш. Энциклопедия «Россия и СССР». В кн.: Большая Советская Энциклопедия. 2 изд., Т. 49, М., 1957. С. 108-09.

4 История отечественной военно-энциклоиедической литературы. М., 1980.

5 Кауфман И. М. Русские энциклопедии. М, 1960.

Казакстандык, тарих гылымында тоцкеркке дейшп орыс энцик-лопедиялары арнайы диссертациялык, зертгеулердщ объекта бол-ган емес. Буган карап аталган такырып галымдар назарынан б1ржо-лата тыс кдлды екен деген пшр туюге болмайды. Себеб! Кдзакстан Республикасы УлттыкГылым академиясынын академий М. К. Козы-баев ецбектержде Казахстан тарихнамасында туншш рет энцикло-педиялардын методологиялык, деректемел1к непз1 жан-жакты тал-кыланды1. Академиктщ кеншп жыдцары жазылган казак тарихы-нын актандак,тарын ашуга барытгалган б1ркатар енбектершде тецкерюке дейшп орыс энциклопедмялары кецтнен пайдаланылды2.

Кдзакстандык, когамтанушы галымдар арасында арашик болса да ез енбектерше орыс энциклопедиялары деректерш пайдаланып отырган галымдар кдтарында Улттык, Гылым академиясыньщ корреспондент-мушелер! Ш. К, Сатбаева3, Б. Г.Ерзакоаичтср4 ес1мш де атап вткен жен.

Диссертацияда камтылып отырган кезец такырыбына келеек, бул проблемалар тонкерюке дейшп орыс галымдары тарапынан да б1рша-ма зерггелдк Атап айтканда, П. И. Рычков, А, И. Левшин, В. В. Вельяминов-Зернов, В. Н. Витевский, Л. Мейер, М.Красовский5 т. б.

1 Козыбаев М. К. Некоторые методологические проблемы создания энциклопедии п союзных респ>'бликах.//Метгадолические материаты по подготовке и изданию советских энциклопедий. М, 1984. Вып. 18. С. 21—28; Сошю. О соотношении оригинальных и региональных материалов в пере-

2 Козыбаев М. Актандактар акикдты. Алматы,-1992..

3 Сатпаева Ш. К. Чокан Валиханов и русская литература. Алма-Ата, 1987. С. 160-161. .

4 Ерзакович Б. Г. У истоков казахского музыкознания. Алма-Ата, 1987. С. 17.

5 Рынков П. И. История Оренбургской губернии. Оренбург, 1895; Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. 1-3. СПб., 1832; Вельяминов-Зернов В. В. Исторические известия о киргиз-кайсаках и сношениях России со Средней Азией со времен кончины Абулхаир-хана (1748—1765). Т. 1—2. Уфа, 1853— 1855; Витевский В. Н. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. Ч. 1—3. Казань, 1897; Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. СПб., 1865; Красовский М. Область сибирских киргизов. СПб., 1868.

ецбектервде карастырылды.

Кенес дау1р1ндеп Казакстан тарихнамасында камтылган кезен, жан-жакты зерттедш. Белпл! тарихшылар М. Тынышбаев, С. Асфендияров, М. П. Вяткивдерден басталган зерттеулер Н. Г. Аполлона, А. Сабырха-нов, В. Я. Басин, Б. С. Сулёйменов, В. А. Моисеев1 т. б. енбектершде жалгасын тапты. Атаман галымдардын енбектершде XVIII гасыр-дагы Казахстан тарихыныц алуан проблемалары ор кырыиап карастырылды. Олар вз енбектершде орыс энциклопедияларын арнайы деректеме;лк кайнар ретшде талдамаганымен аталган кезец пробле-маларын зерттеу барысында косымша материалдар кез1 ретшде пай-даланып отырды.

Диссертацияньщ басты максаты — XVIII гасырдын басы мен XIX гасырдагы Казакстаннын элеуметпк жэне саяси жагдайынтоцкер1с-кедейпт орыс энциклопедияларында жарияланган материалдар не-пзшде зерттеу. Осы максатты жузеге асыру барысында томендеп такырыптар арнайы талдау объекте! ретшде алынды:

— орыс энциклопедияларыныц шыгу тарихы жэне ондагы казак; такырыбына калам тарткан авторларды аныктау;

— казак этносы туралы, онын шаруашылыгы мен ом1р салты, территориялык орналасуынын жай-жапсары туралы мо'пмштердщ жариялану барысы;

— XVIII гасырдын алгашкы жартысындагы жоцгар шапкыншы-лыгына карсы казактардын куреа;

— казактардын XVIII гасырдын екшнл' жар'тысы мен XIX гасыр-

4Тынышпзев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993; Асфснди-яров С. История Казахстана {с древнейших времен). Алма-Ата, 1993; Материалы по исгорин Казахской ССР. Т. 2. Ч. 2. Под ред. М. П. Вяткина. Алма-Ата, 1948; Вяткин М. П. Очерки по истории Казахской ССР. Т. 1. М., 1941; Аполлона Н. Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах XVIII века. Алма-Ата, 1948; Сабырханов А. Кдзакстан мен Россиянин XVIII гасырдагы карым-катынасы. Алматы, 1970; Басин В. Я. Россия и Казахские хан спи в XVI—XVIII вв. (Казахстан в системе внешней политики российской империи). Алма-Ата, 1971; Сулейменов Б. С., Басин В. Я. Кашстлн в составе России в XVIII — начале XX века. Алма-Ата, 1981; Моисеев В. А. Джунгар-ское ханство и казахи Х\'Н-ХУН1 вв. Алма-Ата, 1991.

дыи, басындагы саяси тарихы*

— казак-орыс байланыстары жзнс патшалык РесечдШ казак жерж отарлауыныц белец алуы.

Осылайша, диссерглция.такырыбыныц хронолопиялык. шеп XVII ■ гасырдык соцы мен 1822 жылдар аралыгын камтиды.

Зерттсудн! деректемслж жоне методологнялык непз}. Нспзп де-ректсмел!к база рстшде тонкерюке дейш жарык керген орыс эн-циклопедиялары алынды, Сондай-ак кдрастырылган пррблемаларга катысты ресемлк жопе казакстандык архивтбрде сакталган матери-алдар, rouKcpicKc дей'шп халы к. санагына, оммшШк-территория-дык болппстергс катысты архиптж дерсктер меи турл! жинактарда жарияланган статистикалык мешметгер камтылды.

Басты деректсмел!к база рстжде омбсбап орыс энциклопедияпа-ры болгандыгын aran корсеткенжон. Турл1 салалык апыктамалык соз/иктср мен аршшы такырыптык знциклопедиялар (Мыс., ауыл шаруашмлыгы, оперкосшт. б.) косымша едеби коздер есебшде карас-тырылганы болмаса арнайы галдау объектна рстшде алынбады. Жал-пы эмбебап энциклопедиялар катарына ек{ ескери энциклопедия косылды. Бул XVIII гасырдын соды мен XIX гасырдык yumiuii ши-реппдеп К,азак,етннды отарлаудыц ерекше кезецге oTyi мен осы ара-лыкта отарлау аппаратыньщ орыс шышетану галымымен б!рлесе отырып, казак жерш отарлау объек-rici рет!нде ескери тургыдан жан-жакш зерттеу!мен туандршедк Эскери ралымдар (кобшссе орыс армиясыныц офииерлер!) кдзак жерш, оныц халкынын орналасу жишгш, жас курамыи, жершщ бедерш, климатын, казба байлыгын, турмыс-салты мен шаруашылыгын, малынын санын оскери барлау туршшпаи зертгеп, отарлау аппаратыныц баскару органдарына да MOiiiMcricp 6epin отырды, Мундай зертгеулердт 6ipKarap нотиже-:iepi оскерн энциклопедиялардын боршде де Kopinic тапты.

Зертгеудщ методологнялык, непзше когамнын, тарихи процеспн

• 6 дамуына объектазт1 бага берут басшылыкка алатын салыстырмалы тарихи талдау алынды. Такырыпты жан-жак,ты ашу ушш ултгык, ой-сананьщ оянуы жэне сонын, непзвде калыптаскан жака гьтлыми концепция мен отандык тарих жэне когамтану гылымдарында кейшп жыддары гылыми айналыска тускен ¡ргел! енбектерге суйенд!к.

