автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Проблема хтоничного архетипа в белорусском фольклоре

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблема хтоничного архетипа в белорусском фольклоре"

Р Г Б ОД

* ц пит '¡Цуз

I и и ill ^ АКЛДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1 1НСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНЛГРАФИ t ФАЛЬКЛОРУ 1МЯК. КРАП1ВЫ

УДК 882.6,09-1 + 398.3 (825}

НЕНАДАВЕЦ Адяксей Mixafumfa

ПРАБЛЕМА ХТАН1ЧНАГА АРХЕТЫПУ У БЕЛАРУСК1М ФАЛЬКЛОРЫ

!0.01.09 — фалысчярыстыка

АУТАРЭФЕРАТ

лисертацш на атрымание вучонаЛ cryneni доктяра фтгшаггшых лавук

Мшск 1995

Работа виканана у аддзеле фальклору' Иютытута мастацтвазнаусгва.эгнаграфи i фальклору 1ш К.КршпвыАН Беларус!

АфИ'о^иныя апаненты: доктар ф1лалаг1чкых навук [Мзяк М.Ы.

доетар_^1лалаг 1чных навук Яснее!ч A.C. .

доктар ф1лалах'1чных навук .Штэйнор 1.Ф.

'Апан1руючая установа - Беларуск! дзяржауны ун1ьерсйзт

Абароиа адбудзецца " кастрычшка 1995 года у ia-дзш на пасяджэнн! спець^Шзав&иага савета па

ирнсудкэинм вучокай стунеш док.уара навук у Иютшуце мас-аацтвазкауства, зтнаграфП i фольклору 1мя K.Kpaniüu АН ре-; ларус! (220072, MiKCK, вуд. Сурганава, 1, 'корпус 2).

3 дысертацыяй мсжиа азнаём1цца у Центральная иавуковай; (Нбл1ятацы iwa Я.Коласа AHB U'.MIhck, вул. Сурганава, 15).

Лутарзферат .рчзаслакы версия 1995 года. '

Ву чоны сакрахар

онещмлИ-авапзга саьета ^

кандидат гготчричпых шчвук^^ЛслА, B.W. Балтика

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСГШ РАБОТЫ

Астуальнасць тамы. У anomi час сярод беларуст'х даслед-чыкау 1?альклору выразна вняв i у ся значны акцент у бон заф кау-ленасц! да найбольш старазккгннх пластоу духоунай спадчиш народа. Не стала вшширннем ¡ народная м^алоНй, пртш, нават ш'*алог1я хтатчнага свету /ад гррч. — "хтон" - зямля/, якую мы можам аднесц¡ да наПболш арха^чнай. Бо г?та тая частка вус-на-па этичная творчас1н', якая свята абагаулялася толыи на золку чалавецтва, потым жа яна паступова начала перехода¡ць у райрад другасннх М|'фалаг1чных ¡сгот. Гэга бшп дрэвы, камят*, вуш, гадэкш i наваг сама зямля. Да нас амаль не дайшп .багатыя ду-хоуння "вобл!к1" язьгчжщ^х багоу, гэтак, скажам, як у грэкау ц! ршлян, алэ у нас была широка рагв ¡та "нi жрйтпая и¡фалог¡я" /З.Вуслаеу/, якая нягледзячц на тое, што пастаяша адчувала на сабе актыунае уздзеяннэ хрнсфянскай веры, многае захавала у пертапачатновда выглядзе i да наших дэён, ...

Тым болш, што ва ycix усходнеелавшсж1х народау, ды I не толпе! у ¡х, М1'Талог¡я заусёдн вывучалася дастаткова аднолька-ва ¡ аднйбакова — часцей за усе асвятлялася i падрабязга тлу-мачылася только тая-частка, якая была даяучана да нябесных багоу i велм-u ррдка згадвалася гтра эямни, "хташчны" свет. Мена-В1та таму у старажытных пергаакрншцах народна» м1^алог! i i рэ-nírli у л1ку галоунюс 6och¡x ¡стог разгладал i ся толмп нябес-ння. Аднан, з-за так!х аднос1н атршалася, што зашсн беларус-кай мЦалогП, а ¡х у першапачагковш выглядзе знаР.сц ¡ амаль немагчша, гряпаць гтразмэрнай Фрагментарнасцю. 3 самой нация— нальйай вусгай творчасф, у якой даволi широка выкарнстоувал!-ся гаасобныя элементы хтан¡чних М1фалап'чшх сродкау, для выра-шэння праблем м1'$аяогИ /няхегй сабе ¡ самых складаннх/ бралася ¡х м!зэрная колькасць. У той ш час уяуленнв аб беларуска* и\~ *алоп i было б, вядома ж, нятюуннм без даследавання. яе хтан!ч-нага свету i абрангос naM¡ для разгляду ¡стот: зямл!,дуба, га-дзюк! i вуш. Грта адны з самых вядомнх ¡ папулярш« "Шжрй* шых" мН'алаНчннх архетнпау. Вобраз злмл!, дуба ¡ гпдау сустгл-кащца ва ycix, без выключения, ганрах -алы:.тару, у наропнгч мастацтве, гутарковай мове. Навукот абгрунтаваны аиалЬ-э ¡с-нясц! ¡ генез ¡су гртих спрадвечннх вобраза? лагнть mrvt-wan*

зразумець I прав! льна ацатцъ ¡х выкарыстанне у розных сферах традыцыйнай культуры I сучаснага мастацтва. Без гэтага падра- ' бязнага анал1зу цяжка ужьщь цесна звязання з ¡мI матррыялы ! для эстэтичнага выхавання, дзе ¡х значэнне, мабыць, яшчэ да гэтага часу так I не акрэелена, бо пасля гвалтоунай хрысц!я-н1зацы|' на тэрыгорш Беларуси гэтыя шфалапчныя персанажы царкоушкаш або умела выкарнстоувал\ся у сва¡х мэтах /ян ' зямля, дуб/, або свядома замоучвал^ся, ц! нават тзраносМл¡ся У лагер сугграцьлеглы традыцыйнай народнай "шкэйпай мгЪалог! ¡м /вуж, гадзюка/.

Мэтн 1 задачи даследавання. Ул^чваючы папулярнасць вобразау "шнэйпай шфалогП" у беларускШ фальклоры, харантар I абма-жаваны маштаб папярэдшх даследаванняу, выв,учение .¡х ыаг-чыма у розшх, самых нечаканых аспектах. Абавязкова патрэбна спышцца на асабл1васцях адлюстравання гэтых ¡стот у ^альклор-них творах розных жанрау, але гэтакая шматжанравая нагираван насць анал1зу пастав¡яа б шэраг цяжнасцей у асвятлешП гэтых вобразаува усей ¡х цэласнасц!, выяуленне агульных рыс, рас-крыццё ¡х зместу 1 IснасцI. Ул1чваоты тыя акал1инасц|, што вобразц хташчяых персаналсау фарм!равал!ся у беларускай народнай м^алаг'чнай с'стала, яная была па-свойму акряслена битам, сацыяльнш жыццём 1 светапоглядам народа, у натай працы яны * будуць даследавацца перш за усё як частка гвтай паста-янна эыеня'вай с ¡стада а иэтай I, адзначыць найбольш агуль-ную ¡х ш^-алагччную ¡снаоць; 2. иесцх, якое яны займа л | у ста-разштнай ыМалогм I рял ¡г» I /рагпгмя — иаецца на у вазе япо-ха яэычшцтва/; 3. прычдаы ¡х узжкнення у свядоыасц ] чалаве-ка-працаунша; 4/. эвалвдыя у ходзе Нстарычнага разв!цця; 5. узаешддкосиш з ¡ншыш беяаруск^М) I ¡шанациянальным» ьпфаяатччшш архетипам¡. Еняулеяне агульных рис ьЩаяаг^чных ¡стот "ж'хайиага" раду дадуць ыагчш&ець эакласц! трывалую аснову для дале^шага вывучсння асобных канрау ^алыелэру, у ЯК(Х гз^гтя'иобразы закраназацца у тш ц! ¡ниш аепвкце. : : У працзсе даследавання хтаи»чных архегшау, як арган ¡чнай насчк} ргтпн I щ'ФалоП I ?8днмаяася праблша игуштга хв рактару — 'а'трымацъ бояьш по;»нае л>яг'лопне аб евзтппоглядзе, ■вобрдре жшдая яадмх предка уба у;ранцщ г1етаршяшя иарияды ррл1Г1ч ' нШаяэги ьа»"у«1Гйвая1 ? сабе поглдл« чажшеятва на

свет, дапаунял) адз1'н другога.

Для дасягнення гятых мрт у дисергацы! пастауленн ¡тступнп задачи:

— усе баковая характарыстыка *альклорных перпакрышц, дзе Уживался хтагпчшя архетыпы;

— даследаванне <х сувязей з "пергасным! элементам¡" природы;

— азначзше месца I рол! кожнага з архетыпау;

~ раскрьпщё сувязей з нябесншп багам!;

— аяал!з хрысц|'янск!'х матнвау у во фразах хташчшх архе- • тьптау; *

-- параунанне адпаведннх хтан5чных ¡отот беларускай народная м'Лалогн з персаналши' ¡ншых славянских I сусвзтных «¡^а-лоп' й;

—.месца архетыпау у славянскай ! агульна¡ндаеурапе^скай мП-.алаг'ттЯ мадэл! Су свету. _

Навуковая нав!зна атршаных вшикау. I. У метадалаг!чнъм аспекце упергаыню выкаркстоуваецца комплексны падыход да дасле-давання узнятых наш' проблем: а/ хтагпчт свет бзларускай мОра-лог1! /на прыкладэе анал1зуедах нам! архетыпау/ агс1 саны на асно-вв с ¡нтэзуючага анал1зу 'Тальклармстив!, ртнаграТц I, ш^алогП I болъш рашл'х специальных артикула,? } ттгра/ЫЯ} б/ »образы • архетыпау раскрываюцца у адзшстве шматвобразнасц) 1х ¡»/ёнау, вобЛ1'кау, учынкау, узаемаадноЫя з ¡ншш1 персаналая! I памЫ ' сабою. Створана методика вынарыстажя йальклорннх, л|'нгв! стачных, зтнагра^чных ¡. ¡ншых матэрыялау дли рвканструицш стара-*, жытнага народнага светапогляду I М1<$алогИ.

2. Аргументавана абверглут« гтогязд на беларусвута пгМло-гш як выклкпна нябесную I, наадшрот, тадрабязна праяналГза-ваны яе хтан¡чш пачатак. Ненагорня з архетыпау /дуб/ выступал! » як медыятар гтамш сввтам живых I светам мёртвых, нам\ж небам I зямлрй, пам¡ж жыццём i■ смерцкз, пам!я небам, зямлёй ¡, ' падземным светам*'

3.Паралельна з сЛнхрашчным праведзеня 1 днярсранИш • анал!з архетыпау, што дало магчымасць прасачшь генезис I • ввалгоцшо гртнх м ¡*алаг¡чнмх вобрарау, еьиепц* зкачна ппякей-шыя хрмсц'янск!я капластоувант". Установлена ¡х лдвечнае месца у старататнай беларускай м¡Залоги 1 рг^г-П»

4. Правераны ц! пацвэрджаны некаторыя ранейшьгя гЧпотээы ад-носиа узаемасувяэ!" разглядаемых наш архетыпау, з расл!нным Г ' жывёльным светам,

5. Беларуси ¡я хтан ¡чкыя архетипы раэгледжаны у широк 1 м кан-■ тэксце ¡ндаеУрапейскай мИалог!1, наказана ¡х падабенетва I ад-

ивтмасць, вызначана ыесда. хтан ¡чньос архетыпау у. беларускай ьпфалогП увопуле. •

6. ТакIы чынам, значка паглыблена само паншще аб культуры : старакытных бела руса?, а таксама у сходив славян, выяулены яе

. адиосшы з хрысц1яцствам.

