автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Р. Фахрутдинов - писатель и литературовед

Текст диссертации на тему "Р. Фахрутдинов - писатель и литературовед"

¿У / - to//(fo¿r~ у

Казанский государственный университет

На правах рукописи

Даутов Гумар Фильгизович

Риза Фахрутдин - писатель и литературовед

10.01.02.Литература народов Росиийской Федерации (Татарская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата

филологических наук

Научный руководитель-доктор филологических наук,чл.-корр. АН Республики Татарстан, профессор А.А.Ахмадуллин

Казань - 2001

Казан дэулэт университеты

Кулъязма хокукында

Даутов Гомэр Филгиз улы

Риза Фэхретдин - эдип Ьэм эдэбиятчы

10.01.02. Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэж,эсен алу ечен

язылган диссертация

Фэнни ж,итэкче- филология фэннэре докторы, Татарстан фэннэр Академиясенец мехбир эгъзасы, профессор А.Г.Эхмэдуллин

Казан-2001

Эчтэлек

Кереш...............................................................................................3

I булек. Матур эдэбият эсэрлэре............................................-.....16

§ 1. Повестьлариын идея-тематикасы;

жанр узенчэлеклэре..............................................................16

§ 2. Эсэрлэрдэ уку-укыту мэсьэлэлэренен

сэнгатьчэ чагылышы..............................................................39

§ 3. Повестьларда хатын-кыз азатлыгы, тэрбия Ьэм

Ватан проблемаларынын куелышы.............. ..........................62

II булек. Здэбият белеме мэсьэлэлэре.............. ...........................79

§ 1. Иж.тимагый - эдэби тормыш Ьэм «Шура»;

журналда эдэбият белеме фэне проблемалары.....................79

§ 2. «Асарь»да эдэбият тарихына кагылышлы материаллар..

§ 3. Олуг шэхеслэр турында........................................................121

о

И омгаклау......................................................................................137

Файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлеге......................141

Кереш

1^1кшерещнен__акзуальлеге сонгы елларда татар

иж,тимагый тормышында билгеле бер эз калдырган шэхеслэрнен иж,атын, эшчэнлеген яна позициялэрдэн торып ©йрэну Ьэм бэя биру ихтыяж,ы белэн билгелэнэ. Ж,эмгыять тормышынын аерылгысыз бер елеше булган, халыкнын эчке рухи халэтен чагылдырган эдэбиятны да янача бэялэу, аерым эдиплэрнен ижатларын этрафлы рэвештэ анализлау кен талэбе булып тора.

Совет чоры идеологиясе басымы астында эдэбият галимнэре, кагыйдэ буларак, тикшеренулэрен аерым бер кысалар эчендэ генэ алып бара алдьь\ар. Куп кенэ эдип-галимнэрнен эшчэнлеге берьяклы анализланган Ьэм бэялэнгэн, эсэрлэреннэн совет идеологиясенэ яраклы дип табылган эчтэлек Ьэм мотивлар гына аерып алып курсэтелгэн, алардагы фикер Ьэм идея эчтэлеге еш кына бетен тулылыгы белэн ачылмыйча калган. Бугенге ж^эмгыять шартларында, ин^тимагый кыйммэтлэр узгэргэндэ барлыкка килгэн сыйфатлар куренекле галим-эдиплэребезнен мирасларьш тагын бер кат барлап, тулы идея-эстетик эчтэлеге белэн ачуны, аларны комплекслы карауны талэп итэ. Р.Фэхретдин мирасы - энэ шундыйларнын берсе.

