автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Распространение тюркских народных поэм среди кыргызов и их выразительные особенности

Полный текст автореферата диссертации по теме "Распространение тюркских народных поэм среди кыргызов и их выразительные особенности"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРУУ ИЛ ИМ ЖАНА МАДАНИЯТ МИНИСТРЛИГИ

КЫРГЫЗ МАЛ\Л ЕКЕТТИК УЛУТГУК УНИВЕРСИТЕТ»

МАНАСТАЛНУУ ЖАНА К9РК6М МАДАНИЯТТЫН УЛУТТУК БОРБОРУ

Адистештирилген совет Д. 10.00 101

^ - Кол жазма укугунда

УДК 398(043,3)(575,2)

. -Л

"I а

I

и

ОРОЗОВА ГУЛ БАРА ЖАЛАЛОВНА

ТУРК ЭЛДЕРИНИН ПОЭЛ1АЛАРЫНЫН КЫРГЫЗДАРГА ТАРАЛЫШЫ ЖАНА АЙТЫЛЫШ ОЗГ0ЧвЛУГУ

Адистиги 10..01.0Э. — Фольклористика

Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу учун жазылган диссергациясынын

Авторефераты

Бишкек — 2000

Иш Кыргыз Республикасьшьш Улутгук Илимдер акадсмиясынын Ма-нас таануу жана керкем мадаиияттын улуттук борборунда аткарылды.

Илимий жетекчилер:

Кыргыз Республлкасыньш нлимине эмгек сициргси лшмер, филология ллимдеришш доктору, профессор

А. А. АКМАТАЛИЕВ,

Кыргыз Республикасьшьш мадания-тына эмгек сицмргеп ншмер, филология илимдеринин кандидаты

Б. КЕБЕКОВА

Официалдуу оппоиенттер: Филология илимдершнш доктору,

профессор Ш. ИБРАЕВ,

Филология илимдершнш кандидаты, доцент С. И. БЕГАЛ И ЕВ

Жетсктеечу мекеме: Аль-Фараби атындагы Казак Мамлекеттик Улуттук Упиверситети

Кыргыз Мамлекеттик Улуттук Университета менен Маиастаануу жаиа керкем мадаиияттын улуттук борборунун алдындагы филология илимдершнш доктору (кандидаты) илимий даражаеын ыйгаруу боюпча тузулген Д.10.00.10!. Адистештирилген кецештии жыйыиыида корголот.

Адреси: 720071, Бишкек шаары, Чуй проспектиси, 265 а.

Диссертация мелен Кыргыз Мамлекеттик Улуттук Университетинип илимий китепкапасынан таанышууга болот.

Автореферат « И> » , О! - Яоос - тартылды.

Иш 2000-жылдыл

4

саат

Адистештирилген советтин окумуштуу секретари, филологи, илимдеринин кандидаты, доцент

Ж■ РЫСКУ Л ОБ А

ЖАЛПЫ МУН03Д0М0

Кыргыз элднк оозеки чыгармачылыктын улгулеру кылым-дарды карытып, муундан муунга, элден элгс кечуп, калк мелен бирге жашап келе жатат. «Манас» баштаган эпосто-рдун, дастандардын жаралышы, алардын керкем мурас катары ка-лыптаныш процесси узак мезгилди талап кылган. Ар бир ай-туучу же жаратуучу болобу элдии басып етквн тарыхын гана чагылдырбастан, анын келечегин, умутун, кыялын берууге аракет жасашкан. Дастандардын тема, мазмунунун актуал-дуулугу, каармандардын патриоттуулугу, баатырлардын эр-диги элдин тукум курут болуп кетпеши учун чоц роль ойно-гон. Ошол аркылуу элдин ац-сезиминде тубелуктуу, идеалдуу образдар жаралган.

Борбордук Азия мамлекеттери ез алдынчалыкка ээ бол-гон кунден баштап элдердин ата-бабадан калган керкем ма-даний мурастарыньш чьшыгы маанисине ылайык калыс баа беруу колго алынды. Ошонун негизинде кыргыз фольклористика илиминде да бир топ изилденбеген проблемалардын, ак-туалдуу темалардьш устунде изилдеэ иштери журуп жатат.

Оозеки чыгармачылыктын квлемдуу, негизги салаасы — эпикалык жанр. Кыргыз эпнкалык поэзиясынын катарынан турк элдеринин дээрлик кепчулугунде айтылган орток поэма-лар орун алган. Буларды эки топко белуп кароого болот:, би-ринчиси, турк элдеринин «вз топурагында» жаралып, ар би-ринде езунун версиялары менен жашаган чыгармалар. Бул топко «Нарикбай» («Чоро баатыр»), «Муцдук, Зарлык», «Кыз Жибек», «Козу Керпеш, Баян сулуу» поэмалары, «Ал-памыш», «Квр уулу» эпостору кирет. Экинчи топко чыгыш 1 поэзиясынан келген «Шахнамэ», «Тотунамэ», «Тахир, Зухра», «Лайли, Мажнун», «Жусуп, Зулейха», «Фархад, Ширин», «Кыз Дарыйка», «Бозжигит», «Шакнр, Шакнрат», «Барсиза Шайык», «Сал-сал», «Жум-жума», «Сейфулмалик» ж. б. кеп-твгвн дастандарды атоого болот.

Аталган чыгарм алардын бардыгы эле кыргыз фольклору-нан терец орун алган деп айтууга болбойт. Айрыи чыгарма-лардын эл арасында айтылып жургендугу женунде маалы-маттар гана бар. Кээ бирлери башка турк тилдуу элдерге

1 Чыгыш дегенде Жакынкы жана Ортонку Чыгыш, Туштук Чыгыш, Алдынкы Чыгыш элдерин, б. а. араб, фарсы, нран тилдеринде суйлеген элдердин эпикалык поэзиясынан келгендигин тушунуу керек.

кецири белгилуу болуп айтылганы менен кыргыздарда такыр кезикпейт. Диссертациялык иште кыргыз элинин эпикалык поэзиясынын катарынан орун алган чыгармалар туурасында сез болот. Албегге, алардьш бардыгы бир кылка енуккен деп антуу кыйын. Ар бир поэманын кыргыз фольклоруна таралы-шы, алган орду, айтылыш езгечелугу туурасында изилдев орчундуу маселелердин бири.

Теманын актуалдуулугу: Кыргыз элинин «ездук» эппка-лык чыгармаларынын арсеналында турк тилдуу элдердин айрымдарына таандык болуп эсептелинип, кээ бирлеринде ез версиялары менен жашал, орток чыгарма катары таанылып жургэн поэмалардын кыргыздарда айтылышынын алгачкы жолу изилдениши фольклористика илими учун саамалык, жацылык. Элдердин тарыхый-генетикалык окшоштуктары (кыргыз, казак, езбек, каракалпак, туркмен, азербайжан, ногой, башкырт, крым татар, алтай, хакас ж. б.) фольклор таа-нуу илими учун кеи проблемаларды масштабдуу алкакта че-чууге жардам бермекчи. Анын устуне бугунку кунде турк тилдуу элдердин мааданий байланышы— жацы квз караш-тап каралып, фольклордук чыгармалар аркылуу тарыхый-генетикалык жана тарыхый типологиялык ундвштуктврду из-деэ, дегеле тубу бир элдердин генезисине байланыштыруу иштин актуалдуулугун белгилейт.

Изилдевнун теориялык жана методологиялык негизи. Кыдырбаева Р. 3., Коцыратбаев А., Ибраев Ш., Абылкасы-мов Б., Бердибаев Р., Мусаев С., Бегалиев С., Абдылдаев Э., Сарыпбеков Р., Закиров С., Кырбашев К-, Кебекова Б„ Жай-накова А. ж. б. фольклористтердин жана Ахметов 3., Жолдо-шева Ч. Т , Артыкбаев К., Садыков А., Асаналиев К., Жиги-тов С., Эркебаев А., Акматалиев А. сыяктуу адабият таануу-чулардын жалпы мунездегу илнмнй эмгектери, ошондой эле турк элдеринин эпикалык жанры боюнча фундаменталдуу илимий эмгектерин жараткан турколог окумуштуулардын, турк элдеринин тарыхын изилдеген тарыхчы-этнографтардын изилдеелеру илимий таяныч болду,

Изилдеенун материалдарына негизинен КИУАнын Манас-таапуу жана керкем маданияттын улуттук борборунун кол жазмалар фондусунда сакталып турган «Нарикбай», «Муд-дук, Зарлык», «Кыз Дарыйка», «Кыз Жибек», «Алпамыш», «Кер уулу», «Козу Корпеш, Баян сулуу», «Бозжигит», «Ша-кир, Шакират» ж. б. чыгармалардын кол жазмалары, Казак Маылекеттик Улуттук китепканасында жана М. Ауэзов атын-дагы Адабият жана искусство институтунун кол жазмалар фондусунда сакталган поэмалардын туп нускалары, казак

окумуштуулары тарабыпан жарыяланган тексттер 1 факт материал катары кызмат кылды.

Изилдовнун максаты жана милдеттери. Турк элдсршшп тил, дил, тарых, маданий жактаи жакыпдыктары жана ошол жакындыктып, вз ара тыгыз бапланыштьш натыйжасы катары таанылган «Ллпамыш», «Кер уулу» дастандары, «Козу Кврпеш, Баян сулуу», «Кыз Жибек», «Муцдук, Зарлык», «Нарикбай» поэмаларынын кыргыздар арасына таралышын изилдведе жана чыгыш эпикалык поэзиясынан келген керке.м мурастардын кыргыз фольклорунан алган орду, айтылыш езгечелугун белгилеедэ теменкудвй максаттар жана милдет-тер коюлду:

— диссертацняда каралган поэмалардын жаралуу тары-хына, таралуу аймагына кецул буруу;

— Кыргыз вариантгарын турк элдеринде айтылган вер-сиялар менен салыштырып, ез ара жалпылыгын жана айыр-мачылыгын белгилее;

— поэмалардын идеялык-гематикалык, сюжеттик-компо-зициялык курулушун, каармандардын образдык системала-рын ачуу;

— аталган чыгармалардын турк тилдуу элдердин фольк-лоруна ездук болуп сицип кетишинин мыйзам-ченемдуулугуп керсвтуу,

— турк элдерине таралган квчмв сюжеттердин жанрдык езгечелугу;1

— айтуучулардын эпикалык чыгармаларды айтуудагы чеберчилигине, жаратуучулук шыгына мунэздеме беруу.