Практызнае значшне атрыманых вын1кау. Дасладаванне гетых , паасойнах архетыпау ! акрэсленне ¡х месца у м'фалагЧчнай Ысгз-'^е дазвс>д!ла дапоушць паняцце м<фалогП 1 рэл1г11, што мае вакнае значение для далейшага яго вывучэнкя 1 папулярызацы!, Ужо сёння атрьшныя вш1ю' прышшяюцца пры абмеркаванн! питания «¡фалогП 1 рял»гМ у розных слоушках, енцынлапедыях. Дасле-1 давание паслужыць I паглыбленаыу вывучэнню асобных жанрау нацы-'

даальнага (Тальклору, у як1х знайшл1 найбольшае адяюстраванне • згаданыя нам1 архетипы, раскрыцц» ¡х генез'су, звалюцы|, ¡двЯ- ■ на-мастацкага зместу. -Вышк1 працы могуць бщь выкарыстаны у нарысах па беларускаму фальклору, дапаможн|ках для сярэдняй I вышййвай школы. У Ылу таго, што йальклорныя творы з хтащ'ч-НШ1 переанажам1 згадващца у розных галIнах культуры /п\тара-турц, мастацтва, тэатры, мастацкай"самадзейнасц!/, гэтая пра-ца прынясе карнгсць I работникам кульууры, дэеячам мастацтва. -. Асноуння палажанн!- дысертацыг? як ¡я выносяцца на абарону: ' - архетш зямля у беларускай ьпбалогП адрознI ваецца не-эвычайнай эаблытанасцю, спалучшнем язкганщк^х > хрысц 1 ян- . сшх уласц1васцяу, якIя часта напластоувал!ся адна на другую. . 1хняя рэканструкцыя магчыма толыи у вышку запазычвання ! па--раунання пркиладау зьифалогчй ¡ншх народа?{

танав&ннй белгрусам1 .зяшп, "як асновы усяго жывога" /Я.^олас/; '' ' .'< .'

— архетып дуба; у народнай свядомасц1 уяуляу сабою м1<|ала-хччную схэму Оусвату, дрява упгцця, дрява смарц1', драва Апра-метнай; ' • - .

'•. • 1 гадавнчай абага^ляус^ дуб,. некатохад \тия пароды* Дрэу, ГЬиганн! I легенды, звьтал \ павер"!, звязання з ¡нГ. ' — асацр^тягшл Змея,/з5дя|/"з маланг«Й,сувязь гадаикм /Змэя/

з чортам /"ндаысц|'намп/;

. -- павер"), 3Bbraá¡, бшг'чрп' , звязаныя у народней твортасц! з архетипам гадзвк!}

~ з"яуление на зямд! вужоу /паводле беларускага ^алькло-

— вуж — валадар воднай прасторы, %дадзейныя i чароуныя зысы, ян i я гтрьт i свал ¡ ся у ^альклоры гэтаму дрманалаг ¡ пнаму пер-;анаду. Вуж у народных эановах. :

Aca6içTU уклад caí скальпка. У днсертацнпным даследаванн i у

гкасщ' асноунага матррыялу для анализу хташ'чнотг ¡стот у бела- ¡ ),ycKiM г^альклорн был! выкаркстаны творн вусна-паатычнага нак!-' >.унку: паданн¡, легенда, казн!, прадаук! ¡ эамовы, necHi i за~ •адк¡. Тансама был' прагледаанн усе тамы Збору беларускай народ-гай творчасц! ! рукапi сния запасы, як ¡.а знаходзяцца у фондах афедрау беларускай л!тарагурн Гомельскага дзяржаунага ун¡вер-si тята ¡мя Ф.Скарнны, liaríлёускага педагагМчнага iнсгнтута ¡мя ..%ляшота ¡ Мазнрскага пздагаНчнага /нсгнтута ¡мя Н.НрупскаЙ. ¡атрэбна адзначщь, што зап!сы, як ¡я знаходзяцца у згаданых на-ri навучальшх установах, у пэрзважнай бояьшасц!, адносяцца да 'О - 60 гадоу, tío амаль усе ранейшя 3an¡сы, як!я там был!, — ¡еззваротна стратаны. Аутар анал!зуе таксама тня ^альялорныя . .fl3ÍHK¡, ЯК1Л ёсць у рукатсным фондзэ IM® ¡мя К.Крап!вы АН >empyc¡. На вялШ жаль,'щматл|к1я запасы часам губяяюцца ' i-за таго, што ¡м не надавал! надежная уваг!. ^нал^завауоя тан-яма лекЫчны 1 этнагра^и'чны матрркгял, самаб'лтння рэцрпги на-юднай медицины, звкча1, тапон!мы, розныя вариявтн архетыпау, , гк!я даПтл! да нас, щ' варкянтн ix даялектных назвау, непары?-га злучаныя з ímí народная выело? i. При вызначгнн! месца гэгИх рхетылау у старажитнай беларускай М1фалог!¡ i p¡Mi¡r¡¡ внкарис-•оувал!ся не толым' г i старычшя крм-пны беларусау, алэ i прнк-'' гады'з. мг*алог1й <ншх народау, а пры тараунаяш anoxi язьтк' [¡цтва з хрнсфянствам — ¡ некаторыя старааытивя беларуск!Я: ■ lOMHiKi .свецкага i р?л!гп"!нага змеету.

Апрабацня встпкау д>?сеотат;н». Дыоертацыя абмеряавана fia таседланн! адоэела *альк.тсру у Jjicw-туцв мпста'дтвазшуствп, *№агра»П i '"ал^клору ¡мя а. Крап i № АН Геларус!. Асро?якя т?л-Taxpmii дьтсертацн! вшсладв,1л!ея аутарам на натзукояаЯ iranyepw

цы|' "Традиции в многонациональном общества", а та к сама ка ряс-публ1кансхай канфершцы!, прысвечанай 108-й гадав¡не з дня на-' радаання Я.Коласа.

Публ1кацыя вышкау. Buhîkî дысертацы! надрукаваны у трох кшгах, дваодац! артикулах.

Структура i аб"ём дысертацш". Дысертацыя складаецца з увода ¡н, чатырох глау, вывадау, cnica выкарыстанай л!таратурьг; да-датку. Агульнн аб"ёы дысертацы» — 385-старонак, дадатак уклю-чае 41 старонку. У дьчзертацы! выкарнстана 318 крын!ц.

АГ/ЛЬШ ЗМЕСТ РАБОТЫ У першай главе "Зшля у бедаруск ш фальклоры", на аснова шаглЫх вусна-пазтычных матэрыялау, публ!кацый у перыядычнш ¡друку, тавуковых mnarpafift вучоных розных нак i рункау, прпкла-дау з мастацкай л!таратуры, этнаграфп i ricTopai, аутар прапа-нуе свой пункт гладкання на иадвль стварзння Сусвету /Зяыл i/, зыходзячы э ^альклорных швдеурау беларускага народа. ■

У днеертацы! сцвярдааецца, ито ля вытокау арганiзаванага ужо свету могуць знаходзщца: па аднаму ц> аб"дднаутнся, беза-сабовая творчая Ыла, якая ц! не мае акрэсленага вобл1ку, ц! якая У той або ¡нтай ступеш антрапамор^наяЦ адзп'ш Вог-ства-ральн!н, мар^алаг!чна выраэна акрэслены i як! ¡грае — часта с¡мвал!чна — актыуную ролю у свяшчэнных апавяданнях; першарод ны бацька нвбеснага паходкання, пранобраз к!раун!ка iri права-д-ра; першародаая иац!, баг!ня Зямл), размеркавальн1ца ycix ма тэрыяльных багаццяу i нешсрэдная ахрутца земляробства; кас-' мИная пара, дзе мужчина з"яуляецца носьб!там апладняльнага пачатку, а жанчына — апладняльнага катарняльнага; культурны герой з боснш! атрибутам! i, наргадце, радзеП трапляюцца вер-сî I паводле як!х, периыя людз! выйдя! стихийна з Зямл!,'з гарь -3 пячоры, 3 нары, з тэрм!тц!ка, з глыб i н i лесу, з трскога дна, з рак!, з балота ! г.д.

Звярнуутыся да тйсгаражытнейшх пластоу 'h -t клору ! иЩ-а liorîi, ш убачш, щто свет стварауся, паводле ранних уяулвння5 у щоекиц супрацьсталтi п;:.лсрпттх cjrxi* : с!г, а ул^дкаваиам} космасу папярядн i чал i хаос i бязл1тасння crtprwKi нам!* багам i, .героям!, цудоунш! асобаш. Болыд того, cart Сусвег, пори чш тбЩь сучасны внгляд, не p-ia разбурауся i узнишу з избтця.

Так сцвярджащь м!фы самых розных: народау.

Персанк{пкаватя у Йэбразе Сагш! — жонк! Неба, Зямля гК-гуруе амаль што ва ус!х икса лог ¡та народау свету /маецца на Увазе варштт стварэтая Зямл!/. Часам Зямля I Неба сам! з"яуля-юцца праинм параджэннем ягачд болыд арха!чнай пары боствау, якая »¡быта палярэдн(чала ¡х э"яулекцю.

Увесь свет пагрыярхальных людзей складауся з чатырох час'-так: зямл!, двух нябёсау ! гтадземна-воднай зоны. Дяжэй за усо разгадаць старажытныя уяуленн! пра Зяшш, .пра вял!кую зямную 1трастору. У мног!х народау Зямля адяостроувалася як акруглая пляскатасць, -акрутаная вадой. Взда каннрзтътзавалася ц! у внг-лядзе двух рэчак, як!я з абодвух бакоу абмъгвал! Зямлю, што мота з"яуляцца яшчя больпг архаичным 1 лакалыгак вариянгам касмага-шчнага м^а, дзе б чала век не дау он заусёдаг зн&чодз 1 у ся на мясцовасц!, якая абавязкова абмывалася з двух бакоу нейт'м! рэкам! /вял!к!м1, малым!, ведомым! ц! зус!м невядошм!/.

¡{ал! у *альнлорах тог\х народау свету захавал!ся матывы стварэння Сусвету, то у беларускай вусна-паэтычнай творчасц! адлгостраваны больш позн!я часы ! касмагашчныя мкТн пра гвты працэс амаль адсутшчаюць. Тольк! у некальк!х выпадках заф!к-савана паходханне Сусвету з яйка. Я.Меляц1нск! тансама адз-нач'ае, што "мн?> аб гтаходяанн! Зямл1 з яйка л!чнцца аднш з . . найбольш арха!^ньки*.

Улшваючы тыя абстав^ны, што у беларуск!ы фальклоры архетип зямля значка маладзёйин, чым у некаторых ¡ншнх славянок¡х I ¡ндавурапейст'х народау, нам цяжка прасачыць этап егваредая зямной пергааасновн зыходзячн менав!та э вядомых зап!сау вусна-паэтычнай спадчыны. Справа тут у моцнда наплаптоуваня I канона,у хрысц!якства на язычнщ^я культы, як!я амаль згуб!л!ся у 1 • моры новай веры ц1 застал1ся у ёй ледзьвв прыкметнш! астрау- , нам!. Чытагочы беларуси!я легенды 1 паданн! яб паходАанн'1 Сусвету, абавязкова эвяртаел увагу на той £акт, што усё на Злил»' ! саму Зямлго стварыу Бог. 3 гэтага пункту глэджання складал1ся <Т>альклорныя творы, ян¡я дайтл! да нас. За рэдк1м, .х(ба гго,

* Мелетинский Е.М. Портика ми^а, М., 1876.с.107..'

выключяннем. Адзш з так¡я приклада? саиабнтная легенда "Зямля*.

Магчыма наузау важна, ала уладарна тоо, што т называеы"т-лой радзшай", уваходзщь у. духоуны свет, вызначакчы стройнасць наглых пачуццяу I думак, атыку » эстэтыку. Паступова фармфуец-ца уяуланне аб так^х, здавалася б, абстрактных катэгорыях, як прастора I час,' выяуляюцца першапрычшы I паслдцоунасц! у так!х стрижнёвых паняццях, як "зямля I людз1", "зямля I чалавек-пра-цаушк". Шват само паняцце "улада зямл|" у селян ¡на-зешгяроба раскрываецца самабытна, яно падкрэсл1вае непары,удая сувяз1 уза-емаадкосш з прыродай I атршл I ваецца, што слова "зямля" з"яу-аяецца с¡нон¡мам слова "природа", Гэгае увасабленне парадз1ла Ш'фы. сам па сабе, тэта не увасоблены вобраз, а цалае раз-горнутае апавдцанне.