Искиткеч бай эдэби Ьэм фэнни хезмэтлэр калдырган булса да, куп еллар Диния нэзарэтендэ казый, аннан сон мефти булып эшлэве аркасында совет идеологиясе бу эдэбиятчы галимнен мирасын ©йрэнуне билгеле бер кысаларда тотты. Куренекле галим-эдипнен куп санлы хезмэтлэрен, вакытлы матбугат битлэрендэ эзлекле чыгып килгэн мэкалэлэрен ойрэну татар эдэбияты тарихында куп кенэ ак тапларны бетерергэ, аны яна

сэхифэлэр белэн баетырга ярдэм итэчэк. Здэбият белеме

фэненен Ьэм, гомумэн, эдэбиятнын бугенге усеше мэгьрифэтче

галим-эдипнец иж,ат мирасын билгеле бер юнэлештэ тикшереп,

мона кадэр куз уныннан читтэ калып килгэн яна эстетик

фикерлэрне системалы бербетен итеп карауны талэп итэ. «Риза

Фахретдинов является прямым продолжателем дела

представителей прогрессивной общественно-политической и

этической мысли У рало-Поволжья XIX в. Он их наследник не

только в теоретической сфере, но также в их гуманистической

просветительской деятельности на практике, в их борьбе за

просвещение народа, приобщение его к науке, пробуждение его

1

национального самосознания», - дип курсэтэ галим эшчэнлеген тирэнтен ейрэнгэн Ф.Н.Баишев.

©йрэнелу тарихы. Р.Фэхретдин эсэрлэренэ, анын тел узенчэлеклэренэ, эдэби эшчэнлегенэ игътибар иту Октябрь революциясенэ чаклы ук башлана. 1912 елда Г. Тукай «Ялт-Иолт» журналы редакторы Эхмэт Урманчиевка язган хатында: «Эсма», «Салимэ» кебек китаплары белэн куэт тэхририя вэ хэтта шигъриясен курсэткэн вэ гомумэн ифадэсе ачык, язу тарыды садэ вэ гузэл бер язучыдыр» , - дип курсэтэ. Поляк журналисты И. А. Урсын шулай ук Р.Фэхретдинне уз чорынын ин куренекле прозаигы Ьэм Европа мэдэнияте тарафдары дип билгели.

Татар халкынын милли идеологы дип билгелэнгэн куренекле я^эмэгать эпглеклесе Ьэм язучы Гаяз Исхакый да Р.Фэхретдин эшчэнлеген югары бэялэгэн. Германиядэ чыккан «Яна милли юл» журналындагы бер мэкалэсендэ (1936, №7-8)

1 Баишев Ф.Н. Общественно-политические и нравственно-этические взгляды

Р.Фахрутдинова. - Уфа, 1996. - С.12.

^Г.Тук

ай. Саиланма эсэрлэр, 5 том. Харисов А.И. Литературное наследие башкирского народа. - Уфа, 1973. - С. 312.

ул аны мэдэни Ьэисезлек ©лкэсендэ ин, зур тырышлык куиган галим итеп курсэткэн1. Шул ук журналда эдип Риза Фэхретдин хатларынын кучермэлэрен бастыра, тышлыктагы еземтэлэрнен, шактый елешен Р.Фэхретдингэ багышлый Ьэм галимнец вафаты уцаеннан аны «милли каЬарман» дип билгелэп, зур мэкалэ белэн чыгыш ясыи .

Совет хокумэте чорында да Р. Фэхретдин эсэрлэре тэнкыйтьчелэрне кызыксындырудан туктамый. Объектив бэялэмэлэре Ьэм тирэнтен фикер йорту сэлэте белзн билгеле булган Ж,эмал Вэлиди 1923 елда чыккан «Очерк истории образованности и литературы татар» китабында аны меселман Кончыгышынын боек галиме, тирэн белемнэргэ ия прогрессив акыл иясе дип курсэтэ3. Дерес, тэнкыйтьчелэр эдипне гел куклэргэ чееп мактап кына тормаганнар. Хэер, уз эсэрлэренец я^итешсезлеген Р. Фэхретдин узе дэ кургэн Ьэм баш редакторы булып эшлэгэн «Шура» журналында да андый мэкалэлэргэ Ьэрчак урын биргэн4. Шул ук Ж,. Вэлиди дэ «Эсма» Ьэм «Сэлимэ» повестьларыньщ йомшак якларын курсэтеп утэ: «Для Фахрутдинова художественные образы... служат только орудием пропаганды реформаторских идей возрождающего мусульманства; ...автор «Селимы» и «Эсмы» местами совсем забывает свою роль рассказчика и романиста и, обращаясь непосредственно к читателю, превращается в оратора или проповедника»5 .