Изилдеенун жанычылыгы. Турк тилдуу элдердин поэмаларыныи кыргыздар арасына таралыш проблемасынын би-ринчи ирет изилденип жатышы — изилдеенун жанылыгын бе-кемдейт. Буга чейин окумуштуу Б. Кебекова монографияла-рында2 бул проблемага токтолуп, атайын изилдеенун объектисине жатарын белгилеген. Казак окумуштуулары М. Ауэзов, А. Коныратбаев, Р. Берднбаев, Ш. Ибраев, Б. Азибаева, А. Кыраубаева, Ы. Дуйсенбаев ж. б. бул про-Злеманын устунде иштеп, салмактуу теориялык эм.гектерин жаратышкан.

1 Батырлар жыры. V том. Аляаты: Гылым: 1989; Батырлык дас-гандар. Алматы: Гылым, 1995. Ашыктык жана баатырлык дастандар. Алматы: Гылым, 1995.

2 Кебекова Б. Кыргиз-казак фольклордук байланышы.— Ф.: Илим, 1982; Кыргыз-казак акындарынын чыгармачылык байланышы. — Ф.: Илим, 1985.

Бизде али кунге чейин илимий изилдеелердун объектиси-ие турк гилдуу элдердин дастандарынын, орток мурастарынын тарыхы, бири-бирине етме катары етушу, кечушу, бетенчэ-лугу, дасгандардын идеясы, тематикалары, жанрдык езгече-лугу, сюжегтик-композициялык курулушу, образдар систе-масы, айтуучулардын китептик жана оозеки булактардан таасирлениши сыяктуу проблемалар бугунку кундун талабы-ла ылайык жацыча кез карашта изилденген эмес, теориялык жыйьштыктар чыгарылбаган.

Диссертант алгачкы жолу бул проблемага кайрылып, бел-гилуу даражада ез пикирин айткан.

Изилдввнун теориялык жана практикалык мааниси. Эл-днк оозеки чыгармачылыктын дээрлик бардык жанрлары ке-цири енуккен кыргыз элинин фольклористика илимине XIX кылымдын экинчи жарымынан баштап чыйыр салынып, «Ма-нас» баштаган эпикалык чыгариалар изилдвв объектисине алынган. Ал эми турк, чыгыш элдеринин поэмаларынын кыр-гыздар арасына таралыш, айтылыш взгечвлугу туурасындагы проблемага токтолуунун взу фольклор таануунун бир тара-бын толуктайт. Кыргыз фольклорунун тарыхы, анын ичинде эпос жэнунде свз болгондо бул сыяктуу чыгармалар квнул-двн сырт свзден алые калбашы керек. Кврквм туундулардын катары канчалык мол, тарыхы терец, аймагы кенен болсо, изилдеэ иши ошончолук салмактуу болот. Иш эпикалык жанрдын устундв иштеген окумуштуулар учун, жалпы окур-мандар учун, ошондой эле жогорку окуу жайынын студент-тери учун керектуу эмгек болору анык.

Изилдевнун апробациясы. Диссертация Кыргыз Респуб-ликасынын Илимдер Улуттук Академиясынын Манастаануу жана керкем маданияттын улуттук борборунда жазылган. Ушул борбордуп окумуштуулар Кенешинде, Кыргыз Мамле-кеттик Улуттук Университетинин филология факультетинин улуттар адабиятынын тарыхы жана теориясы менен кыргыз тили жана кыргыз адабияты кыргыз эмес мектептерде ка-федраларынын кошмо кенешмесинде талкуудан еткен. Иш-тин негизги мазмуну авторефераттын аягында керсетулген коллективдуу жыйнактарга, журналдарга, гезиттерге жарыя-ланган. Кыргызстанда, Казакстанда, Туркияда еткерулген илнмнй конференцияларда иштин айрым проблемалары бо-юнча доклад окулгап. «Эл адабияты» сериясынын 15-томуна «Нарикбай», «Муддук, Зарлык», «Кыз Дарыйка» поэмаларынын экиден вариантынын текеттери даярдалып, кенири баш сездер лозылган.

Иштин структурасы. Изилдеэ кириш сезден, эки глава, уч параграфтан, корутунду жана библиографиядан турат.

Изилдээнун мазмуну. Кириш сезде турк тилдуу элдерде айтылган дастан, поэмалардьш жала чыгыш эпикалык поэ-зиясынал келгеи поэмалардын кыргыздар арасьша таралыш, аитылыш проблемасьшын актуалдуулугу, изилдеенун макса-ты, милдети, мегодологиялык негизи, жацылыгы, иштин или-мий практикалык мааниси берилген.

1-глава. «Турк тилдуу элдердин поэмаларынын кыргыз-дарга таралышы жана айтылыш езгэчвлугу» деп аталып, уч параграфтан турат. Биринчи параграфта кыргыз фольклору-нан орун алып, бирок ете кецири тарап, оригиналдуу версия тузе албаган, чыгармаларга обзор берилди. Мыпда анализте алынган «Алпамыш», Кер уулу» эпостору, «Кыз Жибек», «Козу Керпеш, Баян сулуу» поэмалары (лиро-эпостору) кай-сы бир элге таандык болуп да гаанылган чыгармалар.

Турк элдеринин дээрлик кепчулугунде айтылып жургэн «Алпамыш» («Алпаиыс», «Алпамша», «Алпамыш менен Бар-сын-Хылуу», «Алпамыш баатыр», огуз версиясы «Бамсы-Бейрек») эпосунун пайда болуу тарыхы, генеалогиясы VI— VIII кылымдардагы огуз окуяларынан баштап, XV—XVIII кылымдардагы жунгарлардын турк элдери менен болгон ты-нымсыз кагылышууларын чагылдырган 1 эпикалык чыгарма. «Алпамыштын» бардык версиялары 2 окшош сюжеттер менен тузулген. Жалпысынан окшоштуктар басымдуулук кылат жана ошондой эле айырмачылыктар да бар.

Кыргыздарда айтылган «Алпамыш» эпосу3 казак вариан-тына жакын. Бубу Байсыновадан жазылып алынган нуска жомок турунде кара сез менен ыр аралаш кыскача айтылат (кол жазма 13-бет). Шабданов Твлебайдын айтуусундагы «Алпамыш» кененирээк айтылып, эпостук салттуулук сак-

' Жирмунский В. М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. — М.: Наука, 1960. Стр. 9; Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. — Л. :Наука, 1974; Климович Л. Из истории литератур Советского Востока.— М.: Госизд. Художественная литература, 1959. стр. 221.

2 «Алпамыш». Фазыл Юлдашев (1873—1953), 1928-жылы жазылып алынган. 1939, 1958-жылдары Ташкент шаарынан басылып чыккан; «Алпамыш». Под ред. М. О. Смирновой. Алма-Ата: Гылым, 1961; «Алпамыш». Сказитель Есеммурат жырау Нурабуллаев, Нукус. 1960 г.

3 Кыргыз Илимдер Улуттук Академиясынын Манастаануу жана кер-кем маданияттын улуттук борборунун кол жазмалар фондусу. Инв. № 534, № 1, 2 дептерлер. 1964-жылы Ысык-Кел районунан жый-налган материалдар. «Алпамыш» поэмасы. Айтуучу Шабданов Теле-бай, уруусу саяк. Бостери айылы; Инв. № 531 (5150) № 3 дептер. Жети-Эгуз районунан жыйналган материалдар. Бубу Байсыиова—«Алпамыш» жомогу. (Мындак ары фоидуну« инвентарь номери гана керсетулет).

талгак. Башкача айтканда, уруулук тузулуштегу негизги со-циалдык проблема болгон келечек жары (суйгену, уй-буле) учуп курешуу жана ез уруусунун биримдигин, тынчтыгын коргоо зарылдыгынан келип чыккан куреш сыяктуу эки чод проблеманы камтыйт.

«Алпамыш» эпосу керкем чыгарма катары кыргыз оозеки чыгармачылыгына терец синил кете алган эмес. Белгилуу сюжеттик куруыдун нугунда гана айтылган.

«Керуулу» дастаны бутун тектеш турк жана араб, фарсы злдеринде квптеген кылымдар бою айтылып к еле жагкан кевне чыгарма. Дастанда тарыхый окуялар менен фольклор-дук материалдар жуурулушуп калгандыктан, Квруулуну тарыхый инсан л<е фольклордук образ деп далилдеп, чегин ажыратуу етэ кынын. Бул маселе окумуштуулардын кецулун бурун, кептегвп тарыхый булактарга кайрылышып, XVI— XVII кылымдардагы Кичи Азиядагы тарыхый окуяларды эпостун жаралышы менен байланыштырып келишкен

«Керуулу («Кёр оглы», «Гуругли», «Гургули», «Кёр оглы», «Гор-Оглы») дастаны Азербайжан, Армения, Грузия, Орто Азия, Туркия жана Иран мамлекеттеринде кецири жайылган. Ар бир элде кездешкен версия ошол элдии улуттук езгечелу-гуне жараша мунвз алып, ез алдынчалыкка ээ болгон. Баш каарман Керуулу ошол элдин жашоосундагы тарыхта калган эц чоц окуяларга байланыштырылып, ^элднк баатырга ай-ланган.

Кыргыздарда «Кер уулу» дастанын Умет Молдодон 2, Аб-дыкадыр уулу Жапардан Досматов Мырзадан 4 жазылган кол жазмалары сакталып турат. Умет Молдо XX кылымдын

1 Короглы X. Г. Туркменский эпос «Гёроглы и особенности его историзма. В кн.: Специфика фольклорных жанров. — М.: Наука, 1973. С. 134; Эвлия Гелеби. Книга путешествия в восьми томах. Истамбул, 1896—1928 (на тур. яз.); Короглы Х- Г. Новая версия «Ксроглу». В кн.: «Теоретические проблемы восточных литератур: М., 1969. Стр. 89 и сл.; Кононов А. Н. Родословная туркмен, Сочинение Абулгази, хана Хивинского.— М.-Л., 1958; Медеров Л. Шейдам. Ашхабат, 1964; Короглы X. Огузский героический эпос. — М., Наука, 1969; Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. — Л.: Наука, 1974. ж. б.

2 Инв. № 130. Умет Молдо. «Кероглы жана Асанхан».

'3 Инв. № 731. Ош областыньш Алай районунан жыйналган фольклордук материалдар. 1985-жыл, май — июнь айлары. Абдыкадыр уулу Жаиар 1910-жылы туулган. Уруусу-кыпчак. Тажик ССРинин Сарык-Могол айлы-нан. Бул айыл Алай районунун аймагынан орун алган.

4 Инв. Мо 682. Ош областинын Кара-Суу районунан жыйналган фольклордук материалдар. Досматов Мырза 1892-жылы туулган. Папан с/с, Бэру кыштагы.

башында араб ариби менен басылып чыккан китептип мазму-ну боюнча айткан.