Таксама мае права на ¡снаванне вере¡я аб распаусюджванн! , на старажытных землях усходшх славян яшчэ аднаго мг*а аб ства-; рэнн! Сусвегу. Першабытньг паляун1чы, земляроб стау адчуваць уладарчыя у перпабнтных абшчынах кроуныя сувяз! пам|ж членам)" рода, племен!. Адлюстраванне гатих сувязей било несвядома перенесена шг ¡.на жнвёл, на раслпш, на неадухоуленыя предметы, прычым, у якасф татша звычайна выб1рал!ся не любыя зчнвёлы, раслшк, прадметы, а тыя, як!я адьгграл! значную ролю у жыцц! нлемен!. Сутнасць ¡х уяуленнау I склала новы ы ¡ф. Сутнасць яго заключаецца у настучшш: нейкая птуша, пасланая Богам, дастае з дна сусветнага аюята зямлю, з яко1,'г, .¡, будуе увесь свет. Прау-да, тут зноу характэриая своеасабл1васць уласфвая для беларус-кага фальклору, стваральткам тут выступав не птутака-нырец, а Бог I чорт. Мт супрацьлеглня персанажы, як ¡я у м'фах \ легендах за?седы стварал! узаемавшшочныя пары.

Само слова "зямля" — у значшш "планета", сустракаецца у у беларусюм'Фальклоры давал! рядка. У таблщы I /цадатах/ на-ы$, привэдзены додзеш.'я адносна гетага варианта. Прычым; абавязкова патрябна адзначыць, што свядома адб!рал!ся тольк! тыя фаньклорныя здэшкГ) дзе мы зауважшп неабходдая для анал1зу прыкладн, 'цг ^зв. прзсочсалася я,налог!я з касмагашчнкл! мг^а-м{, "Зятмя" емалв заусёдн этпсаецца; са значите« "суша" /таб-

.У значянн! "глзба"^ "грунт", "¡толе" слова "з^шщ" 'сустракаецца на й.больаг часта /габл'щл бо ;як о уяултаа сабою

паняцце "зшл1" у тьм плана у як!и яно стагоддзям! уяулялася селян¡нам-земляробам. Шо сустракаецца у асноуным у сацыяльна бнтавих казнах, абрадавай паяэ!!, прщсазках \ пркмауках, кшу-ннх песнях. Здараецца, што значрнне гртага слова у спалучрнн) . ■ з нейт'м ¡идам паказвае нават <$Ычгнн стан чалавека /"стамлёны, як зямля", "спакойнн, як зяши'7; часа!.! "зямля" тут выступаз у значена 1 Апраметнай /"па падзямеллю ходзяць", "па падзямеллю лятагоць", "над эотлею ходзяць"/; няррдка падкряслIваецца роля. "зямц|п, якуго яна адыгрывае у жшщ| усяго -чалавецтва \ як'яна рэагуо на роздал да сябе аднос/ны /"няне б"юць, калоцяць, варо-чащь, рржуць, а я усе цярплто ! усЬ* дабром плачу"/.

АсабЛ1ва часта у народных баладах распавядаецца пра "Мац!- • зямлю-сырую" — прамога нашчадка м1гИчнай Мац I-сырой-зяши. ^рычым, зварот да яе, сустракаецца амаль у кожным вусна-паятнч-нш творы'гртага ганру /"Разндз1'ся, сура зямля", "пойдзеш у зямлго сырую", "сыра зямля уздрыганулася"/. Часам само слова, дакладней будзе, паняцце "зямля" $ вусна-павтычнш творах пад-мяняецца словазлучшням!: "жоутн пясок", "лоути пясочак" "сыпучи пясон, "статута пясочак" I ¡ншый /габлща 4/. АдбываласЯ ррта у гсераважнай болшасф внпадкау там,, дзе гаворка вялася пра нейк!я траг!чныя, падзе» ( справа завяртэяася смяротнчм заходам: б1твай, вайной, паядынкам, або кал! маладога хлапца за-;' б^рал! 1? рркруты, што было адпаведна смерц!, Тут яа аутар, г^ба-п¡рашыся на выказванн| А.Афанасьева, Е.Раманава, А.Багданов¡-' ча, Я.Коласа, сцвярдясае, што сгаражыгныя беларусн у асабЯ1'ва 1 адгсазных момантах клял 1 ся зямлёю, пацвярджаючы непарушасць сва!х слоу.'

У другой главе "Архетнп дуба у беларусн¡и ^альклора" рас-крываецца агульны культ природы у паудаёяа-усходн!х славян- ' язичшкау, гтрн як ¡к было дарока распаусядсгана абагауленне. к?*-■ , вёл I танаванне свяичэнннх гаёу 1 дару. Паеданенне дрзвам рауа- : валася,в& у сходна славян < пас ля прыняпця хрысц!янотва. На троп-торы I сучаснай Беларусяна ¡снавала кагат да пачатку XX сгагод-дзя. Мозша дапусц ¡ць, што пад агульнкм словам "дуб." ^х-л| гйдвз-, зумявацца ! дрэвы ¡ндах народ. Аутар даслэдавашт эгодапт з' . Афанасьевым, як! сцвярдгау, што "першчпачаткздо. слова "дуб". заключала у сабе агульнав ттаняще др^га"

2 Афанасьев А.Н. По?тичесниэ воззрения славян на г.?щх>гу.У., 1868.Т,2.С,294. :

■ 10 • , ' Каш продан верыу у тое, што дрэвы маюць душу, такую ж як i у людзей, i з тэта» нагоды пакланяуся iи. Дрэвам надавал¡ся розныя цудадзейныя уласц1ваац1. Адухаулёныя дравы, л)чыу ста-ражытны чалавен, валодавць пачуццяш. Падрн^тоука працэсу ся-чэння такога дрэва та сваей падрабязнасц¡, стараннасц!, нагад-вала хутчэй нейьую своеасабл1вую . ладрыхтоуку вясковага знахара да таят¡чага гадання, варажбы, чым звычайную працу дрывасека. Бо людз i дуыал¡, што кал! дрэнна падрыхтавацца да гйтага занят-ку, зрабщь гага без налехнай пашаны, то дрэва ыожа велш! . жорсгка 1 бягл! таена расправ ¡ода з тшi, хто ято пакрыудз^у: забщь, разарваць, пакалечыць, напалохаць да смерч' ¡ г.д. В гэтай нагоды вядомы даследчык славянская м'фалогП Я.Ашчкау \ nicay: "Абагаулекнс дрэвау ¡ святых дуброу уяуляе адну з форм рэл^г'йнай свядомасц!, праз якую праходз¡ць на пэунш этапе разв1цця усе чалавецтва" . '

3 цягам часу, у дрэвах пачыназщь бачыць ужа h¿ душу дрэвау, а толы?i ¡хняе зшлла ¡ пачал¡ гаварыць, што разам з тыи, як ссеюп ляс¡ну, душа ягоная ухо не пам!рае, а толькi ыяняе свае жыхарсгва, г.эн. перабiраецца у. ¡ншае дрэва. Наш продгм' 6toi¡ перакананы у там, што дух дрэва роб1ць янвёлу пладав<тай Í, 'уплывав.на колькасць напчадкау у жанчын. Мала гэтага. Кал_| чажвек г ¡ну? ад падзення з драва, то родныя памёршага бачы л i р гэтш помету з боку древа ¡ у сваю чаргу, ссякал! ляс iну i рас-шчэпвал! яе на трэсн».

Йарц ¡ну Сусвету сгаражкмдая слаелне у я? ля л i абавязкова з агромшетш дрэвам, якое расло пасярздзше Зяшп /здаралася ¡ . ■з краю/, верлалШа янога ушралася у нябёсы, а каран¡ дасягая! Апраметдай, ^ащн прашчури не артянал'юя, што па гятаму дрэву можна трап¡цъ у ¡нтыя светы i што па яму апуокал!ся ¡ паддаа-Д1ся 6ari. Свяшчэннае дрява слааянскага язычтцтва -г- г эта .не гол5К|' .памзщанак котя Сусвету, але i яго стртгнъ, аяора, без ■ яхой CBSf не будзэ '„ршацца i упадзе.

.. сБобраз дрэва т<- адно, з самых найвял1кшых дасягнанияу чала-■péíyssá, Узжк ен вельш t вельш' дауно ¡ выэначыу сабою ' структуру yclx юфалаггчннх cictsu. Дзякуючы сусветнаму дрэву

' ^Аничков Е.Б; ;Йзычество и,Древняя ..Русь, Срб. ,1914.0.161.' ■

чалавек убачну пнет як а,цэ!нав цэлав ¡ убачыу, зцолеу адчудь сябе у гртнм свеце от: асобную ято частку. Ешучыушыся з пертаст-варальнага хаосу дрота стала ц! непэ.ср?днвд матррыялам для ства-рэння космасу, n¡ нават сая«м космасам. lía .что, як на своеаеаб-Л1вуи вось пачал! нан>эва!ща ?eñ элементы свету, ад кзнкрэтннх багоу i жывёлш да абстрактных унуленняу наконт ненаторшс категорий.

Вобраз славутага дргва Сусвэту вмяуленн ц! рякзнстру¡руец-ца на аснове м^алагччннх, у прыватнасц», кзсчагатчшвс уяулея-няу, saf i ксаваных у ггаятычных тэкстах самих розных яз?*рау, лом-н!ках выяуленчага шстацгва, арх!тэктурных збудаваннях, рпчах дамадаяга уиытку. У часавай прасторы ён расцягнуты ад snoxi бронзавага веку ¡ ажио да напнх дзён.

• Важная йункцын сусветнага дрэва заключала ся ¡ у тым, што яно у канцзнтраваным выглядзе увасабляла сабою ¡дэв пладароддзя» Менав(та просьба аб пладароддз! з"яуляюцца галоунам эместам вялтай иолькасц» рэл!г1йшх абрадауЛ вераваннгяу: чалавек мал!у багоу, каб яны паслал! яму боль® ежа, дз^нны, злату, в!льгац}, неабходнай для ураджаю. Усе гята раб1лася, у больяасц! вьтадкау, пад'цудоуным дрэвам Сусвету. Менав!та там б"юць жыватворння крын!цй, ян¡я даруюць с1лу i бессмяротнасць, там пышна растуць роз'ныя расл1ны, там и¡рна пасутзда усемагчнмыя жывёлы, ЕЬ'лып тага, касм1чнае дрэва не талый увасабляе даоства ехы i расл!н-насц!, але тавсама мока i насылаць /дараваць/ дг..гцей. Генуе мноства м!фау, паводле як/'х, "на дрввэ у выгляцэе кветак ц| пла- ' доу растуць дуты дзяцей. Падагочы ун«з з чэрава мац i, яны ета-новяцца гтрычынай нарадаення дз'цяц!", У казках падобшя уяуленн? падвергл!ся некаторай апрацоуцы; з"яв1лася цудоуная палачка, якая першапачатнова уяуляла сабой гольну цудоунага дррйа. Аднвд яе дакрананнем мота, было здзейенщь розныя цудн — здабыць ва-ду у пустынi, ператварнць камень у золата, ажнв'ць мортвага.

Вертикальная структура сусветнага дрява складаецца з трех частан: ц! як ¡х яшчг» называл!, узроуняу, -- н<жняга /каран«/ еярэдняга /ствол/, верхняга /голлв/. Гэтак вось атрнмл!вал»ся вядомыя нам касш'чныя зоны, а разам з ¡mí ¡ здвоення супрвдъ- ■ ■ легласц¡ qi бшарныя апаз!цы!: Зямля — Неба, Зямля — Апраметная, агонь /сухое/ — в!льгаць /мокрае/. мйг/.гзе —

сённяшняв, дзень — нач. Пары гзгыя перамежавал1ся у'структуры -дрэва з rpaicruMÍ адз¡яствам¡ /м!нулае ---сённяшняе — будучае; продк! — сучасшк! — нашчадк i; три-частиi цела — галава, ту-лава, ног i; трьг стыки — агонь, зямля, вада/. Пары ¡ Tpotei .аб-дымал!, так¡м чынам, самыя розныя сферы жыцця — анатакпчную, ча-савую, прычывда-вын!новую.

