автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.03
диссертация на тему: Проблемные вопросы взаимоотношений переселенческих деревень и казахских аулов (1867-1917 гг. на материалах Сырдарьинской области)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Проблемные вопросы взаимоотношений переселенческих деревень и казахских аулов (1867-1917 гг. на материалах Сырдарьинской области)"

РГБ УД 2 2 МАЙ 1935

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН, Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 АБАП АТЫНДАРЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба цук,ында

МЕЩЛ БАЕВ РАНИ АБЫЛАЙУЛЫ

К.ОНЫС АУДАРУШЫЛАР МЕКЕНДЕР1 МЕН КАЗАК АУЫЛДАРЫ АРАСЫНДАРЫ КАРЫМ-КАТЫНАСТАРДЬЩ 03ЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1

(1867—1917 жж. Сырдария облысы бойынша)

1. оо.о$-

Мамандык, 07.00.02)-ОТАН ТАРИХЫ

Тарих гылымдарыныц кандидаты рылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияныц

Авторефераты

Алматы, 1995

Жумыс Абай атындары Алматы мемлекегпк университетщщ Казак-стан тарнхы кафедрасынын' гуманитарльщ факультетшдс орындалды.

Рылыми жетегаш — тарих гылымынын докторы, профессор, халык агарту 1С1не енбек свдрген кызметкер КАСЫМБАЕВ Ж. К.

Ресми оппоненттер: — тарих рылымдарыныц докторы, Казахстан Рес-публикасы ¥лттык. Академиясынын, тарих жэне этнология институтыныд. бэлш медгеруш1С1 К6МЕК0В Б. Е.

— тарих рылымдарынын, кандидаты, Эл-Фараби атындагы улттык. мемлекегпк университетшщ доцент! К,¥САИНОВ К,- К-

Жетекнп уйым — К,азактын, ауыл шаруашылыры институты.. Диссертация 1995 ж. сагат

480100, Алматы каласы, Ленин дацрылы, 13 мекен-жайы бойындары Абай атындагь! Алматы мемлекегпк университетшщ жанындары К. 14.05.09 мамандандырылран кедестщ мэжшсшде вдргалады.

Диссертацнямен Абай атындары Алматы" мемлекеттж университетшщ рылыми мтапханасында танысуга болады.

Автореферат 1995 ж.

я/. С^у. ■

. таратылды.

Мамандандырылган кецестщ рылыми хатшысы, тарих гылымдарыны кандидаты

Н. Ш. ЖАМАНСАРИН

ЕНШГГ1Ц ШПЫ СИПАТТАНАСЫ

ггг. Нзэхргг кеэде, дербес !спубликада б1рт1ндеп хс жУ31не асырылып наткан, когамдык-шси ем1рге жаца багыт берген езгер1стер, эрине, гылыми зерт-зулердщ багытына эсер етпей коймайтыны сеэстэ.

Эсхресе, ултаралык каркм-катынастардыц еткенх мен буггнгч-ш бвйлвныстыратын накты зерттеулердщ рол1 мейлхнше кушеяде. ,грналдарда, газеттерде, т.б. тарихи мэселелер бойынша ортургл агыттагы зерттеулер арасында каншалыцты талас, гп1пр алысу гндеднст1 тске айналып кеттх.

Сондай "акттутцтардцц" бтиI патшалыц Ресейд|ц XIX гасыр эн XX гасырдиц басындагц аграрлыц саясаты, келшсек шаруалар-л Каэанстанга топырлатып коныстандыру арюылн демографиялы«. суалга эсер ету» халы^тыц саныныц ара-катынасына эсер ету, зылар аркылы казак жерш отарлау саясаты деу1М13ге болады.

Каэ1ргг кеэде, кауш ерекше мэн бэр!п отырган меселз келхм-вк шаруалаодыц кандай иагдайда, цашал рдзак лерпщегй кандай ггиондарда алгашкы коныстарыныц пайда бодуы, згергШкт1 азактармен ара-катынасы, номэдтардыч ээдертн тарнхи коныс-арынан ыгыстырып, оларды кургак, мал шаруашылыгына колайсыз ц^рлерге тыксырып тастау.

■ Осйлардыц барлыгы да дербестгк алган республика орнаган-ан кейж гана жан-*акты мазмуны я ты лип, жаца тыц деректер еггз^кдв кариялака бастади.

Бтздщ такырыбнмыздыц негхзг! желШ де, кааактапдыц сол ездегч ец хрг облистарыныц бгр! Сырдария еЦ1Р1НДб алгапкы эл:ысехтердгц кокис-гаЛлпрынк{, гянуяларинуц осы .РесеРдем лшактау елкеде ормн тебе бастауы.

Сырдария облысы патша ектметтнЬ} кел:мсектерд! ко1Шстян-ырудагы стратегиллыц мацызы зор аймэктардыц б1рт болды.

Турк1стан генерал-гуСсрнаторлыгыит^ басты облысы Сырдприл Ц1Р1ндегг орыс ксныс аудтсушылары мен казэктардыц агасындягы, орыс коны с аударушпарьг мен калада^ тургшщар арпсынпагы .атынастардм; специфякалык ^екиелштеггн яшн-яакты таллвп :ерсэтпей* казгтг: ксздиг! Шкекент, Кызылордя гзнс

[ет1еуд!ц бп; П1дегч топсжиникашк жор-су аттяс'ишп^оз-;ер5стер11иц-кп!?етт1л!ктер1ц, тасОД декогтафислык кубылые???-1ЬЩ |убЯ'Л9Р1Н, КЧВ1КСеКТС-.'Я1 ТОПДОЗТЫП Н01!Ь!СТаКДЫГУДИ$ !!лг!?-•I юйсаттарын т¥с!ну.к«ий. . 1/ л;,' .' •

-г -

Сондыктан-да осы такырылты тацпал алу, осы проблеианы бн> аспект!ге сай тадцау - коныс аудацувипаоды орналастыру, олардиц жергШктх казактармен, кале тургывдарымен байланыс-твду - тек гылши ыэселе болу дан калып, свяеи деыогсафиялык щоблеыаласга айналш оть.. _.. >

КНне, б1э;иц гпктрнйэше такырыптын гылыы жагынан да , . практикалшс жагынан да басты езектШгг осывда деп ойлаймыэ.

Мэ се^щи^ех^тел^^щ-ей^: Сырдария облысына келтисек " ыужыктарды коныстшщыру жене олардыц элеуметтис-экономикалык жагдайлары, казак ауыдцарымен, калаларыен байланыстарн гвцы гище ыеселелер еэ тарихнамасын XIX гасырдыц ек1ш! жартысык алады.

1917 жылга дейшгх осы деректердщ ипхнде Туркгстан в спае байлаиысты зерттеу жуыыстарыныц квпппигь патша вкгмет конис аудару саясаты, патша вкхметШц тддесхне сай нсг де жазылган. Отарлау саясатьшыц тугаи максаты едшлмайды. Со каранастан елкенх ыекендеген жергШкт1 тургывдар, олардыц кастптершщ ткрлер1, шл жене жер шаруашылыгы, турныс-салтч вдет-гурыптары, т.б", юшнде.багаяы маглуматтарды Н.Н.Гродек Ы.Д.Михайлов, П.П.Румянцев ецбектерхнен кездестхремхз.*

Осы авторлардыц ецбектер1нде Сырдария облысын ыекеадеге» жергШкт1 т)ПРгывдардиц/казактардыч - Ы.Г./ шаруошлык турш т1рш1Л1Ктер1, халкыныц саны, алеумет-Чк курамы, т.б. яан-жа1 ашып керсет1лед1.

Ал, патша екхметшщ казак даласын отарлауы, орыс келх!

сектерш коныставдыру жзке оиыц нэтижелерх тец1рег!нде бхри ецбектер жарык кердь Б1рак, бул ецбектердщ кепшШг1нде патша екшетшщ отарлау саясаты астма калган казак даЬасы капиталист!» укладтыц белНлерхн алып келдх, батыстыц чаден т1 евдт, оцу-агарту дашды, отырыкшылыкка кете бастады деге кезкарастарды ЖИ1-Ж1П кездес^ремхз.

I. Гродеков ii.il. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинекой обла - Ташкент, 1893: Михайлов Ы.Д. О Сырдаринских киргизах. // Неделя. - 1866. - » 3; румянцев п.П. Киргизский наро; в прошлом и настоящем. - СПб., 1910;

Ыундай зерттеулерд1ц катарьгна Н.А.Динтельштедт, Н.Веселов-ский, д.С.Миддендорф, В.Вощинин ецбектергн жаткыэуга болады.*

Бул авторлардыц ечбектершде казак даласынын тткелей отзр-га айнала бастаганы явнтнде, патша ек}мэт1нщ отарлау саясаты-ныч басты максат-мудделер i, багыттары, барысы, натижелерг ашш керсетхлмейдг.

