автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Сказания Корана в персидском переводе "Тафсира Табарди"

Текст диссертации на тему "Сказания Корана в персидском переводе "Тафсира Табарди""



АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ИМЕНИ РУДАКИ ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА

ГАФАРОВА УМЕДА АБДУЛЛОЕВНА

СКАЗАНИЯ КОРАНА В ПЕРСИДСКОМ ПЕРЕВОДЕ «ТАФСИРА ТАБАРИ» (ИСТОРИКО-СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ)

Специальность: 10.01.03 - Литература народов стран зарубежья (персидско-таджикская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени доктора филологических наук

На правах рукописи

Научный консультант: доктор филологических наук, профессор Р. Хади-заде

ДУШАНБЕ -2004

АКАДЕМИЯМ ИЛМХ.ОИ ЧУМХ.УРИИ ТОЧДКИСТОН_ ИНСТИТУТИ ЗАБОН ВА АДАБИЁТИ БА НОМИ РУДАКИ

ДОНИШГОХД ДАВЛАТИИ ХУЧДНД БА НОМИ АКАДЕМИК

кдссАхри «кртъон»

ДАР ТАРЧ.УМАИ ФОРСИИ «ТАФСИРИ ТАБАРЙ» (ТАХ,К,ИК,И МУКРИСАВЙ-ТАЪРИХЙ)

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти халвдои кишвар^ои хори^а (адабиёти форс-то^ик)

Б.РАФУРОВ

Ба з^укми дастнавис

РАФФОРОВА УМЕДА АБДУЛЛОЕВНА

(Рисола барои дарёфти дара^аи илмии доктори илм^ои филология)

Мушовири илмй:

доктори илщои филологй, профессор Расул Х,одизода

ДУШАНБЕ -2004

МУНДАРИЧД

МУКАДДИМА 3-18

БОБИ1. _ 19-92 «ТАРЦУМАИ «ТАФСИРИ ТАБАРИ» X, А МЧУIIЁДГОРИ ЛДАБИЮ ИЛМИДАР ТАЪРИХИ ТАМАДДУПИФОРСИ

19-35

1.На%за ти илмиву фар^ангй дар давла ти аввалини то цикону эрониён

2. Сайри таърихии исломшиносй ва тафсирнигорй то асри X 35-62

3. Табарй ва «Тафсири кабир»-и у «Цомеъ ул-баён ан таъвили-л- 62-85 Куръон»

4. Тарцумаи форсии «Тафсир»-и Табарй 85 - 92

БОБИН. _ 93-118 К,ИССАХ,ОИ К,УРЪОНИ ВА ВАЗЪИ НАВЪИ К.ИССА ДАР АДАБИЁТИ ФОРСУ ТО ЦИК

1 .Крсса ва фа^миши жанрии он 93-103

2. Замяшщои густариши цисса дар Эрони бостон 103-107

3. Фар^анги исломй ва интишори циссапардозй дар адабиёти форсу

то цик 107-118

БОБИ1П 119-191 АРЗИШИ АДАБИИ 1^ИССАХ,ОИ К,УРЪОНИИ «ТАРЦУМАИ «ТАФСИРИ ТАБАРИ»

1. Меъёр^ои шинохти цисса^ои цуръонии «Тарцумаи «Тафсири 119-130 Табарй»;

2. У сули баргардонва тавзе^и «Тарцумаи «Тафсири Табарй» 130-153

3. Равиш^ои хоси форсии циссапардозй дар «Тарцумаи «Тафсири 153 —173 Табарй»;

4. Мухтассоти сабк, услуб ва забони цисса^о дар «Тарцумаи «Тафсири 173-191 Табарй»

БОБИIV.

ТАЪСИР В А МАКрМИ К,ИССАХ,ОИ «ТАРЦУМАИ «ТА ФСИРИ 192- 296 ТАБАРИ» ДАР АДАБИЁТИ ФОРСИ

1. Инъикоси к;иссах,ои к;уръонй дар адабиёти форсу то^ик; 192 -249

2. К,иссаи Юсуф (а) дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй». ва чилва^ои

бадеии он дар осори адабии форсу то^ик 249 - 296

ХУЛОСА....................................................................................................................................................................297-303

TAB3EXJ0T 304 - 321

КИТОБНОМА......................................................................................................................................................321 - 346

МУКДЦДИМА

Пажух.иш ва тах,к,ик;и ёдгорих,ои таърихй ва маданй яке аз масоили му^имтарини илми муосир мадсуб мешавад, зеро нак;ши осори илмиву маданй ва адабии гузаштагон дар ^аёти кунунии ч,омеаи мо ^илва^ои хос пайдо кардаанд. Маърифати арзиш^ои фар^ангй ва илмии халв;ият^ои мухталиф, ки аз ^ониби намояндагони ак;воми мухталиф руи кор омадаанд, Чамъоварй ва таздщ, танзим ва шинохти к;имати гоявию эстетикии онх,о ша^одати куллии рушди тамаддуни умумибашарй ба шумор меояд.