1 Миннегулов X. Азатлык корэшенен менбэре // Казан утлары, 1993. - №3. -122 б.

1 Шунда ук, 122 б.

3 Валидов Дж. Очерк истории образованности и литературы татар. - М. -Петроград, 1923. - С. 86.

"Татар эдэбияты таркхы, 6 том да. - Казан: Татар, кит. нэшр., 2 Т., 1985.-329 б.

5 Валидов Дж. Очерк истории образованности и литературы татар. - М. -Петроград, 1923. - С. 88.

Эдипнец «Сэлимэ яки Гыйффэт» Ьэм «0сма яки Гамэл вэ ж,эза» повестьлары куренекле эдэбият белгече М.Гайнуллин тарафыннан шактый ук ж,ентекле анализланган1 . Галим билгелэгэнчэ, Р.Фэхретдин «Сэлимэ» Ьэм «Эсма» повестьларында узе курергэ телэгэн яца карашлы кешелэрне курсэтэ, ж,эмгыятьтэге Ьэм кешелэр араеындагы менэсэбэтлэрнец асылын ачып бирергэ тели. Эсэрлэрендэ эдип милли ац уяну, халыкка хезмэт иту, мэгърифэткэ омтылыш кебек проблемалар белэн бергэ Ватан, тарихи уткэн белэн горурлану кебек тешенчэлэргэ дэ мерэж,эгать итэ.

Академик М. Госманов та Р. Фэхретдин иж,атын югары бэяли. Иж,тимагый-сэяси эшчэнлегенен, эЬэмиятен билгелэп, «аныц эшчэнлеге XIX йвзнен икенче яртысында халкыбызньщ уянуын, прогресска, мэгърифэткэ омтылуын да, шул омтылышны ХХгасыр башындагы катлаулы шартларда авыр Ьэм каршылыклы рэвештэ тормышка ашыруны да берьюлы чагылдыра»2 , дип курсэтэ.

Соцгы вакытта Р. Фэхретдиннец гарэп графикасында гына сакланган хезмэтлэрен кириллицага транслитерациялэп киц катлам укучыга ж,иткеру эше башланды. Шундыйлардан Э.Н.Хэйруллин тарафыннан эшлэнгэн «Казан тереклэре»3 китабын, Р.Эмирхан тезегэн «Казан ханнары»4 , Р.Мэрданов, Р.Миннуллин, С.Рэхимовлар составындагы авторлар коллективы

1 Гайнуллин М. Р.Фэхретдинов /Татар эдэбияты тарихы. т. 2. - Казан: Татар кит. нэшр., 1985. ^ 319-334 бб.

2 Госманов М. Уткэннэн - килэчэккэ. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1990. - 52 б.

3Хэйруллин Э.Н. Кереш мэкалэ. Фэхретдинов Р. Казан твреклэре. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1990. - 286 б.

Эмирханов Р. Кереш мэкалэ. Фэхретдинов Р. Казан ханнары. - Казан: Татар, китап нэшр., 1995. - 190 б.

туплаган «Ризаэтдин Фэхретдин»1 и^ыентыкларын курсэтергэ мемкин.

Р.Эмирхан, Э.Хэйри, Д.Тарифуллин, Б.Солтанб&ков кебек тикшеренучелэрнен, публикациялэреннэн тыш, галимнец иж,тимагый~сэяси Ьэм эхлак-этик карашларын, аныц эшчэнлегендэ Ьэм хезмэтлэрендэ аларныц чагылышын Ьэрьяклап ж,ентеклэп тикшергэн Ф.Н.Баишевныц Ьэм озак еллар эдипнец шэж,эрэсен ойрэнгэн, куп материаллар туплаган М.Рэхимкулова хезмэтлэренец кыйммэтен билгелэп утэргэ кирэк2 .