Дэл1рек айтсак, коныс аударушылар жергШктх халыкка жер шаруашылыгында тем1р сока пайдалануды, мал шаруашылыгында жен-шоп дайындау, жаца кэс1пкерлхк турлерхн Уйрету, т.б. секхлдг иацалык алып келдК

Казак даласы орыс мужыктары келмесе жабайы куй1нде кала берер efli, бул елкеге-коныс аударушылардыц кеду плен улкен оэге-picTep болды деген устем тап екглдер^ц квзкарастары чургысын-да жазылган.

Ендхг! жерда коныс аудару саясатьша байланысты жарык кврген ецбоктердщ imiitf.e, патша екгметжщ отарлау саясатын бхршама тлцшк тургысынан ашып кврсетуге тырыскан эерттеулердтц де бол-гандыгын атап втуimis керек.

byл ецбектерде канша жерден коныс аудару саясатынъщ кенаплш-Tepi, кател}ктер1, т.б. ашып керсетглд! дегенмен де, ол автор-лар да жерг1лгкт1 тургындврга жаны ашыпты, ьолар ymiH шындык жолын^а nypecinii яеп айта алмайкыэ;

Мысалы, A.A.Комаров, Т.Седельников ецбектерхнде коныс аудару твЦ1рег!нде *iieptain отытзган жугенс1эд™тер, паракорлык, кемлекеттгй акааны талан-таражга салу, казактардыц жерлерш коныс аудару корларына ерткс тэ тартып алу, огмян-тогайлярдыц жвн-жосыкскз Kecijyi, т.б. айтылады.^

1. Дингелыптедт П.А. Мирная политика и беэкровная запоевания /'Туркестан 1Ш4-18Шгт./. //Северный Вестник. - 1692.- * 6; Веселовсккй Н. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае,- СПб., 1Ь94; Мидпвкпогф А.Ф. Экспедиция для исследования сельскохозяйственных условий русского Туркестана. //Известия РГО.1.14.—ВыпЛ-СПб., I07S; Вощинин В. Очерки нового Туркестана /Свет и тени гусскоР колонизация.

- СПб., 1914; *

2. Комаров A.A. Правда о переселенческом деле. - СМ., 1913; Седельниясп Т. 1.>;)гьбя за яемлп п киргизской ст^пи.- СПб., 1907;

Сырдария облысындагы коныс аударушыдарды варге орналастыру-да гург1з1лген ic-шаралар, коныс аудасу яумысыныц ыаксаты, кел1мсектердЬ{ ejyii мекевдерШц сальщуы, иергШкт1 тургывдар-ыенарядагы келхс1М-шарт т.б. байланысты кунды тто-деректерд! А.А.Кауфыан, И.И.Гейер ебектер1нен квз жетк^зещв.

Сырдария облысынщ табигат жагдайы, кекендеген халыктар-га сипаттаыа, олардцц шаруашылыгы, саны, oi^-агарту ici, дхии наныадары, оавод-фабрихалар, седда-саттык т.б. жэщнде иоЛ ыаглуыаттарды 1886-1913 гылдар аралыгында ларык керген "Обзор Сыр-Дарьинской области", "Материалы для статистики Сыр-Дарьин-ской области", т.б. т*п-деректерден квэдест1рем1а.^

Бул тУп-деректзрдщ ыацыздылыгы сонда; мунда халыктыц есу децгей!, иал eeefii, eriH tycïmî, касторындар, orçy-орындар. ыекекелер; д:ни мекемелер сацдары кэрсет1лген.

Сырдария облысындагы калалардац сыту тарихы, ондагы 8Kiu-шглтк иекекелер саны, деыалыс саяяайлары, дансаулызс сактау орындары, кала тургындарыныц алеуыеттж куракы, кэсхпорындар сани, карны ыелшерi, т.б. кептеген багалы туп-деректерд} А.Ы.Доброшслов ецбеНнен байадймыз.^

Бул автордыц е^багшен совдай-ак коше еударушлйрдьщ срналасуы, ольрдыц Kaci6i, кураыы, айырбас сауда-саттык jsshïh-де газылган деректерд! кездестхруге болада.

1917 жылгы Казан тэцкерШне дей!нг1 варык керген ецбэк-тердЬ{ кепшШгтне тан ортак белг! - nàisa екшатх казак дала-сш! отерлаган вок, бос яаткан игр дар д! игерген, шдениет алып келдь адеуыетт^-оконовикалык вршшешш ûsrepicTep егачздь

1. Кауфман А.К. К вопросу о русской колонизации Туркестанского края. - СПб., 1903; сонда., Переселение и колонизация.-СПб., 1905;сонда., Материалы по вопросу о организаций работ по образованию переселенческих участков в степных областях.•

- CÎ16., 1906; сонда., Вопросы;переселения.// Образование.-IS00.-1? 6; Гейер И.И. Крестянская колонизация Сыр-Даръинсхой • области. - Ташкент. 1912; сонда., Голод и колонизация Сыр-Дарьинской области в 1891 г.- Ташкент. 1906.

2. Обзор Сыр-Дарьинской области за 1686 год^- Ташкент.1886: Материалы для статистики Сырь-Даринской области /1891-1907гг/

- Ташкент, 1908,

3. Доброшслоа A.U. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинсн, ' Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чишсент, - Ташкент, 1912.

Ах, коше аударуиылзр мая казак аукддары арасшщагы карыы-Йатынас, герг1лЬст1 халшека васалган "суркия тзахрибедер", япш, олащвв| сухани ган-дткиес1на жйсалган иабуыл, "срыставдыоу", М31»г1гртт1к*.т.б. жэнхвдегх откго даселелер кврастырылмайды.

Жогарэда айгалган изееяехер аашнде ттп-деректер 1917 амлга Казан тсщкер1с1кен кеЙ1Н зварык каргея ецбзвтерде тпхкаса айтаяя бастэды.

20-30 яияваса агарнк неоген зерттеухе^дщ хвшШггпдг Сыт>-дария облысыныц шаруашлык шеехежш, когевдык дгщ/ы, саясл ' Курша/сы т.С. байланысты кеселе.тер яарастнрылган.

Г.Тоггеноа, С,В.Асфевдияров, А. Рязанов, В.В.Бартольд,

H.Н.Еенчужнияов, С.Швецов, т.б. юфеятергаде кунды маглрштгар барзыяык.*

- Атап айтканда, казак аукткны^ иачунцдвгы отапамдкк хээпйс-терд! таддау, велЫсек варуалардьщ жагдаРлн егхд керсету, казак даласы тшн болтан кактыгнетвр, жергШятх халшпыч яэне сокыс аудярушылардыц шаруашшдтарына сапаттаха беру, ковне ауда^у саясатыныц шгу себеотерх.бзтыаг агане нэяшеларгнв токталыа кету аеявеевд!.

Паста екгмет1н!ц отарлчу саясата нэнщде еЯтканда П.Г.Галуго-ныц пртьщда калган пол муралгры тецхрехчнде айрыкка айтыл яетуЬ;^ керек.^

Ол артывда кунзы-кунды ецбектер каддырды. Онщ мол курадаг^и оки отырып, патиа экшзтшп; отардау саясатынич кандяй жолдаркэн вузеге асырнлганы, казак яерлерж тартда аду калай жгрНзглген!, жерНлкт! тургынпар ыен коннс аудоруиылар арзеющагы карым-катынастар, келхысехтегдщ **генс13Д1ктер1, кэруяы кактыгыстар, келЬгсектещи карукан камтамасыз ету.т.б.багалы ыагяргаттарга кеэ болахыэ.

I. Тогжанов Г. Казахский колониальный аул.-Ы.,1934; Асфеняяяров С.В. История Казах става ./С древне йирте времен . -Т. I. -А. -11., 1Ь; Рязанов А.Псоялое Каи-Орды /Ак-Мечеть/ //Советапя Киргизия.-Оренбург, 1925.-?5-6; Бартольл В.В. Истсркя фркестяич.-Тайхент,1922;2еичузяп;коз на Восток.-Л.» 13117; Швецов С. К&захгЕоа хозяйстзо п естественно-истот'ячэсккх и бигзн внх условиях.-Л.,1925;

2. Гагузо П.Г. Вооружение русская п^ос^лешкя з СгзднгЯ АзяП \/исторические очерки/.-Ташс?нт,1^Г0;еонгл., Туркестан - кс.-аттл. /Очерк истэтаи Туркестана от зяэое«г:|гая русекгаи до рспс.'-г'^а 1917г.-Тракант, 1930; сондп., Агсявннэ откезання на яг* Казахгтзд:я.-Алмл-Ата,19(Й; ;ссн.гл.,- Сиплаяьнао отмяс!мл -'. казахском рдзя и »тезио .лпэяхети« в тчгге

- б -

40-50 жшдары жарык иерген зерттеулердпц кепшШгпзде тарихи проблемалардыц зкономикалык мэселелеркен б{ртутас бай-ланыстылыгын ашып.керсету иагы басымдау'болып келед!. Соншен ' 6ipre ксныс аудару саясатыньщ максатын ащу, step мэселес!не талдау жасау, ауылдыц экеномикалык ерекшел1ктер1не токталу жене оныц саяси ахуалга каншалыкты веер еткенд1Г1не сипаттаый беру иагы байкалады. Мундай ецбектерге А.Г.Федоров, 0.А.Ваганов, С.А.Нейштадт, Е.Б.Бекмаханов, А.Б.Турсынбаев, Х.Аргынбаев зерттеулер1 жатады, былыми жумысыыызда аграолык проблвмаларга байланыеты тселел Б.С.СУлейменов, Л.Ы.буезова, С.О.Сувдет-ов. А.Е.Ьреноп, В.й.Шахматовтыц таги да басщ авторлардыц ецбектер:нен кеэдест1рем13.^

Бул авторлардьц ечбектергвде нег1Э1нен аграрлык мэселелер-дin жалпы даму зацпылыктары, коные аударушылардыц XIX гасырдыц eKÍHmi яартысында вердх игере бастауы жэне казак когамындагы жерге Сайланысты проблемалык меселелер кетерхлген.