Нуфуз ва густарший оини мусалмонй дар «¡аламрави тамаддуни форсй барои э^оди мух^ити барозандаи фар^анги исломй ба ^айси омили муассир хидмати арзанда ба сомон расонид. Му^имтар аз ^ама бар асари тамаддуни исломй ваинтишори дини му^аммадй гардиши куллй ва тачаддуди комил дар ^аёти и^тимоиву сиёсй ва фар^ангии Хуросону Мовароунна^р ва соири минтак;а^ои форсизабон рух дод, ки ин табаддуллот, пеш аз х,ама, дар та^аввули адабиёт низ ^илва^ои хос ва рушани худро гузошт. Равиш^ои хоси адабиву фикрй ва фар^ангй дар як^оягй бо интишори дини мубини ислом арзи ^астй намуда, омезаи тамаддун^ои А^аму Арабро ^ойго^и махсус бахшиданд. Тарчумаи осори пазугавй дар аср^ои аввалини па^ншавии оини му^аммадй ва дар заминаи он руи кор омадани адабиёти арабизабони форсу то^ик, ки бахши аъзами ин матолиб дар рисола^ои То^иддин Мардонов [170], Низомиддин Зохдцов [131], Абдушукури Абдусаттор [68; 69] дар маърази таздак; к,арор гирифтаанд, падида^ои аввалини таъсири рушани ислом ва забони арабиро ба фар^анги мардумони ориёнажод ба бор овард. Ин чараёнх,о минбаъд вучуди таърихии адабиёти муштараки арабу а^ам ва чштва^ои хоси фар^анги исломиро дар парной адабиёти форсй исте^ком бахшиданд. Илова бар ин бар асари нашри а^коми шариати мусалмонй, афкор ва

атвори равияву фирк,ах,ои он, мух,имтар аз х,ама ошноии комили форсизабонон бо «К,уръон» ва а^одиси набавй на тан^о гановати адабиёти форсиро таъмин намуд, балки барои та^аввули маънавию услубй ва шаклии адабиёти форсии даврони исломй омили муассир омад, ки тазо^ури бешумори анвои осори манзум ва мансур дар к;уруни мобаъди нашри фар^анги исломй аз ин нукта дарак меди^ад. Ба тазо^ури анвои нави адабй дар адаби форсй боис гардидани таъсири тамаддуни арабй ва истщболи комили шакл^ои мутадовили авзон ва бу^ури шеъри арабй санади к,отеъ ба гуфтори фавк; аст. <

Дар даврони кишвардории Сомониёни шукух.манд ва маънавиятгустар дар фарози кушиш^ои э^ёи тамаддуни к;адимаи форсй иртибот ва нашри фар^анги арабй, раванд^ои шар^у басти ак;оиди маз^абиву фикрй ва фалсафй, зу^ури тарчума ва тафсири китоби муцаддаси «К,уръон» иртифои комил пайдо намуд, ки пайрезии мактаби тафсирнигории форсу то^ик дар ин даврон аз бонуфузтарин дастовард^ои фар^ангй ва та^аддуди маърифати матолиби цуръонй ба шумор меояд.

Дастовард^ои хоси фар^анги Сомониён, ки ба нубуги тафаккури фалсафй, ^а^оншиносй, риво^и адабиёти форсии тоники пайванд мегирад, хостори ба^си чудогона аст. Дар тах>к,ик;оти олимони варзидаи ватаниву хори^й Ч^аводи Х,иравй «Эрон дар замони Сомониён» (277), С.Абдуллоев «Амирони Сомонй» (64) ва «Фар^анги Сомониён» (65) авомили ташаккул ва раванд^ои хоси рушди фар^анги Сомониён ба маърази та^ик; кашида шудааст. Дар канори ин дастовард^о к;айди як нукта лозим ба таъйид аст, ки интишори тамаддуни исломй дар замони Сомониён барои растай аввалин падида^ои таърихнигорй ва бунёди мактаби бузурги тафсирнависии форсу то^ик асос гузошт. Му^имтарин китоби тафсир дар ин давра «Тарчумаи «Тафсири Табарй» аст, ки вучуди нусхаи комили форсии он ба азамати фар^ангй ва шукух,и маънавиятгустарии Оли Сомон пайванд мегирад. Ба таъбири дигар, таълифи ин китоби бузурги фикриву адабй ва пурарзиши фар^ангй аз парной ташаббус ва хидмат^ои фар^ангсолории Сомониён берун омадааст, ки ин амр бор^о дар

сарчашмахр ва кутуби тах,к,ик;ии муаррихону му^акдикрн тасдик,и хешро пайдо кардааст.