Ал эми Досматов Мырзадан жазылган пуска кыска, жо-мок турунде айтылат. Сюжет толук эмес, Бул кол жазма болгону «Кер уулу» дастанынын кыргыздар арасында айтыл-ганыпан гана кабар бербесе, изилдее ишинде кызыгуу туу-дурбайт.

Абдыкадыр уулу Жапар «Манас», «Саринжи, Бекон», «Кер уулу» сыяктуу кепгегеи эпосторду, поэмаларды, элдик ырларды комуздун коштоосунда айткан таланттуу ырчы.

Диссертадияда «Кер уулу» дастанынын кыргыздарда ай-тылышында мурда, кийин болуп егквн турдуу окуялардын чагылышы, улуттук фольклорубуздун салттык эзгвчэлугу, башка турк элдерде айтылган версиялар менен жалпылыгы, айырмачылыгы баамга алынды. Ар бир кол жазма жогорку керкемдуктегу эз алдынча вариант деп айтуу кыйын. Бирок илимде фольклордук чыгармачылыктын таралуу аймагын, есуш децгээлин иликтее учун факты материал болуп берет.

Кыргыздар арасына эн, кеп тараган поэма бул — казак-тын «Кыз Жибеги». Казактардын езунде «Кыз Жибек» поэ-масынын версиялары аз. Жусупбек Шайхулисламовдун айткан варианты кептегэн жолу 1 басылып чыгып, эл арасына негизинен ушул гана вариант кецири таралган., Совет доорун-да чыккан варианттар 2 Ж- Шайхулисламовдун варианты» мазмун жагынаи толук кайталайт3. Керкем чыгарма катары ар биринин казак адабиятынан алган орду бар.

Ал эми кыргыздар арасында айтылган «Кыз Жибек» Жусупбек Шайхулисламовдун жана Жамбыл Жабаевдин варианты боюнча тараган. Кол жазмалар фондусунда поэ-манын сегизден ашуун кол жазмасы бар4. Булар кыргыз

' «Кыз Жибек», Казан, 1894. 1896, 1899, 1900, 1902, 1905, 1909, 1910, 1911, 1913.

2 «Кыз Жибек», К. Мырзалиев (1953), А. Даникеров (1954), Ж. Кал-маганбетов (1954), Е. Рахметов (1958), Р. Мазкоджоев (1959).

3 Дуйсенбаев Ы. Т., Казактын лиро-эпосы. Алматы: Гылим. 1973.

4 Инв. № 483. «Кыз Жибек китеби. 1975-жылы Мамбеталы Кал-мурзаев кечургеи. Араб арибинде. Инв. № 130. Умет Молдонун айтуу-сунда. Араб арибинде. Азыркы тамгага А. Карасартов кечурген. Инв. № 728. 1984-жылы Токтогул районунан жыйналган фольклордук материалдар. Поэманы айтуучу—Агыкул уулу Абди. 1936-жылы туулган. Токтогул району, Квтерме айылы. Уруусу саяк. Ал «Кыз Жибекти» семе-тейчи Сырдыбай Кулжабай уулунан уйренген; Инв. № 722. 1983-жылы Тажик ССРиреии Жерге-Тал районунан жыйналган фольклордук материалдар. Шадиев Атабектин айтуусунда «Кыз Жибек» поэмасы (с/з «На-муна>, с. Чобой); Инв. № 612. 1972-жылы Жаны-Жол жана Ала-Бука райондорунан жыйналган фольклордук материалдар. Айтуучу ■— Мамбет-

1кергесинин ар кансы аймактарыпан жазылып алынган. Та-жикстандагы жана Кытайдагы кыргыздарда айтылат.

«Кыз Жибектин» кыргыздарда айтылган бардык нускала-рында акындык, айтуучулук, жекече чыгармачылык (окуялар-ды баяндоо ыкмасында, ыр тузулушунде, керкем стилинде, керкем каражаттарды пайдаланууда) езгечелук бар. Демек, «Кыз Жибек» поэмасыиын кыргыздар арасында кылым кары-тыи жашап, элдин суйгвд чыгармасына айланышына кыргыз акындарынын да салымы чоп десек болот.

Казак элинин суйуп окугац жана кецири тараган элдик кеене поэмаларынын бири — «Козу Кврпеш, Баян сулуу» 1812-жылдан1 баштап бир ка,нча жолу басылып, фолькло-рист-илимпоздор тарабынан кецири изилдвеге алынып 2 келе жагат.

Башкырт, татар, алгай, ногой, кыргыз сыяктуу турк элдеринде кезиккен Козу Кврпеш менен Баян сулуунун трагедиялык махабаты гуурасындагы ацыз улам алымча, ко-шумчалары менен айтылып, турдуу версиялар тузулгену белгнлуу.

Турк тилдуу элдердин кепчулугуне тараган «Алпамыш» эпосу, хорезм-турк элдик дастаны «Юсуф, Ахмед», кыргыз эпосу «Жаныш, Байыш», казак лиро-эпосу «Козу Керпеш, Баян сулуу» сыяктуу эпикалык чыгармалар эриш-аркак ену-гуп, алардын эзегунен окшош мотив, ал гана эмес окшош эпизоддорду табууга болот. Маселен, чыгыш сюжетинен ке-лип езбек, тажик адабиятынан орун алган «Тахир, Зухра» поэмасындагы феодалдык коомдун турмуштук кврунуштерун боюна сицирген сюжет «Козу Кврпеш, Баян сулуу» поэма-сында кайталанат. Тахир менен Зухранын аталарынын бел куда болушу, Тахирдин тврелгвнун угуп суйунгэн ат.а катуу

кулов Кенебй, 1889-жылы туулган. Уруусу Найман; Инв. № 829. 1984-жылы Жумгал раДонунун Ленин колхозунан Султанов Кедейкандын ай-туусундагы «Кыз Жибек» поэмасы; Инв. № 712. Ак-Талаа районунан жыйналган фольклордук материалдар. «Кыз Жибек» поэмасы. Баетов атындагы селодо туруучу Байтерекова Асылдан алынган. А. Байтерекова «Думана» дегенден сатып алган экен. «Думана» жэнунде башка маалы-мат жок. Кол жазма лагын алфавитинде жазылган. Кол жазманын аки-рында 1972-жыл. 7-декабрь «Дербэлжун кыштагы» деген жазуу бар.

1 «Куз Курпячь», Башкирская повесть (орусчага которгон — Т. Беляев). Казань, 1812.

2 Дуйсенбаев Ы. Т. Казактын лиро-эпосы. Алматы: Гылым, 1973.; Климович Л. Из истории литератур советского востока. —М.: Госизд. Художественной литературы, 1959. С. 243.; Бердибаев Р. Казак эпосы. Алматы: Гылым. 1982.; Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. — Л.: Наука, 1974.; Рахманкул Бердибай. Эпос—ел казынасы. Алматы: «Рауан». 1995.

чаап баратып аттан жыгылып елушу, андан ары Зухраны жетимге бергиси келбеген атанып жоругу, Тахир менен Зух-ранын ез бактысы учун курешу, акырында окуянын трагедия менен — экн жаштьш елуму менен бутушу сыяктуу эпизод-дор эки поэмада окшош. «Тахир, Зухрада» феодалдык оту-рукташкан турмуш, хан сарайларда, шаар жашоосунда ет-кен цивнлизацияга жакындаштырылган окуялар чагылды-рылса, «Козу Кврпеш, Баян сулууда» патриархалдык кэчмен турмуштагы уй-булэлук, уруулук карама-каршылыктар ба-яндалат. Суйуу тем асы эки сюжетте тец туруктуу езекту тузгвн окуялардан.

Кол жазмалар фондусунда кыргыздын белгилуу классик акыны Барпы Алыкуловдон жазылып алынган «Козуке, Баян» 1 аттуу кол жазма бар. Поэманын казак версиясын мазмун жагынап кайталайт ден айтууга болот. Бирок чыгар-манын поэтикалык курулмалары, керкемдук насили, ыр ту-зулушу айтуучунун гекмелук, ырчылык жекечилигине, туба-са талантына жараша берилген. Б. Алыкулов орошон ойчул чоц акын жана элдик поэзияны терец ездештуруп, езунун классикалык чыгармаларын жараткан. Барпынын акындык чеберчплнги, жекечплпк езгечелугу анын образдар снстема-сын беруусунен, керкем сез каражаттарын колдонуусунан, баяндоо ыкмасынан таасын кэрунуп турат:

Айнектей бетте нурум бар, эне, Ак жолборстой сурум бар, эне, Баяндай сулуу, жарымды, эне, Албай кантип каламын, эне.

Байыркы турк урууларында кезигуучу «бел куда», «бе-шик куда», же. «эки эркек, эки кыз терелсе дос, бир тууган болуу» салгы эпикалык чыгармалардагы негизги мотивдер-ден, традициялык энизоддордон болуп калган. Мындай салт-тык форма эки-уй булеву же эки урууну, керек болсо эки элди бириктирууге, достук байланышын, ынтымагын чыцдоо-го таасир тийгизген. Закавказье жана Жакынкы Чыгышка белгилуу повесть «Ашык Гарнб (туркмендерде Шасенем менен Гариб»), Анатолия турктерундэ, Азербайжанда, туркмендерде кецири айтылган «Аслы менен Керем» жана «Ал-памыш», «Тахир, Зухра», «Козу Кврпеш, Баян сулуу» чыгар-

1 Инв. № 198. 1-дело. Кол жазма 1947-жылы 26-сентябрда Бекибаев тарабынан жазылган. Кара сэз менен жалгаштырылып, тушунук берилип отурат. Келему кол жазма да 48-бет — 1056 сап,

маларында кезигуучу ушул аталган салттуу мотив менен курултаи эпизод буга мисал болот.

«Козу 'Кэрпеш, Баян сулуу» поэм асы кебунче Кыргыз-стандын туштугунде айгылгандыгы кызыктуу факты. Масе-лен, Раимкулова Урудэн жазылган «Козу Кериеш, Баян»1 жана Сатылганов Сапарбайдан жазылып алынган «Козуке, Баян»2, айтуучусу белгисиз «Козуке, Баян»3 деген кол жаз-малар бар. Поэма эл арасында ырдап журген Барпы сыяктуу акындар аркылуу оозеки таратан болуу керек. Анткени, бул кол жазмалардын мазмунунда жомоктук формадагы арха-икалык-мифологиялык белгилер, образдар сакталган. Оозеки речтин стилинде айтылган. С. Сатылгановдун «Козуке, Бая-нында» Козукенин энеси чытырман токойго, кара чаар жол-борско айланат, атка тил бутуп адамча суйлейт. Желмогуз кемпир сыяктуу архаикалык образдар, мифологиялык фор-мулалар орун алган. Мындан тышкары Козуке Аккелтени колго алып, айга карай шилтесе, алтьшыш кулач жазылат. Айлантып туруп чапканда алты мин, кошунду алты кунде, жети мид кошунду жети кунде жалгыз езу кырат. Козукенин образьш жомоктордо кезигуучу фантасгикалык баагырдын образы аркылуу берег,

Ошентип, бул нускаларда (Б. Алыкуловдун вариантынан башкасында) жомок жанрында кезигуучу формалар, поэти-калык ыкмалар орун алып, фольклордук чыгарманын жугун аркалап турат. «Козуке, Баяндын» кыргыздар арасында оозеки турде айтылып л<ургендугун кабарлайт.