Диссертацишшщ шдыми жадалыгы ретшде такырыптын бурын-соэды казакстандыктарих шлымында арнайы диссертациялык зерт-теу рспнде карастырылмай келгендтн атауга болады. Солай бола турса да автор деректеме кез! ретшде энциклопедиялык эдебиеттер-мен шектелш калмай, аталган такырып бойынща белгш орыс шыга-станушылары мен казакстандык тарихшылардыц ецбепн де кешнен камтып, талданатын проблемаларды жан-жакты карастыруга талпы-ныс жасады. Зертгеуде тарих галымында Кдзакстан теуелаздж ал гаи кезендг туындаган жада концепдиялар мен тарихка деген жакаша кезкарас барынща ескерщгц,

Днссертацияяын практикалык мацызы ретн-ще оныц натижесш когамдык галымньщ ар алуан саласындаш енбектерде «.олдануга болатындышн атап корсеткен жон, Себеб! орыс энцикдоледиялары деректеме кез! гана емес, соньшен катар'ол жарук корген кезде жинакталган, гылыми жуйеге тусш калыптаскан п'шрлердщ жиын-тыгы да ¡спеттес. Олардын копщшпнде К,азак,стан тарихына кдтыс-ты сан алуан деректер, кдзак, хал ад оньщ турмыс-тсршЫп, рухани жэнс матерйалдьтк; мэдениетп туралы крыска да болса негурлым жан. жакш кдмтылган макдлалар бершген.

Сондыкган бул ецбек бугшп тарлхшылар, философтар, зацгер-лер, фольклоршылар мен ©нертанущыларга, сондай-ак. ер гылым саласыныц белгш мамандарына сол кезендеп Кдзакстанга катысты мэл!меттер алуга оз пайдасьш типзеиц деп бшем!з,

Дисссртацияяыц жарпяланымы.Енбектщ кейб1р тараулары мен ■ онда камтылган проблемалар «К,азак, ССР» кыскаша энциклопедия-

сыида, Казак ССР FA-ныц котам ды к; гылымдар сериясы бойынша хабарларында, «Сухбат» хабаршысында, «Казахстан мектебЬ, «Жа-лын», «Мэдениет жэне турмыс», «Акикдт» Журналдарында жария-ланды. Сондай-ак енбектщ толык, нускасы «Орыс энциклопедияла-рындагы казак, uiexipeci» деген атпен 1994 жылы жарык, керген зерттеу ктОында басылды. , .

Диссертацкяньщ курылымы мен непзп мазмуны. Диссертация кф!спеден, еркаисысы 2-3 параграфтан турзтын уш тараудан, коры-тындыдан жэне пайдаланылган едебиеттер мен зерттеулердщ TÍ3ÍMÍHCH турады. ;

Kípiciicvje такырыптын езектшп мен басты максаттары айкында-лыи, зер.теудщнепзп MimeTrepi сараланады.-Карастырылатын такырыптын казакстандык тарих шлымындагы зерттелу децгеШ корсетшп, гылыми жумыстын жацалыга айкындалды.

Б i р i н ш i т а р а у д а орыс энциклопбдияларынын сипаты мен ондагы Казахстан такырыбыньщ авторлары туралы мэлшеттер топ-тастырылады.

Рссейде алгаш рет энциклопедия шыгару ici XVIII гасырдын соцы-ида к,олга аланып, 1793-94 жыддары бастапкыда 12 том ре-пнде жос-парланган И. П. Ллексеевтщ «Пространное поле» атты энциклопе-диясынын ек1-актомы шыгап токтап калды1. XIX гасырдьщ 20 жыл-дарында орыстын алгашкы жеке меншж'баспагерлершЫ 6ipi С. И. Селивановскийдщ «Энциклопедиялык сездтн»2 курастыру ici колга алына бастацы. Бастапкы топтын. куцдмен энциклопедиянык алга-шкы уш томы шыкканнан Keiíin басылымньщ жумысы одан api жыл-жымай токтап калды.

1 Алексеев И. П. Пространное поле, обработанное и плодоносное, или Всеобщий исторический оригинальный словарь, из наилучших авторов как российских, так и иностранных. Выбранный, сочиненный и по азбучным словам расположенный п. п. священником Иоанном Алексеевым. Т. 1-2. М., 1793-1794.

2 Энциклопедический словарь. Ч. 1-3. М., С. И. Селивановский. 1823-25.

Будан кейшп корнек-п орыс энциклопсдииларынык 6ipi Плюшар-дын, «Энциююпедкялык, лексиконыцда» Кдзакстан, казак халкы, оныц xepi мен суы, табигаты жайлы апгашкы материалдар жарияланды.

1861-63 жылдары «Орыс галымдары мен одсбчетинлер! курасты-рган энциклопедиялык создк»1 жарык кердК Бул зициклоледняныц гумыры кыскд болса да Кдзакстан ушш мацызы зор болды, Муида туцгыщ рет казактын аса корнекп энциклопедист галымы Ш. Уоли-хановтын, макалалары, сондай-ак, белгш шыгыстанушылар И. Н. Б^резин, В. П. ВасильевтердщенбектсрГжарияланды. Бул энцикло-. псдияда Шокдн Уолихановтын ойШ1 *Абылай» атты макаласыныц ■энциклопедиялык, нускасы «Ч. В.» деген буркенилк атпен жарык кордь Шоканныц ен соцгы басылган бес томдык шыгармалар жи-нагыа щ 4 томында осы макаланын толык нускасы басылпш2. , XIX гасырдьщ. емкий жартысында орыс баспагерлср! ошрман еуранысын легурлым толи^ кднагатгандыра алатын эмбсбап эицик-лопсдиялык. создк щ&щ тгйпынысын ¿дан opi жалгастыра тусть Солардын, 6ipi ргйнде ф. Т. Толльдш «Бэрлык шлым салалары бойынша аныктама беретш сездшн»3 arayfa болады. Энциклопедия-да Кдзакстаи такырыбына арналган колем! шагын болса да коптеген макалала'р барылды Солардын 1ш1нде басылымнъщ 2-томында жа-рияланган «Казактар» атш жиынтык макаланы ерекше атап отуге ебден лайык; деп бшешз. Г :

XIX гасырдацекшш! жартысында патшалык. Ресейдщ жеделдете журпзотен огаршыддых,саясатыньвд непзййе.кен-байтак казак жер! тутастай Peceftmu бодандышна eni Mine, сондыктан осы кезенде .жарык, керген «Орыс энциклопедиялык, создали» шыгарудыц бас-

1 Энциклопедический словарь, составленный русскими учеными и литераторами. Тип. Глазунова и Ко. СПб., 1861-1863. Т. 1, 1861.

2 Валихаков Ч. Ч. Собрания сочинений в пяти томах. А., 1985. Т.4.С. 111—117. •:■•■'■.:■.;■ ;-v

3 Настольный словарь для справок по всем отраслям знаний. Т„ 1-3. СПб., 1863-1864. ; V

шылыгыпа белгип шыгыстанушы-турколог И. Н. Березин шакы-рыллы.1 Профессор И. Н. Березин баскарган энциклопедляныц 16 томы жарык кордь Бул энциклопедияныц озше дешнп создктерден тагы б'ф ерекшел'1п Кдзакстан такырыбыныц кещнен кдмтылуы болды.

ТоцкерГске дейшп орыс энциклоп'едияларынын ¡шжде ец колсмд1а де корнеетчс! «Брокгауз-Ефрон» энциклопедиясы.2 Кернеюл орыс галымдары, тарихшылары аса кунды гылыми енбек ретшде оган куш бупнге дейш а'дтемелер берш отырады. Бул эн-циклопедияныи басты жетсстт — фактшер мен деректерд[н мол-дыгы. Энциклопедия жарык керер туста орыс шыгыстану гылымын-да Каз; кстан мен казак халкын зертгеу белплг б1р жуйеге тусш, казактану гылымы калыптаса бастаган едь Орыс энциклопедияла-ры ¡шшде казак такырыбын негурлым таратып, кец колемде жазган басылымдардыц Е51 р» осы — «Брокгауз-Ефрон». Энциклопедияныц 29 томында казактар туралы А". Поздиеев пен А. Яновский жазган «Кыргыз-кайсакхар» атты ек1 колемд! макала басылды. Мунда казак халкыиыц этногенсз:нен бастап, бупнп кунп турмыс-"пршшгше дейш егжей-тегжейл1 баяндалды.