Царастырып отырган такырыбьшызга мазмуны жагынан мейлхнше sai гакын зерттеулердщ илщде накты ецбектер катарьща А.И.Гинзбург, А.Геллер, В.С.Черников, С.Шурызбаевтыц зерттеу жумыстары

1. Федоров А.Г. Казахстан колония царизма в конце Х1Х-нач.ХХвв.

- Алыаты, 1941; Ваганов O.A. Царизм и казахское байство /1906-1914гг/, //Вопросы историй.'- 194?.- № 5;. Нейштадт С.А, К вопросу об экономике колониального Казахстана //Известия Ail КазССР. Серия экономическая.- Вып.I.-1949; Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к Россий.- Ы., 1957; Турсынбаев А.Б. Из истории крестьянского переселения в Казахстан.- Алма-Ата, 1950; Аргынбаев Х.А. Историко-культурные связи русского и казахского народов и их влияние на материальную культуру казахов в середине XIX и начале XX веков.//Труды института истории, археологии и этнографий.- Т.б.-Алма-Ата, 1959.

2. Оулейыенов B.C. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети Х1Х-нач.ХХ в.- Алма-Ата, 1963; Ауезова Л.И. К вопросу о переселении крестьян и их роль в развитии земледелия

в Казахстане-в 70-90 гг. //Известия АН.КазССР.- Сер.ист,-ВыпЛ. 1958; сонда., Развитие земледелия в Казахстане во 2-ой половине XIX в, Автореферат дцсс...канд.ист,наук-

- Алма-Ата, I960; Сундетов С.О. О геьезисе капитализма -в сельском хозяйстве Казахстане. -'Алматы, $970; Еренов А.Е. очерки по истории феодальных отношении у казахов. - Алыаты, 1964.

жатады.

Алгашкы eici автордыц ецбектер5нде коныс аудару саясатн жалпы Казакстан вэке Туркгстан бойынаа алып карастырылган. Соцгы автордыц ецбеН Сьгрдария облысына байланысты болганмен де, бул елкедегч революциялык жэне когамдык ой-сонаньл; калыптасуы-на байланысты мэселолер карастырылып, автохондык жэне келтмсек шаруалар ара-катынасы карастырылмаган. Казак ауыльшыц кала-лармен байланыстылыгы, казактардыц жер шаруашылыгыныц дамуы коныс аударуга байланысты демографнялык ахуалдш} osropicHe ушрау'ы, коныс аударушылардыц мекендерь турмыс-жаИы, т.б. мэселелерд: Й.ЦДаскмбаев, Н.В.Алексеенко, Л.П.бомчен^о, Р.Таштемханова, ЭДожоков ецбектерпюн кездест1рем1э.

Тарю: гылышниц дикторы, профессор К.Ц.Касымбаевтыц зерттеулершде казак ауылдарыныц отырыкшылыкка кешу Msce.ieci, казак. ауылдариньщ калалармен арадагы карим-катинасы тагихи даму тургысынан алып керсе.т1лген.

1. Гинзбург А.И. Переселенческий вопрос ,п Туркебтпне: Азтогеф. дисс...канд.ист.наук.- Ташкент, I9S6; Геллер А. Переселенческая' политика, царизма и колонизация Казахстана в XX веке. Автореф.дисс...канд.ист.наук.- Ы., 1964; Черников"B.C.

. . Крестьянская колонизация Севегного'Казахстана в котле XIX-нзчале XX века и ее ссцмльнс-эконо»'ические последствия; Автореф. дис...канд.ист;наук.- 1966; ¿¡аурызбаез С. Революционное-и национально-освободительное движение трудящихся Сыр-Дарьинский области в начале XX века: Автореф, дисс...канд.нзук,- Алматы, 1967.

2. Каскмбаев ИД- Города Восточного Казахстана в 1661-1977гг. /социально-экономический аспект/ - Алма-Ата, 1990; сонда., Переход джатакоэ /отходников/ к оседлости как фактор расширения аграрного рынка в Казахстане /вт.пол.Х1Хв/. //Аграрный рынок в его историческом развитой.- М.,199I;

. сонда., О роли отходничества а расширении рынка наемного труда в Казахстане //вт.пол.Х1Хв/. -//Взаимосвязи города и деревни в историческом развития..- М., I9G9; Алексеенко Н.В.

"Население дореволюционного Казахстана: численность, разме-

поселения в Туркестансяо» крае в Koiais ИХ-начале хх- века /Социально-экономический аспект/,. " Ташкент, 19оЗ; Таштемханова P.M. llepeci изаческая деревня и ее взаимосвязи с казахским аулом по второй половине XIX-начэле XX века /на материалах Семипалатинской области/ Автософ.дисс... канд.ист.наук. - Алыпты, IS94; !\о*чгоп 0. Сырдигия обчыеы-ныц олеуыетттк-зконокикалык дамуы /1667-1914жя./ Автореферат. - Алыаты; ISS4.

Таоих гыльощарыныц кандидаты Р.Таптеюсановашц ецбагх . баска регионга арнадганиен, пролеиалшс таддау ыейлппав какьш кагыс аудандарда геергппктх халы к пен ¿ел1исек таруалар арасш-дагы СаЯланысты зерттеу тв*1ркбес1 613 тшхн, дал грек айтканда оси географиялык ецхрдегт айшдцалган 'мэселэлердх садастыра таддауда ыацыздыекевд1Н тусннктх. '

Ал, ек1ш1 автордыц зерттеу хнде йхрдария облысынцц елеу-исттхк-эконоиикалкк жалпы дацу- заццшшктарц талкыланып, б!здщ •гашсибьашзга байланысты дзселелер тыс калган. Патаа вкЬззт}-нщ старлау саясати, коныс аударудиц т*пк1 иаксатын ашп карсету, деуографиялик ахуалдыц пшелен1су1 ч сини кезкдрас-•гагы зерттеулвр 80-90 гылдарц аралыгыеда гагет-журнал беттер-1Нде вих-яих зкарык кере бастады.^

Патпа екшетшщ Сирдария обдысиндагы отарлау саясс-шна байланысты тарнхнаыаиызды сипаттай кело ыынадай кортяцдн яасауы-кызга болады. ' . "; .

Отарлау саярагми, коныс аудару ызселес иге байланисты XIX гасырдщ соцги ширегх кен XX гасырдыц барысыцда кептеген зерттеу жуки стары, гыльши ецбектер жарык кердк

Б1рак, _ сол ечбектердщ кепа1Л1Г1НдеС1 козка астар,. тУС1н!к-тер патша вкиевтгащ ытддесхне сай аазылган. Ал, 191? гылгй Казан тоцкер1с:нен кeйiн карык церген ецбектерде казак даяасы-

алеукеттхк-эконошжалык жагдавы,-, конке дударудылардыч ; - " турше-тхрахлхгх, т.б. иэселелер жал^а* сипатта вазыладн.

Т1келей, Сирдария облысин патаа екпютшщ'отарлау саяеаты, коше аударудыц ыаксаты, казак оуылдары иэн коныс вударушлар арасындаги баЙланиска катысти жан-жакти зерттелген ецбек аок деу1мхзге болады. ' - .

Сцрдарая облысына коныс аударушыларды орналастиру аркыды бул влкеш отарлау саясатын ашып пврсету. Соншан бйрге, Сьгрдария сблысы^дагы коныс аударусылар ыекендерх йен казак цуыддары -

I. Оиарбеков Т. Койгелдиев Ц. Цазакстан тогыз зеолдыц торабында. //Егигенд1 И^закстан.- 1992,- 28-31 казан; Кусайынов К- К- ! Ресей икпериясы жэне отар едцер. // Казак тарихн.- 1993.» I; Асылбецоз 11., Эбжанов X. Казакставдагы декографиялык процесс тарихы иен актахушктар. // Казакстаи иектебх,- -1591,- £ 5; Эстов С. Казакстацда коныставдыру капай в*рпз1лд1. // Казак эдебиетх,- 1990.- 30 кэкек. .

арасывдвгы карыи-катынаатарга сипаттама беру, Осы жаллы максаттарга сай такырыбымыэга байланысты томендег| мтндеттер-д! 1ске всыру карастырылды:

-Сырдария облысын отарлау саясатын иемлекеттхк отарлау саясатыыен байлашстыра карау. Отарлау саясатышц шыгу себеп-тер1н, оныц максатын яэне нэтижелер1н ашыл кэрсету.