2-параграф «Муцдук, Зарлык» поэмасынын башаты, та-ралуу анмагы жана кыргыз фольклорунан алган орду» деп аталып, «Муцдук, Зарлык» поэмасынын салттуу сюжеттик окуяларынын жалпылыгына, образдар системасына жана эпикалык ой жугуртуулеРДУн масшта'бдуулугуна кецул бу-рулду.

Диссертант «Муцдук, Зарлыктын» башатын аныктоо учун кептеген фактылык материалдарды, генетикасы окшош сю-жеттерди, илимпоздордун (А. Коцыратбаев, Р. Бердибаев) аргументтуу кез карашгарын эске алып жана поэманын турк

1 Инв. № 554 (5192) № 1, 2-дептер. 23-бет кол жазма. Ноокат району, Кек-Жар совхозу, Кулуштан айылы. Раимкулова Ypy — «Козу менен Баян» жомогу.

2 Инв. № 551 (5189) 1946-жыл, 29-июль. 27 бет кол жазма. Жалал-Абад областы. Ачы району. «Кызыл-Октябрь» колхозу, Могол айылы, Сатылганов Сапарбай — «Козуке, Баян» жомогу.

а Инв. № 551 (5189) № 5 дептер. 13 бет, жэе жомок турундегу кол жазма.

элдеринде айгылган версияларынын сюжеттик курулмала-рында орун алган тарыхый-этнографиялык окуялардын, тур-муштук кэрунуштердун спецификасын, эпикалык кыймыл-аракеттердин мунезуи, каармандардын образдык система-сын, поэтикасын, дегеле чыгарманын эволюциялык есушун анализдеп отуруп поэманын башаты Сибирдеги турк-монгол элдеринде деген жыйынтыкка келди.

Поэманын Орто Азиядагы турк элдерине таралышы тары-хый шартка жана элдик оозеки чыгармачылыктын табиятына таандык мынзамченемдуулуктун натыйжасында ишке ашкан. «Муцдук, Зарлык» поэмасы кыргыз жергесинин булуц-бур-чуна кецири таралып, эл суйуп уккан дастанга айланган. Бу-бу Байсынова 1 менен Нурдеелет Самсалиевден 2 жазылып алынган жее жомок, Муратаалы Куронкеев 3, Умет Молдо-дон 4, Барпы Алыкулов5, К- Салибаевден 6 жазылып алынган поэма турундегу кол жазмалар бар.

Умет Молдо менен М. Куренкеевден жазылып алынган пускалар китептик7 мазмунда айтылып, акындык чыгармачы-лык енврканада электен втпвгену байкалаг. Тек гана китеп-тен уйрвнун, ошол сюжетти эл арасында айтып журушквн вн-денет. Барпы айткан вариант керкомдугу менен айырмала-нып, кыргыз фольклоруна мунездуу салттуу ыкма сакталып, поэма жогору денгээлге кетерулген.

К. Салибаевдики айрым учурда фольклордук чыгарманын жанрдык чегинен четке чыгып, кээ бир туруктуу каар-мандар алгачкы салттуу мунездемесуиен ажыраган Масе-лен, М. Куренкеевдин, Умет Молдонун, Б. Алыкуловдуп ай-туусунда балдарды кучукко алмаштырган мастан кемпир дастандын башынан аягына чейин терс образ катары бэян-далса, К. Салибаевдин вариантында буга карама-каршы су-роттелуп, езуне таандык салттуу сапаттардан ажырайт. Тес-керисинче, акылдуу, жамалы жарык, келбеттуу, боорукер

1 Инв. № 531 (5150) № 3 дептер.

2 №«. № 542 (5180) № 3 дептер.

3 Инв. № 113 (316).

4 Инв. № 130 (337).

5 Инв. № 198 (410).

6 Инв. № 864.

7 «Мундук, Зарлык». Кисса-хикоят. Жусупбеккожо Шайхысламулы дайындап, 1916-жылы Казан каласында бастырган. Араб арибинен казак-чага тушурген библиограф Рахима Сыздык кызы. (Казакстан Респ. Басма сез жана букаралык агбарат министрлиги). Алма-Ата, 1993, 51-бет., «Мундук, Зарлык», Казань. 1905, 1915 (Казакстан улуттук китепканасы «Сейрек кездешуучу китептердин фондусу»).

аяр аял катарында сыпатталып, реалдуу турмуштук каар-маига таандык мунездэме басымдуулук кылат:

!Жаман жолго журбеген, Жамалы жарык келбеттуу, Керген адам сурдеген,

Бекеринен кулбеген.

* * *

Жацылбаган чоц чечен, Суйлеген сезу пал эле, Адамдаи ашкан акылдуу, Билбеген адам тан. эле.

Бакгыяр тоодон тоону кыдырып отуруп кийиктери жайна-ган Дандырташ деген жерге келет. Балдарды кантип багуу-нун айласын кылып, жаш чагындагы уучулугу эсине тушуп:

Кийпкке тузак тартканы, Кудай бере кергун деп, Булуцга барып жаткаиы. Эрге турул саардан, Бир кийик тушуп калыптыр. Серейтип эки кулагын, Желинине сут батпайг, Оттогон тоонун туланын. Эки кун мурун карышкыр, Жеп кеткен эгиз улагын. Кийик бекем байланды, Бошонорго ал барбы. Эмчегин салып оозуна Эмизип койду балдарды.

Бул вариантта К. Салибаевдин жеке чыгармачылык енер-канасына таандык взгвчвлуктер басымдуу болуп, эпикалык чыгармалардын есуш процессиндеги азыркы учуруна кебу-реек ыцгайлашат. Башка варианттарда балдарды сактоочу, колдоочу-кырк чилтен салттуу турде туруктуу айтылат. Ма-гиялык кучке ээ кырк чилтен Канышайымдын жаныдан эле терелген уул-кызын карасанатай мастан кемпир менен хан-дын алтымыш катынынын кыянатчылыгынан сактап калат.

Кайыберен, кырк чилтен, Тушурбей суудан алады. Чукурлуунун тоосуна, Балдарды алып барады.

(М. Курепкеевднп варианты)

Балдарга залал тийгизбей, Мастанага билгизбей. Кайыптан сунуп кол келип, Балдарды алып кетнптнр Шукурлук тоого жетиптир.

(Б. Алыкуловдун варианты)

Тастайын десем бул сууга, Сендерд1 K03ÍM кимайды. Тастамаиын десем мен Алпыс «анац» болмайды. Баргын, балам, аллага, Разы болгын казага, TinTi K03ÍM кимайды, Кызыгып кетам ботом-ай, Алпыс табак тылага...

(Баатырлык дастандар. Алматы. 1995. 19-6.).

Кырк чилтен балдарды кайберен энеге тапшырат.

Кайберендин мифологиялык образы тотемдик жана ани-мистгик кез караштардын негизинде пайда болгон. Кайберен-дин мифологиялык образы кыргыз гана эмес, жалпы турк элдеринин фольклорунда кедири жолугат. Кыргыздардын «Кожожаш» эпосу кайберендин ыйыктыгына барып такалаг. Бугу-Эне женундегу легенда-санжырадан кыргыз элинин ту-кумун сактап калган колдоочуну керебуз.

«Муцдук, Зарлыктын» бардык нускасында Кайберен-эпе-нин тотемдик башаты, адам тукумуна жасаган камкордугу баса белгиленет. Кайберен-эне эки балага эмчегин эмизип чодойтот. Ар кандай кырсыктан коргоп, бой жеткенче кез кырын салат. Ken учурда кайберен менен кырк чилтендин кызматында ажырым жок. Кырк чилтен бейкунее балдарга гана эмес, энесине да кемек кэрсетет.

Поэманын жаралуу доору, таралуу аймагы, керкемдук, жанрдык езгечелугу туурасында окумуштуулар ар турдуу пикир 1 айтып журушет. Казактын белгилуу окумуштуулары

1 «Мундук, Зарлык» поэмасынын байыркылыгын далилдеген казак окумуштуусу А. Кодыратбаевдин пикирин туура деп белгилейбиз. Ал «Эпос жана анын айтуучулары» деген эмгегинде (Алматы, 1975-ж.) ар кыл доордогу шамандык кез караштардын негизинде калыпташкан магия-лык, мифологиялык ой жугуртуулер менен жакындыгын далилдеген. А. Коныратбаев казак эпосторун, жанрдык, хронологиялык жактан клас-сификациялаганда «Мукдук, Зарлыкты» жомоктук эпостордун тибине ко-шот. Филолюгия илнмдеринин доктору Р. Бердибаев болсо «Мундук, Зар-

А. Коцыратбаев менен Р. Бердибаевдин пикирине кошулуп, изилдее учурундагы кэптеген факгыларга таянуу менен поэма турк тилдуу элдердин езунде жаралып, орток сюжет катары улам есуп, кецейип, жацы туе алып, кеп доорду кары-тып келе жаткан эпикалык поэзиянын улгусу деген жыйын-тыкка келдик. Жанрдык жагынан кеене архаикалык жомок-тун негизинде жаралган турмуштук поэма деп айтууга негиз бар. Поэманын керкэмдугу жогору, композициялык курулу-шу жагынан ынанымдуу. Баяндоонун, сурвттвенун квптвген керкем ыкмалары колдонулуп, окурманды да, тыншоочуну да езунв тартат. Изилдевдв ар бир варианттын сюжетине ток-толуп, ез ара жалпылыгы, айырмачылыгы белгиленди. Айтуу-чулардын тигил же бул эпизодду баяндоо ыкмасына, мотив-дердин колдонулушуна анализ жургузулду.

Маселен, баласы жок адамдын мун-кайгысын, куйутун, кейишин, зарын, тегулгэн кез жашын суреттее мотивдерн тектеш элдерде бири-бирине это жакын. Туяксыз ата кудай тааладан жен гана бала эмес, езунун керген ыза-кордугу учун еч ала турган баатыр уулдун терелушун суранат. Нечен убарачылыктан, жер кыдыруудан, мазар таюудан кийин ти-леги кабыл болуп, максагы орундалат,

Перзентсиз атанын же байбичесинин туш керушу, тушун-Д9 белгисиз бир ыйык кучтун аксакал чал турунде, каснеттуу Кыдыр-Ата соелетунде перзенттуу боло тургандыгын айтып, алдын ала кабар бериши айрыкча кыргыз фольклорунан ке-цири орун алат.