XX гасырдыц басында аныктамалык едебиетке, онын ¡илнде энциклопедиям деген сураныс кушейе тусп. Мше, осы кезде баспа-герлер кеп томдык «Улкен энциклопедияны* жасауга к[р1С1п те кетп.3 Бул басылымныц 1909 жылга дейш 22 томы жарык керш, окырман-дар колына тиди Улкен энциклопедиянын 10-томында «К,ыргыз-

1 Русский энциклопедический словарь, изданный профессором С.-Петербургского университета И.'Н. березиным, Отдел 1. Т. 1-5; Отдел 2. Т. 1-3; Отдел 3. Т. 1-4; Отдел 4. Т. 1-4. СПб., 1873-1879.

2 Энциклопедический словарь. Под ред. проф. И. Е. Андреевского. Издатели: Ф. А. Брокгауз (Лейпциг) и И. А. Ефрон (С.-Петербург). Т. 3—41 А (1-82), доп. 1-2А (1-14). 1890-1907:

3 Большая энциклопедия. Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания. Под ред.' С; Н. Южакоиа и проф. П. Н. Милюкова. Издатели: Библиографический институт (Мейер) в Лейпциге и Вене и книгоиздательское т-во «Просвещение» в С.-Петербурге. Т. 1-22. 1900-1909. . ;

дар» атты аты-жеш керсетьпмеген шолу макала жарык керш.1 Макала казак,тык коне тарихы мен сол кездеп тыныс TipiuLnirine, омф салты, эдебиет! мен мэдениетше деген курмет тургысынан жазы-лып, кдзактардьш атына коптеген жылы леб1здер б1пд1р!лд1. Жазу стил» мен факшерд! колдануына карай онын авторын Д. Клеменц деп шамалауга болады.

Тонкер1ске дейшп «Брокгауз-Ефроннан» кейшп ен ¡ргела эн-циклопедиялардын 6ipi ретшде «Гранат»2 энциклопедия лык сездтн атауга болады. «Гранат» энциклопедиясынын тенкер1ске дейш жарык керген томдарында Казахстан туралы материалдар кен кам-тьшды, Олар колем! жагынан «Брокгауз-Ефрондагылардан» Kiuiùiey болса да, бфшама жинакы жене жана деректермен толыктырылып берицц.

1911 жылы «Брокгауз-Ефрон» баспасы «Жана энциклопедиялык сезд!к»3 деп аталатын.ембебап энциклопедия шыгаруды колга алды. «Жана энциклопедиялык сездктщ» казак, окырмандары уш'ш щ улкен озгешелт деп оган автор репнде казактьщ белгш мемлекет кайраткер», кернект! экономист галымы Э. Бекейхановтын каты-суын атауга болады. Бул басылымда авторлардын аты-жеш макала-нын сонында емес, ютаптын алгашкы бетгер1ндеп жалпь; Т1з1мде бер!лд!. «Жана энциклопедиялык сазд!ктеп» макалаларды жазуга, толыюгыруга жене оны редакциялауга кззактын энциклопедист галымы Э. Бекейхановтын толык. катысы бодды.

Осылайша XIX гасыр мен XX гасыр басында орыс кггап шыгару iciндс энциклопедиялык, аныктамалык, басылымдар шыгару ici кдлыптасып, жедел кдркынмен дамып отырды.

1 «Большая энциклопедия». СПб., 1902, Т. 10. С. 744-749.

2 Энциклопедический словарь Т-ва «Бр. А. и И. Гранат и КО» 7-е соверш. перераб. изд. под ред. проф. В. Я. Железнова, проф. М. М Ковалевского, проф. С. А. Муромцева и проф. К. А. Тимирязева. Т 1-55. 57-58. М., 1910-1948.

3 Новый энциклопедический словарь. Под общ. ред. акад. К. К Арсеньева. Т. 1-29.СП6., 1911-1916.

и

Оларда казак халкыньщ шыгу теп, тарихы, рул ык~тайпалык к\ры-лымы, саны, жер1, суы, габигаты, шаруашылыгы, малыныц саны мен еаретж тултш'н турлер!, адебиетп мен медениет!, эдет-гурып, салт-санасы егжей-тегжейл» баяндалды. Казак жерше тускен елд!-мекендер, 6eKinicTep, камалдар мен станицалардын тарихына да жеке макалалар бершдь

Сол кездеп Ресей шышстанушыларынын ¡шшде казак такыры-бына калам тартушылардын кош бастаушыларынын 6ipi Санкт-Петербург Fылым академиясынын корреспондент-мушеЫ В. В, Григорьев (1816—1881) болды. В. В. Григорьевтш epínTeci api ламандасы Николай Владимирович Ханыковты (1822-1878) да орыс шыкыстану гылымындагы Кдзакстан такырыбынык ¡зашарлары катарына косуга болады.

Орыс энциклопедияларынын калыптасу жоне даму тарихы тура-лы свз болганда белгЫ орыс шыгыстанушысы, турколог, профессор И. Н. Березинш'н (1818—1896) ccímíh ерекше araran жон. Кдзакгалы-мы Ш. Уолнханоп И. Н. Березинмен карым-катынаста болып, оныц «Хан жарлыкгары» атты енбеппе рецензия жазды. И. Н. Березин 6ipKaxap орыс энциклопедияларындагы казак гакырыбына арналган материалдардыц авторы жоие редакторы ретшде де кызмет аткарып, энниклопедиялык басылымдар ты тару icine белсене ат салысты.

TeHKepíCKC дейшп орыс энциклопедияларында казактык 0М1'рден тым ерте отксн аса корпек'п галымы Шокдн Шыншсулы Увлиханов (1835-1865) та оз колтацбасын калдырды. Шокан мен орыс энцикло-педиялары туралы соз болганда 6¡p б!р1мен сабактаса байланыскан ck¡ турл1 моселенш басып ашып айткан жон. Bipi - сол кездщвзиаде Шоканды жастыгына, гылыми атагыныц жоктыгына, tíiití уннвер-ситеттен óíjiím алмаганына карамастан орыс шыгыстану гылымы бфауыздан т.ишнтгы галым ретшде мойындаганы. Мойындап кана коймай, «ютаптардьщ ютабы» саналатын энциклопедняга ол туралы

жеке есшнамалык, макала 6epin, Шокан енбегш жогары багалады. Талантты жас казак галымы 1861-63 жылдары басы л Fan «Энцикло-педиялык, свзд1кке» автор ретнще шакырылып, oran озшщ данкты бабасы, букш гу.мырын кдзактын басын косуга арна-ан айбынды ханы Абылайдьщ GMipi мен кызмел туралы «Абылай» атты макдласын жазады, .-■'■"

Орыс энциклопедияларында Шоканнан ксйш де казак такыры-бы одан api дамытыла tycii. Солардын катарында В. В. Бартольд, Н. И. Веселовский, А. Позднеев жане Д. А, Клеменцтер болды. Орыс энциклопедияларында Кдзакстан такырыбына жазылган мак,-алалардьщ улкен 6Íp болшн белгш орыс галымдары Г. Е.Грумм-Гржимайло, В. Л. Котвич, Е. Ф. Шмурло, Д. А. Анучин, Н. А. Бородин, 'Л, С, Берггермен катар А. М. Никольский, В. И. Масальский, Ф. Ф. Шперк, А. Е. Яновский, Л. Б. Веинбсрг, В. И. Василенко т. б. авторлар катысты.