Соцгы вакытта гына «Шура» журналында эдэби материаллар» дигэн темага кандидатлык диссертациясе яклаган яшь галим Р.Мэрданов тикшеренулэренец дэ кыйммэтен эйтми мемкин тугел . Ул журнал белэй язышкан, эсэрлэре басылып чыккан Ьэм бугенге кендэ исемнэре аз билгеле, яки билгеле булмаган авторларны ачыклау белэн бергэ танылган эдиплэрнец эсэрлэрен яцача бэялэу Ьэм журналныц редакторы Р.Фэхретдин эшчэнлеген киц яктырту буенча да татар эдэбияты тарихына яца мэгълуматлар4 ести.

Диссертациянен яналыгы. Р. Фэхретдин иждтыныц моца хэтле тикшеренучелэр игътибарыннан читтэ калып килгэн аспектларын тикшерудэ, бугенге кон эдэбият белеме кузлегеннэн карап эсэрлэренец Ьэм хезмэтлэренец идея-эстетик эчтэлеген ачуда. Эйтик, эдэби эсэрлэрендэ мэгърифэтчелек, гомумкешелек кыйммэтлэре булып торган яхшылыкныц явызлыкны ж,ицуе кебек тешенчэлэр каралса да, алардагы актив герой (шуныц

1 Ризаэтдин Фэхретдин. Фэнни-биографик жыентык = Ризаэтдин Фэхретдинов. Научно-биографический сборник. - Казан: Рухият, 1999. - 224 б.

2 Рэхимкулова М. Ризаэтдин бине Фэхретдин. - Оренбург, 1998; Ученый-просветитель, ученый-энциклопедист //Творчество Ризы Фахретдинова: Сб.

статей БНЦ УрО АН СССР. - Уфа, 1988. - С. 105-115, 120-133.

3 Мэрданов Р. «Шура» журналында (1908-1917) эдэбият мэсьэлэлэре. Филология

фэннэрс кандидаты гыйльми дэрэж,эсен алу очен язылган диссертация; К., 1999.

белэн бэйле рэвештэ эдипнен XIX гасыр эдэбияты усешенэ керткэн ©леше), Ватан тойгысы, тарихи уткэннэр белэн горурлану, унай образлар аша халыкнын иж^тимагый усеш баскычларын чагылдыру омтылышлары Ь.б. монарчы игьтибардан читтэ калып килде. XIX гасыр азагы- XX гасыр башы эдэбиятларын баеткан сэяхэтнамэ Ьэм био-библиографии эсэрлэр «Рихлател-Мэржани», «Исмэгыйль ara сэяхэтнамэсе», атаклы меценат Эхмэт Хесэеновка багышланган «Эхмэт бай» китабы да эдэбиятчылар тарафыннан жентеклэп ейрэнелмэгэннэр. Р.Фэхретдин хезмэтлэре бугенге кен тарихчылары тарафыннан фэнни эйлэнешкэ кертелгэннэр, э менэ ул хезмэтлэрдэге эдэбият белеменэ караган фикерлэр кубрэк тарих фэне аспектында гына каралып йери.

0йтелгэннэрдэн анлашылганча, тикшеренунен максаты булып Р.Фэхретдиннен эдэби эсэрлэреннэн «Сэлимэ» Ьэм «©сма» повестьларын бугенге кен иж,тимагый тормыш позициялэреннэн торып янача анализлау, алар авторынын XX гасыр башы эдэбиятына Ьэм эдэбият белеме усешенэ керткэн елешен ачыклау Ьэм тэгаенлэу тора. Анын эдэби эсэрлэрен академик М.Госманов: «Мэдэниятебез, Милли тарихыбызнын меЬим факторларыннан берсен, хэтта тегэл бер куренешен тэшкил иткэн мэгьрифэтчелек рухындагы «Сэлимэ» Ьэм «Эсма» повестьлары», - дип бэяли.