'. - Коныс аударушылар мен жерг}лшт1 тургындар арасындагы ёлеунеттхк-эконоыикалык карым-катынастарга токтау.

- Патша.ек1иет1нщ каэактардщ жерлерЫ тартып ала бастаун-на карсы наразылыктарга, бас кетерулер, карулы кактыгЫстарга бага-беру.

■ - Коныс аударушылар мекендерг ки казак ауылдары арасындагы шаруьшылык т*рлер;н таддап я1ктеу. -

- Коныс аударушылар мекендерх мен казак ауылдарьшыц тургын-дарыныц есу децгейЫ салыстырмалы турде шшп кэрсету.

- Сыддария облысындагы коныс аудару саясатын бугшг! тацда-гы ем!рмен байланыстырып карау.

Алга койылган мхндетт! терецдей шащу казак когашныц дацуы ыен езгеру1Нщ децгей 1н айыруга ыумк ¿щик бесед i, ал бул мумкхндхк мемлекеттхк бял!кт1Ч белг!лер1 мен кыэметх жайлы тужчрымдарды аныктауга кемектеседь Элеумэпчк-саяси институт-тар жэне патшалык Ресейдщ Х1Х-ХХ гг. басындагы казак дзласы-ыен-катынасындагы эавдылыкты керсетед1. .

Зе2тт§^а1ц_гыда5И^яуадыры: Бер1лген жумыста Сырдария облысына коныс аударушыларды орналастыру аркклы казак жерш отарлауга байланысты ыэселе алгаш рет жинзктала эерттел1п отьго.

- эерттеу барыеьщда патша екплетЬпц моилекетттк децгейдо-' г! отарлау саясатын бУгЫгт уакыт.талабына •. сай.'тарихи гылыми'яагдайда кан-жактЫ апып корсетуге арскет жасаялы.

,. -.коныс вудару'-саясатк'отарлау свясатынйц жалгасы ретЬаде журНзхлгенше тУП-деректот? нег;з1нде жан-жакты сипаттама

берхдпь ' '

Сырдария облысьц!ыц уьеадершлсг1 коныс лудягуаыллр иен жергШкт! тургындардыц ухемоггя'Гиялык »згдаЯлорын салысткрма-лы турде сын ко эбен,. гшмми -т^лляу жасауга кпглм жпсалды.

. Ватта окхыв'гМ.Н отаряяу .сяяаа 1 'аяви когсету * пркылы ,'оныЦ казак халкыныц о^пртндегд, кмпцс^з »и(старый жацят! карас тургысында корсету кэкс»?к коЯклды.:

- Соныыен 6ipre казак ауылында, коныс аударушштр мекен-дершде коне калаларда болган элеуыетт{к озгер1стерге сын ке>збен бага Серхдди

- Отарлау саясатьша байланысты ХУШ-Х1Х гг. eidip сурген акын-жыршылардыц олец-шрлары еэ оршдарш:ен пайдаланылып, оливга талдау васалды.

- Шет мемлекеттерде турып жаткан, казак халкинш( тарихы-k'i баИланысти зерттеу жумыстарын жургШп яурген шетелдп;, зорттсуаглермен сол ивмл'екеттердег: казак тарихшыларынш( -^цбектершщ кундылыгы жен1нде бага берхлдь

- Б','л жукиста туцгыш пет бурын жарияланбаган архив дерек-Tepi ipiKTOflin алынып, олардыц кундылыгы айкындалды. Олар гылыыи айналыыга туцгыш рет ту с in отыр.

- Патша екгкзтЬпч Сырдария облысындага отарлау саясаты-ныц.басти багиттарын елкенщ даму ерекшел1ктер1н? сай айкындау ;£эзделд1.

fi'd£££2I£ffii2i2l'£iJ!6!2fi25°Цазакстан Республик сынщ твуелсхздхк алуына байланысты елде демократия орнап, опге идеологиедан арылып, халкышздыц тел тарихии кацапа кезкараста ;sasy колга алына бастаган шакта "актаодак" 6ei :epin яан-хактн ааып кэрсету тарихи прйнципке, сыншыл таддауга суйенедх.

Аушевы" яаэу барысында елке тарихына байланысты соцгы жыл-дари карияланган теориялык тукырыидарды камтуга тирыстык.

Тарихи салыстырна ад!стер1Н п&.долана отщып, такьгрибышэ-га байланысты 1 катерхлген ыаселелердт талкклау барыссыцда елпиздщ тарихындагы айкындалган ойларди багцтка алуга уытил-дак.

Сонимеи б.трге автор зерттеу яуыысш 6ip гана коз кар ас тургнсыэда зга зил коймай, оныц кэн-глагынасана нуксан келт^р-'..¡rji:, тарихи жан-аактылык тургисында ешп корсетуге арекехте-

НСДЬ

!.\аоакстан тарихшыларьшиц обьектиатх тУрде жазылган кувды иарттеулзр!Н басшнлыкка ала отырып жушс вург:31лд1.

зерттеу иушсы

XIX гасырдыц ортасы мен XX гасырдщ алгашкы Еирег1ндег1 /1917 иилга дейгл/ Сырдария облысын крмтиды,

Гылыыи иумысышздьщ зерттеду уакыты 1867-1868 яылдардагы экЬслШк баскару реформасынан басталып, 191? яылгы Улы Казан

течкергсх карсацындагн. окигалармен ая^талалы . Тгкзлой жумысымызлы 1896-1909 жылларлагы цоныс ауларулын цортынды-лары Семей,Жэт1су,Орал облыстарымен салыстырмалы турде ал-ынган.Кейбхр жаглайларла салыстыумалы тужырым жасау ыа({-сатында бурын Казак жер1 есептелген,осы кунлерг бзбекстан Республикасыныц территориясьшд«гы Ташкент уьезх.Эмудария уьезг т.б жайлы леректэрд1 цатар берхп отируга тура келль

Сырларкя облысынлагы отарлау саяоатын агаып кврсетуле оныц мацызы ерэкгае. Зерттеу яумысы 1868-1917 жыллар пра-лыгынлага Сырдария облысынлагы отарлау саясатыньщ твнхрэгхн-дегг оцигаларлы агоып корсетуге комектесэлЬ

: йумысты жазу барысынла 613

Республика Улттыц Мчмлвкэттгк кЬ'агтхадасыпин сирек кгтатгар Коры бел1м1нле,Казахстан Республикасы Орталык Мэмлекеттхк Архив норынла,сонлай-ак Ташкент цаласьшлагы Элхшзр Науаи атынлагы Орталыц кгсппханасыныц сирзк кхтаптар белхм1,0э-бэкстан Республикчсы Орталы^ Мемлекетт1к Архив кооынла болып жумыс хстеп цайтты!<. Осы жгрлзрдэгг Сырдария облы-сына катысты туп-леректерлх шамамыз келгеншэ толык карэп шыгып, оларлы гылыми жумысыыызлы жазу бафысьшла пайлалзнып

0ТЫРЛ1Щ.

Архив цуяаттары мазмуним.ащуга женэ тэооиялык тужырымлар жасауга мумкгнлп: беретЬ) басты вэрэк болып табылалц .

Казахстан Республикасы Орталы^ Мемлекеттп; Архив цоры-нан Сырлария облысыньщ уьезл1к ^оныс аулару басцармаларыныи «умыстарына баПланысты туп-лэроктер к;яраллы: Эулиеата 'уьбз1 баок;аомасы -184 цор,28б кор.Шымкэнт уьсах баскармясы -58 цо«,454-кор,Перовск уь2э1 бас^армасы-232 цор, 186-чор,Квэалы уь«э1 баскариасы - 267 ^оо, 200 н;оо.

'Сондяй-вц,Сырлария облы'сты!? цоныс аулацу басцармасичыч б8л1мшэлер1нхч хс-кагазларын.завод-^абрикаларлыч ашыла бас-таулары,почта-телеграф, т.б 106-ти,432-гаы цорлврлан Шымкентте Иванов пен Савинков завод-^пбрикалярынын пшылуы,410-ты цорлач цоныо аудаоушылар уицн каржылаП комек беретхн уйымннц *умысы, ацталай кемек. т:б женхнло жаэылган Гс-кагпздчолан мол ь*а-гулматтар а ламыз" . Озбекстам Мемлекоттхк Аихивхндэ 61 .-или мцнры&миэга -байланыстн коптеген туп-деиектерд: кездгст1ром1з.

Цундагы 1с-кагаЕдардан Сырдария облыстьн; коше аудару бас-кармаласиныч' коныс аударушларды жерге о^наластыру, орыс елд1-мекендерш!Ц хал-жагдаЙи, ак 1МШГЛ1К баскару вуйелер!, • коные аударушылардыц жергШктх туогынднрмен арадагы карыа-катынастары, мал шаруашлыгы мен егдн шаруаиылыгы,. т.б. . байланысты туп-деректерд: окып б ¡дуге болады. Атап айткпнда, 269-Ш1 корда Сырдария облысындагы халыктыц ориаласуы, ег!с-т1к иердщ келемт, дэнд! дакылдврдыц яэне мал бастацынкн еса-61, астьктыц сыгыздылыгы, т.б. жашнде 1с-кагаздаргинактал-ган.