XVIII гасырдан сонында шыккан алгашки аныетамалык басылым-дардгн бастап Казан тонкерюше дсйш жарык, коргеа кеп темди;-; эмбсбап орыс эицкклопедашларыкдаш казак такырыбына калам тар-ткан авторлар катарында ар кезеядеп орыс гылыми змялыларыныц аса корнекп e¡ci;wept,op шлым саласыныц белгш мамандары, мем~ : лекет кайраткерлер!, -rypni дэрежедеп патша екшшлШшн шенеугак^ Tepi, жазушылар мен журналистер кауымы жэне ccímí копшшкке танымал болмаса да белгш Охр такырыпка. зертгеу жумыстарын журпзген авторлар да болды.

Е к i н ш i т а р л у д а XVIII гасырдын. алгашкы жартысындаш Казахстан тарихынын. кадау-кадду проблемалары кдрастырылды.

Кептегеи орыс энциклопедиялары казактардыц шыгу теп, оньщ басынан кеипрген тарихи кезендер1 гана емес, турмысы, тыные-т1ршшп, шаруашылыш кец-байтак, ©лкеге орналасу peri жайын-да да. мол ме;пметгер хел^редь К,азак жер[ отарлануынын каркын

алабастауымен жан,а жермен, оныцхалкыньщтурмыс-^ршшпмен терешрек танысуга кажеттшк туындай бастады. Ондай материал-дар коб!несе арнайы гылыми басылымдарда жарияланатындыктан, калын окырман кауымныц игшгше жаратылмады, ал энциклопе-диялык создктерд! студенттер мен окытушылар, кдрапайым шене-ушктерден бастап, улкеи кайраткерлср жэне гылыми кдуым ок1лдер1 кецшен пайдаланатын едь Сол сгбеап¡шк1 Ресейдеп-лерге буратана, жабайы орда деп корсетшп келген кешеп жауы-нгер кошпещц'лердш мурагер1 казактар тур&лы орыс энцикло-педияларындагы мол1меттер кызыкты болып та кершгеш купия емес.

Орыс шциклопедияларындагы казактар туралы шолу макалалар «казак» атауына аныцтама беруден басталады. вкиишкс орай, б1рде б1р орыс энциклопедиясында казактардьщ осы кунп накты оз агауы бершмеген. Олардыц барлыгында казактар туралы шолу макалалар «кыргыздар» дсген ортакатаумен берЫп, макала да осы атаумен «киргиз - кайсаки» деп — казактар, «каракиргизы, дикокаменные киргизы, или буруты» деп — кыргыздар, ал «минусинские киргизы или хакасы» деп осы кунп хакастартарихына кзтысты деректер кел^ритген.1

Ал «Улкеи энциклопедиядагы» «Кыргыздар»3 атгы шолу мака-лада казак, кыргыз, хакас тарихы б^рге карастырылады. «Жана эн-циклопедиялык созд1ктеп» казактар туралы шолу макал ада Казак; хандыгыныц курылуы туралы (макала «Брокгауз-Ефроннан» кеиирш басылганымен, одан гвр! б1ршама ыкшам жэие деректер1 негурлым дол ¡рек болып шыккан. Оны оул басылым авторлары катарында Э. Бокейхановтыц болуымен де туащцруге болады). XX гасыр басында жарык коргсн энциклопедия авторынын П!к1р1 ортагасырлык шеж1-решь'к'р жазбаларынан алшак кете коймаган. Сонымен орыс энцик-лопедияларындагы казак хандыгынын курылган мерз1м1, хандыктьщ

1 Энциклопедический словарь Ф. А. Боокгауза и И. А. Ефрона. Т. 29. СПб., 1895. С. 95.

2 «Большая энциклопедия». СПб., 1902. Т. 10. С. 744.

орналаскдн терркгориясы мен оныц непз1н салган султандар жайлы деректер б1р-бЗр1мен тольщ сайкес келедь Казактар мен «казак» эт-нонимшщ шьку теп туралы жене осыхалык курган Кдзак,хандыш-ныц курылу мерз1м! жайлы орыс энщклопедашл-'рындат материал-дарда кдзакгардыц антропологшшык сшштамаларына да назар ау-дарган. . ' ■ ■. :

. • Енда осы кдзактардьщ кдй елкетмекендегешне келешк. «Жана эндиклопедаялык; соашкте» жарияланган «Кыргыз даласы» атты макалада: «Кдргыз даяасы - орыстыц ортаазиялык иелтшд солтустк белтндеп улан- байтах, ©лке. Батысьщда Жайьткезеш-нен шышсында Тянь-Шань тауларына дейш, ощустпсте Хиуа, Бекара жершен солтусикте Тобыл губернкясына дейшп ар злых казактардын квпйп-крнатын жонысы. Осы кунп Орал, Торга!!, Ак;мола, Семейоблыстары жзне Сырдария облысыньщ б!раз бел!п ^ гаредЦ1 - дел1нген. Ал «Гранат» эндиклопедиясындагы «Казак елкес!» атты макалзда; «булатаумен аталатын елкеге казактар ме-кендеЛх1н ОралДоргаЙ, Ахмола хэне Семей облыстарын жаткы-зады»,2-* депжазылган.«Улкен эшдеклопедиядаш «Казак елкесЬ> атш макдлада: «Каспий те«1зщ1н шыгыс жагалауымеи бастальш, Жайыктыд солжагалауымен жалгаса отырыи Тобыл озеш аркылы Петропавл, Омбы ^амаэдарына деШн, одан ©рд'Том губерниясы, . Тарбагатай тауы, Алакел кел1, Тянь-Шанньщ сауыры, Эмудария езен^ АраЛ тешз! Мен.Уст1рт жазыш аралышидаш елке»3 деп Кдзакжер1нт^тастай ^зШепшьвдад. . :

Арал проблемасы, осызнЗрдщ эколопилык хая-ахуалы. Кдзакстан мен Орта Азляны гада емес;букш душе жуз'1 журтшшьигьш аландатьга отырган проблемалардьщ б1р1 «Брокгау з-Ефроиньщ» 2-томьщпа орыс-

1 «Новый энциклопедический словарь» Т. 21, СПб,, 1914. С. 601.

3 «Гранат». Т. 24. СПб., 1914. С. 141. 5 «Большая энциклопедия». Т, 10. СПб., 1902. С. 744.

тын аса корнекп галымы, академик Л, С. Бергп'н «Арал. Арал тенЫ»' атты макаласы жарияланган. Тарихи география саласындаш энцик-лопедиялык макаланын классикалык. улНи болып саналатьш бул макаланын шлым уш!н танымдык та, тагалымдык та мен» аса зор.

Казак жершдеп колем1 жагынан еюшш улкен кол - Балкаш кель «Орыс энциклопедиялык сезщпнде» «Балкаш» атты арнайы макала бершген.2 Макала оньщ Кытай деректер«"ндс Си-хай немесе Батые тешз1, жоцгарлар Балхаш келг, казакгар Тешз деп атайтындыгын, колем! жагынан Ресей империясындагы тортшии улкен кал екендтн жазудан басталады.

Казак жер'шдеп озен-колдерге арналган макалалардын ¡шшде колем! ж;тынан да, гылыми деректершщ молдыгы тургысынан да бастыларынын рет!нде В. Мушкетов жазган «Брокгауз-Ефрон-дагы» «Сырдария»3 макдласын атауга болады. «Брокгауз-Ефрон» Ерп'с туралы арнайы макала жариялаган4. Бул макаланын езге езендер ту-ралы макалалардан озгешелт онын авторы Ертк бойындагы косшшшктщ жай-куйше де егжей-тегжеШн токталады.

Жалпы орыс энциклопедияларында казак жерщцеп Алакал, Аякоз, Сарысу, Обаган, Ойьш, Сагыз, ЕмШ, ЕсШ, ©зен, Жеэда, Тобыл, Борал-дай, Токырауьш, ТенЬ, Уй, Жайык, 1ле т. б. 1рш-уакты отел коддер туралы эр алуан, кызшлыкты деректерщ кездеспруге бапэды.

Орыс энциклопедаяларынан озен-келдбрмен кдтар казак даласы-нын таулары мен жазыктары да орыналган. ОсындаЙ макалалардын б!р! «Орыс энцшелопедиялык создтнде» жарияланган5. Онда «Алатау округ!» атты колемд! шолу макал ада Алатаудын толык сипатга-масы бершген. Автор Жонгар Алатауы, Кунгей Алатау, Терккей

1 «Брокгауз-Ефрон». Т. 2. СПб., 1890. С. 12-14.