Эшнен теоретик Ьэм методологик нигезе булып куренекле рус Ьэм татар эдэбиятчыларынын теоретик кузэтулэре, гомумилэштерулэре тора. Здэбият белеме Ьэм татар эдэбияты тарихы буенча эшлэгэн Ж,.Вэлиди, Г.ИбраЬимов, Г.Газиз, Г.Сэгьди, М.Гайнуллин, Р.Ганиева, З.Рэмиев, Р.Гайнанов,

1 Госманов М. Уткэннэн килэчэккэ. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1990. - 57 6.

Н.Юзеев, И.Нуруллин, Х.Минне гулов, А.Эхмэдуллин кебек галимнэрнен хезмэтлэре кулланылды.

Галимнэр Р.Фэхретдиннец тарихчы буларак язган хезмэтлэренен буген дв кыйммэтлэрен югалтмаганлыкларын ассызыклыйлар. Эйе, бигрэк тэ Диния нэзарэтендэ эшлэгэндэ архив материалларына таянып язган «Асарь» материалынын байлыгы, тегэл системалаштырылган булуы белэн аерылып тора. 15 кисэктэн торган ике томлык бу хезмэт 1900 - 1908 елларда донья куре». Анда татар иж,тимагый Нем мэдэни тормышында эз калырган меннэн артык шэхес турында мэгьлумат тупланган. Татар эдэбияты тарихын ейрэнгэндэ «Асарь »гэ тукталмый мемкин тугел.

Р.Фэхретдиннен матур эдэбият Ьэм эдэбият фэненэ багышланган хезмэтлэре дэ аз тугел. Галимнен эдэбият белеменэ караган язмалары аерым хезмэт яки китап итеп тэ басылганнар. Эмма кубесе, эдэбият тарихына, эдэбият теориясенэ, агымдагы эдэби процесска кагылышлы мэкалэлэр тесендэ «Шура» журналында Ьэм «Асарь»дэ урын алганнар.

* "к Л "к

Р.Фэхретдин язучы-беллетрист кына тугел, ул - тарихчы, журналист, педагог Ьэм дин эшлеклесе дэ.

Узен гаять сэлэтле, купъяклы ижат эшчэнлегенэ ия галим итеп таныта. Замандашлары анын талантын гына тугел, гамэли эшчэнлеген дэ югары бэялэгэннэр. 1891 елда Диния нэзарэтенэ казый итеп сайланган Р.Фэхретдин, бер Караганда, тулысынча руханилык эшчэнлегенэ бирелеп, дини карьера ясарга тиеш иде кебек. Лэкин табигатъ биргэн зирэклеге, тикшеручэнлек сэлэте аны ботенлэй икенче юлга алып кереп китэ. Ул Диния нэзарэте архивына тупланган документларга игътибар итэ Ьэм аларны

системалаштырып, билгеле бер тэртип белэн ж,ыеп туплый башлый. Доньяви белемнэр ©лкэсендэ шундый унышлы эшчэнлек алып барган галимне бертуган Закир Ьэм Шакир Рэмиевлэр Оренбургка «Шура» журналына редактор итеп чакыралар. Р.Фэхретдин мона бик телэп риза була, гомеренен ин бэрэкэтле, эшчэнлегенен ин продуктов 10 елын шул журнал белэн бэйли.

«1917 елнын маенда Бетенроссия меселманнар съездында

Р.ФзхретдикоБНЫ, анын ризалыгыннан башка, Диния

нэзарэтенэ казый итеп сайлыйлар. Фэхретдинов узе ул .съездда

катнашмый, казыйлыкка кандидатурасы тэкъдим ителгэч,

телеграмма белэн узенен элеге тэкъдим белэн килешмэвен

белдерэ, ягьни самоотвод бирэ. Эмма съезд, ни ©чендер, анын

фикере белэн исэплэшми, дересрэге Диния нэзарэте ©чен яна

шартларда Риза казыйнын ин кулай ж,итэкчелэрнен берсе булу „ 1

идеясен раслыи».

1922 елда аны инде мвфти итеп билгелилэр.