Архегып дуба тарадз¡у шмат павер"яу ¡ паданняу, звязаных з н i быта цудадзеЛшап уласфвасцям! i магчымасцям! гэтага свяш-чэдаага дрэва. Так, у Герман i i верыл1, што ведзь'мы, як ¡я зб!рал1 дубовыя л¡сты ва уласную чарочку i вешая! пока,- ¡к на дрявах, маглi выкл¡каць вягры i Bixypa, буры ¡ навальн¡цы, раз, нос¡ць хмары па небу ¡ усталеуваць яснае надвор"е, 3 мэтай жа здзейсшць усе тэта адразу ж i, звычайна, стварщь пры гзтым .. навальн ¡цу, — ш к1дапць дубовыя л i сты у к ¡пень i працяглы час ¡X вараць. Паводле беларускага гтадання, ведзьмы уторкваючы нож у дрэва, рвтш самый примулал-i внцякаць э яго малако, 3 цягам часу начал! з"^уляцца новыя фальклорныя творы у як!х заф i ксаваны найболыа характерный рысы таямн i чага вобраза. На-прыклад, беларусы л1чшп, што каб мець добрее, xyTKix ¡ выносливых коней/ трзба бнло пакласц! у стайшо кавалак разб!тага ма-яанкай дрзва. Ihni пры раскатах першага вясновага грому пад-перц! вп1нои дуб ц! дубовую сцяну, то хворая епша школ! болей балець чалавеку не будзе.

Дуб шанавал! i абагаудял! амаяь, щто ва ycix еурапейск!х народау. Яму приносилi у ахвяру лывёл i. птушак, а часам рабоу ' нават сва¡х сародз¡чау. Л|чылася, што такш чынам можна за-ахвоц¡ць, "угаварыць" дрэва дапатагаць у будэённых справах.

%льг дуба у славян бцу цесна звязань з культам Перуна, -№ таго ж, дуб Л1чыуся ятчэ i дрэвам Белеса або Воласа, яш, па-народнаму уяуленнга, з"я}>ляуея заступникам жывёлагадоул!, будзённнх егграу, таыу ¡ быу узведзенына сами верх язнчн iц.tara пантяона багоуВядома, што у. старажытных грэкау дуб бйу прысвечаны Зеусу, у рымлян -т Dnirapy, у герианцау — Перкуну, у л^оуцау — Перкунасу, ян¡я з"яулял5ся багам1-грамавержцами Усходшя славяне таксама прысвяцЫ дуб Перуну -- страшнаму 1 вел!чнаму богу грому ¡ м^ланкi i Ц1кава адзначыць i тое, што •'ва ус1х-усходне-'славянск1х народау ¡дал Перуна быу падобны на

чалавека ¡ адрозшвауся голый памерами Иазней /у хрысф'янстве/ Пярун бму заменены Глл?й,

Што датычыцца нетсрэдна самога вобраза дуба у гТальклоры, то ён выступа е /напрыкяад, у песеннай л1рыцы/, як бацька, ста-рзйшы брат, як i я заступагецца за малодшых, за сваю сш"к>. Часта архетып дуба асацшравауся з вобразам маладога хлапца, жашха, казака, u¡¡ да яго звычайна звяртал^ся, Kani хацел! паказаць жыц-цё жанатага чалавека, цяжк1 лос рркрута. 3 дубам¡ парауноувал«- ' ся у .народных песнях сваты. У беларусюх згазках, наадварот, дуб захавау некагорыя цудадзейныя 5ласфвасц1. & заусёдн выступав, як магугны валадар лясоу, якому нельга пяргчыць. ■

У троцяй главе "Архетип гадэюк1 у беларускш ^альклоры" аутар даследавання стараеода праанал1заваць причины узнидаення гэтага таямн!чага вобраза у нацыянальнай м^фалогП. Той Змей, як ¡ ni льна i старанна ахоувау увпход у падзе1,шы свет, гато зна-ходз'уся ля каранёу дрява Сусвегу, у розных народау меу свае адметныя асабл!васщ', ян!я залежал! ад укладу кьщця народа, яго разв!вдя i г.д. Аднагс, у проц¡вагу сцверджанням некаторых даследчыкау, што у нашым Аальклорй найбольш noyна захавауся матцу Змея, дысертант-прыходзщь да вш!ку, што так1я варыянтн сустракаюцца у беларускай вусна-паэтычнай творчаети давол1 ррд-ка ¡, да таго ж, яны канкрргнзаваны: Змей ^ыве не ля каранёу дрэва Сусвету /дуба/, а у-дупле /"Ты, Змей, схавайся у дупло у той дуб, што ля палаца? ста1ць", "Залезь, Змей, у дуб дупляняс-ты i не паказвайся"/, часам хаваецца ггад камень.

Сам па сабе архетып Змея часта асацш'равауся з маланкай. Гэтае параунанне з"яв1лася тады, тал! патриархальны чалавек на акружаючыя сябе з"явы ¡ прадметы nepaHociy асабл1васц! ха-рактарау сва¡х сулляменшкау. Зыходзячы непасрздна з гэтага,. наши продк! выб!рал! сабе тагэма i не выключана, што ¡ гадзю-ка магла ¡м быць, проста гэтае пытанне у беларуск i и ^альклорн увогуле не разглядалася ¡ таму была страчана багацейтая ¡нфар-мацня, якую зараз даводз ¡цца аднауляць па драбнЩах.

Навакольны свет для чалавека apxa¡4HHx часоу быу суцэль/ ным ланнугом роднасных с.увязей. iípa3 якутс-небудзь ?.(оцную,

страшную I нават слабую ¡стогу ён знаходз^уся у цеснай сувяз! з тш! с ¡лам! природа, як ¡я кадау прыцягнуць на свой бок. Бляск маланк!, ян! суправадаауся магутным 1 раскатам! грому, выгапкау у нашых першапродкау спачатку жывёльны страх, потым ;; здз'уленне, нейкую зац!кауленасць ! тольк! уяо потым нейк!я канкрэтныя асацыяцыь Таму асацыятыунае падабенства маланк! з Змеем /змяёй/ трывала замацавалася у свадомасф народа. Больш таго, на працягу мног!х стагодцзяу усё -заставалася так!м жа, як¡м было на пачатку, н! у чш не змяняючыся.

Вогненнакосы Змей, ян1 у адкрытую змагауся з Богам,' потым пачау ад яго ух!ляцца 1, нарршце, пачау уцякаць. Маланка звяз-валася з Змеем /змяёй/ яшчэ I таму, што кывая ¡стота вельм! умела хавалася, зн!кала, гэтаксама, як 1 нябеснае полымя.

Мы прытрьшпваемся градыцыйнага погляду на з"яву, што скей /змяя/-маланка, якута у спрыняцце наглых продкау пасял!ла сярод хмар, затым перанеслася на зяшго. У многих йальклорных творах заф!ксаванк моманты бязл»таснай барадьбы пам\ж Перуном I Змеем. Давол! часта Змея эамяняу чорт /"нячысц!к"/. Незаувахна у так!х выпадках Змей /чорт/ ператварауся У живую хташчную ¡стоту,.' адсюль 1 назвы некаторнх населених пункта^: "Зм!евы камяш", "Змя1ная проича", "Зм!еу камень", "Змеева камянюка", "Гадзю-чын камень", "Змяшы каменьчык" 1 г.д. Менав1 та камень, паводле нашых зап'сау, уяуляуся тш прадметам, ад якога Змей /гадзюка/ атрншпвае свой яд ц1 аднауляе патрачаныя Ылы. Чорт у беларус-к!м Яальклоры суадноЫцца з каменем радзей, чым, напрыклад, у л1тоусн'ш, алв усё к так {я выпадк! заф I ксаваш. Звычайна у камень ператварауся чорт /"нячысцк?"/, як! парушу адвечныя боек!я каноны,.

У народзе сцвяр.цжалася, што гадзюка ведае таксама, у як! дзень будзя куцця < абавязкова на яе прыпаузае. Л<чылася, тто г ¡эта не хто !ншы, як дауно памёршыя продк!. Патрыярхалыда. ча-лавек увогуле стараусй не згадваць пра гадзхж, бо, па нго пера-кананнях, яны магл! з"явнвда у самы кепадыходзячы момант. Так ¡я гадзюн! "упаузаюць" у жьшгё па несведомаму заюп'ку памя-Ф чалавека, якая-на працягу доугага перыяду зйхоувала уражан-!П, магчыма,; ! аб выпадновай сустрвчы з ряптыл!яй.

На куццю некаторыя яюдз!, наадварот, здзяйснял» нейяЫ

абрадавыя дзеянн!. Пры гйтым асабл1в'ая увага Удзялялася маючым адбыцца сустрзчам з гадзюкай, якую любым чынам ¡мкнул^ся угаг -рыць ф запалохаць. ¡¡юдзям часта даводз1лася сутыкацца з ядав!-тым! рэттшям! i таму нша н¡чога дз^угага у гда, raro ¡u¡ был! складзены мног!я ррцппты, быщам бы дапамагаючыя ад укусау змл! /гадзюк!/,

Гадзгока, у адроэненне ад вуяа, атрымала у беларусн ¡м <?альк-лоры толькi адмоунае значрнне /увог-уле "змяя" ¡ "гадзюка" у на-шай вусна-паптычнай творчасц! не адрозн!вал!ся, наадварот, зл1ваялся у адзшае цэлае/. Асноуньмг назвам! ядав!тай рэптылП бы-' л!: "гадзюна", "гадзшча", "гадз'ша", "гадит?" /• ¡тыл/. Боль® падрабязна назвы гадзюк i /змя¡/ прыводзяцца у табл¡цы 8. Эмя магла вынл|'каць страх ¡ павагу да сябе J старажыгнага чалавека яшчя .i таму, што ён не мог растлумачыц;ь, зразумець, чаму такая малая, параунауча, ¡стота г этак балюча кусае чалавека, i ён ня-рэдка пам!рае, а сама змяя у больтасц!'выпаднау беспакарана ад-паузае ¡ хаваецца. . .

3 даун i х часоу тодзвп эдШулят живучасцъ те Я. Рассечанав цела, яков працягвала выкручвацца, выкл1кала страх перад жыццэ-вай'с!лай рэпгылП. "Намалюй дзвюх змей, мой хлопчык, — ni cay у пергош сгагоддз'| натай врн паэг Перс!й 5.так, — ¡ месца стане, святым". Грты ж >Такт sai» ¡ к саванн нам! i на тррыторы1 Беларус!: "Гадзюку, кал! б"еш, то тргба б!ць па cniHe, каб хутчэй эдох-ла. Як перасгане дыхаць — закагщь у сухую эямлю, каб не ажула"

На тое, што у бнце розных.народау бну распаусюджаны змя!ны. арнамент, указвае Б.Рыбакоу: "Змя!ны узор ¡снуе амаль пауспдна; сп!рал! змей абв1вакць мас^уныя грудз! на наезда iках ¡ накрыу-ках да !х, зме! складаюць аснову тату1роун! статуртак, SMei з"яу-ляюцца адным з элементау, як ¡я нараджал! знакам! тую тршадьскуг? сп!раль. Часам на шсудзШе на бачш-М ыесгда амяпгчаецда ггразлае адлюстраванне эмяi як асобнага Ымвала; часта ш бачым парння адлюстраванн¡ змей"^.

На тзрыторы! Бе.прус! не захяваласл матэрыялмшх доказау пакланення гадзщм, як, напрыклад, у стрпавых рагнах Унра!нн, Рас i i. аде зтпдКУ сустракоюада своеасабл^выч "зл1ТК!-амуло-п",

4 Рыбаков Б.Л. '1зкчество древяга слалян. М.