2 «Аралым -арым, Балкдшым — багым». Алматы, 1988.4-6.

3 Сыр-Дарья. //Энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. Т. 63. СПб., 1901. С. 219.

* Иртыш. //Энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. Т. 25. СПб., 1894. С. 347.

л «Русский энциклопедический словарь». Т. 1. СПб., 1873. С. 425-427.

Алатау, деп казак жершел улкен таулардын бзр! - Алатаудын бар-лык белжтершщ географиялык сипатгамасын кел^ред!1. Знцнкло-пеяиялардан кдзакжерщцеп жазыкхар да орын алган. «Брокгауз-Еф-ронныц» 69-томывда «Усирт» аттымакала жариялг чган:.

Орыс энщ!клопедиялык сездвктервде казак жер1ндеп улкендь юшш географиялык объектпер мен олардыцгылыми сипаттамала-ры берицц. Б1з оларды оки отырыи, сол кезецнщ езнще Ресей импе-риясына бодан болган казак жершщ жан-жакты зерттелт, онъэд мумганд1ктер1 мен казба байлыкгары аныкталып, алынган деректердщ гылыми жэне ескери максатта кэдеге аса бастагандыгын акгаруы-мызга болады.

Егец осы улан-байтактеррнторияны мекендегенхалыккавдайру-лар меч тайпалардан куралганы жайлыкарастыратын болсак, энцик-лопедияларда осы мэселелер хуралы да егжей-тегжи'ш деректер келпршген. К^зак^ар туралы макала авторы Абель Я новский: «Кдзак-• тар ездерш уш ба.шкке немесе Улкен, Орта, Кдьш деп ущ ордага белщетш б!р халыктын вкШьиз деп есептеЫ»,3 - деп жазса, кешш-рек шыккан «Жана энциклопедиялык сездик» осы дерект! таратып бередк «Ортажуз мекендеген жер осы кунп Туристан мен Ташкент уездер!, одцаолардыд: найман, аршн, кыпшак, керей-уак аггы 4 басш рупары турады. Орта жуз жершен Алатауга дейшп аралыкты Улы Жуздщ жалайыр, дулатжэне албан рулары мекендеШц. Орта жузден Орал тауларына дешнпаралыкташ Юшшузде - Ол1мулы, Байулы, Жеиру атгы тайпалар мекен етеда»,4 - деп жазады. Кдзактардыц рулык,-тайпалык. курылымы туралы негурлым толык Дерек «Улкен ,энциклопедияда»бершген.

КеЛб^р энциклопедияларда казактардьщ рулык-тайпалык, куры-

1 «Русский эншислопедаиеский словарь». Т. 1. СПб., 1873. С. 426.

2 «Брокгауз-Ефрон». Т. 69. СПб., 1902. С. 60.

3 «Брокгауз-Ефрон». Т. 29. СПб., 1902. С. 104.

4 «Новый энциклопедический словарь». Т. 21. СПб., 1914. С. 601

лымын таратып кана коймай жекелеген жуздер мен руларга дербес макала да арниган. Мысалы, «Орыс энциклопеднялык, созд!Пнде» <Юрта жуз»,1 «Жана энциклопедиялык сэздпсге»«Жаппас»2 атты макалалар бар.

Казак KOfaMbiHbiH билеушшер1 туралы орыс энциклопедияла-рындаб1ршамадерсктер келпршген. Солардыц ¡шшде хандык билк институты туралы «Брокгауз-Ефронда» арнайы макала бер^лген5. Орыс энциклопедияларында хандык бшп'ктщ курылымы жэне хукылык мазмунымен катар, коптеген шолу макалаларда Керей, Жашбек, Касым, Хакназар, Шыгай, Тэуекел, ЕсГм, Жацпр, Теуке сиякты казак хандарынын, Эб1'лкайыр, Нуралы т. б. Kirni жуз хан-дарынын, Кдйып, Сомеке сиякты Орта жуз хандарынын ес!мдер! аталып, Абылай, Эбшкайыр, Кенесарыга арнайы ес!мнамалык макалалар бер!лген.

Eitai хан билеген казактардъщ калай ем!р с ургешне келеШк. «Улкен энииклопедиянын» авторы кошпелшер такырыбын одан cpi теренде-те Tycin: «Казактар озппн OMip салты жоншен тигтп коп'пел i малшы. 6p6ip ру мен атаньщ оз Komin конатын жер1 бар. Кошу-кону шеп — кьгетау мен жайлаудын «расы, ортасында коктемп жэне кузп коньтс-тары болады»"1, - деп атап корсетедь Бул такырыяты А. Яновскийдщ «Брокгоуз-Ефрондаш» макаласы одан api толыктыра тусед1

Казак шаруашылыгынын. баеты белшеп — ауыл. Ол сонымен 6ipre 6ip атанын, 6¡p кауым елдщ мекен-жайы кызметш де атад-pFan. Ауыл кешпел], жартылай кошпел! елдщ кепшшгшщ тыные-т1ршшгшде кездеседь Сондыктан «Брокгауз-Ефрон» ауылга арнайы макала арнаган.5

1 Русский энциклопедический словарь. Т. 14. СПб., 1874. С. 121.

2 Энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. Т. 20. СПб., 1893. С. 524-525.

J Хан. //«Брокгауз-Ефрон*. Т. 73. СПб., 1903. С. 55.

* «Большая энциклопедия». СПб., 1902. Т. 10. С. 748.

5 Аул. //«Брокгауз-Ефрон. Т. 3. СПб., 1890. С. 468.

Орыс энциклопедияларыныц тамсана жазган так,ырыптарыньщ 6ф\ — казактардьщ шаруашылык журпзу тэсш, еаресе, мал шаруа-шылыгынын казактар ом!'ршде алар орны. Мысалы, «Улкен энцик-лопедияда» «Казак жылкысы», «Казак койы» атты арнайы макала да жарияланган1. Енд1 осындай торт тул1к мал устаган казактардьщ тамаш, ¡шт-жем] кандай болган. Бул туралы «Брокгауз-Ефрон» эндкклопсдиясындагы казактар туралы шолу макалада егжей-тег-жейл! жазылган.2 Аргымак баптап, кен далада ит жупртт, кус са-лып сершк гумыр кешкен казактардьщ едет-гурып, салт-санасы да авторлар назарынан тыс калмаган. Олар казаки дэстурден туындай-тын кейб1р гурыптарга арнайы макала арнаган. Сондай макалалар-дьщ бф1 калык малга арналган.3 Осы энциклопедияда казактардын ас беру дэстур! де автор назарынан тыс калмаган.4 Кешпел! казак, сал-тынан берп: орын алган есю достурдщ б1р! - барымга. «Орыс энцикло-педиялыксезшгшде» бе;пгш талым И. Березиннщ-«Барымта» атга мака-ласы жарияланган.5 Орыс энциклопедияларында казак онер! де кам-тылып, оларга кей жагдайда дербес макала да арнадган. «У л кен энциклопедия»: «Казактар рухани жашнан оте дарынды халыктардыц катарынажатады. Олардыц халыктык эдебиеп' бай ар1 сан алуандыгы-меи ерекшеленед1,в-деп жазган." •

• . А. Позднеев «Брокгауз-Ефронда» жазган макаласында казактар-. дьщтш мен едебиетше келгенде олардьщ ем1ршен оте жаксы хабар-дар екецдтн танытады. «Казактардьщ тш езшщ бастапкьщагы таза — туркшк сипатын сактап калган. Баска турю тайпаларынан кере-

1 «Киргизская лошадь», «Киргизская овца». //«Большая энциклопедия. Т, 10. СПб., 1902. С. 744.

2 «Брокгауз-Ефрон» Т. 29. СПб., 1895. С. 104.

3 Калым. //«Брокгауз-Ефрон» Т. 27. СПб., 1894. С. 126.

4 «Новый энциклопедический словарь». Т. 21. СПб., 1914. С. 608.

3 Березин И. Баранта. //Русский энциклопедический словарь. Отдел I. Т. 3, СПб., 1873. С. 248.