«Муцдук, Зарлыкта» М. Куренкеевдин варианты боюнча Жанчаркан ажылыкка бараткан жерде тушуне кырк чилтен кирип, «падыша, уйуцузго кайтыцыз, бир уул, бир кыз кересуз»—деп аян берет. Барпыда ханга дубана жолу-гуп, жакшылыктан кабар берет. Ошондой эле Жанчаркандын болочоктогу жубайы 14 жаштагы Канышайымдын тушунде бир туйгун куш учуп келип башына конот, езу кулак сырга таап алат. К. Салибаевдин вариантында кыз тушунде «ай менен кунду колтуктап» койнуна салып алат. Канышайымдын тушу келечекки тагдыры женунде, башкача айтканда анын

лык» окуяларынын берилишн жагынан э« зеки ыр. Поэмадагы кайберен, кырк чилтен, пир, мастан кемпир, кара деэ сыяктуу образдар ислам ди-нине чейинки шамандык кез караштардын негизинде калыптанган магия-лык, мифологиялык тушунуктер менен байланыштуу деген жыйынтыкка келет. (Р. Бердибаев. Казак эпосу. Алматы. Гылым. 1982. 77—85-беттер. Ал эми окумуштуу Ы. Т. Дуйсенбаев езунун классификациясында «Муцдук, Зарлыкты» чыгыш адабиятынан келген сюжет деп берет. («Дуйсен-баев ЬГ. Т. Казактын лиро-эпосы. Алматы. Гылым, 1993).

ханга турмушка чыгып, эр журек уулдуу, ажарлуу кыздуу болорун алдын ала кабарлап турат. Каармандын тушу туш келип, «квкурегу кумуш, квчугу алтын, айдар кекул уул, кыз тэрвлвт». Чыгарманып башынан аягына чейин туш керуу ык-масы кецири пайдаланылган.

«Муцдук, Зарлык» поэмасьшын бардык варианттарында Капышайым Жанчаркандан калыц алуу учун атасы Жоодур-чалга «уч эли калта» берип жвнетэт. Кыздыи атасьша уч эли калта берип, ханга жиберишинде аньш аярлыгы, акылманды-гы ачык кэрунет. Анткени, эки уч тенге батчы баштыкты тол-тура албай, хандын шайы оойт. Бул жен жай баштык эмес, табышмактуу, сырдуу баштык. Бул сыяктуу табышмактуу ыкма эл оозеки чытармачылыгынан жыш учурап, чыгармада белгилуу даражада квркем жукту квтеруп турат. Хан бутун казынасын квцтвруп салып, ara да толбогопдо, жалпы кал-кынан салык жыйнап, айласы куруп турганда мастан кемпир бир ууч топуракты дубалап усгуне чачып жиберет, баштык толуп, ашып-ташып калат. Керсе уч эли баштык кездун чел кабыгынан тигилгеп экен. Бул деталдын тексттен орун алы-шы вз ичине бир канчалык философиялык ой толгоолорду батырып турат: адам баласыньш облигин берип турган квз эч убакта тойбойт, анын демин топурак гана баса алат, вмурду елум дайыма коштоп журвт. Тируу адамдын акыры бара турган жери-топурак. Дегеле чыгармадан табышмактуу ыкманын орун алышы каармандын образын ачууда, айрым окуяньш салмагын квтеруп, терецдетууде мааниси зор.

Поэмадагы салттуу окуялар, мотивдер, образ персонаж-дар, алардын курэшу, кыймыл-аракети, ал эмес иортреттик мунездемелеру, речи арханкалык багыгын сактап калган. Ошол эле учурда бардык нускалардагы мазмундун кецейип, улам есушу (ар бир вариантта ар кандай децгээлде) эпостуц табиятына жакындыгын керсетет.

«Муцдук, Зарлык» — жалпы адамзаттык проблема бол-гон адамдын омур туурасындагы тушунугун мифологиялык сыпатта таанытуучу керкем сез жыйындысы. Мында алгачкы сыйкырдуу ажайып кучтерге ишенуучулук, турдуу архаика-лык элементтер жыш кезигет. Ошого карабай адам емурун реалдуу жашоосун баяндаган нагыз турмуштук окуя камтыл-ган. Жомок менен эпикалык чыгармаларга таандык керу-нуштер орун алган.

Диссертацияда поэманьш кыргыздар арасында таралы-шы, анын айтуучулары, варианттарынын вз ара жалпылыгы жана айырмачылыгы туурасында жана башка элдердеги ай-тылышы менен тарыхый салыштырма методу аркылуу изил-

деэ жургузулду. Дегинкиеи, тарыхый типологилык, тарыхый генетикалык жактан салыштырып иликтее азыркы фольклор таануу илиминин жетектеечу методдорунун бири болуп эсептелет.

3-параграф «Нарикбай» поэмасынын тарыхый негизи жана кыргыз варианттарынын сюжеттик — композициялык езечелуктвру» деп аталат.

«Нарикбай» поэмасы ногой, казак, каракалпак, башкыр, Крым, Казан татарларында ж а« а кыргыздарда да айтылат. Жогоруда саналган элдерде «Чоро баатыр», «Шора», «Эр Чо-ро» аталса, бизде негизги ка.армандын бири, Чоронун атасы Нариктин атьшан «Нарикбай» делет. Чоро тарыхта болгон адам, Крым хандыгынын князы Карамзиндин летописинде Казандагы согушта Крымдан келген Чоро дегендин 1546-жылы елтурулгендугу ма.алымдалаг. Айрым тарыхый матери-алдарга Караганда, Крым, Казан хандыгында жергиликтуу князь терелвр менен орус империясынын ортосундагы чыр-чатакка да катышы бар керунет 2.

Шора Нарнков тарыхта белгилуу адам болгонун бир кез-де езунун изилдеесунде С. Сейфуллин да эскерген. Башка илимпоздор да ушул ойдун чындыгын бекемдешкен. Алсак, татар фольклористи Ф. Урманчеев «О происхождении байтов» 6 деген макаласында 'Чоро ж,енунде татар фольклорун-дагы ырлар тарыхта жашаган адамдын каармандык образы-нан жаралгандыгын далилдеген.

|Б. Бердибаевдин 4, М. Ауэзовдун 5, В. М. Жирмунскийдин 6, В. В. Восторов, С. М. Муканов 7 ж. б. кеитеген окумушгуу-лардын эмгектеринде Чоро баатыр тарыхта болгон инсан экени изилденип,такталган.

Мына ушундай фактылардан кийин Нарикбай уулу эр Чоро тарыхтыи белгилуу бир мезгилинде жашаган, элге белгилуу тарыхый инсан болгон деп айтууга толук негиз бар.

1 Фалев А. Введение в изучение творческих литератур и наречий. — Ташкент, 1922, с. 34.

2 Карамзин Н. М. История государства Российского — Санктпетер-бург. 1834. Т. 8, с. 78—79; Казанская история. — М.-Л., 1954, с. 78—82; Карамзин Н- М. История государства Российского. Тула. 1990, том VII, 196-6; Валиханов Ч. Ч. Очерки Джунгарии. Собр. соч. в пяти томах, т. Ill, Алма-Ата, 1985.

3 Урманчеев Ф. О происхождении байтов. Советская тюркология, 1983, № 6.

4 Бердпбаев Р. Эпос-ел казыпасы. Алматы: Рауан, 1995.

5 Ауэзов М. Адабнят тарыхы. Алматы. Ана тш. 1991.

6 Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. — Л.: Наука. 1974.

7 Восторов В. В., Муканов М. С. Родоплемепный состав и расселение казахов. 1964, 78-6.

Ошол инсандын тегерегиндеги тарыхый чындык кылымдан кылымга элдин эсинде аныз болуп аитылып отуруп, керкем чыгарманын пайда болушун шарттаган. Ал эми ал тарыхый кырдаалды чагылдырган окуя канчалык даражада алгачкы нугу» сактагандыгына, кандай езгеруулерге дуушар болгон-дугуна элдик оозеки чыгарманы жаратуучулар, мезгил, доор, чейре, коомдук саясий езгеруулер, диний кез караштар сы-яктуу турмуштук факторлор себеп болгон. Натыйжада «Чоро баатыр» чыгармасынын тузулушунв жогоркудай Чоропун вмур баяньшдагы реалдуу окуя (Крымдан Казанга ба-рышы, ал жерден бийлик жургузушу, каза табышы) негиз болуп, ошонун натыйжасында, айланасында ацыз-ацгеме тузулгвн.

Ал эми бул орток адабий мурас бир элден экинчи элге капдай жолдор менен тарады жана ал элдин тел чыгармасы-на айланып калуусунун себеби эмнеде деген закондуу суроо туулат.

Албетте, мьшда бириичиден, территориялык бирдик, экин-чиден, тарыхый, маданий, этннкалык жалпылык, тилдик жа-кыпдык сыяктуу негизги факторлорду атоого болот. Бул ма-селелер алгач ирет белгилуу окумуштуу-туркологдор Рад-лов В. В., Малов С. Е. Абрамзон С. М., Бертельс Е. С., Берн-штам А. Н., Жирмунский В. М. ж. б. эмгектеринде 1 кептеген аргументтер менен далилденген.

Иштин максаты — «Нарикбай» поэмасынын кыргыздарда айтылыш езгечелугун, таралуу чейресун аныктоо, вариант-тардын жалпылыгьш жана айырмачылыгын ачып керсетуу, мазмунду камтуудагы, тилдик жана керкем каражаттарды пайдалануудагы чеберчилигин белгклее.

1 Радлов В. В. Образцы народной литературы тюркских племен, жи-

вущих в Южной Сибири и дзунгарской степи. (Киргизские наречия) СПб.,

1870; Образцы... Ч. IV. Наречия барабинцев, тюркских, тобольских и тю-меньских татар. СПб., 1872; Радлов В. В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Ч. V. Наречие дикока.ченных киргизов СПб.,

1885; Радлов В. В. Образцы народной литературы северо-тюркских пле-

мен. Т. VII. СПб., 1896; Малов С. Е. Памятники древнетюркской письмен-

ности. М.-Л., Наука, 1951; Малов С. Е. Енисейская письменность тюрков.— М.-Л., 1952; Абрамзон С. М. Этнографические связи киргизов с народами Алтай. М., Наука, 1960: Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Л., Наука, 1971; Бертельс Е. Э. Советское востоковедение. Т. IV. М., Наука, 1947. Статья к вопросу о традиции в героическом эпосе тюркских народов; Бертельс Е. Э. Литература народов Средней Азии от древнейших времен до XV в. «Новый мир», 1939, № 6,

7 и 9; Бернштам А. Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок. М.-Л., Наука, 1946; Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. Л., Наука, 1974; Жирмунский В. М„ Зарифои X. Т. Узбекский народный героический эпос. М.., Гослитиздат, 1947.