1-ш кор Туркестан генерал- губернаторл^гында сальшган еавод-фабрикалардыц, усак кэс1порындардац, мастерскойлар, т.б. туп-деректер топтастырылган. иондай-ац, Сырдария облисы; Оулиеата уьезх, Мерко кыстагыныц тургындарыныч коные оудару-сыларыен арадагы келхсЫ-шарттары, кел^исектердхц калга вер алулары, т.б. 1с-кагаэдар т1ркелген.

16-к.ордиц 1с-кагаздарында 1906 жылы курылган Сырдария облысындагы вер С&лу корыныч мушетары, коные аударушлар елд1-ыекендершп; есебь т.б. керсетиген.

17-коо. Сырдария облыстыц баскарыа бвлтцде^ппц кортынды есептерь Буп кордац ыацыэдылыгы сонда, ыунда орнс и елд!-иекендерипц туршс-т^пШН, нерге орналастыру, сулавдыру аушастары, ауыл варуаЕылыгында шкта осхру, бал арасын кебе! ту, т.б. кунды-кунды туп-деректерд паПдаландык.

Еогарыдагы аталган архив иорларыныц туп-деректер}ьган катар, гылыш! вушсьшызды вазу барысында XIX гасирдыц еп1ш1 гартысы иен XX гасирдщ басында жарык керген деректерд! до пайдаланганышзды айтш кеткен!шз еон.

Сондай б1р кунды деректердощ каТарына "Влияние колонизации на киргизское хозяйство" деген, Орталык Жер Бэлу. Баскару сыныц басшылыгыыен шгып турган ецбект: атауга'болады.

Соньшен б1рге "Обзор- Сыр-Дарьинской области/1Б8б-191^я/ "Туркестанский сборник", "Военный сборник", "Вопроси колони: ции", "Цатериалы по киргизскому землепользованию", сек1лд! арнайы нурналдар кен гылыыи юшактарда варияланган деректер де карастырып отырган такырыбыыыз тоцхрегтнде., шындыккд, 4 ки катка ветуда дэледденген тушрыыдар пасауга ИУЫК1ВД1К бергевдхгл! атап ету1ы1э керек.

¡fegTTey^i^ngMтекалщ_мэн!: Диссертациям^ теориялык ой-тужырвддары, сарапталган ыэлшеттерд! аэнв гшшыи вумыскп байлашсты баспасээ беттер}дао ларыц нэрген шкадалар казак халкыныц тарнхына байланысты жацаша кезкарастардыц, tycíhík-тердтц калыптасуына улкен кемек бередх деп ойлайыыэ.

Соныиен 6iprs, казак герхнде алауыздык тудырып, халкь&ыз-дыц еткен тарихын бурмалап нерсетуге тьгрисып яурген арам пигнл-дагы когам кайраткерлерхне карсы yriT-насихат *yiucTm:uim лоне яогаргы оку орындарыныц жалпы теориялык арнайы курстарында пайдалацуга болады.

. Осыларкен tíipre, "орта мектептерде, арнаулы мектептерде/ влкетану сабактаркна пайдаланып, олкетану ыуражайлагкндагы туп-деректердх толыктыруга болады.

Диссертациялык, жуиыстыц,capanтан вту}; гылыми жукысты жазу барысында мврзщахк басылыцдарда гыльши такырыбымызга "байланысты ыакалалар жарык кердь АтаП айтканда, Абай атын-дагн Меылекетт1Х унизерситеттщ гылыми яинамагында 3 канала, "Г.^лкн'* яурналыныц бетЬде! какала, Орталык мугалхмдер б1я'т~ íh жэтглдгру институтыныц жинагында 2 макала варык керд1.

. Булардач барлыгы да яатша вк}кет1нгц отарлау саясатьиа, казак даласына орыс. музшктарын коныставдыруга байланысты жарык кврген какалалар.

Диссертациялык зерттеудп; Heriarí тужырывдары жайлы Абай атыадагы Алыаты Ысмлекетмк университетшхц .профессорларц мен ыугалшдер1, аспиранттары, 1зденуи1лердщ гылыми-теория-лык конференциясында яэне Орталык кугал1ыдер бхл|1пн кетхл-дгёу институтшдагы аткен республииалык, халыкаралык гылыиа-тэяхрибел1К конференцияларда Саяняадды. Сонымен 6ipre, бул баяндамалар тезистер турхндв жарык кврд1. Абай атындагы Алматы UesúeKeTTijc университет i ,-гуыанитарлык факультеттер1-н!н Каз&кстан тарихы кафедрасызда талкыланып,» ыакулданды. Кандидаттык сынактар толык тапсырылды. Атап айтканда: арнайы курс, агылвын тхлх, философия, ^информатика пэндершен кандидаттык сынактар тапсырылды : . Орталык кепшлгк кгтапхакяда, {(язакстан Республикасы ..

- Орталык Цеалекёттхк АрхивЬ'.ен .бзбекстан ¿»емлекетттк Орталык-;

. Архив!... торларынан гылы?4и такырылка: байланысты туп-дегехт"?\ жиналды. 'г .

¿иссеЕтацияныу_Кд>ШшШ: Гылыш жуыыс кхр1спеден, ек! ■ тараудан жене кортындадан турады. Жумыстыц соцында пайдалан-ган эдебиеттер т1з1м1 келт1р1лген.

ЕЦБЕКПН. НЕГ13Г1 ИАЗШЫ..

К1р1спеден зерттелш отырган ыэселенгц озектШНне яан-жакты сипаттама берШп, зерттелу децгейше терец талдау жасалды. Оныц максаты мен мЬздеттерг аныкталып, практик алы к мацыэдылыгы мен хронологиялык ыежелер: нег$зделд1. Деректерге сипаттамалар берШп, ечбектщ гылыш жацалыгы керсет1лД1.

- "Сьгрдария облысына колыс аударушыларды орналастыру ~ патпа екшет1шц отарлау саясатыныч'лалгасы",-елкеге келшсектерд: коныстандырудыц ыаксаты, себептер! жане олардыц алгашкы турак-жайлары, шаруашылыгыныц калыптасуы тагь баска мэселелер караст'ырылады.

Казак даласын отарлау та кезецге белш карауыиызга болады: б!р}нш1 - Х1У/гасырдан басталган еркхн, адаыдар /казактар/ немесе кашкывдар ыен боскындар иургхзген отарлау; ек!НШ1 -ХУЛ гасырда басталган сауда енеркэсш ыудцесг увпн жург1э:1л-ген зскери-дК1МШ1Л1К отарлау; чшгнш! XIX гасыр,_ыц соцы ыен ' XX гасырдыц басында басталган коше аудару аркылы отарлау;

Б13 диссёртациялык жумысышзды жазу барысында патша ек1ые' Н1ц отарлау саясатыныц б1р багыты - коныс аудару аркылы аграрлык-отарлауды жУзеге асырганын ашып кэрсетуге тырыстык.

Автор Сырдария облысына коныс аударушыларды орналастыру-ды терт кезецге белш карастырады: бipiнmi кезец - /1867-189 бул уакыт аралыгывда ек1мет тарапынан коныс аударуга дурыс кецгл белшген жок. Патша 0к:мет1 тегш жумыс кушШц шыгыск агыла бастауына карсы болды. Бул устеы тап ектлдерЬпц ыуддес1не орай хстелген шара едт. 1861 вылгы 19 акпандагы. атышулы жарлыктан кейхн жерс13 мужыктардыц кунарлы яер тздел иеткер! аймактарга кете бастаган соц, амалсыздан 1881 ШШ коныс аударудьщ "уакытша ережесхн" жасауга К1Р1СТ1. Бул ере 1889 жылдан кейтн гана жарык кердх; е;;гнш кезец - /18951905/ Бул уакытта коныс аударушылардыц ез бет}нше коныс ауд£ жихледх. Оныц басты себебг 1891-92 жылдары орталык Ресей губернияларында кургакшылык болып, еггн шыкпай калды. Оньщ арты аштыкка уласты. Ашыга бастаган орыс мужыктарыныц толк;