6 «Большая энциклопедия». Т. 10. СПб., 1902. С, 744.

мст шешендтмен ерекшеленедь Ойын айкын ор! ашыкайта отырып, казактар сулулап, сэндеп сойлсуд! унатады, соидыктан олардын ен, карапайым деген ауызею сейлеу тшнде ритмикалык олшем болады. Шешен сойлсуден ерекше лэззат алатын олар.уйкастырып сойлеуд! елсмдеп сн, улкен онер ретшде санайды»,' —деп казак халык поэзия-сы, онын сол кездеп эдебиетшщ проблемалары туралы егжей-тсг-жейл1 м<эл1меттер келтчредк Автор ес1мдер) белг;с1з акын, жыраулар-дын да атын атап откен. Бул дерек XIX гасы'рдагы казак поэзиясын зерггейтш эдебиетш1-галымдарымыздъщ яазарЫн аударады деген сешмдем:з. . " .•■,..

Улкен энциклопедия казактардьщ улттык кшм5 жзне турмыста тутынатын затгары туралы егжлй-тсгжеШп тусдактер берген.г

Казактын одет-гурпы мен зан жобалары туралы «Брокгауз-Ефрон» бфшама толык материаядар хариялаган, Овдага макала авторы Л. Поздаеев казактардаш зан жобасыиан да хабары мол екендтн Таиытадм. Б мл ср. сотынын Казак; длласындага релш, оныц аткдра-тын фуикциясы, шешетш м&селелср!, с&Гшау жэнеоюпкке толем жасау жуйес! туралы аса кунды мел ¡меггер келт1р!лген.3 ! ' :

Орые энциклопедияларында казактпр-мен керш ¡лес еядер тари-' хына да назар аударылгсш. «К^ррыэдардыц кенелт адгашкьшардан кем туспейтш еюнии оуташ - каракыргдадар немесе жабайы тау кыргыздары»,4-'лесе, ал «Жана энциклопедиялыксездк»: «К.аракы-рщздар немесе жай кыргыздар (к.ыршз, бурут, жабайы тау кырлыз-дары)»,5 - деп кыршздын, кытай коскам атауы «бурутгы»да косактап отедк . .

Кдзактармен этникалык шыгу теп гана емес, конысы жагынан да катар конган шекаралас елдщ Шр1 — каракалпактар. Соидыктан бул

1 «Брокгауз-Ефрон». Т. 29. СПб., 1895. С. 105-106.

2 «Большая энциклопедия». Т. 10. СПб., 1902. С. 748.

3 «Большая энциклопедия». Т. 10. СПб., 1902. С. 743.

4 «Большая энциклопедия». Т. 10. СПб., 1902. С. 745.

5 «Новый энциклопедический словарь». Т. 21. СПб., 1914. С. 602.

eKi халыктыц тш, едет-гурып, салт-санасында онша коп G3repicTcp жок- «Орыс энциклопсдиялыксоздюнде» «Каракал пактар» атты дер-бес макала басылган.1

Казактармен ежелден койы коралас, ойы аралас халыктын 6ipi — башкурт. Белгш башкурт тарихшысы Р. Г. Кузеептщ деректер1 бойынша башкуртпфкурамьшдаказакгардьщрулык-тайпалыкжжте-лунще кездесетш кыпшак, табын, канлы, байулы, жен'ру, найман, маскар, телеу, таз т. б. рулар мен аталар кездеседй Орыс энцнклопс-дияларында башкурттар туралы макалада казак тарихыныц пробле-малары да карастырылады.2

Казактармен кежн консы болса да Казак олкеа Ресепге бодан болган жердсп ел тарихында оз орны бар «керцнлерпиц» 6ipi - Орал казактары едк В. Макшеев «Эскери энциклопедиялык лсксиконга» Жайык казактары жоншде арнайы макала жазады.

Казактардын батыс елкесшдеп короллерЫщ 6ipi - Ел1л калмак-тары. Олар XVII гасыр бойына Алтай, Тарбагатай жане жогаргы Epxic-Teri коныстарынан aya Kouiin, Едш мен Жайык аралыгын мекендедй Орыс энниклопедияларындагы казактардыц жерге орналасуы, рулык-тайпалык курылымы, этникалык территориясы, экономика-сы, шзруашылыш, кунделтл турмыс-тфшшп, эдет-гурып, салт-санасы туралы деректермен катар, олармен шекаралас, коцсылас конгак елдер мен халыктардын жай-куШ, iund саяси жагдайы мен Kepiui елдермен журпзген сырткы саясаты, этникалык курамы мен территориясы жайлыдеректердщ XVIII гасырдагы казак тарихынын сан алуан проблемаларын жана кырынан карастырудатигпетш пай-дасы зор деп бшем1з.

Казак халкьшын жонгар шапкыншылыгына карсы Kypeci орыс энциклопедиялары ушш арнайы зертгеу нисаны болмапШымен,

1 каракалпаки. //Русский энциклопедический словарь. Т. 3. Спб., 1874. С, 38-39

2 Башкиры. //«Брскгауз-Ефрон». Т, 5. СПб.. 1891. С. 228.

коптеген энциклопедиялык басылымдар бул такырыптан тьтс кдлма-ды. Оларда Жонгар хандыш, Жоцгария туралы арнайы макалалар да бермген. Осындай макалалардьщ б1рш «Брокгауз-Ефрон» энцйкло-педиясында Л. Бородавский' жазган. Бул макалада Жонгар мемле-кетпиц территориясын корсетуде Шркатар 1<ате;пктср ж!бершген. Тарихи одебиеттерде Жонгар хандыгыньщ жер! Длтайдан томен кдз1рп IIIып.:с Турк1станнын батыс болтнеп Еренкабыргагадей1'нг! , аралыкта болгандыгы корсет1лед1. Жонгар шапкыпшылыгы нэти-жесшде казактар оз1Н1Н шыгыс жене ощуспк белю'ндей ежелН'ата-конысынан айрылып, Сыр бойыка карай ышстырьшады. Казак, та-рихында сс5м1 коп агалатын тагы б!р халык — Калмактар, Вул туралы «Брокгауз-Ефронга» А. Позднее?) арпайы макала жазган.2 % .

Орыс энциклопеДияларында орыс-казак дипломатиялык байла-ныстарына катысты коптеген материалдар басылгаи, Сйарды саралай келщ, томендегщей корытындылар жасауга болады: б!р1нш1ден> гасыр ба'сьшда узакка созылган казак-жоцгар эскерн кактъггыстарынын иетшкеанде Ресей империясына казак жерш отарлзу жоспарынжузе-ге' асы руга кджегп алгашартгар жасалды; екппшдсн, казак йсерш огарлау ушш орыс патшалыгысрыс-казакдпплом'атнялыкбайлашлс-тарьша ерекше мацыз бгрт, оныжгшдатщыратуст^уш^тп&сн, жонгар согысынан обден алареп, оз шшдеп алауыздыгы кушейген Казак хандыгыньщ осал тусын тап барлаган Ресей империясы 1731 жылы Казак хандыгыньщ Клип жузше бодандык камытын кнгпяк Бул бо-дандык казактардьщ жонгарлармен согысына токтау сала алмады. Сондыктан 1756 жылы Цннь империясы кулаткаи Жонгария мемле-кстшеп кззактарга тонген каутт! Ресейдш. жоюга тилзген есерш оар'е багалау тарихи шьшдыкка жасалган киянат деп б^лемгз; торттшщен, XVIII гасырдьщ басында 61р кездер1 турЛ! кылмыстык арекеттер! ушш

1 Бородавский Л. Чжунгария. //«Брокгауз-Ефрон». Т. 76. СПб., 1903. С. 805.

2 А. П. Калмыки. //«Брокгауз-Ефрон». Т. 27. СПб., 1895. С. 57.

кашып, Ресейдщ шеткер! аймактарын паналаган казак эскери бел1мдер» орыс патшалыгынын казак влкесшдеп отаршылдык сая-сатын журпзудщ бастыкуралына айналды. Сонын непзЫде Жайык жене Орынбор казактары ескери башмдерннц куаимен Казакстаннын батыс жэне солтуспкбол1ктер1 жедел огдрланып, ол жерлерде казак елш мекендер! тургызыла бастааы.