«Нарикбай» поэмасынын казак, кыргыз, башкыр, татар, ногой, каракалпак элдеринде бири канчадан версиялары жана Шора баатыр женундегу ыр, ацыз-ацгемелер жолугат. Алардын бардыгы Нарик уулу Чоронун айланасындагы окуя-ларга байланыштуу. Ар бири ез ара жалпылыгы, айырмачы-лыгы, ез алдынчалыгы менен фольклордук чыгарманын жу-гун кетеруп турат.

Айтуучулардын маалыматтарына Караганда поэма кыр-гыздарга казак ырчы-акындары аркылуу еткенун керебуз. Анткени казак-кыргыз элдери илгертеден кою короолош, ашы жоролош болуп, эриш-аркак жашап, акындары дайыма чыгармачылык байланышта болуп, бири-биринин тегин, улу-тун, кемчилигин, жардылыгып, байлыгын, кордоп же чыныгы достук мамиледе азил менен, урмат-сый менен дацазалап ыр-дашкан. Ошондой эле санат-насыят, философиялык багытга-гы терец ой жугуртуулер менен айтышып, акындык чеберчи-ликтерин сынашкан. Жаштары улууларынан сабак алып дасыккан.

Турк злдериннн тупку тарыхы бир башаттан башталып, ар тараптуу жакындыгы—адабий мурастарынын, фольклордук чыгармаларынын бири-бирине етуп, орток казынага ай-ланышын шарттаган.

«Нарикбай» поэмасынын кыргыздарда айтылышында XVI кылымдагы тарыхый жана биографиялык окуянын изн да калган эмес. Тарыхый адамдын ысмы гана сакталып, туп-тамырынан езгерулуп, уруучулдук-феодалдык тузулуштун ички карама-каршылыктары, ез ара араздашып, бытыраган кыргыздардын калмак тебелдэрунун баскынчылык жортуу-луна каршы биригууге умтулуусу, алардын азагтык курешу «Нарикбайдын» идеялык мазмунун тузет.

«Нарикбай» чыгармасы кыргыздарга да кецири тараган. Кебун эсе Кыргызсгандын тундугундв жана Талас ереэнунде казактар менен коцшулаш аймакта айтылат. «Чоро» поэмасын Арстанбек кундвп-тундвп узак ырдачу деген да маалымат бар»1. «Наркан» деген ат менен Токтогул да айткан, Акын-дын талантынын кучтуулугунвнебу, айтуу манерасынын ар турдуулугу, унунун кооздугунанбы, айтор угуучуларга зор таасир калтырган. Ал айтып жатканда тыцшап отурганда ыйлап отуруп угушчу экен 2. Бирок Токтогул айткан деген варианттын ырдык тексти колдо жок. Калмурза Кожобеков мазмунун гана кара сез турундэ кыскача айтып бер-

1 Инв. № 394 (1302).

2 И ив. № 61 (2047).

ген '. «Наршкбай» чыгармасынын кыргыз жергесинде ай-тылышы, таралыш аймагы женунде алгач фольклорист Б. Кебекова сез козгогон2. Айтуучулардын таржымалына белгилуу даражада токтолуп еткен. Сез арасында айта тур-гаи пикир тектеш элдердин фольклористика илиминде «Чоро» поэмасы кеп жылдар илнктее объектисине алынбай келгеп. Буга чыгарманын айрым нускаларьшда Казань шаарын алууда падышалык бийлик менен жергиликтуу калктын ор-тосундагы кагылышуулардын, курал-жарактуу, кеп сандуу орус кошуну менен кармашууда оор л<оготууга учураган эл-дин азап-тозогунун чагылышы себеп болсо керек. «Токтогул айтты» деген нуска казактыкына жакын, бирок анын айтуу-сунда чыгарманын жарылышына негиз болгон тарыхый окуянын изн жок.' Ак Кала, Казань сыяктуу реалдуу шаар аттары эскертилбейт. Окуя кыргыздын ез жергесинде эле ички, сырткы карама-каршылыкгардын негизинде есуп-енугет.

Поэм анын кыргыз жергесине тарашы узак убакытты ичи-не камтыйт. Айтуучулардын чыгармачылык енерканасына коз чаптырып, Турсалы Сырдыбаевдин маалыматына таян-сак, аны жаратууга айтуучулардын эки-уч мууну катышкан-дыгы аныктала тушвг. «Нарикбай» поэмасынын ары толук, ары керкем варианттын тузуучулердан болгон Т. Сырдыба-ев чыгарманы Сулайман Конокбаевдеп угуп уйренгон (Т. Сырдыбаев 1902-ж. туулган), ал дагы башка бирееден уккандыгын эскерген экен. Азыркы кезде алгачкы аткарган адамдын ысмы унутулган. Кнйинки муулдагы айтуучулар тана эл зсинде сактал'ган. Кыскасы, «Нарикбай» поэмасынын кыргыз жергесинде тузулушунв акындардын ири тобу катышып, кылым аралап келип бизге жеткен, кеп варианттуулукка ке-терулген. Албетте, айтуучулардын кебу злдин эсинен чыгып унутулган. Калк эсинде Арстанбек, Жаныш, Токтогул, Сулайман, Алымкул, Турсалы Сырдыбаев, Сооронбек Чойбеков-дор сакталып калган. Канчасы кемускеде калып унутулган-дыгын болжоп айтуу кыйын. Тилекке каршы жогоруда санал-гандардын ичинен да Турсалы Сырдыбаев жана Сооронбек Чойбековдун айтуусунда гана бизге келип л<егти. Натыйжада чыгарманын окуялары тармакталып, тарыхый доору интер-претациялануу менен кыргыздардын конкреттуу тарыхый, турмуш-тиричилик, керкем салтын ез боюна синире ошол эл-

1 Иив. № 61 (2047).

2 Кебекова Б. Кьфгыз-казак акындарынын чыгармачылык байланы-даы. — Фрунзе: Илим, 1985, 61, 62, 84 , 87, 88-беттер.

дин тел чыгармасына айланган. Бул ойдун чындыгы кыргыз-дарда айтылышынын окуяларына, образдарына токтолуп, анализдевде айрым жыйынтыктар менен бекемделди. «Нарикбай» дасганы XIV—XVI кылымдардагы Алтын Ордо хан-дыгынын, Ногой ордосунун составында болгон азыркы ногой, татар, каракалпак, казак, кыргыз элдеринин ез ара мамиле-лери, алардан кийин калмактар менен согушу женундегу окуяларды, конкреттуу элдер, конкреттуу жерлерди чагыл-дырган тарыхый негизи бар чыгарма. Поэманын мотивиров-касы эпикалык чыгарманын салтына баш ийднрилгенине ка-рабастан анын башаты эл башынан еткен тарыхый окуялар-га барып такалат. Поэма баштан аяк зки бир туугандын (Нарикбай менен Эшимдин, кээде Али-бийдин), эки элднн (калмак менен ногойдун, калмак менен казактын, калмак менен кыргыздын) ортосундагы конфликттердин айланасын-дагы окуялардын негизинде курулган. Элдик оозеки чыгарма-лардын салтына таандык финалда «Нарикбай» поэмасында да элдик баагыр, сактоочу, коргоочу Чоро баскынчыны кууп чыгып, окуя жеаиш менен аяктайт, б. а. элдик идея женет.

Турк элдерннде айтылган айрым версиялардагы негизги сюжеттик курулмаларга кайрылсак, кыргыз вариантына Караганда Крымдык татар, ногой нускаларында Чоронун емур жолунун бир узумунун чыгармага чагылышы ачык байкалып турат. Крымдык татарлардын айтуусунда «Чоро баатырдын» эки вариантын В. В. Радлов жазып алып жарыялаган 1 Окуя Нарик уулу Чоронун Крымдан-Казанга барып каза табышы, башкача айтканда, чыидык окуядан башат алып, жалгызы-нан айрылган эненин кайгысы, арман-муну керкем чыгарманын законуна ылайык баяндалат. Жалпысынан алганда, Крым татарларынын айтуусунда окуя анчалык тармакталып кете алган эмес, поэтикалык денгээлге кетерулбестен, ацыз-ангеме турунде гана калган.

Ногойлордун «Шора баьгиринпн» 2 окуясы крым татарларынын айтуусуна жакын. Мында да тарыхый чындыктын изи жатат. Чыгарма ыр турунде айтылып, поэмалык формата тушурулгендугунэ карабастан, каарман-персонаждардын, бир эпизод менен экинчи эпизоддун ортосунда байланыш бир кыл-ка сакталбаган. Бирок сездеру курч, коркемдугу бир топ жо-гору. Ногой вариантында Шоранын Казанга барыш мотиви-ровкасы башка, анын Крымды таштап кетишине хандыктын

1 Радлов В. В. Образцы народной литературы северо-тюркских племен,—Т. VII, СПб., 1896. Чоро баатыр, 21—24-6. Чоро батыр, 167—184-6.

2 Ногай халк йырлары. — М., 1969, 67—84-6. С. А. Калмыкова тузген. Баш сезун А. Сикалиев жазгаи.

ичиндеги ез ара карама-каршылык себепчи болот. Атасьш ыза кылган Али-бийди елтуруп коюп, хандын каарынан айбыгып, Казанга кетип калат. Казанды жоо каптап киргенде Шора эрдик кврсетуп, калыц кол менен кармашып журуп, жарадар болуп, жоо колуна тушкенду ар намыс ойлоп, Едил суусуна Карагер менен боюи гашгап агып элвт. Баласыи издеп энеси Казан шаарына келсе, шаар ичи кымгуут, ara назар салган киши болбойт. Ошондо Абыл-Касым аттуу адам эненин су-роосуна:

Ай-ай анам, ай анам, Ай ыйгылган усайды Ай да, куньн да косылып, Тень йыгылган усайды, Кар атасы Нариктинь Бели сынган усайды, Меиьли-сылув анайдынь Кезьзи шыккан усайды

— деп табышмак менен уулунун элгенун энесине жетки-рет. Абыл-;Касымдын сезунен улам Шоранын жоо колунан каза болгондугун тушунген энеси «ботасы елеген туьедей, бозлай бозлай» кайра кайтат. Чыгарманын мазмунундагы Шоранын Казанга женэр алдында ата-энеси менен кошто-шуусу, алган жарынын армандуу зары, ата-эненин уулун издеп Казанга келиши, жоо колунан жарадар болгон баатыр-дын Едил суусуна боюн таштап чегуп елушу сыяктуу кврквм деталдардын тизмеги тарыхый даректуу окуянын кврквм чыгарманын мыйзамы менен есуп-енукквндугун ачык аныктап турат.