або як ¡х яшчз назьшаюць, "змейк¡-амулеты". Нам давялося за-^¡ксаваць внявы гадзюк на воинах сялянск'и хат /Ервсцкае I Гомельскае Палес.се/, дзе ¡хняя функция зразумелая — ахоуваць , жыллё людзей ад усялякага гора, а менав!га -- ад благога вока: , "Над вокнаш гадзюк зараз няма, а раней у некаторых старых ха-цшах был!. Так!» чынам нашы продк! хацел! засцерагчыся ад удару маланн!, ад пажару, як! потым мог перашнуцца на усю вюску | знасчыць усё жывое навокал". Тут адлюсграванне гадзюк] выступала як самабытны сялянск! амулет, як» внкарыстоувауся у будзён-нт жыцц! давол' працяглы перыяд. Адскзль пайшло I паданнё, характэрнае для мног¡х народау свету. Паводле яго, у кожным доме жыл! дзва гадзюкI /змЯ|'/ — грозныя абаронцы гаспадаро'у -жылля. 1х трэба было старанна ахоуваць, бо кал1 яны г1нул1, то ¡х смерть непазбежна цягнула за сабою ! смерць людзей. Нелы.* было таксама секчы дровы ц! калоць лучину на парозе, бо'¡менна там знаходз¡лася сховпача гадзюк.

Такш чинам, нам удалося высветл1ць самае арха|'чнае мвсца , змей увогуле у мИштоП! I, якое свядома адводз I лася ¡м патрыяр-хальным! людзьм!. Тэта грозныя вартаунт свяшчэннага кел ¡ха кнцця ! т'льныя ахоутк! жылля наших далёких продкау.

Але аме! ианавал!ся не толни, як засцерагальныя ¡стоты, але ! як стварэнш ад як1х залежала зямное пладароддзе. V ¡х бачыл! добрых боствау I звяртал!ся з маленням1 аб дажджы /в!льгац1, ураджа)'/. 1х адлюстраванне л»чылася свяшчэнным. Далей — болей., Яны стал! л'|чыцца не ,тольк1 заступн|кам1 ура-в джаю, але 1 тшадав ¡тасц(' увогуле. Да ¡х звяртал!ся з просьбам! аб памнажшн I народа? жывёлн 1 нават аб нараджэнн 1 сына ц! дачю. ХтанIчньм ¡стогам гатага плану прытсвалася асабл¡Бая яыццёвая сила: л1чылася, ш?о зме! валодаюць сакрятам! бессмяроц-ця. Да нас дайгало мноства старажыгных рзцвптау I "псеудамеды- ' цынск1х" прадгпсанняу па нарыхтоуцы лекау бесмяроцця 1 элекс!-рау жыгщя з викарыст£.ннем засушаных, вараных, тоучаных-змей.

^ярнутвчы, мто гэтнм стзарэнням вяцомы усе таямшцы зямлГ, чалавек надзяляу ¡х здольнасцю адкрываць схаваныя скарбы, сва-бодна перамяптцца У надзешш свет. Тэта нада.вала ¡м не толь-к' стало,учыя, але I рмка .адмо,уныя рысн ц| уласц'[васц| —

• Г?'

нярэдка змей л|'чыл! пасобшкаш", вардаб!тоу, вшчуноу I варокых ггростаму чалавеку с!лау.

Ужо толън! гэтыя факты прьмушакць нас уважл^ва I з павагай адносщца да вядомых у этнагра$1I 1 фальклоры змя1ных святау. Ва усходшх славян вядомы два зшНшя святн: адно з ¡х звязана з поршш веснавш з"яуленнем змей на зямл1 /25 сакавпса/» Пасля гэтага дня, на думку нашых далёк¡х продкау, гады быццам бы пачы-нал)' удзельшчаць у сельскагасггадарчкм цикле чалавека-прадйун!ка, паступова дапагагаючы яму вкмольваць дождж » в|'льгаць у 'засушл!-выя перыяды. 3 сезонным "паы¡раннем" I "ажываннем" змей у беларус-я'ш фальклоры эвяэана даога легенд ) паданняу.

Заф|'ксаваць прычыны пакланення гадзщы у наш час на Бела-рус! не удадося. Дакладней, давяловя, але тыя варыянты, як ¡я эа-п1с&ны нам) у розных, мясцшах, не щшпваюць свят ла .на выращэн-н9 г?тага пыгання: "Гадзюк! баялся, таму \ танавял , каб не уку-с!ла наго з людзей",,"Змягока кусала лгодзей. 1х гата надта палоха-' ла. Таму яны выратшп пакланяцца змя!".

Спакон вяноу гадзюву тольк! праЫл!. Потнм упрошванне гэтае пэрайлло' у шанаванне ¡. абагауленнв. Таю'м чынам, разглядаючы Прычыны, як(я дал! падставы старажнтным людзям для шанавання 1 абагаулення змя1, а патрыярхальным беларусам — гадзюк¡, адзна- . там наступнае. Дрычьн гятых было некальки Першая — гэта сувязь Змея, як! потнм з цягам часу пераувасоб!уся у змято» са стваррн-нем Сусвету, ц» адной з яго найбольш важных стых!й} другая, ' змяя уяулялася як засцерагалън^ца далля чалавека, яго дабрабнту; трэцяя, яна адзшая з рэптыл1Й нашай фауны была ядав тай I , сапрауды магла смяргэльна укус!ць. чалавека; чацвёртая, народам легенды ( паданнГ, павер" 1 I казк! прышсвал! гадзюцы мноства цуцадзёйных уласц1васцей,' як\п неэаусёды адпавядал! праудзе ' жыцця.

Звычайна патрыярхальння лгодз! при укусе-змей спадзявал!ся не на зёля! » 'лен'1, а на замовы, як ¡я так 1 называл Гея: "Ад. змя!нага укуса", "Замова ад змей", "Засгуплеине худобы ад гада", "Замова ад гадау", "Ад гадаую" I ¡шыя. У болмасц! ви-падкау яны был! кароткия 1 надз|'ва прштлчгтгми Г тут у::со тргба гаварыць не аб усемагутннх таяышчнх словах, а хутч;?!<, аб традыцыйным, "механ'чннм" натэптванн!. Але тут чалаввк дзей-

• 18 . / " ш'чау па пршцшу; "Ле я тэта заводз!у — не мне ' i адмяняць" i' гаму працягвау шаптаць. Яячэ задоуга да таго, як увайсц! у ' лес n¡ сгупщь на луг, на¡у ны чалавею запалохвау гадау салшш i страшным» i бязл1тасннш пакаранняш, як'щ, на. яго думку, маг- -

аказаць цудатворни угашу на гадзюк. У некаторых выпадках га, дзюцьг пагражал! тем, што целаяе пасля смерц1 не прыме "Мац1-сырая-зямля". Пагроза гэтая у вачах патрыярхальнага чалавека л<чылася, напэуна, саыай страдаай, таму што для людзей само слова "зямля" было святым, а змяя — прамое параджвннв зямл!. Усё здмное^ ц! тое, што дарадаалася на зямл1 або у эяип\, асаб-л!ва ба!вда таго, што можа не вярнухща назад. Л^чылася, што гадзюка, якая'за лета i перыяд укус¡ла каго-небудзь з людзей, была асуджана на жахл!вую смерць. Кал» усе астатшя гадзюк! зб1рал!ся ля cBaix цароунау-иаткау на зшоуку, то яе не брал» з сабою.1 Ц|-кава адзначвдь ¡ roe, як змеi называл¡ся у народных замовах /назвы пададзены у таблщцЛО/. f -

Ад укусау гадзюк ¡ лячыл i ся выкарыстоуваючы сашбтныя народный рэдэлгн, Сцвярдаал], напрыклад, што надзейна дзейн!чае буль-бявд сок, çyxiH квегк¡ chítkí /балотная расл¡на/. У некаторых выпадках гаварылася, щто ад укусау гадзюк. ¡ найлепш дапамагала.ля-карства з- самой жа' засушанай рэптылп, прычым, лав i л i ¡x для та-Kof¡ мэтн толь кi да дня 1вана Купалы, у больш позн'| перыяд. яны не дапомагал¡, Paiл i таксама нафраць.укушанае ыесца гмолам¡ /"пчала ~ ад Бога, а гадзюка — ад черта'7. Наз»равды'за тым, як хутйа ¡ давол i дёгка вылечваюцца так ix укусау сабак;', д! нащ'ря'да лтсным пырш'кам /"лясной траукай-пыршкаы"/. Гава- ■ 'рыд1, ffii'O кал i зтдал ¡ атруцщь i?i пакараць каго-небудзь з .людзей ' спецвдльна, то тады страшная рэптьипя не кусала, не даал1ла,'а, ; наадварот, дапамагала, вылечвала, '. '

Наш продк i давол! дакладна змагл» акрэсл'щь перыяд най-' большая агрэсУ?насц| гадзюк: "На Гвана Купалусем змей прапала", 1 "3 вясны гадзюка вельп страшная," яду за з!иу яна надта многа. ндзб«рае Г'кал»-каго'укус1ць,' то мала *го вьгшвае, а восб пас-■ ля Купали'янн <рпаць загадзя 361'раюцца ¡ таму вдаль не звярта-юць уваг! на людзей".

■ Бось такiм чинам, нашн далёк¡я продк» ¡мкнул1ся засца- ' ■

рагчыся ад смяротннх укусау гадзгж i, а кал! -гэта не удавалася ' ят каго-небудзь кусала, то старался вылэчвацца тым! сродка-K¡ ¡ Mar¡4HUM¡ абрадам¡, як!я ¡м был! вядоиы. Стараяытныя ангары прав¡льна адзначыл! пэрыяд спячш у рэптыл!й, ix абуаряонне, асноуныя рысы гтаводзш, алз незаусёды давал¡ ¡м прав!льнае тлу-иачэнне. Давол! часта тут яшчв адчувауся уплыу шфалаг!чкага архетипа вобраза 3iíh¡, якая заусёдн была для людзвй не стольк1 чароунай i стотай, ко лык' гаямш'чай i малаэразуыелай.■

Мекав i та зыходзячн з гэтага, у баларусрпм народзе i снавала ' /\ ¡снуе!/ шоства самых рознык павер"яу, звязаныз з архетыпан . гадзюп!. Пачынаючи з момангу з"яулення маленькая змейк¡ на свет,' ¡снувць разнастайныя сцвердганн! /"нарадзаецца з сшннога моз-ty трупау", "з шоства нарадааемнх змяёю дз!цянят выкывае толь-» ai дзвсяць, а астатн!х яна пааырае ад разу а пасяя нараддешшр/. Паводле народнага гтавер"я, зыяя есць не тольк! сва!з дзяцай, ала i людзей, як i я валодащъ чорнай цаг i яй,

,' У некаторых выпадках варадб!ты,актыуна внкарыстоувавяы га*'' ддпр, магл! наслаць на любога чалавака цяяхую хваробу, Сцвяр-даая!, што выиускаючы змяю n¡ вужа з-за пазух! злычараун«« мог уплываць на людзей нават на адлегласц! у тысячу /i болей/ н!ламетрау»-Часта 7 прикладах гакога характеру адчувасцца хрц-сц!янск'1я матывы /"Не сказау знахару "Памагай Бор" , а зшя за ■ гзта яго ! джгнула"/. .

:"Нам1 заф!ксаваны апавяданн! аб бязл!тасных гтаядшках па-^¡i» 3¿í9hm¡ i жабам 1, Адна з самых пригожих легендау раоказвае пра жыццв змя'шай "матк!". Яд нельга было ,заб1ваЦь /"смяроткы грйх гвта"/; яна ведала, дзе схаваны незл!чоныя скарба; свяч^, зробленая з тлушчу белай /галсунай/ змя1, прынос!ла быцгрц бн шчасце /"тольк! сумленнаму/чалавеку давала яш багаццв V V за,-б!тая i павешаная змяя здольна внкл!каць дсдца у канкрэгнай мяйдрвасц!; гадзюка магла непршшетиа высмоктваць у норыячай., К'лтул i мала ico з грудзей, а змж'нае. мадако, у сщп чаргу, га-< лодала дз1унай якасцю /"спальвала цплыя'лясы,--разбурала гора'1';

Арып'налыгае паданне звязана i а зашваннем адсечанюг" i гадзючых галоу у хусцшку ц! анучку i нашенне ix. .як амулета"» на грудзях, асабл1ва у эпоху язьтчн'щтпа. Toe ж самае на- < з!ралася ¡ у выпадках з адрэзаным! змя1'ным! языкам.!, з с паль-(заянем гадзю-

чай-скуры. Продк! сцвярдал!гато, ёсць трава здольная ажыв»ць нават пасечанае на некальн! частак цела радзюки Зме! ведаюць Гйтуго траву i пастаянна яе шукаюць /"разрыу-трава"( "змя!ныя Гсшоукi " t "змя¡ны Кароль"/, цудоуным! уласфвасцда! у народзе надзялял i цибулю i часнок. "

Сустракаюцца Падаш!, у як¡х на першц план выступаюць не , заб|'тасць Î сляпов пакланенне наших ггродкау перад маг!чнай о ¡лай ami, а багаты практичны вопыт /"страх гадзюк i Парад ¡Льном", "страх перад ¡льняной вопраткай", "страх гадзюк! перад двайным ¡льняным швом", ""страх перад ¡льняным насеннем"/. 3 другога боку, ¡снавала шмат вусна-паэтычннх творау, дзе гадзюка палохаецца свежаспечанага хлеба, божага крыла /"пера-жагнууся i у лес смела Kipyfi"/, адступае перад "святой надой", агнём. Чалавек, як! за усе жыццё з"еу хоць невял1чк1 кавала-чак змя»нага мяса, пачынау.разумець гаворку змей.