Чунонки тазаккур ёфт, дар осори пажу^ишгарони ватаниву хори^й бисёр нукта^ои марбут ба таъсири босамари тамаддуни исломй ба илму адаб ва со^а^ои гуногуни ^аёти чамъиятии мардуми эронинажод ба таздик; омадааст. Бо вучуди ин ^ама мавзуоти ноомухта ва ган^ина^ои нокушудаи таърихи фар^ангии азди Сомониён бисёранд. Яке аз он ган^ина^ои азиму бошуку^ кутуби тафсирии форсу то^ик мебошад, ки аз шо^кори^ои арзишманди забону адабиёт, таърих, улуми маз^абй ва амсоли ин^о мебошад. Нах,зати к;удратманди тафсирнависии форсй, ки дар х^удуди х^азор номгу кутуби тафсирй самараи он аст, дар замони та^аддуди фар^ангй, яъне замони ^укумати Оли Сомон ба майдон омад. Хушбахтона, аввалин падидаи он «Тарчумаи «Тафсири Табарй» то замони мо ма^фуз мондааст ва ах,ли таэдик; муттафицунилаш; бар он ^астанд, ки ин китоб аз ли^ози а^амият беназир аст. Омузиши амик;и сарчашмаи мазкур имкон меди^ад, ки масъала^ои му^ими марбут ба таърихи забону адабиёт, цуръонпажу^й ва тафсирнигорй ^аллу фасл гарданд. Бо ^амин мак;сад муаллифи ин рисола тасмим гирифтааст, дар муаррифии арзиндои адабии «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ва ривоч,у густариши фанни тафсирнависй саъю кушишро дарег надорад.

Тафсири гаронк;адри Табарй нахуст ба забони арабй бо э^тимоми бузургтарини муфассирони китоби мук;аддаси «К,уръон» - Му^аммад ибни Ч,арири Табарй ба унвони «Чрмеъ ул-баён ан таъвили-лК,уръон» ба цалам омада буд. Ба ицтизои он ки Му^аммад ибни Ч,арири Табарй аз аввалин касоне ма^суб мешуд, ки ба тафсири муфассали китоби «К,уръон» даст зад ва барои э^оди китоби арзишманд дар илми тафсир ва бунёди мактаби тафсирнигории Арабу А^ам нак;ши рушан гузошт, уро дар кутуби марчай ва сарчашмах,ои мобаъди худ мулак,к,аб ба «абулмуфассирин» (Падари тафсирнигорон) донистанд, ин амр аз мацоми махсусаш дар нашри равиши шар^у басти оёти «К,уръон» паем мерасонад. Аммо «Тарчумаи «Тафсири Табарй» китобе нахустин аст дар тафсири «К,уръон» ба забони форсй, ки

ба на^ве дигар сурати форсии х^амон китоби аввал аст. Чунонки Абулфазли Балъамй дар мук;аддимаи китоб к;айд менамояд, таълифи сурати форсии китоби тафсир ба ^иммати амири сомонй амир Абусоле^ пайвастагии к;авй мегирад ва ин аст, ки мутар^ими мазкур дар мук,адцима бор^о бо ибораи «пас, бифармуд амир Абусоле^» ба амри зикрёфта ишорате дорад. Вале ба таври куллй аз гуфтори муцаддамотии нусхаи форсии «Тафсир» умури зайл рушан мешавад, ки дар шинохти мо^ият ва арзиши адабиву таърихии тафсир нофеъ хо^анд буд:

1. Тарчумаи форсии «Тафсир»-и Табарй тан^о ба к,алами Абулфазли Балъамй мутааллик, нест, балки китобест, ки аз чониби ч^мъе аз уламои Мовароуннаэф таълиф гардидааст ва та^ияи он кори даст^амъй аст. Дар мук;адцима ба таври мушаххас ба асмои уламои мазкур ва макону зодго^и ощо ишорат мешавад: «Пас, бифармуд амир Абусолех, Мансур ибни Нух, ибни Наср ибни А^мад ибни Исмоил то уламои Мовароунна^рро гирд карданд аз ша^ри Бухоро, чун фак;е^ Абубакр ибни Му^аммад ибни Х,омид ва чун Халил ибни А^мади С илисто нй ва аз ша^ри Балх Абу^аъфар ибни Му^аммад ибни Алй, аз Боб ул-Х,инд фацех, Х,асан ибни Алии Мандус ва Абу^а^м Холид ибни Х,онии Мутафаьдеез; ва ^ам аз ин гуна аз ша^ри Самарканд ва аз ша^ри Сипе^обу Фаргона ва аз ша^ре, ки буд андар Мовароунна^р. Ва ^ама хат^о бидонанд бар тарчумаи ин китоб, ки ин ро^и рост аст».