«Бу хикаят Шора баатыр Нарик угылынын киссасы» де-ген каракалпак вариантында 1 Нарик баатырдын уцкур-ден алтын казынаны кэрушу, аны эч кимге айтпагандан кийин дарт басышы, Акчахан хан табыпка керсэтуп айыктырып, эквв алтын казынага барышы, хандын Нарикти бир элге бий кылышы. Менди сулууга уйленушу баяндалат. Шоро аттуу уулду болушат. Шоро эр жетип Казанга барат. Капырлар ке-лип тооктун жумурткасынан салык жыйнап жатканын керуп, аларды елтуруп коет. Аскерлер артынан келип, Шораны кар-мап алышмак болушат. Бирок «аткан мылтык етпей, шилте-ген кылыч кеспей» Шора баатыр душманды кырып, Казанды тазалап, уйуне кайтат.

1 Диваев Э. Тарту. / Курастырган жене TyeiHiKTepiH жазган Ф. Оро-заева. Алматы: «Ana tí.tí», 1992-ж. (1922-жылы басылган текст боюнча).

Каракалпак вариангында душман — орустар, «капырлар» катары айтылып, «Казанды орыс аралап», «Эз! туетл сары орыс» деп ачык берилгея. «Шора баатыр» поэмасы казактар-да бнр канча варианты 1 тузуп, ногой, крым татар, каракалпак, башкырт вариан-гына Караганда таралыщ аймагы кенен, окуясы кеп тармактуу жана кескин айырмалуу., Шора, На-рик, Али-бий сыяктуу ат жалпылыгына, айрым-жер-суу атта-рынын (Казан, Ак-Кала), уруу; урпактардын аталышынын (ногой, аргын, тама, айракды) окшоштутуна, окуясында айрым аналогиялык жалпылыктын сакталгандыгьша карабастан, казактарда ез жергесинде, ез тарыхый, турмуш-тиричилик жагдайынын нугунда жаралып, калыптанган чыгарма ката-рында жашайт. Кыскасы, ез алдынчалыгы менен айырмала-нат. Чыгарманын бардык версияларынын алгачкы тузулуш башатында'кандайдыр бир тарыхый-генетикалык жалпылык орун алган болсо да, есуш жолунда ар бир элде ар башка тарыхый-маданий кырдаалда есуп-енугуп калыптанган, бул же тигил калктын турмуш-тиричилик жагдайы, ой жугуртуу, дуйнену кабыл алуу, эстетикалык баамы чагылышкан. Бул казактарда айтылган «Шора баатыр» чыгармасынын мазму-нуна кез жугуртууде айрыкча даана керунвт. «Коркут-Ата-дан» баштап, квпчулук турк элдеринин эпосу учун мунвздуу болгон салттуулуктун турмвгу сакталган. Мурын ырчы айт-кан «Нарик» варнантында Мецди сулуу Нарикбай хандан жалтанбай мындай дейт:

1 Шора баатыр (Майлыкожо Султанкожодоп А. Диваев жазып алган). Казак Республикасынын Илимдер Академиясынын орталык гыльшы ки-тепканасынын кол жазмалар фондусу (ОТК болуп кыскартылат) инв. № 85, д. ОК, 1—79-6. Шора баатыр, 86, д, 1-191-6.

Академик Орлов А. С. да «Казахский героический эпос» аттуу эмге-гинде «Шора баатыр» поэмасынын эки вариантынын мазмунуна кыскача токтолот. Аты ацызга айланган казактын акыны Мурын жырау СПлеген Сец-г1рбекулы. 1859—1954. 29.08). «Крымнын, кырык батыры» деп аталып, ез ичине кептеген поэмаларды камтыган ырларды емур бою ырдап, аларга жаны туе, жацы боек берип, улам жаныртып, керкемдеп, турк тилдуу эл-дердин калыд катмарына тараткан ак тандай акын. «Нарикбай» — «Чо-ро» поэмасынын ушул Мурын ырчы, Султанбек Аккожоев Кулунчак, Молдо Муса (Мусабек Байзаков), Садыкбек Мусурэиов, Абдигани Сариев сыяктуу акындардан жазылган варианттары бар.

Казак тилиндеги Крымдын кырк баатыры женундегу ырлардын бирин-чи цикли «Аншыбай баатыр жэне онын урпактары», экинчи циклы «Кара-двц батыр жэне оныц урпактары» деп аталат. Нарикбай менен Чоро Ка-радвц баатырдын урпактары болуп айтылат. Баатырдык дастаидын ча-гылдырган негизги окуялары XIV—XVIII кылымдарды камтыйт.

Ек1 кыз малый ген берсбн, Тиермш сага мен дед1, Тесегщ таза салармын, Кврпенд1 таза жабармыи, ©лгенщше султаным Суйепц таза багармын, ©лгешцди керемш. Колым мен казып кемермш1.

Кыздын акыл-эсине ичинен ыраазы болуп, Мецдиге уйле-Н0г. Шора аттуу уулдуу болушат. Эр жетип Казанды басып алган капырларды кууп чыгат. «Нарик» поэм асы Шоранын уйленушу менен бутет. Андан кий ид «Шора» поэмасы езунчэ чыгарма катары айтылып, Чоро тарыхын инсан эмес, фоль-клордук каарман катары берилип, калмактар менен согушу образдуу суреттэлгвн. Чоронун елумуне байланыштуу эпизод жомоктук мотивде айтылат.

Мурын ырчы поэманып бул белугунде тарыхый окуялар-дан четтеп кеткени байкалат.

Жыпынтыктап антканда кыргыздарда айтьглыш езгече-лугу, социалдык маселелерди чагылышгырышы, кыргыздар-дын баатырдык эпосторуна таандык салттуу мотивдердин талкууланышы жагыпан башка турк тилдеринде айтылышта-рынан кескин айырмаланып турат. Натыйжада чыгарма ба-шатында коцшу элдерде кебунесе оозеки турунде откен бол-со да, бир канча кылымды аралап, кыргыздын социалдык-кбомдук кез караштарын, турмуш-тиричилик жактарыи, салт-санаасын, адабий маданий салтын, философиялык ой толгоо-лорун ез боюнча синируу менен алардын да тел чыгармасына айланган.

«Коцшу элдердин турмуш-тиричилиги, кез карашы, салт-санаасы окшош болушу, сырткы душмандарьшын бир болушу ж. б. ал чыгармалардын кыргыздар арасына таралышына шарт тузген

' Батырлар жыры. V том. Алматы. «Жазушы». 1989.

2 Акматалиев А. А. Избранное. II том. — Бишкек: Шам, 1998, 43-6.

2-Г лава. Чыгыш эпикалык поэзиясынан келген диний

дастандар

Чыгыш поэзиясынан келген сюжеттер турк элдеринин ара-сына ете кецири тараган. Алардын ичинен кыргыздар арасын-да айтылып жургендерун гана талдоого алдык. Чыгыш дас-тандарынын турк элдерине таралуу тарыхы боюнча турколог окумушгуулар вздорунун ойлорун айтып, алардын мунезу, формасы фольклор илиминде изилденип келе жатат. Кыргыз-дарга да бул чыгармалар тузден-туз егпвй, экинчи бнр элдер, тактап айтканда, турк элдери аркылуу таралып отурган. Му-сулман динин идеализациялаган чыгыш поэзиясынын улгу-сундвгу бул дастандар турк элдеринин эпикалык жанрынын бир салаасы катары изилденип журвт.

«Бозжигит», «Шакир, Шакират», «Барсиза Шайык» сыяк-туу дастандар кыргыздар арасында оозеки турдв кецири тараган эмес. Китептик мазмун гана элге белгилуу.

Чыгыш эпикалык поэзиясынан келген «Кыз Дарыйка» поэмасы турк элдерине орток чыгарма катары калыптанган, турмуштук поэма жанрынын улгусу. Сюжет Дарыйка атгуу балбан кыздын айланасындагы окуялардан курулган. Баа-тыр кыздар женундегу салттуу сюжеттер, легендалар дуйнв элдеринин фольклорунда кеп кездешет. Ал сюжеттер ар бир элдин взунун тарыхын, элдик идеясын чагылдырып, ошол окуя жаралган доор чьшдыгынын учкундарын сактап келет. Ken варианттуулугу менен кыргыз фольклорунан орун алган «Кыз Дарыйка» поэмасы баатыр кыздар женундегу баатыр-дык эпостордун жанрдык езгечелугун ез боюна сицирип (ай-рыкча К- Алыймановдун вариантында ачык керунет) калк-тын калын, катмарына кеткен.

Кол жазмалар фондусунда «Кыз Дарыйка» поэмасынын сегиз кол жазмасы бар Диссертациялык иште поэманын сюжеттик циклин тузуучу мотивдер (туш коруу, жар тандоо, баласыз атанын карыганда балалуу болушу, езгече баатыр

1 Залкар комузчу Карамолдо Орозоадун айтуусунда Кыдык Сулайма-нов 1941-жылы жазып еткерген вариант. Латын арибинде. Келему 1,5 басма табак. Инв. № 33;

— Кангелдиев Маамыттан (Ысык-Кел району, Кара-Ой айылы) 1964-жылы 22-июлда жазылып алынган. М. Кангелдиев «Кыз Дарыйка» поэма-сын К. Орозов менен Чалагыз Иманкуловдон уйренгенун эскерет. Келему кол жазмада 12 бет. Инв. № 534. 1 дептер;

— Жантаев Кадыракундан (Ысык-Кел району, Маман айылы) Инсти-туттун кызматкерлери жазып алган. Окуянын башы жок. Ыр менен кара сез аралаш. Поэманын казакча китеп болуп чыккан алгачкы вариантына жакын. Келэму 9 бет, машинкада басылган. Инв. № 526;

баланын терелушу, эл-жерин сырткы душмандардан коргоо) кыргыздьш эпикалык чыгармаларында кезигуучу типология-лык принциптерден экени далилденди.

Поэмаиын идеялык багытылда, образдык тузулушуиде, композициялык курулмаларында эпостук салттуулук байка-лат. Айтуучу акындар кыргыз элдик оозеки чыгармаларыныи керкемдук езгечелуктерунун ийине жеткире тушунуп, чыгыш классиктерииин кврквм мурастарын орду менен пайдаланып, жацыланган вариантты (бул ой К. Алимановдун вариантына кебуреек тиешелуу) жаратышкан. К. Алимановдун версиясы жазма адабиятка жакын. Башка нускалардан бир топ айыр-маланып, чыгарманын езегуне л<ацы окуялар, кошумча эпи-зоддор киргизилип, турк элдеринин баатыр кыздар туурасын-дагы эпикалык чыгармаларыныи денгээлине квтерулгвн, кв-лемдуу чыгармага айланган.