ларынан сескенген, 6ip жагынан коныс аударушылардыц колымен баска верлерд! басып алуга уытылган патша ек1мет1 коныс аудару-шылардыц кеш!п-конуын зацдастырып, оны насихаттай бастады. Оны аз ыуддес!нв сэйкес арнага t*cipyre тырысты. "Бос жерлер" 1эдест1Р1ле бастады, коныс аударушылар каржылай кемек алып, кептеген жец1ЛД1Ктерге ив болды. Казак даласында Щербина, Кузнецов, Кауфман барлау максатындагы экспедициялары яумыс хстед!; ymiwni кезеч - /1906-1911/. Шаруаларды коныс аудару-дыц бул кезен! 1905-190? жылдардагы буряуазиялык-демократия-лык революцияныц зецШске ушырауымен тыгыз байлашсты болды. Ягни, п6ул1КШ1л шаруиларды" шеткерг аймактарга жер аудара бастады, сейтгп Столыпиндхк аграрлык рефорыаны жуэеге асыру колга алынды. Нэтинес^нде казак халкыныц 18 миллион десятин кунарлы жерлер1 коныс аударушылардыц пайдасына бер^лдЬ; терт1НШ1 кеэец - /1910-1917/. Бул кезетуц коныс аударудьщ "аада кеэец:" деп атайды. * Патша екшет1 кулактар шаруашылы-гын еркендету аркылы шеткерг: аймактардан ездерхне ceniiyn ттрек таппакшы болды. Ал, казактарды бакылап отыру ушхн коныс аударушылардьщ колдарына кару жарак 6epin, олардыц мекен-жайларын KimiripiM гарниэовдарга айналдыру мэселелерх айтыла бастады. Бул жешнде кундЫ туп-деректерд1 П.Г.Галузо-ныц ецбегчнен кеэдест1реы1э.^

I9II жылы 2 март кунг Энд!жан уьезх, Ко^арты болысы, тэрттнпп ауыл тургындары кайтыс болган ауылдастарын соцгы сапарга шыгарып кело аатып, оздерипц герлерп! хелшсектор-Д1Ц жыртып жатканын кердь Олардыц бул жерден кету1н талап ете бастаган соц арада урыс-кер1с болып калды. Нэтижеспаде, келтысектер 70 жастагы Кулшаев Конакбайды, 65 жастагы Ыирсеи-дов Асылбект!, 40 жастагы Кайпнаэар Тахтанды., жэне Шабаев Топайды атып елт1р1п, Токтаханов Батаханды, Бекбаев Турсын, Бел1мбеков Оразалыны ауыр жаракаттады.

Ii. Балкашин H.H. О киргизах и вообще о подвластных России ■ цусульырчах. - СПб., 1887. - С.34.

2. Галузо П.Г. Вооружение русских переселенцев в Средней

Азии./исторический очерк/.- Ташкент, 1926.

— С. 73.

Казак *epi Teijiperinne багалы ic-кагаздарды Казакстан Республикасы Орталык Ыемлекеттхк Архивы мен Эзбенстан Ресцубли-касы Орталык Ыемлекетт1к Архив i корларынан кездест1рдхк. Осы fc-кагаздарды оки отырып, коше аударудыц бастапкы кезецтнде кел^сектер жерд1 белг1л1 6ip уакытка дейш жалга алса, немесе сатып алса, соцгы кезендерг ехкхынщ Рухсатынсыз-ак тартып ала бастаганын байкадык. 1871 -1917 зшлдар аралыгында Кагакстанга 1,6 млн. келхкеектер кеш!п келдь Солардьц хш!нде, Сырдария облысывда келмсектердщ алгаикы мекеццер1 1674-1876Л жылдары салывды. Олар - Шалдовару., Сарыкеыер /Цихайловка/, Дмитриевка мекендерг. Бул жерлерге кешп келгекдер Ресейдхц Астрахань, ионе Воронеж губернияларынан жер ауган кел1ысек-тер ед1.

1891 жылы Сырдария облысында 19 елдх-мекен пайда болган, олардыц иепш!Л1Г1 Эулиеата уьез1 жэне Ташсент уьездерхнде курылды. Сонынен 6ipre Перовск уьезщце 2 едяг-мекен жэне Ходжент уьеэ1НДе 3 елдх иекен-нщ хргетасы каланды. Ыунда шамамен 1200 жануя орналастырылды.*

Доныс аударушылар елд1-мекендер1н!ц жыддан жылга кобейхп, . кел1исектерд1Н саны ocin, жергШкт! халыктыч жерлерг тарыла бастагаш, латша ек ivieTiHifj аграрлык отарлау саясатыныц калай жургхзШп жатканын толыктыра тусед i. 1897 жылы - 55 ыекен, 1906 жылы - 60 кекен, 1909 жылы - 92 ыекен, 1911 жылы - 108

2

ыекен, 1915 жылы - 162 мекен, 1917 жылы - 190 ыекен курылган.

Солардыц 1.тнде, 1917 кылгы Казан тоцкед ir1 кпрсацында Эулиеата уьезхнде 84 мекен пайда болып, оада 40 кицга тар та келхысектер турды, Шымкент уьезхнде 60 ыекен, 22 ыыц кёлш- ; сек; Ташкент уьезхнде - 28 ыекен, 8, 5 мыц келхысек; Перовск уьеэ5нде - 7 кекен, 1600 кел1мсек; Змудария бвл1кшеежд9 2 некем, 600 келтксек орналастырылды. '*: .•

Ксжыс аударушыларга кунэрлы ш жайылыцпары, кыстауларк-ныц орынлчры, еИгаплхвке пайдаланго'н жерлерг балхндх.-Шербина, Кузнецовтасдыч барлау эксиедицияларшшц натижес 1нде "бос.жер-ляр" тпбьмыи, лергШкт! тургкндардыц ертеден паЯдзланган;<Ерр-лер$ коше аудару корына тартып алынды. .

1. Ыпспльский В.И. Туркестанский край.//Россия.-Т.19;-СИб.,

1913. - С.Г£1>-326/ ; •<-... . V.

Г.. Ссчп».. -C.I27. .". •. ' " '''••''•

Коше аударушылардьч барган яерлерхнде турактап калуына , патша gkíiíqtíiiíu кнталы болганын 1886 яылгы меылекеттхк советтщ Туркестан erçipi жэнпще шыгарга уакытаа жарлыгынан да байкайшэ. ;

1. Тури i стан onipino христиан д1нп!дег1 ауыл шаруашылыгына катысы бар орыс азаматтары коныстануына болады.

2. Коные аударушларга генерал-губернатордыц руксатвден иеылекеттщ бос герлерine epöip секьяныц исеруге mauacu яетет1Н-дей sep босатылуы керек.

3. Коные аударупшлар алгашкы бес гыдда мемлекетт!к герден алынатин еошктан бос-тылады. Ал келесг бес тзда нерден алшатнн салыктщ гартысын гилв толейдх.

Сырдария облыецнда коные аударусыляр sui коныстанган Эулио-ата, Шюгаент, Ташсент, уьездерх болды. Бул керлерде эр сеиья-га 20 десятин sep болхнд!, ыеылекет ыеншгщцегх /шындыгында казаетард1кх - Ы.Г./ орнан-тогайлардан уй салып алуга агаитар тегin бер1лд1, сонкмен 6ipre яэрдеыакы ретхнде 1886 лылы 3330 сом акиа бвлхнген. Сырдария облысына коные аударш келгендердщ элвуаеттхк кураыы да ар кили болды. Атап айтйан-да, казак-срнстардш{ ягогаргы топтары /атакан, старшинадар/ пэнэ Kjлактарга бал^се, eKiicai вагылан кедеД". казактар кен орыс цузшктары бодып, караиа-карсы топтарга белхнген. Ояар-дкц туриые-гагдайлары да эркелкх болды. Bip аагынан коные аудару зкшзШг1ндег! чиновниктерде "коные аудару корындагы" ец кунарлы яерлерд1 соларга Сердх.

Цошс аударупылардьщ ауылды яерге ориаласкандары - erin саруаЕНлигымон, ацэилыкпен, балык вулаумен, вэне кол енер кэс1птерхмен иугылдацди.' Ал, кала ли к яерлерде орналаевдндары - зун яуатын, пай корытатын, терх илейтхн, арак-иарап, сыра каЯкататын, ocíhuík майьш шыгаратын заводтарда яуыыс icTett кзкэ ycatt кэсхпзилхк турлерхмен айналысты. Ыысалы, 1900 гили' ¡Казахи уьезхнде e«i агаи уст'аханасы, 3 KÏpnio и заводы, 14 Teiiip. устаханалары, 2 сабин кайнату заводы, 5 наубайхана, 22 ди1рыен/ат дихрмен!, су ди йоменi, яел дихриенх/ болды. *

I. 6F0IÍA. 269-кор, I-тхзбе, I9I-ic, 15 парак.

Осы туп-деректердх Эулиеата уьеэ1 бойынша алып карастырсак темендег1дей нэтижен} байкаймыз. Бул жерде 3 жун жуатын мастерской, 5- китэ-байпак жасайтын мекеме, 39 темхр уста:-

ханасы, 30 аяк-кихм иеберханасы, 2 тер1 илейтхн мастерской болган.

Мундай туп-деректерд! Сырдарияныц баска да yьeздepi бойынша алып карасацруга больды. Бул жерде 613 тек екх уьездщ туп-деректерг нег1э1вде гана салыстырмалы турде берхп отырмыз. Жалпы, Сырдария сблысындагы коныс аударушылардыц айналыскан баска да кэсштерппц турлерхне - шарап, сыра, арак жасоу заводтарын ащу, темекь папирос, гипс фабрикаларын 1ске косу*,: кант кызылшасы мен сантон заводтарыныц жумыстары дэлел болады.