Найболып поуна усе гэтыя рысы адлюстравнны у замовах. Мена-, s ira у гэгым жанр! фальклору раскрыусядухоуда. свет напгага да- '. лёкага продка, Прычым, раскрыуся не мэт&нак!равана, а "стьопй- ' на", бо чалавек патрыярхальнага Miкулага фаз перанясенне ха- ; рактэрннх яму.самому рысау характару, паводзiн, нейк!х канкрзт-; ных ф{з1чных дзбянняу Ц1 дадзеных на прыродныя з"явы,' ясывёл i ■ рэптыл!й стварыу вельм! гарман^чную усеагульную карЦ1ну.жывога 1 Сусвету, дзе у сё зайыала адведзенае яму-опрадвечным! канонам i месца. Менав1та дзякуючы гвтаму "пастаянству" у прыродзе, у замовах I захавал1ся каран! агульнавядоыага Mi фа аб стварённ i Зямл1, аб э"яуленн1 усяго жизога на ёй. Змяя, у наши выпаду, гадзюка, гаксама. засгалася.на "ранейшым" месцы -г на.дрэве, пад древам, ля древа. Леравална тэта .дуб, як1 у мног'м нагад-вае славутае.дрэва жыцця, дрзва Сусвету i асабл!ва выразна вы-яуляецда спалучвнне змя! i древа /дуба/ у народных замовах. Геты сюжет адрдан1ваецца шматл!касцю матьгоау, разнастайнасцю Усемагчнмых м!$алаг1чных камб'шацый. Гадзюка у замовах пау- , стае не тольк1, як прамы, напасрэдны вораг чалавека, але î як чароуная ¡стота, якая ыожа надзвычай актыуна уплываць на лёсы лодзей. Пры гэтым, знаходз ¡ода яна ля дрэва Сусвету, што асацыфуецца э архетипам дуба /вярбы, яблын i, i грумы/. Расце дрэва пасярэдз1не вострава /"адкуль усё. жыццё пайшло»/. Гадзюк; /змв(/ nmmib Ц) жывуць не тольк! ля каранёу, але i на

голл1, I у ложку /"на цалёвых падушках'7. Колькасць гадау у заыовах пастаянна пераклпкаецца з адншп 1 гьап ж л¡чбамI: три I дванаццаць, у р?дгЛг выпадкаа — три \ дзевяць. Гадзюя падраздзяляюць па узросту, па колеру, даужвд!, месцы жыхарства I г.д.

Чацвёртая глава "Архетип вужа у беларуся¡м фальклоры" пры-свечана даследаванню значэння архетыпа вуза у нацыянальнай м1-фалогп. Патрыярхалыга чалавек, якому Уся природа уяулялася адухоуленай, бачыу у гетш таяшлчы, маг1чнн сшс. Бл!зкае па-бенства вужа з растучыы на зямл! праяулялася у тым, што гэтая рзптылш ухо сама пасабз з"яулялася прамш парадхэннем Зямл| /Сусвету/.У-той час, як усе ¡шшя ¡стоты нарадкаюцца звычай-ныы шляхам, вужы, як Л1'чцу наш продак, з"яулящца на свет пра-ма з глебы, шчодра змочанай апладнялънш дажджои. йпчэ Плутарх быу цвёрда перанананн у гад, ито жаба I мшн, вузш ! гадзкяп /змеI/ нарадкаюцца з ыарскога глею. 3"яуленне з мёртвай глебн яывнх парасткау было невырашаяьнай загадкай.

, Паралельна з абагаупенней, шчодрай глебн паступова.фарм1ра-вауся I культ жывёл /зшвых ¡стот/, ятия, у сваи чаргу, л1чыл1сд яе адлюстраваннем ! с¡иваламI. Таыу усе якасц1 зяшп прышсва-л'ся у роунай ступен! I ¡м. Так I атрышпвалася, што'хташчння стварвнн!, насуперак сваёй нязначнай ров' у иыгщ! чалавека, у народнай м¡Залоги набывалГ зус¡м ¡киае,"полна сказацв, — цу-?дадзейнае значение.

Отаражытныя славяне л1чыл1, што вужы — гэта не ито ¡нпае як давдсавыя струмен!, як¡я льюцца з неба на зянлю ( засгаюцца на зй назаусёды. У .некаторых народных легендах захавалася сама-бытная вера беларусау у тсе, што вужы бшэдам бы сапрауды з"лу-г ляюцца пасланцам! багоу 1 прыйнш на зяшш з нябёсау /"Бужау камень"/. Наглы продк! давол! часта знаходз1д'1 ладабенства ив . тольр! пам'1к гадаш /вужаш, гадзюкам¡/ 1 мет за ритам!, малайка* м1, давдхавш! струыенян!, але 1 нам ¡ж гадами I. нейк¡м £ прад-^ МЗтам!, рвчкам1, узвнттп /р.Вужа/,

Часта адлюстраванне вуза мо-дна было сустроц?) I на в|льча->. ках сялянипх хац1к /нам! зафгксаванн так ¡я выпадк! у Слуп,ц(чг, Луч¡нецк¡м \ Шншим раёнах, на гэта ж звярта? увагу у;сёой Час 1 Е.Раианау/. Тут цесна сплеценн два маЫчння значен^! фт

хетыпа куда: перакрыжавашя вужышя галовьг на страсо можка тлуматаць, як засцерагальны с!ывал ад удару маланк! "Бута зауседы раней на хатах был«, каб ахоуваць ¡г пад час навальн1-цы ад маланк!, якая ыагла спал!ць будынак, а вось з вужаи{ -не, бо яны яе дзец!"/; вулы /вуж/на вакне с!мвал|'завал1 не-пагаснасць агню у хац!не, з як1'м заусёдо асацы!равал!ся та-К'я паняцц!, як працяг жыцця, роду. /"Ври часта выразауся ц! малявауся тольк! на адной, а не на ус!х акян!цах, там, дзе насупраць стаяла печ, каб агонь школку хаце не па тух I даста-так-дабро было"/. '

У старажытння часы на тараторы! БеларусI I Л!твы вужы узводзЫся у ступень боствау, як!м пакланял!ся I приноси! ахвяры. Тыл, хто прысдужвау {и на каггшчах ц! свщ'{л'тчах, та паводз!нах гвтых рвптыл^ прадказвая! лес асобным людэям ц! нават цэлнм народам.

Вуяы был! не толья! бостваи!, але ! грозным! вартаун!кам! жылля чалавека Лвуж-хатн^к", "врс-дамав! к", "вуж-сял|'бн!к", "вук-вартауш'к, — бел., "домовик" — руск., стонан!н" — балг., "даман¡н" — сербы, "гад-гаспадарык" — чех!/.

%жоу танавая! I .за тое, пгто яны зн!пгаал! мыоэй — галоу-ных ворагау прыбранага сялянскага ураджаю, а тансама не ужыва-я'ся з гадзБкаы-!', тольк!. сутнккувда. дзе-небудзь — "такIнуцца I'загрызуць".

•3 ус!х пераА|чаннх вышай рысау ! асабл!васцей: асацыяцыя вужа з премии параджшнем зяия!, -ператварэннем яго у дажджа-выя струмен», ахоуная функция архегыта вужа, здольнасць яго да гградказанняу .лёсау,. зн!шчвнне !м мышэй, роля вартаун!ка сялянскага жылля, яго непрым!рышя аднос1ш з гадзюкай ! скла-дял1 у суме Усемагутны культ вужа у беларуск!м фальклоры.

"пгаэ адна а прьгаын абагаулвння гптай р&птыл!! закяючаецца у яв узаемасувяз!' з аб"екгам! природы, а дакладней — з "пер-васным! плементай! прыроды" — вадой ! агнём. Вуж з"яуляецца у вадзе, яле ля вады, пад вадой. Нэват пасля прыняцця хры-сц^янства 1 иапластоування б!бяе?ск!х канонау на язычн1цк!я матовы, цар-йуж па-ренейиаму заставауся валадаром падводнага царства /свету/. Цесная сувяэь архетьта вужа з вадой, пад-йр?сл!вае то», што перлапачаткова, в!даць,' часткова ён перса-

н!фпгавау иебяспечную 1 разам з тьш карнсную, якуя дара вала жыццё на зямл!, водную стьвию. Менав'т гэгае ыеркаванне да-зваляе нам пры5л1з|'цца да да разумения перша с$ага значэння архетипа вужа, яго месца 1 функций У старажытньм м^фалапчным свеце.

Паколып вуж /цар-вуж/ часам жыве у вадзе, то па гзтай причине ён мог внступаць \ ¡стотай нанята /падземнага/ свету, зрэдку нават зл1ваючыся з ¡ц. Иал1 »пфалагХчную мадэль усяго свету уяв¡ць у выглядзе сусветнага дрэва, то месца вужа будзе знаходзщца ля самых яго каранёу, А у гарызантальнай плоскасф вуж мог размяшчацца "на пери}еры" /"за вадою"/. У тых жа сферах нярэдка лакал ¡зуецца свет памэрлнх. Болей таго, можна дапусцщь, што менав1 та архетыгс вужа з"яуляуся ыедыятарам пакпж небам I зямлёю, дакладней будзе, медыятарам з"яулялася вада, якая лшася з неба на зяшго. У якасц! пасрэд-н¡ка пам|ж зямлею 1 падземнкм светам таксама выступала вада, бо "яна'л1лася ун1з", а вуг кыу у гэтай самай вадзе. Ц' не з"яуляецца прашш.водгуллем гэгай медыятыунай сувяз! пам]ж зянаёю I падзешшм светам вада у беяарусшх чарадзейных каз-ках, дзе архегга вута,'уладальн!на свету памерлих асацьпруецца са Змеем /трох, ша'сц|', дзевяф 1 дванаццаф'галовым/.'^ават пасдя таго,. як герой казк1 заб1вае Змея, то паабсекты яму гало V!", "тулав1шча як шыбнзо", дык аж на мора дзесь заляцела". ' •ЛМатыу архетипа'вужа цесна узаемазвязанага з падземнш све-та>Л канкрэтней, з падводннм светам /царствам/ у беларускш фа'./ьк'лоры гаырокавядоыы. На тэрыторы! Беларус! заф!ксавана болей 50 казак з так!м сюжэтам /маецца на увазе I варыянтау/. Асноуная канва назак гэтага наюрунку прыкладна така|и дзяу- ' чцгга ¡дзе купацца, да яз у вопратку залаз!ць вуж.! прапаноувае ёй стаць ягонай жонкай, ¡накш не адцасць вопратку. Тая зга-д^^ ода I выходз ¡ць замуж за вужа. Вуж' ¡рэты зачарованы хло-.пец-прыгажун, цар падводнага свету. Родныя, яго жонк! внманьва-щ) вужа на бераг ' заб|ваюць. Зрздку у вопратку дзяучшш за-б|раецца не вуж', а"яе хавае малады гган¡ч /"хлопец", "царге^ч-, гофалевп!"/. Не'льга не адзначыць, што сюжэт гэга, бясспрячна,

з самых старажьттных у фальклорах славянок¡х народау. Щ|;> ■^атычыць беларускай вусна-паэтычнай творчасц 1, то у ёй

архетип вужа данёс да наптага часу паасобныя рысы таямш'чага уладара падводнага царства, як! часцей за л/с6 асацы1равауся з царом-скееы, або цароы-вужом. У той жа час гэтаму вуху • уласц \ вы ужо на Альк! нейк|'я рысы мапчнай, чароунай ¡стоты, але I характгршя асабл!васщ' звычайнай хташчнай ¡стоты, якую абагаулял! продк!.