Mine, XVIII гасырдын алгашкы жартысында Казакстанда болган осындай алмагайып окигапар ондагы саяси жагдайдынтубегешп турде взгеру!не жене казаккогамында будан кейшп кезенде opicTeren жана саяси козгалыстарга жол ашты.

У ш i н ш i тарауда Казакстаннын XVIII гасырдын екшцц жартысы мен XIX гасырдын басындагы саяси-элеуметпк тарихы про-блемалары карастырылады.

XVIII гасырдын екшил жартысы мен XIXГасырдын басында Казакстан оз дамуыпыц озгеше сатысына енд|. Бул казак xepiniii. батыс жэне солтустк болтнш орыс отарына айналуына байланысты осы ошрд! мекендеген немесе орыстармен консы конган казак ауыл-дары халкынын кешпел! OMÍp салтынан бфтшдеп отырыкшылыкка GTyine жоне сауда-саттыкпен айиалысуына жана мумкшдктертугыз-ды.

1801 жылы Бекей хандыгынын курылуына байланысты Казакстаннын батыс болтнде ерекше мэртебса бар жана о^мшШк-тер-риториялык, болйнс дуниеге келдь Бокей ордасынын курылуына орыс энциклопедияларыиин авторлары улкен мои 6epin, ол туралы турл1 энцнклопедиялыкбасылымдарда арнайы макалалар басылды'.

Бокейден кейш осы орда га хан болган Жоцпр хан оз заманынын озык ойлы азаматы болды. Казактарды гвропалыквркениетке тарту, казак жастарына Ресейдщ жогары, орта оку орындарьшда б!л1м 6epri-зу ¡cine шама-шарк.ынша thíctí улес косты.

1 Букеевская орлд. //Русская энциклопедия. Т. 3. СПб., 1912. С. 320-321; Букеевская орда. //Новый энциклопедический словарь. Т. 8. С. 447-452; Букеевская орда. //«Гранат». Т. 7. СПб., 1912. С. 87 и другие издания.

Энциклопедияларда патшалык Ресейдщ казак, даласын отарлау саясатында басты роль аткарган улкен калалар тарихына да орын берщш.1 Орыс патшалышнын отаршыл саясаты белен алгаи сайын Кдзакстанныц батыс, солтуст жэне солтустж-шыгас бол)ктер1нде бой котерген Гурьев, Орал, Петропавловск, Орынбор, Семей, Оске-мен кдлллары Ресейдщ сгратегиялык саясатына багындьфыльпт, казак, жерш оданор! отарлаудьщплацдармдарына а ннаддырылды,2

Кдзакстаннын онтуеппндеп аса улкен оимшшк, сауда жене мэдени орталыкгар кызметщ аткарган Шымкент, вулнеата, Туркютан жэне Созак калалары ол туста Ресей етшллтне багынбаса да орыс энциклопедияларындаолар туралы деректер басылыптурдн. Эс1ре-ее, казак хандарынын басты каласы жене астана релш аткдрган Туркютан каласына ерекше назар аударыдды'.

Казак жершщ шыгыс Оолтнде бекш!стер мен камалдар катары кебешп, Ерт1СГ1Н жагасындагы кунарлы алкап ег1сткке жаратыла бастаган кезде кета Алтайдын казба байлыктарыннгеру чеселес» де ¡ш конылды. Алтайлд 1745-54 жылдар арасында 82161 пут кумю ещирьтедИ. Осндан кешн кениллер каласы Змеиногорск де кун са-нап есш-еркендей тусть

XVIII гасырдыц ортасында Казак хандыгында б1рк,атар елеул1 окигалар болды. 1748 жылы Юил жуздщ Ресейге бодан болуын баста п берген Эбьчкайыр хан опат бодды. Бул хаидыкбил!кке талас пеп сарай айналасындагмлардын бакталастык куресш тугызды. Кдзак когамынын йшн'деп мундай алауыздыкты Ресей таш да барышна

тОренбург. //«Брокгауз-Ефрон». Т. 43. СПб., 1897. С. 135.

2 Уральск. //Справочный энциклопедический словарь Сгарчевско-•го-Крайя. Т. 10; СПб.. 1854. С. 657. Гурьев. //«Гранат». Т. 17. СПб., 1913. С. 405. Троицк. //Справочный энциклопедический слопарьСгар-Чевского-Крайя. Т. 10. СПб., 1854. С. 461-462, Л. В.Петропавловск.// «Брокгауз- Ефрон». Т. 46. СПб., 1898. С. 475. Семипалатинск.// Большая Энциклопедия. Т. 17. С. 257.

1 Туркестан. //Справочный энциклопедический словарь Старчев-ского-Краня.Т. Ю. СПб., 1854. С. 523-524.

4 Алтайская горная область. //«Брокгауз-Ефрон». Т. 2. СПб., 1890.

С. 482.

../..•' ... ; 24

THÍMfli пайдаланып калуга тырысты.

Эбшкайыр ел1м1нен кешн kíiuí жуздеп хандык бшпктш элареу! жене OFaÍH орыс патшалыгынын араласуы кушейген сайын Орта жуздеп хандык бшн'ктщ бедел1 кетершп, ыкпалы арта тустК Бул XVIII гасырдын ортасы мен екшип жартысында саяси apenara алысты бол-жаган мемлекет кайраткер) Абылайдын шыг>'ымсн байланысты болды.

Абылай орыс энциклопедияларында кеп жазылып, коп зерттел-ген адам. Оган арнайы ес^мнамалык макала арнамаган энциклопе-диялык басыльгмдар кем де кем.

Шоканнын «Орыс галымдары мен адебиетшьчер! курастырган энциклопедиялык сездш» деп аталатын орыс энциклопедиясыньщ 1861 жылы шыккан 1-томында жарияланган «Абылай» атты мякала-сы1 орыс жене казак тарих гылымында абылайтанудын ¡ргетасы бо-лып каланган 6ipsreñ екбек болып саналады. Шокан макаласы жарык коргеннен кейш шыккан орыс энциклопедияларынын. 6api дерл1к Абылайга арнайы еамнамалык макала арнап отырган. Оларды тугел талдамай-ак, кдзактын улы ханына орыс энциклопедиялык басылым-дары берген багаларга токтала кеткенд« жен корд1'к. Моселен, тодкершседейш жарык корген ен улкен орыс энцлклоледиясы «Брокгауз-Ефронда-- Абылайды: «казактардыц уш жузш билеген ейгш хан болды»-3,—деп жазса, «Жана энциклопедиялык созд!к» бул шюрД! одан epi ширата Tycin: «XVIH гасырдын екпиш жартысында Орта жуздс акшды да айлакер хан Абылай били: журпздк Эуелпде толыктауелс)з Болган ол К,ытай Жонгарияны багындырганнан кейш озш богдыхан ньщ боданы деп жарияласа да, Ekíhiuí Екатерина такка отырганная кейш оган да адалдык антын бередЬ,5 — деп Абылайдын.

1 Ч. В.; Аблай. Хан Средней киргиз-кайсацской орды... //Энциклопедический словарь, составленный русскими учеными и литераторами. Т. 1. СПб., 1861. С. 88-91.

2 Позднеев А. Киргиз-кайсаки. //«Брокгауз-Ефрон». Т. 29. СПб.,

1895. С. 99.

, 3Аблай.у/«Русский энциклопедический словарь». Т. 1.СП6., 1873. С.22.

eni имлерияныд ортасынан клыпшн жол тапкан кисынды саясатына окырман ннзлрынаудпрадьт.

«Y лкс11 энциклопедия» Абылай жорыкхарьшыдел лузы ндаса ста л-ганы соншалык <юл хоптеген кнзгжтыц халык. eimepi мен кунлер1не аркау болгандыгын» атап керсетедк «Энциклопедиялык, лексикон» басылымы да Абылайга еамнамалык, макала арнап, онын кдГфат--керл!к едбепне жогары бага бсред1 Абылай туралы еймнамалыкэн-диклопедиялык. макалалар «0£ыс энциклопедйллык созд{г!» мен «Барлык бдам салаларынан мпглумат беретш-стол сезддшде» де жа-рияланаы. .