Зерттеу жумысыныц ек1т1 тарауы "Коныс аударушылардыц казак ауылдары мен жэне калалармен арадагы карыы-катынастар, шаруашылик турмыс-т1рЕПЛ1ктер17 деп аталады. Бул тарауда коныс аударушылардыц жергШктх казактардыц жерлерхн тар^тып ала бастауы, демографиялык ахуалдагы ерекшенхктер, казак вуыл-дарыныц жэне коныс аударушылар мекендер арасындагы, калалар-дагы алеуметт1к-зкономикалык жагдайлардыц ертурлт салалары талкыланган.

Мысалы, Сырдария облысына орыстардыц келу:, жергШкт1 тургындардыц ез жерхнен айрыла бастауы, коныс аударушылардыц жагымсыэ жактарын ец алгашкы сезген, байкаган ХУШ-Х1Х гасьгр-ларда ем1р сурген Нысанбай, Шортанбай, Доскожа, Мурат, Нар-мамбет тагы баска акын-жыршылар деуге болады. Майлыкожаныц "Заманьгц кырын боп келсе"- деген елецшдег! мына жолдар соган дэлел болады.

- Кек шалгынды бгр алса,

' Кебейтп мужык куралса,

Басыцнан токпак арылмас, Кврсетпес.халкым кектемдх I - деп халкышздыц басына тускен ау^р куйд! айтып, халыкты бтрлйке шакырып, патша окткетпцц итаршыларыныц жэне чиновниктерШц алдвуларына тУciп кплмиу керекттНн айтты.

- Оулиеата, Талас-ай, Усттнде жптквн алаш-ай, Огыста калды-ау кор болып,

Ыусшшаниыц бздасы»ай, - доген елец колдарыныц

eai-aK Сырдария обдысындигы коныс аударудкц JseprtaiKTi халыкка ауыр кайги-касхрет, ауиртпадыктар алып келгендхНн корсетедЬ

Патса ах'мет!Н1ч коныс аудару саясатыныц астарын яаясы TYcinreH ага-бабаларымыа колдарьша кару алып та карсылык керсеткен. Oj.-ардыц iainna 1837-1847 жылдардагы Кенесары Касымулы, I855-3î?56 х-ылдардагы Есет Кэт1барулы, 1656-1857 гылдардагы Нанкояь Нурмухаыетулы, 1820 жылгы Сырдария облысын-дагы Есиухаыед, Адай^ар котерхлхсх тагы баскаларды айтып етутахзге болады, •

Biaflitj карастырып отырган ¿«.зтещз коныс аударуЕылар не и казак ауылдары арасындагы байлан'-стардкц огект: м-зселе-лерх болганымен, бул керде к зактыц ертздо^ мекендзп отырган, пайдаланып келе каткая sepi тецхрегшде болгащц^теи, жогарыда болган котерШстердщ барлык облыстарда кец етек »г«,:1 -арихи зацды кубылыс деп ойлаймыз.

Архивтерден табылган кептеген туп-деректер ссны айгактайды. Сонымен 6ipre, Сырдария облысы коныс аудару баскармаларьмыц атына тускен кептеген арыз-аагымдар, отйиштер, хаттар толык-тыра туседх. Мыссяы, Эулиеата уьезх коныс аудару баскархгасаза К арак о л болыстыгы, 5 ауылдыц 184 КИ13 уй тургындары атынан Узки Т,грдынов,осы уьездщ КуЙ1к болыоы, 2 ауылына карасты 147 itaia уй тургындары атынан "Плеукул Кабылбеков, Какыпбек Каанбеков, Злхбек Заурбеков етпиатерхн окл отырыл, sepri.iiK-Ti тургындардщ нал яайылымдык жерлерхнщ тарыла бастаганьш, егхн ocîpin отырган жерлерЫ ;р^ксатсыз тартып алгачдыктарын, ескх корыцдарды eriH егемхз деген желеукен булдхрхп жаткэд!^ыгы т.б. кептеген bsskti мэселелер соэ боладыJ

Бул жен1нде казак зиялыларыныц 6ipi Ахмет Байтурсынулы 1913 гылы "Цазак'' гаоетхнде "Казак жер™ алу туралы низам /ереке/" деген ецбегхнде жаи-жакты терец tïcïhxk борт етиен/'

Ал ендх конас аударушылардкц э;:еуиетт1к-этннкалык Kypej.oj, олардыц декографиялык ахуалга ocepi аенвде айтар болсак:

1. 6P0MÀ. 269-кор, 1-т13бе, 196-ic, 27-парак.

2. Ахыет Байттосынулы. Казак step in алу турасындэгы низам /ерере/. //Аманат.- I9S0.-.V- 7 ипусьм.

- 1897 яылгы Ресей империясында тучгыш вург131лген санак бойынша Сырдария облысыныц жалпы тургындарьшьц саны - 835432 адам, соныц Шнде - 741811/88,1 процент/ - казактар, II264 /1,34 процент/ -орыстар: 29234 /3,43 процент/ -езбехтер, 9749/1,16 процент/ - украиндар, 2452/0,29 процент/ - татар-лар. Уьездердщ халык саны яен!нде халпы хабар аду voíh, ыысалы, Шыихвнт уьез1ндег1 демографиялык ахуалды карастырайык: казактар - 224704/78,8 процент/, езбектер - 20709/7,61 процент/ украиндар - 4388/1,47 процент/, орыстар - 2236/0,78 процент/. Халыктыц басьш бал1г1 казактар екещйгЫ Эулиеата /90.8 процент/ Казалы /96,6 процент/, Перовск /97,4 процент/ жане баска да уьеЕдердп1 халык саиыныц деыографиялык айырмасы дэлелдейдь*

Бул жагдай, ерине осы ец1рд1Ц халкыныц шаруашылык салалары-ныц ерекшелхктерхне, когамдык емхрдщ жалпы ахуалына белгхл: дарежеде эсер еткен! tvcíhíktí.

Сырдария обысыныч кептеген жерлер!нде жацадан болыстар, ауылдар, елд!-некендер .пайда бола бастады. Мысалы, 1912 жылы кектсаде Эулиеата ybeeí, Ассы болыстыгында 5 елдх-мекен пайда болды.

1. Бектвбе - 30 khí3 уй орналаскан.

2. Киел1 туйебас - 18 khís уй орналаскан. .

3. Капшагай калдыгы - 34 китз уй орналаскан.

4. Шилi тебе - 50 кихз уй орналаскан. -

5. Цос тебе - 49 khís уй орналаскан.

КергШктх тургындар eriH шаруашылыгыцда - сули, арпа, . бидай, тары ecipfli. I662 жилы Сырдария бойында таза eriH-тШкпен 8827 иануя айналысып, 346688 десятина жерге/тары, 10694 десятина жерге арпа, 10488 дасятина жерге бидай жане 34588 десятина жерге сули еккен. Ертеден сакталынган шаруа-шылык дастурш дамытып,- Сирдарияднгы казак ауылдары жасанды суландыру яуР.есЫ. до орнымпн пайдаланды. Í89I-I892 жылдары ' тек Цазалы yj>e3ÍHne узьщдагы 1300 иаютымга ,тец 200 жуык суы ыол жасаады каналдар пайдаланылды. Перовск уьез1нда 79 канал Солды. briH шарушшлыгыныц жалмы нзтижесхн темен-дег}дей мг>л1меттерден коруге болады: 1ШЗ жылы облыста .

I. Первая всеобщая перепись Российской империй. /Сырдарьин-

ской область/ Ёыпуск.УП. ХХХУ1. С.9-37.

6 миллион пут бидай,' 6,4 миллион пут к*рнз, 2 миллион пут.

арпа, 4 миллион путка жакын тары жиналган.

Сырдария облысындаги яергШкт: тургш(цар сонымен б}рге

и ал парушпылнгыиен да айвалыскан. Мал шаруашылыгыада куйрык-

ты койлар, гр1-караыалдары, жылкылар, ТУЙелер ветру мен де

иугылданды. Себеб!, сауда байланысывдага басты айырбас

товары мал бодцы. Они Казахстан Ресцубликасы Орталык Иья-

лекеттне Архив! шн Озбенстан Республикасы Орталык Ыемлекетт!»

Архив! корларыцдагы сауда карым-катынастарц, шгарылган товар-

лар, акша айналкмы, зариецкелор таги баскалар женхнде келт1р!л-

ген туп-деректердеи де баПкайшз.

Цксалы, 1900 шлы Эулиеата уьеэнт Ресей иештекетЬшн

8 цщ сомга, С1бп> яер1кен 2500 сомга арак-аарап, 7500 ссмга

С1рщке, 2500 соыга теиек! екелищ!, Шымкент уьезхне 8 иыц

соига арак-сарап, 4200 сомга темекг, 30 мш{ сомга С1рщха

акелДнген.^ - . '

Сырдария облысынан тыс цари жерлергв - нал терхлер:

/жылкы, сиыр, кой, ешк1/, мал аундерх /туйэ, ешк!, кой/

акбакен ы*й!эдер!, каракол тер!лер1, яылкы кылдарц, дшбат

багалы щ тер!лер! /булгын, тулк!, каскыр/, пакта; балык,

т^б. штарыдды. . • •

Каткнас кол1ктер! ретхнде, арбалар, туйелер, суда яузу

кэл1ктер1 пайдаланылды. Ягни, Сырдария облысыныч вз ш:н-

дег! уьездер1 арасывда сауда карыы-катынастары ногарыдагы аталган катынас квлгётермен тасыиалданды.