Дарыйканы ашкан баатыр, элин-жерин сырттан келген душмандардан коргогон эл башчысы катары ынанымдуу су-рвттейт. Бул айрыкча «кыргы-кылчактын турктвр менен со-гушунда» ачык мунвздвмвге ээ.

— Жамаш Сокубашевден (Чуй району) 1969-жылы жазылып алын-ган. Мында жомоктук формада кара сез менен айтылган. Кыска, 10 бет кол жазма. Инв. № 555.

— Кадыркул Алиманов (Талас ереену) 1974-жылы жазып тапшыр-ган.. 12 басма табак келемунде машинкада басылган. Инв. № 639.

— Мамажан Зулпуевден (Ош области, Ленин району) 1982-жылы жазылып алынган. 652 сап ыр. Инв. № 601;

■— Кайыр А1укашеванын (Талас, Ленинполь району, Мин-Булак айы-лы) 1990-жылы фондута тапшыртан кол жазмаларынын ичинде. Автор поэманы «Белек» деп атаган. Каармандардын да аттары езгертулген. Се-бебин «динге болгон мамилеге жараша» деп тушундурет. Поэма башка кол жазмалардан айырмаланбайт. Кара сез менен ыр аралаш жазылган. Окуя ет9 кыска баяндалган. Кол жазма 10 бет келемунде. Инв. 837;

— Качканак Салибаевдин (Жалал-Абад области, Чаткал району,. Айгыр-Жол айылы) жазып берген варианты. 2 басма табак келемунде. Машинкага басылган. Инв. № 865.

Булардан сырткары Карамолдо Орозовдун «Кыз Дарыйка» поэмасы-нын экинчи нускасын журналист, акын Кемел Белеков «Кыргыз мадания-ты» гезнтине 1990-жылы (март, № 8, № 15) жарыялаган. Бардыгы 942 сап ыр.

— 1996-жылы Нургазиев Осмонбеттнн (Нарын области, Ак-Талаа району) айтуусундагы «Азреталы менен Кыз Дарыйканын курешу» деген нуска Бишкек шаарынан езунче китеп болуп жарык керген.

— Кыргыз улуттук китепканасынын «сейрек кездешуучу китептердин фондусунда» (редкий фонд) «Кыз Дарыйка» поэмасынын араб йрибиндеги кол жазмасы бар. 1927-жыл,

Бут дуйне кабар угуп Дарыйкадан, Турктерду кыйратты деп бир кыз балбан. Эрдиги маалим болуп бардык жерге, Дарыйка баатыр деген атак алган.

Кыз болсо да атасынын жолун жолдоп, кылычтын мизине мойнун тосуп, эл намысын, тынчтыгын коргойт. Дарыйканын образы турк элдеринин эпикалык чыгармаларында кезигуучу баатыр кыздардын (Кулайым, Жацыл Мырза, Кыз Сайкал, Гулгаакы, Каныкей) образына таандык типологиялык мунез-демеге ээ болгон.

Дарыйка шердин шери кара кулак, Дунуйеде куйуп турган бир шам чырак. Айбаты арыстандай ал балбан кыз, Жолборстой жоону керген чапчып турат.

Дастан чыгыш классикалык романдык дастандарынын сал-тында жазылып, классикалык поэзиянын жазма ултусупун таасири ар бир варианттан байкалат. Оозеки жана жазма чы-гармачылыктын ширелишинен жаралган керкем чыгарма.

Диссертацияда «Кыз Дарыйка» поэмасы кыргыз арасына кецири таралып, алгачкы башатын сактоо менен кыргыз фольклоруна жуурулушуп, турк элдеринин эпикалык чыгармаларында кездешуучу бардык мотив, салттык керунуштер-ду ез боюна синирип, кыргыздын тел чыгармасына айланга-ны ишенимдуу аргументтер менен бекемделди. Чыгыш поэти-калык булакгарыкын турк элдеринин поэтикалык салты менен жуурулушуп кетиши бул элдердин адабий мурасын байы-тып, жацылык киргизип турары аныкталды.

Ошентип, чыгыш дастандары эпикалык жанрдын есуш этабында курдеелдуу мезгилди тузуп, езуне таандык тема-тикалык, стилдик, композициялык езгечелукке ээ. Белгилуу даражада турк элдеринин оозеки чыгармачылыгынын, жазма адабиятынын есушуне таасирин тийгнзген деп айтууга болот. Алар оозеки чыгармачылыкты, эпикалык градицияны улан-тып, кебунесе эски фольклордук мазмундун, образдын нугун-да тузулгендугуне карабастан, каармандарды мунездее, окуяларды баяндоо, тилдик л<агынан езунче езгечелукке ээ. Ошондуктан, муну кыргыз улуттук эпикалык жанрынын. есу-шундегу, езгече бир салаа катарында кароо абзел.

'Иштин КОРУТУНДУ белугунде темэнкудей жыйынтык-тар чыгарылды. Биринчиден, турк элдеринин тарыхый-этно-графиялык, маданий тилдик жакыидыктары айрым поэтикалык чыгармалардын бир элден экинчи элге етуп, ар биринин маданий энчисине айланышына шарт тузген.

Экинчиден,биз изнлдееге алган турк элдерине орток поэ-малардып сюжеттнк-композициялык тузулушунде, образдык системасында ачык жалпылыктар байкалат.

Учунчуден, ар бир элде айгуучунун талантына, керкем табитине, билим децгээлине жараша чыгармаларда окуялар кошумчаланып, образдар терец иштелип, жады поэтикалык формаларга ээ болгон.

Тертунчуден, чыгарманын сюжеттик башаты башка элден оошкондугуна карабастац, жергиликтуу калктын фольклору-на биротоло синип, ошол элдиц тел чыгармасына айланышы-на мумкундук алган.

Бешинчиден, оозеки жана жазма турунде тараган сюжет-тердин оргосунда стилдик езгечелуктвр менен бирге сюжет-тин берилиши, композициялык курулушу, образдардын иште-лиши жагынан да бвтенчелуктер бар экени аныкталды.

Алтынчыдан, варианттардын тузулушунде айтуучулардын чыгармачылык эмгеги зор. Бул проблема туурасында диссер-тацияда материалдарды талдоого алганда сез болду.

Жетинчиден, чыгыш сюжетинеи келген дастандардын идеялык-керкемдук взгечвлуктвру, алардын кыргыз жана турк элдеринин тел чыгармалары менен окшошгугу, айырма-чылыгы, таасири женунде айрым бир жыйынтыктар чыга-рылды.

■Сегизинчиден, диссертацияда камтылган чыгармалардын варианттарын текстологиялык жактан салыштырып карап, сюжеттин жаралыш лона таралыш тарыхы, кыргыздарда айтылыш езгечелугу туурасында айтууга аракет кылдык.

Диссертациянын негизги мазмуну автордун теменку пуб-ликацияларында чагылдырылган:

1. Турк элдеринин поэмалары: тарыхый процесс жана эпика-лык байлалыш. — Бишкек, 2000, 11 б. т.

2. «Нарикбай» дастаиы. Жыйнакта: Адабиятыбыздын акту-алдуу проблемаларынан, Бишкек, 1997, 0,5 б. т.

3. «Нарикбай» («Чоро») чыгармасынын башаты жана кыргыздарда айтылыш езгечелугу». Жыйнакта: Фольклордун жанрдык табиятындагы салттуулук жана жекечелик езге-челуктеру. Бишкек. 1998, 1,02. б. т.

4. «Ч. Айтматов жана турк калктарынын фольклору». Жыйнакта: Ч. Айтматов (жазуучунун 70 жылдыгына карата). Анкара, 1999. 0,3 б.т.

5. «Муцдук, Зарлыктын» кыргыздарда айтылыш езгечелугу», Жыйнакта: Кыргыз адабиятынын тарыхынан. Бишкек,

1999, 0,4 б.т.

6. «Мухтар Ауэзов турк дастандарынын изилдеечусу», жый-накта: Мухтар Ауэзов жана дуйнэ адабияты», Алматы, -Казак университети, 1999, 0.3. б.т.

7. «Мупдук, Зарлыктын» кыргыздарда айтылыш езгечелугу, 0,8 б. т.: «Кыз Дарыйка» поэмасынын айтылыш, таралыш езгечелугу. 0,8 б. т.; «Нарикбай» поэмасынын башаты, ка-лыптаныш, эсуш жолу. 0,7 б. т. Китепте: «Мундук, Зар-лык», «Кыз Дарыйка», «Нарикбай», «Эл адабияты» серия-сынын 15-тому. 28 басма табак. — Бишкек: Шам, 2000-ж. (бндуруште).

8. Турк элдеринин поэмаларынын кыргыздар арасында тара-лышы: «Кыз Жибек» поэмасынын кыргыздарда айтылышы. 0,6 б. т. Журналда: «Наука и новая технология. (Социальные и гуманитарные науки). 1999-ж., № 1, 2. 0,5 б. т.

9. Чыгыш поэмаларынын кыргыздар арасьшда таралышы («Бозжигит» поэмасы) журналда: Турк адабияты жана диалектилери, Анкара, 1996, № 10, 0,3 б. т.

РЕЗЮМЕ

диссертационной работы Орозовой Г. Дж. на соискание ученой степени кандидата филологических наук на тему: «Распространение тюркских народных поэм среди кыргызов и их выразительные особенности».

Объектом исследования данной работы является исследования выразительной особенности поэмы тюркоязычных народов и их распространение среди кыргызов, а также определение место поэм Востока в кыргызском фольклоре, которые перешли им через тюркоязычных народов.

На основе историко-сопоставителыюго метода в диссертации определены сюжегно-композиционные строения, разработка системы образов тех произведений, которые охвачены в работе.

Историко-этнографические, культурные и языковые близости тюркоязычных народов создали возможность перехода некоторых поэтических произведений от одного народа к другому, а также стали культурным наследием этих народов.

SUMMARY

of the htesis work of Orozova G. J. for academic degree of philological sciences on theme «Spreading of Jurkic national poems among Kyrgyz people and their expressive pesuliazitils».

He object of a given instigation work is the spreading of Turks national poems among Kyrgyz people a.nb their expressive peculiarities as well as their in kyrgyz folk.

On the basis of a historical-compazatire method plot-com-posittional structures, the construction of images and an initial creation of these poems are determined in the thesis.

Historical-ethnogzaphis, cultural and lexical linens of turkey people have formed the conditions for the transition of some poetic works from one people to another one as well as the transformation of cultural legacy of all these peoples.