, Таму няма шчога дз1унага у гым, што вял!кая колькасць народных павер"яу прыш'свае вужу увогуле не характэрныя для гя-тай рэптыл!I асабл!васц1. Самая першая з ¡х тая, што вуж смяр-тэльна кусае чалавека 1 так¡я укуса практична не вылечвагоцца. /"Вуж, кал! унусщь, го н!хто не дапаможа, бо яд у яго чорны, а у гадзюк! — сШ"/. У некаторых выпадках адзначалася, што укус падцаецца вылячэнню, аЛе з вял|'кЫ цяжкасцям! /"Вуж,-кал» укусщь, го укус!ць. Папакачаецца чалавек, пакуль на ног' устане! Не дзень, не два, а мо месяц ляжыць ды стогне"/. Народныя дарадцы нават падрабязна тлумачылI паводз¡ны укуша-нага, падкрэсл!вал1 I тое, што рэптыл1я можа балюча укусщь языкам /"Кусав сваш языкам", "Ножны вуж можа языкам пракусщь самае цвёрдае, пто ёсць на свеце". Сведчаннем гэтага з"яуляюц-ца приклады з беларуск1х чарадзейных казак, дзе герой, пасля таго, як заб¡вау Змея, валадара падводнага царства, здзяйсняу малазразумелае- дзеяннэ — з адсечанай галавы выразау язык /язык)/. /"Маладзец павыцягвау з галоу язык!, адрэзау ¡х I паклау пад камень"/. Вясковыя варажб!ты ра!л! укушанаму вы-п1ць к^слага шлака /халоднай вады/, пацерц! ыесца укусу сырой бульбшай, давал1 у рук( "вужовую" свечку /у асабл!ва цяжк^х выпадках/.

У прыведзеных вышрй прикладах паказана, што варажб1ты сва-1мI дзеявдям! быццам бы Мтавал! цеснуй сувязь хташчных ¡стот з вшэАшнм! язычн!цк1м1 бостваы!, при гэтым прав!льна адзначавчы мерынд найбольгаай актьгунасц! I агрэс1унасц|" ву-коу. Прьгчым, жыццёва абумоуленая аснова замоу \ абрадавых дзеянняу не гарантуе ¡х познай рацнянальнасц1, не |дмяжоувае ад «агП, ал уяуленняу пра таямшчыя, звкшшатуральныя с1лы. Маг!я б не бнла б маг<яй, чарадзейства не было б чарадзейст-вам, тал' б яны мз уклеил! у сябе рлементн, якасф, яшя

выводзяць ¡х з рамак рацыянальных актау.

Заиовы ад вужоу па ¡х функцы!,, гэтаксама ян ! заыовы ад змей, мозиа падзялщь на два тыпы: паперадаалышя або засце-рагальныя, ! лекавыя. Заыовы, як ¡я адносяцца да першай трупы, складаюць выклточную рэдкасць /нам! aafii к савана тольк! адна/, астатн!я нак!раваны на непасраднае вылячвнне. Яны тан i назы-ваюцца: "Ад вужа", "Ад вужынага укуса", "Ад гада-вужа", "Ад вуловага укуса" i г.д. Аддаючы сваё шодё у рук! знахарау, лю.дз ! сцвярдтал' адносна укусау вуза самае. рознаэ. Часта з гэтай нешчасл!вай для нейкага канкрзтнага чалавека з"я^ай, звязвал! яг<3 уласны лёс: "tofl чалавен нешчасл!вы, каго вуж ку-сае", "Каму только не вязе, таго й вуж грызе". Сцвярджал! тав-сама, што быццам бы вужы Hi кол¡ не кусал! cauix знахарау,

Зрэдку Bjraty прышсвал! наваг здольнасць да сацыяльнага панарання — яньг н!кол! не.кусал! бедных людзей, а тольк! ба-гатых. Не ра!лi'таксама.з"яуляцца у лесе усяляк!и "плеткарам" да "п"ян!цам горкщ". Забойства вужа у народзе звязвал! са смяротнш злачынст.вам. . .,';'.

...Самая вял!кая колькасць павер"яу у беларуснш фальклоры, звязаных.з архетыпам вужа, адноспща да р8л!г!йнага свята Узв!-жання, У гэты дзень "зме!-у внрай ¡дуць". Усе тан!я зап!сн суупдаюць па асноуным аспектам. Кал! гады нак!роуваюцца на з!|(^ку, то наперадзе выступав цар-вух з залатой каронай на га'.^зе /"залац!стай", "агшстай", "бл!скучай"/. fen! чалавен выщ)рора трапляу на такое зборыпта i рассц!лау перад зия!-нн» царом белую хусцшку, то той, у знак падзяк!, сд!дау яму св|и карону, якая давала магчымасцъ.бачыць схаваныя скарбы, разумець гаворку звяроу i птушан ! т.д.

', Вобраз вужа сустракаецца у вуснай народнай творчасц! значка радзей, чым архетып гадзюкi, але ыенав!та яго'чаыусьц! на-зщ^'яь "галоуным", "галавою", "старвйшыы", "валадарои", ,!ге^падз!нам". Чаму так здарылася, што.неядав¡тая хтанiчная ¡ст'уа.'стала галоунай дзеючай асобай сярод ядав!тнх рвпты-л!й? Мы падрабязна праанал!завал! тое значение, яков прщЛсва-

У йальклоры гадзюкам i вужш, параунал) !х з нябесшш! ЗщИ«1 ! убачыл!, што у вачах наших далол 1х ггродкау вуж быу

болып таямпчай ¡стотай, чым гадзша. Архетнгг гадзин)'. галопным чынам звязвауся з адннм яе свойствам -г кусаць, джал'ць. %ж уяуляу сабою непрадказальную ¡стоту^ якая уб'рала у сябе вельм! многа чароунага, што эауеёды прыцягшла увагу. Але са-мае галоунае, што ён з"яуляуся вартаун»ком дабрабнту, жылля людзей. Нават у народных замовах паустае перад нам! вуж, як хташчны вобраз, як! н!кол1 не адмауляу чалавеку у датмоэе.

Асноуныя вывады работы настугшыя:

I. Наибольшая павага пагрнярхалькм.п людзьм! адцзвалася зямл! /у значены! "глеба", "грунт"/, якая з"яулялася карм!цель-кай усяго жывога на свеце. Зямля — асновз, таму ! месца сярод 1гашх пертавобразау, нягледзячы на тое, што з"яулялася нежывой ; ¡стотай, займала асобнае. Паводле народнага, .менав ¡та не хто ¡ншы, як зямля, вяртала земляробу назад с!лы, патрачаныя на яе апрацоуку. ^абГл'' тэта звычайна перад пачаткам у канцы пра-цоунага сезона. Гам, дзе чалавек прадавау, там ён ! здзяйсняу свой свяшчэнны абавязак перада зямлёй, там » ¡мкнууся аднав!ць ф!з'чныя с!лы.

"2.У некаторых выпадках зямля уяудяз сабою адвечнае месца-энаходжанне памёринх; яна глыбокая /мой дэед пайгаоу туды жыць 1 да гэтага часу не вярнууся, канца I краю эямл» няма"/, бяз-межная /пкольк1 у эямлю нябожчыкау не юэдуцъ, а яна усё роуна ус!х прымае, н!кому ганьбы не даэ1*/, "бескрайняя /"як бы не йшоу, як бы не ехау, канца зймл! »9 знайдзея, ! гтеля смерц!, кал! па другой частцы /пад зямлёй/ ездзщь чалавек, не дойдзеш да краю"/. У так!х творах "МЬд ¡-скрэя-зямля" нагадвае сабою сапраудную мац!, яга я чулл! ва 1 са етачут-аннем аднос!цца да у с !х сва!х дзяцей — людзей, ж뻧л, птрак, гадау Г 1ншых ¡стот, адннч словам, — да усяго, што унве'т ей « што яна сама пара-джае. Зррдку, кал! гаворка гядзецца менав>тз пра нябожчыкау, зям' ля.'.Грунт, Глеба• мота падмяняцца "пясочкам",'"аоутым пясочкам", "буйным пясочкам".

3. Нап^олщ рэсгграцаванн сярод разглядаевдя вам! хтан'чных архетупау — першавобраз дуба. У агульныч кулвдэ природы у язнчн!цк!х продкау сонняпш !х славян было широка распаусюджана абяга7Лйнне дуба. А^рамя гзтага геанавал! I >нш<т пароду. .'"»чыпэр.ч,, «то коптаэ др«ва мае улчсную ¿диву, г?так, як I

чалавек. Рэштн! пакланення I абагаулення дрэу на надах землях захавал! ся ажио да танца XIX стагодцзя, а паасобныч павэр'М, фзп'я датычьшся лесу, ¡снущь 1 у налгыя да». Цудадзейныя улас-ц!васц! дрэу звязвал!ся з Купальскай ноччу, кал! яны шбыта размаулял! пам!ж сабою ! ыагл! перасоувацца з месца на месца. Некаторым з ¡х прып!свал!ся иагчымасц! ташн!чага вылячання хворых людзей, уздзеяння якога на свой арган!зм яны I сам1 на адчувал!. Таму недз!уна, што першапркчыны у шанаванн! \ аба-гауленн! дрэу паасобныя даследчын1 бачыл! меназ1 та у лячэбных \ земляробчых абрадах, звязаных з лесам.

4.Дрява Сусвету Увогуле характерна для м!фалаг!чнай свядо-масц! ус!х народау, бо яно уяуляла ун'1 версальную схему свету. Асабл1вую арган!зацыйную ролю грты традыцыйны вобраз ¡грау у ¡аднос!нах да нейюх акррсленых ы!фалаг1чншс с1стэм, дапаыагаю-чы тьзл самым больш поуна вызначыць ¡х структуру. Гэгая эпоха наступала теля "эпох/ хаосу". Сусввтиаэ древа аеноуны каркас для таго, каб прав¡льна 1 у нейкш пэуным парадку усталяваць ■ сваю памяць, шеленне, успрыйманне. .Паасобныя элемшты, як ¡я нагадващь усемагутнае дрэва Сусвету, найбольш часта можна сустррць у беларуск!х замовах.

5» 3 архетыпам дуба звязана шмат народных павер"яу, нека-торыя з як!х захавал!ся нават да наших- дзён /магЧчная с I ла ду-бовай кары, л!стоу, жалудоу, непаерэдная сувязь гэтага древа ;з цаланкаю,. што праз дуб перадае сваю гаючую с 1'лу людзям. -.Кули" дуба быу широка распаусюджаны У славян. Яго абагаудял1, шанавал!, яму прынос¡л1 ахвяры. Наводле народнага, дуб кельта было н1 секчы, н! тлаваць, ¡накш ён сам мог бязя!таска рарпра-вГцца з крыудз 1 целям 1. Сувязь магутнага дрэва з Перуном -у. за.*» канамерная: з дуба раб ¡л! ¡далы, ¡х, у свой чре, раямяичал! пад такт! ляс 1 нам! ! г'.д. Менашта пад дубам хавауся, уцяка-ючк ад Перуна /1лл!/( чорт /чэрц!/. , . ;'"".''

6. Архетып гадзюа! увабрау.у сябе рнсц многих хтаглчньпс. прхетыпау, як ¡я характарызавал|'ся адным словам — "гады"; Гэ; таз перайманне адбылося тады, каЫ патрщр&шт» чалавек ва ' ус!х акаляпчнх сябе з"явах природа бачцу нейк^ .пйдабшЬтва.' доживет ¡стот. Перщае п ¡х, адносна'нажа'й тэми, — а'сацуя-? ЦЫЯ Змея /змя!/ з маланкай. Спачатку, такад неута^й^яая-': '

стихIя внкл!кала у людзей жывёльны страх, а потым —. зац!кау~ ленасць. Так1 вогненны Змей /змяя/ наваг у адкрытую мог зма-гавда з багам!' /потнм з Бога и/.