Чит иллэрдэ дэ Р.Фэхретдин эшчэнлеге югары бэялэнэ: 1926 елда Гарэбстанда булып узган Бетендвнья меселманнар конгрессында анын вице-президент итеп сайлануы шул хакта сейли. «Ул узен колониализмга каршы керэшче итеп таныткан Петербург университеты профессоры Ж,амалетдин Эфгани, Россия академиклары А.Н.Самойлович, В.В.Бартольд, И.Ю.Крачковский Ьэм кайбер чит мэмлэкэтлэрнен байтак галимнэре белэн таныш була, алар белэн иж^ади элемтэдэ тора. Русия Ьэм меселман иллэре галимнэреннэн тыш, Риза казый АКШ, Гер мания, Франция, Испания, Канада, Япония, Кытай,

1 Госманов М. Р.Фэхретдинов мирасы/ Уткэннэн - килэчэккэ. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1990. - 59 6.

Скандинавия Ь.б. иллэрнен галимнэре белэн языша, уртак фэнни проблемалар чишэргэ омтыла» .

1925 елнв! СССР Фэннэр академиясенен 200 еллык юбилеена Р.Фэхретдин хврмэтле кунак буларак рэсми рэвештэ чакырыла.

Туган халкына хезмэт итуне тормышынын максаты итеп куйган Р.Фэхретдин «ж,эмгыятькэ булган хезмэтен укытучы булып башлый Ьэм бу хезмэттэ, тэгълим-тэрбия юлында яна прогоессив ысуллар кертеп, яшусмергэ деньяви фэккэрке укытуны кечэйтеп, узеп бик тиз таныта» . Анын педагогикага караган хезмэтлэренен исемнэрен санап чыгу гына да монын шулай булуын расларга ж,итэ. Тэрбия мэсьэлэлэренэ караган фикерлэре анын эдэби эсэрлэрендэ дэ урын алган.

Диссертация эшендэ Р.Фэхретдиннен тулаем «эдэбият» тешенчэсенэ караган хезмэтлэре ике зур булеккэ - матур эдэбият Ьэм эдэчб1щг фэненэ караган материалларга булеп каралды. Матур эдэбият дигэндэ, беренче чиратта, элбэттэ, «Сэлимэ яки Гыйффэт»(1899) Ьэм «Эсма яки Гамэл вэ ж,эза»(1903) повестьлары куздэ тотыла. Бу булеклэр, уз чиратларында, елешлэргэ буленеп, теманы махсус терле аспектларда караута буйсындырылды. Эйтик, беренче булекнен повестьларны анализлаган параграфында XIX гасыр эдэбиятынын теп усеш узенчэлеклэре, мэгърифэтчелек идеологиясе, анын эдэбиятка йогынтысы Ьэм шулар яктылыгында Р.Фэхретдин эсэрлэренен эдэбият усешендэ тоткан урыны тикшерелде. Шулай ук тел узенчэлеклэре Ьэм эсэрлэрнен жанр буларак сыйфатлары каралды. Ченки эдэбиятта аларнын «роман» дип тэ, «повесть» дип тэ, «хикэя» дип тэ

1 Эмирхан Р. Кереш мэкалэ/ Р. Фэхретдин. Казан ханнары. - Казан, 1995.

2 Рэхимкулова М. Ризаэтдин бин Фэхретдин. - Оренбург, 1998. - 14 б.

аталып йертелу очраклары бар. 1979 елда Казанда чыккан «Татар мэгьрифэтчелек эдэбияты (1860 - 1905)» китабында алар «роман» дип аталсалар , Э.Кэримуллин белэн М.Госманов «повесть» дип билгелэгэннэр . Р.Фэхретдин узе «Сэлимэ»не хикэя итеп караган булса кирэк, ченки «Хикэятемез, Казан шэЬэреннэн...» дигэн сузлэр белэн башлап ж^ибэрэ. («Сэлимэ» эсэре кертелгэн «Татар мэгьрифэтчелек эдэбияты» китабын тезуче М.Гайнуллин «хикэятемез» дигэн сузгэ болай дип астешермэ биргэн: «Автор хикэя дип куйса да, жанры белэн романга туры килэ. Без эсэрне беркадэр кыскартып алдык»,

264

бит