РесейД!Н кдзакжердм отарлауы Абылай хан дуниесащ\ти-ш кешн ерекше каркынмен журпз1ле бастады. Оныдорнына Ортажуз ханы болып спйлангзн Уели сез жуз»нде К&таЙ бодандагьш танып, ic жуошде Ресеимен гана одакболуды жактагань'лгед онын ел аддьш-даш Седел] Абылайдай болмады. Бул кезде Брокгауз-Ефрон» эн-циклопеднясы орынды атап откендей. Монголия мен Реседцен коптеген камал-бегаяютер аркылы ожыратшган кдзакглрдътн, бурынга жауынгерлнс рухы обден томендсгед ед1. Bip кездег1 ортак жаудьщ алдында OipiKKeH уш жуздщ одагы ьщырагг» ешк5мге кереказ бола баста ган хаддар сарыуайымга rycri. Орыс ук'шет! казак когамыньщ ндшдеп осы 6ip алеумегпк-саяси дагдарыеты оз ынгайларына пай-даллнды. "

XIX гасырдыдбасында казаккогамында орын алглн дагдарыо пат-шалы д Рееейге казак жерш отарлауга мол цумкшдйсгер тугызды. Онтайлы corrî аскан айлакерл'испен пайдалана бшген орыс yKiMeri казак хандарымен бурыншсынша дипломатия тдамен сейлесуд'( до-гарып, ашык агрессия мен хандыкхыд innd iciHe арсыздыкпеп кол çyry эрекетше koiutî. Бул патшалык; тРесейдщ Ci63p к.азактарын ба-скару женпщеп 1822 жылы жана ереже кабылдауынан айкын ацга-рыдды. Ереже бойынша Кдзак олкесщдеп хандык бшпк б1ржолата жойыльш, едщ жанадан курылган эюмшшк болш;стер аркылы ба-

скдру жузеге асырыла бастады. Осылайша Орта жуздеп бшик тугел-дей Ресей колына кешш, патша уюметшщ отаршылдык жоспары ашыкган ашык жаулап алуга уласты.

Бул кен-байгак, казак олкесшщ тутастай Рессй империясы бода-нына айнаду процесш жедевдете тусти

К; о р ы т ы н д ы д а зерттеущц непзп максаты мен одан туындай-тын непзп тужырымдар жуйеленш, такырыпты игерудщ тагылым-ды жактары соз болады.

Диссертациянын непзп мазмуны томендегщей ецбектерде жари-яланды.

1» Кульмухаметов М. А. Материалы по истории Казахстана в русских энциклопедиях. //«Казахская ССР». Краткая энциклопедия. Алма-Ата, 1989. Т. 4.

2. Кульмухаметов М. А. Клеменц Д. А. //«Казахская ССР». Краткая энциклопедия. Алма-Ата, 1989. Т. 4.

3. Кульмухаметов М. А. Котвич В. Л. //«Казахская ССР». Краткая энциклопедия. Алма-Ата, 1989. Т. 4.

4. Кульмухаметов М. А. Позднеев А. М.//«Казахская ССР». Краткая энциклопедия. Алма-Ата, 1989. Т. 4.

5. Кулмухаметов М. А. Шеж!ре итап шерткен сыр. //«Казак эде-биет!» 1988,26-акпан.

6. Кулмухаметов М. А. Орыс энциклопедмяларындагы Казакстан тарихы туралы деректемелер. //Казак, ССР. Кыскаша энциклопедия. Алматы, 1989. 4-том.

7. Кулмухаметов М. А. Гранат энциклопедиясындагы казактар. // «Медениет жэне турмыс» 1989. N 12.

8. Кулмухаметоь М. А. -Терек тамырлы достык. //Казакстан мек-тебк 1990. Кэ 1.

9. Кулмухаметов М. А. Достык шеж1реск //«Сухбат». 1990. N 3.

10. Кулмухаметов М. А. Орыс энииклопедияларындаш Казаке-

тан тарихьшыц проблемалары. //Кдзак ССР Гылым академиясынын хабарлары. 1990. N 3.

11. Кулмухамсгов М. А. Энциклопедия - ел шеж1'ресь //«Жалын» 1990. N4.

12. Ку.-гмухпмстов М. А. Казактар елем энциклопедияларында. // «Акикат» 1992, N 6-7.

13. Кулмртметол М. А. Орыс энциклопсдияларындагы казак шеморесЬ Монография. Алматы, 1994..

РЕЗЮМЕ

Кулмухамстов М. А. Политико-экономические, проблемы истории' Казахстана XVIII - начала XIX веков. (По материалам российских энциклопедий) специальность 07.00.02. Автореф. диессрт. на соискание ученой степени канд. ист. наук. Алматы, 1995.

Российские энциклопедии рассматриваются в качестве нарративных источников для раскрытия событий XVIII века. Было издано около ста различных энциклопедий. В вводной главе рассматривает ся процесс создания энциклопедий, приводятся сведения об основном круге авторов по казахстанской проблематике: В. В. Григорьеве. Н. В. Ханыковс И. Н. Березине, Ч. Ч. Валиханове, Н. И. Веселовском, А. А. Позднсеве, Д. А. Клеменце, А. Букейханове, А. Яновском, Л. Б. Веинберге, В. И. Василенко, А. И. Покровском и других.

Вторая глава «Казахстан в первой половине XVIII века» показывает этническую территорию казахов при помощи материален о естественно-географических объектах, приводятся данные о расселении сосед-" них народов и государств. Это дастся вместе с описанием обычного права казахов. Важное место занимает раскрытие казахско-русских отношений, создание и усиление российских укреплений по Иртышской, Оренбургской и Уральской землями, анализируется и политическая сторона отношений. Далее показана — борьба казахского народа против джунгарской агрессии.

Третья глава — «Политико-экономические проблемы истории Казахстана второй половины XVIII - начала XIX веков». Анализирует политико-экономическое состояние казахского общества и уделяет внимание внутренней и внешней политики хана Аблая и его приемников в Средней и Старшем жузах. В тесной связи с этими вопросами показано усиление российского общества. Здесь объясняется образование Буке-евскоп орды, дальнейшее укрепление Уральской, Оренбургской, Сибирской доенных линий, формирование казачьих войск.

Работа отражает исторический, историографический и источниковедческий аспекты. Прилагается список опубликованных работ автора.

SUMMARY

Kulmukhametov M. A. Political-Economic Problems of History of Kazakhstan XVIII - the beginning of XIX centuries. (The work has been co mpiled from the materials of Russian encyclopaedia), speciality 07.00.02.

J Essay - Dissertation. Competition for Historical Sciences Candidate's degree. Almaty, 1995.

Russian encyclopaedia are regarded as narrative source for disclose of the historical events of XVIII century. About one hundred different encyclopaedia were published. The process of creation of encyclopaedia is under review in the introduction. The author cites the main group of writers: V. V. Grigoriev, N. V. Hanykov, I. N. Berezin, Sh. Valikhanov, N. I. Veselovsky, A. A. Pozdneev, D, A. Klements, A. Bukeykhanov, A. Janovsky, L. B. Veinberg, V. I. Vasilenko, A. I. Pokrovsky, etc. .

Chapter two "Kazakhstan in the first half of XVIII century" shows the ethnic territory of the Kazakhs, data of settlement of the neighbouring peoples and states is given. Kazakhs' common law is also discribed here. Kazakh-Russian relation-ship, strengthening of Russian fortifications of Irtysh,.Uralian, Orenburg line and then Kazakh people's struggle against Dzhungar aggressian are reflected in this chapter.

Chapter three "Political-Economic Problems of History of Kazakhstan XVIII - the beginning of XIX centuries" analyses the political and economic conditions of Kazakh society, pays attention to Khan Abylai's and his successors' home and foreign policy in the Middle Zhuz as well as in the Senior Zhuz.

Consolidation of Russian influence is shown in close connection with these facts. Formation of Bukeev Horde, further consolidation of Ural-ian, Orenburg and Siberian military lines, Cossack forces formation are explained here.

The list of the author's published works in Kazakh and Russian languages is enclosed.