Ресейдщ орталык айнактарына^ Орынбор, Тапкент теыхржол-дары аркылы лгуктер тасылып отырды.

Сырдария облысына карасты, тургын халыктары 10 ыкцкан

•астаа болатын елд1-ыекендерге/калаларга/Ташкент, Зулиеата,

Еыыкент, Казалы,'Перовск, Туркестан, Петро-Александровса .

патадц. . ." ' *.

Калалар эскери-стратегиялык пуиктеи бгртв-б1рте мэдениет,

|енеркэс1П, сауда орталыктарьша айнала бастада. Нэтияесхвде,

II 6Р0МА. £59-кор, 1-т;збе, 19б-1С, 27-парак.

2..Обзор Сьго-Дарьинской области за 1886 год. - Ташкент, 1Ш7. - 6.141.

3. еРОЫА. 269-кор, 1-т:зб8, 460-!с, 11-парак.

калалар мен ауылдар арасьшда тыгыз карым-катынастар орныгып, . жаца кэе1ПШ1л1к, енеркасштер тагы бвскаларын игеру колга алына бастады.

Профессор НД.Цасыыбасвтыц усак калалардагы енд1р1с орын-дарыкьгц басьш кепсплхН сол уакыттардагы коленерл1К енд1Р1С шецберхнен артпаган деген гпкхр™ тужырымдай келе, 1913 жылы Сырдврия облысы келем!нде ертурл1 товарлар шыгарумен айналыс-кан 183 онеркэс ¡порьшдарынщ болгандыгын атап Gтyiмiзre бола-ды.

Дассертациялык жумысымыздыц барысында, Сырдария облысындагы коныс аударушылар мекендерI мен казак ауылдары арасындагы карым-катынастар, жергШкт: тургындар мен кел1мсектер арасын-дагы'Чамыр" болу, еНн шаруашылыгында тэж!рибелер алмасу, тем!рден жпсалгвн сокалар мен тырмаларды пайдалану т.б. сек1ЛД1 бтр-бхрше есер откен зацпы кубылыстардыц болгандыгын жокка шыгаруга болмайды. Кумыс барысында бул мэлелелер твцхреггнде де сез болады.

^оптыщща, оерттеу яумысы бойынша теориялык туяырымдар б}р жуйеге келт1р1лд1:

- Сырдария облысындагы шаруалардыц коныс аудару мэселе-лер1нщ эр кезецперже жан-жакты талдау жасалып, Ресей империк-сыныц елеуметтЗк-экономикалык жэне саяси кубылыстарымен бай-ланыстыра кирауга кадам жасалды.

- Кукыстыц барысында коныс аудару жолымен жергШктЛ' /

тургиндардыц ертеден мекендеп келе жаткан жерлер ш куппен тартып алу еркылы отарлау саясатыныц жузеге асырылганы

архив к<«аттары аркылы толык дзлелденд1.

- Коныс аудару аркылы патша екхметШц алдарына-койган максат-мудделерш шещу мэселелер1 жан-жакты талданды.

- Коныс аударушылар курамындаги элеуметт1к-экономика-лык ерекиелгктер ашып корсет1ЛдЬ ' \ '

- Ористардыц мекендер} моя казак ауылдары арасындагы карим-катынистардыц шаруашылык, мэдени саладагы байланыс-' тыликтары факт!лер!мен бплгхлендь

ьул ыосслелердщ'жпгымди жэне жагкмсыз жактары катар , »лип кпрастьгсклды. '

- Сырдария облысьшдагы казак ауылдары мен коныс аударушы-лар иекендер1 арасындагы элеуыетт1К-экономикалык звагдайларды салыстыра карастыру аркылы, бул влкедеН патша ек!метшщ аграрлык- коныс аудару саясатынщ нзтижвлер!нв буНнгх кун децгей!мен салыстыра отырып бага бер1лдт.

- Сырдария облысына коныс аудару мэселес1 яергхлштх тургындардыц euipÏHfle алга басушылыктан repi кептеген яагым-сыэ кубылыстардьщ етек алуына жагдайлар жасады.

Вумыстын мазмуны темендеН енбектерде камтылды:

1. Казак даласыедагы ;алык агарту ici AIX-XX гг./.

// Халыкка бШм беру кыз1 геерлерйпц ыамандыгын катеру »YfleciH жет1ЛД1ру женшдегх Халыкаралык гылыми-практика-' лык семинар. /5-6 март 1992 иыл/ Алматы, 1992. 55-56 б.,

2. Преподования истории Казахстана /прошлое история Казахстана/. // П-ой научно-методический конференция профессорско-преподавательского состава ЦИУУ. Алма-Ата, 1992. С.237-240.

3. Казак даласын отарлау тарйхннан /ХУШ-ХХ гг./.

// Некоторые проблемы социально-политииеско'й е.и^тр^ий Казахстана. Алматы, 1993. С.62-69.

4. Царизмнхн Сырдария облыгааддагы жаппай отарлауыныц себептерх мен барысы Д1Х г. -XX г./

//Социально-политическое развитие Казахстана и его

взаимосвязь с сопредельными странами. Алматы, 1994,

С,89-102.

5. XIX г.соцы мен XX г. баснвдагы казак халкикыч хаяпы саны /болиамдар, зерттеутар, туп-деректер/. //Этно-демографи-ческий процессы в Казахстане: проблемы, анализы миграцио-HfcEt явлений. Алматы, 1993. С.63-70

6. Тагы 6ip тарих дере^ /Сырдария облысындагы кер мэселесх/ | //Еалын. 1994. » 3,4. 297-300 б.,

-24-

РЕЗЮМЕ

"Проблемные вопросы взоимостношешй переселенческих деревень и казах -ских аулов /В67-19Г7 г. г. на материалах Сырдарьинской области/ .

В диссертации на основе привлечения ореаде всего архив -ных документ оа рассыатриа авт с я наиболее узловые проблема и основные этапы взаимоотношений и пришлого русского крестьян -ского населения в Сырдарьинской области. Иреицуцзстаекноэ внимание при этой уделено анализу, научноцу обобарнип и характз -ристика таких вопросов, как мотивы, главнейше факторы sace -ления уездов и волостей обширной Сырдарькнской области, исторический аспект взаимовлияния азтсхонных жителей и русских переселенцев, вопросы хозяйственного взаимодействия двух этнических групп.

Статистпчзскиии данными воссозданы внутренние мигрш^онниэ перемены в пли га расширения колониальных захватов казахских земель, вытеснение местных жителей в малоплодородные районы. Все эти вопросы о свеяны на основе сопоставления вжкых и се -верных уездов обширной области; приводятся разнородный факторы, подтверждайте основные теоретические положения рукописи р возраставшей роли русских переселенческих деревень в кардинальном изменении социально-политической обстановки, в резкой углублении социальной дифференциагрш как кочевого, так и дседло-заыледельческого населения особенно в Аулиэатинскои, Лиыкентекои, Туркестанском уездах игучаеыого региона.

soaHAaxziao

"The problea* question« of interrelation of nlgrating ' , • 7i.ll.agea and Kautkh aules

/1867-1917« on the caterlals of the Syr Darya region/.

Za the theses on the beals оf usage eg the arehive files the sain problena and stages of the interrelation between the Sasakh and the algra*"'.e£ Euasian peasant populations in the Syr Darya are thorocshly anal~sed. Hueh attention la paid to the oaaliaia of aeiantiflo generalization and eharaoterietieo of eueh questions aa reasons aetlvea, oaln faotora of populating villages and countries of the vast territory of the Syr Darya region, hietirleal aspect of lnteraetion of rural* inhabitants and Husaiaa settlers, quentiona of the »canonical-interraetlon of the ttsa ethnle groups.

By statistics inner aigration change» are recreated in enlarging colonial selxures of th« Katakh landta, ousting rural inhabitants ta little fertile districts. All these question are eluaidate en the basis of ooaparison between aou-thara nnd nerthera lUUjta of the last region; heterogeneous factors are adduced, uhioh prove the cain thsoretec theses of the вапшзcript about the Increasing the role of Ruanictn nigra, t less -villa*'}!] in tha ssssatlal changes og the aoeial-poli-tieal situation. In deep ruining of social dlfflrentlatlon ^f both the noaadie and the oettled-agrloultural population евро-elaly In the Tillages 0f Jiulleaty, Shynkent, Turkestan or the region under study.

Отпечатано ¿0.04.95 г. тгфзэт- 100. Заказ № 45. ТП "КЛЗжолн" Ул. Гоголя- Об.