7. Причины пакланення гадзкцы тр?ба щукаць у тш, што наш продан баяуся яе як смерганоснай ¡стоты, якая не вылуча-лаоя вялЫш памерам!, але магла гтазбав|'ць таищя. Яна адна-часова вынл¡кала да сябе не только павагу, але » страх, асаб-л1ва гэта.пачуцце узмацнялася жывучасцю хташчных 1стот. Але ж было яшчй I с¡мвал ¡чна-м¡^ алаг¡чнае абагауленне змей [ яно $"яулялася найболыи падараным, Змяо пачал! звязваць з м1^а-лаг¡чнкк уяуленнем аб пергаасным хаосе, як агульным пачатку усяго Оусвегу. Адтуль пайпла г!погма, што агульнапрынятая барацьба арла са змяёй -- гпта перамога патрыярхата над матры-ярхатам,

8. Вылечвал1ся ад укусау гадзюк! пры дапамояе замоу.' . Сзгстракал)ся ррцйптн^псеудамеднцшы* /чароунае зелле, зелк!, гчетк1, травы \ т.д./. Згадваюцца выпадкI, кал! людзей свядо-ма.труц!):!, карыстаючыся заб!тым!, а то 1 лывым! раптыл!ям!. ; 3 архетипа»/ змя! у беларуснШ фальклоры'звязаны шматл¡я¡я па-вер"I /пачннаотн ад з"яулення гадзюк! на свет^ укус змя!, як , пакараже, як боскае насланне на злых людзей; загтауханне гадзюк! у жывог- ахвяры; здольнасць да надзвычай хуткага пера! мяшчення; пра.бойку змя! ! жабы; пра цудоуныя магчымасц! га-дзйчай каралевы; пра пакаранне за забойства гадзюк¡-матк!; магIчную с!лу адсечаных 1 засушных змя!ншс галоу ! т.д./.

19.Причины абагаулення вужоу трэба шукадь у тш, што да-^ёк!я першапродк! не,магл'| растяумачыць сам *акт з"яулення ^птых жывых !стот на зяшп*. ^¡чылася, што вужы — пасланцы добрых багоу, як ¡я з дажджом льюцца на зямлго ! застаюцца на ёй назауседы. Дощцж быу выратаваннем земляроба ! таму адлюстрвванне. вужоу стала Ымвалам пладародцзя зямл!-карм(-пельк!. Адначабова гргыя Iстоты г"яулял!ся засцерагальн!ка-м! дабрабкту I жылля чалавяка /выяви вужоу на в!льчаках хат, на клямках дзвяррй/.

10, Архетып вуха у беларусн!м фальклоры найболып часта суе1тнос!цпа э тадо». Тут гаворка вяцзецца пра уладара вод-ичй птсторы ! угадарои яе выступа у не проста вуж, а цар-

вуж, казачий персанал, яю у шюгш губляв традшнйныя "вуяы-ния" уласгивасц!. Сувязь з вадою дазваляе шбл1э]цца да разумения першаснага значэння архетипа вужа у народнай мгралогч1'. Так, у традыцыйнай М1фшшччнай будове свету у выглядзе магутнага дрэва /у гарызантальнай плоскасц!/ ву» размяшчауся недзе на "перыЪерыГ' /за вадою/. Прыкладна у тых за озерах лакал¡зуецца I царства памёрщьлс.Такш чынам, архетып вужа у свццомйсц! стара-яытных лмдзей звязвауся са светам нябоячывау, а пасрздн¡кам па-М1*а ¡М1 выступала вада.

II. Важная, алэ забытая роля разглядаеыых нам« хтан¡чнщ ар-хетыпау у старажыгнай беларускай «¡фалогП часткова тлумачыць папулярнасць гэтых матывау у традыцыйнай беларускай культуры I правее¡йным мастацтве. Над актыуныи уплываы гэтнх надзвычай дау-1пх фантастычна-хтан¡чных вобразау у мнонх выпадках несвядома передавался не хрисц1янс1мя, а больш старажытныя погляды нашых продкау на природу 1 грамадства, на той /"пазамаг¡льны"/ 1 на тэты свет. Бясспрэчна, гэтакая папулярнасць абумоулена I мастац-к ш I вартасцям 1 фальвлорннх творау, у ян!х ф!гуруюць разглядаемия нам I архетыпы /аеабл ¡ва в уж 1 гадзюка, дуб — крыху меней, а зям-,ля увогуле у першапачатковым варнянце сустракаецца рэдка/. Аднак шюгчя ц1кавыя аспекты разглядаеыай нам Г теш па-ранейщаму заста-юцца па-за увагай даследчтаау.

Па тзнв дисертацш агтубл ¡каванн наступння работп: Л.Лаялатцеся дубу. ¡¿.,1993. 109 с. 7,85 ул.-вид.а. ''Й.Святло таяшпчага воп^шча. Мн.,1993.210 с. 11,2 ул.-выд.а. 3; Каму пакланял^я продяI. Мн., 1995,240 с. 15 ул.-выд.а.

; Артикулы, тез I си дакладаз?

1,Ас!лкам дуб стащь разложыстн// Голас Радз)>и. 1987. 5 снез;ня. ; 5 с. 0,3 ул.-вид.а.

2, Як{ ён, ЗмяИш дар?.// Годгц; ^ацгМмн. 1987. 21 мая, 5 с. .' 0,3 ул.-вид,а.

3, Услауленн у паданиях // Годная природам 1930. (И.с.19-21. 0,3 ул.-выд.ат •

1," Пакланекне вуши // Родная прырода,-| 19,-31:.. 0,3 ул,-

0. ' * ■ ■ ! . вид.а. .'',•■'■

5. Бобра г- вуаа V народней иРлиог 11 '/ Беап Ай'Ралгдрус ¡:. Сор,

• ■ гуман¡т. наву*. 1?80.Р5.С.П2 - Т.Т9.'. 0,8 :

6. 0 некоторых образах'традиционной народной микологии // Всесоюзная конференция "Традиции в многонациональном обществе".

иск. 1990. с.37 - 38. 0,2 ул.-выд.а.

7. Свет м'^ала^чнъгс уяуленняу // Ббсц1 Ан Беларуси Сер.гу-ман!т. навутс. 1991.Р1.С.П5 - 122.0,8 ул.-вцц.а.

8. Хтатчныя вусна-паэтычныя персанакы у паяме Я. Коласа "Новая зямля" Таз¡сн дакладау I паввдамленняу навуковай кан^э-рэнцн1, прысвечанай 109-й гадав¡не з дня нараджзння \ 85-годцзга пачатну л1таратурнай дзейнасц! Я.Коласа. Мшск.1991.с.23-25. 0,5 ул.-ввд.а. '

9. Ты, дубочан зеляненьк! // Родная природа.1992.К°9-10. с.20-25.0,8 ул.-выд.а.

10. Славянская м^елаНчная кадэль сгварвння Сусвету // : Ресц1 АН Бёларус!. Сер. гуман. навук. 1992.15-6.с.146 - 152; 0,8 ул.-выд.а.

11. Шанаванне дррвау // Культура.1993.16-7.0,6 ул.-выд.а.

12. М)лалаг ¡чныя уяуленш у свядомасц! сучасных вяскоуцау// "Тезки рэсПубл!канскай каггТ-ервнцы! "^альклор, як сродак выха-вэпня нацняналмтй свядомасц!". 1993.0,7 ул.выд.а. ..

13. Край лясоу I бароу // Роднаа слова. 1995.1(53. 0,5 ул.-

выд.а. ' - ■ " '

14. Дрпва Сусвету // Роднае слова.1995.Р4 -12. 4-ул.-выд.а.

Р Э 3 о ы э

Ненапавец Аляксей !>Пхайлав!ч. "Праблена х?ан1чнага архетипу у боларускш <Тальклоры"

На падставе *алъклорных, ртнагра^чиых, л ¡таратуршлс дрышд, а таксама пматл^н¡х матярыялау, сабраннх сам 1 м аутараи, лягледу-ютща кэран1 хтан¡иных архетыпау у беларускай нароцнай мИалорП, выдзяляюица ¡х самыя разнастайныя уласц1васц! I рисы.

У праин внкарыстанн распрапоук! яаслеччнкау роэннх наю рун--1шу, гато зало а?тару магчымасць исебакош гграанал!заваць уживан-не яямннх першавобразау у нацыянальнай вусна-паэтычнай спапчнне, параунаць ¡х з сяавянск1М1 ! баттыйскпл архетипам 1 аппавепнага плану 1 прапанаваць уласни пункт погляду на раскрытщЗ га та га духоунага зместу, як! утрышНвауся на гграцягу стагодпзяу у закра-нутых у пмсертацн! сожятах.

Паякрзсл¡ваецца, што беларуская народная м^алоЫя не уступала у плане насычэння мастацк!ы|' сродкак1, матывам!, персанажам| ы^алопям ¡ншых народау. Ацначасова адзначаецца ^акт агульнага паходжання значнай колькасц! архетыпау, як«я у ножным з народау атрнмл¡пал' уласнае разв!ццН,-у залсжнасц'1 ал сацыяльна-грамадска-га лапу, ступеш росту "капам¡чннх аиное¡н 1 г.д. Згадваецпа, што мног!я напер") 1 Янл'чк!, легенды, патент' ! абрапн, зпучанщ .з разглялаемнм! нам! вобгазаш, захоуваптща у вусна-тарттлгнай творчасц! да наиага часу.

РЕЗЮМЕ

Ненадовец Алексей Михайлович. "Проблема хтоничного архетипа в белорусском фольклора"

На основе Фольклорных, этнографических, литературных I источников, а также многочисленных материалов, собранных самим автором, исследуются корни хгоничных архетипов в белорусе ской народной микологии, выделяются их самые разнообразные черты и особенности, прослеживаются аналогии с другими народами, как с соседними, гак и с'иных континентов,

В диссертации использованы разработки исследователей самых разных направлений, Что дало автору возможность всестрронне проанализировать использование втих первообразов в националь'-ном устно-поятическом творчестве, сравнить их со славянскими и балтийскими архетипами соответствующего плана, а также пред-' дожить собственную точку зрения на раскрытие богатого духовного содержания, которое на протяжении веков удерживалось в за- •' тронутых в диссертации сюжетах.

; Подчеркивается, .что белорусская народная мифология не • уступала в плане насыщения художественными средствами, мотива-' ми, персонажами мифологиям других народов. Одновременно отме-. чается йакт общего происхождения значительной части архетипов, которые в каждом из народов получали собственное развитие, в зависимости от социально-общественного строя, степени роста ргономических отношений и т.д. Указывается, что многие поверяя и быличкн, легенды, предания и обряды сохранились в устно-поэтическом творчестве до нашего времени.

3U1UUBX

OP "Tha Protlem ai the Tarreatrial Prototype in ths Byeloruaaian Folklore" by Nenadoreta Aleiay UlkhajloTioh'S

Ûa tha baaia of folklore, ethnographie and laterary aourcaa oui 1 nurnaroua raaterlala colleoted by the author the roots of tho tarraatr J-i^ prototypes in the Byeloruasian folk aytho^ogy are invaatig&têd, the ¡aoat diverse featuraa and peculiaritiea are aelected, analogies wlth other peoplea from neighbour oouatriaa aa «ail as frorn othar oontitionvi are drawn.

The alaboratlonp of tha invoatlgatora of différant trenda hava bou , tiaed in the dissertation that made lt poagibla to the author to analyse comprehenaively the uaage og the prototypaa ia national poatic and folk arts, to compare it nith tha 31avonio and Baltic prototypes true to type and ta propose hia owa point of vie» in rerealirjg th<* rich spiritual contenta contained for agaa in tha aubjecta touchad upon la dtnaertation. '

■ It haa tesn emphaaizad that the Byelovuaaian falk mythqlogy did not < 'yiold ta tha mythologiea of o\her peoplea in the rlchneaa of meana ot art, motivea, charuotera. The faat of the coamon arigiti of the oondl-•darable part of tîjs prototypes dayelopad" by aach of 'tha people in hia ■om way dopatiding on the social syateni, the degrea of economia Mvano« haa beon at'reaae.d aimultaneoualy, It haa beerç eraphaaised thatt a lot of-.traditions, b-jlinas, legend3 and csremonlea hava suçvlïed in . ^follçlçre to thia tima.