2. «Тарчумаи «Тафсири Табарй», чунонки бор^о гуфта омад, кори фармоишй ба хотири густариши тафсирнигории форсй аст ва аз икдомот ва ниёзу кушиицои умарои сомонй дар э^ёи А^ам, ва бунёди фарх,анги муштараки эрониву исломй, тава^ЧУЛ ба тахфизи асолати забони форсии дарй берун меояд. Ин амр ва омил^ои дигари нигориши форсии тафсир дар муцаддима ба таври зайл таъйид шуда: «Пас, душвор омад бар вай (яъне амир Абусоле^ Мансур - Y.F.) хондани ин китоб ва иборат кардани он ба забони тозй ва чунон хост, ки мар инро тарчума кунад ба забони порей. Уламои Мовароунна^рро гирд кард ва аз эшон фатво гирифт, ки «Раво бошад, ки мо ин китобро ба забони порей гардонем?» Гуфтанд: «Раво

б

бошад хондан ва набшнтани тафсири «К,уръон» ба порей, мар он касро, ки у тозй надонад» (5, с. 6).

3. Нусхаи арабии «Тафсир» ба к;авле чих,ил мус^аф ё мучаллад будааст ва онро нахуст ба чорда^ ва баъдан ба ^афт чилд даровардаанд. Ин амр исботи он аст, ки нусхаи форсии тафсир нисбат ба арабй мухтасар мебошад. Аз ниго^и дигар, эх,сос мешавад, ки дар сурати форсии тафсир к,исса^ои марбути азуш А^ам ил^ок, шудаанд ва бахше аз к;исаси дар нусхаи арабй мавчуд ^азф гардидаанд. Мул^ацоти к;иссадои эронй чй дар тафсири арабии муаллифи эрониюласл Табарй ва чй дар «Тарчумаи «Тафсири Табарй» бешак аз падида^ои рубили эронигарой ва э^ёи Ачам берун омадаанд, ки дар к;арни X дар ме^вари сиёсати Сомониён к;арор гирифта буд.

Баробари таълифи «Тафсир»-и Табарй ва баъдан «Тарчумаи «Тафсири Табарй» адабиёти динии форсу точик бо равиш ва сабку салик;аи хос руи кор омад. Х,амзамон матни арабиву форсии китоби «Тафсир» мактаби хоси адабиёти маз^абй ва ирфонии форсу то^икро пайрезй кард, ки тадцици ин чанбаи арзиши тафсир бах,се чудогонаро так;озо дорад.

«Тарчумаи «Тафсири Табарй» дар таърихи тамадцуни форсиву арабй мак;оми махсуси худро пайдо намуда, к;абл аз ^ама, ба манзалаи нахустин китобест, ки мактаби к;уръонпажу^й ва тафсирнигории форсиро бунёд ни^ода, барои бунёдгузории навъи махсуси насри классикии форсу точик ва равиши хоси баён дар накопи «¡иссах.о боис шуд. Дар аср^ои минбаъда ва адабиётшиносии имруз ин навъи наср ба унвони «насри бадеии динй» номзад шудааст.

ТаваччУ^ ба масоили маърифат ва таздик;и арзиш^ои адабиву бадеии «Тарчумаи «Тафсири Табарй» бад-он ишорат мекунад, ки ин ёдгории пурарзиши хаттй таваччУ*>и як к;атор олимони ватаниву хоричиро ба худ Чалб намудааст. Дар осори И.Голдсиер, Т.Нелдеке, К.Броккелман, Ч.Стори, Ч.Рё, Э.Браун, А.Семёнов, Б.Бафуров, Р.Додизода, Забе^улло^и Сафо, Маликушшуаро Бах,ор, Сируси Шамисо, Х.Шарифов, А.Алимардонов, Н.Салимов, А.Зарринкуб, А.Юлдошев, Ф.Бобоев,

М.Исоматов баробари ишорат ба чанба^ои мухталифи асар, ч°йго^и му^ими он дар таърихи афкори илмй ва бадеиву эстетикии халк;и точик таъкид шудааст. Вале ба таври куллй ин асар дар адабиётшиносии ватаниву хорич,й ^амчун сарчашмаи адабй мавриди омузиш царор нагирифтааст.

Х,ар чй мух.ак.к.ик.они точик дар ин замина падид овардаанд, нукта^ои Чудогонаи масъаларо фаро мегиранд. Дар таздицоти чУД°гонаи Расул Х,одизода ба арзиши «К,уръон» ^амчун сарчашмаи адабй ва нацши он дар густариши мазмуну мундаричаи адабиёти форсу точик ишороти фаровоне рафтааст. Дар рисолаи доктории Худой Шарифов навъи к;иссах,ои к;уръонй х>амчун яке аз анвои мутадовили наср дар аср^ои миёна таджик; шудааст (284). Дар асари таздиции мар^ум Юсуфчон Салимов бошад, мак;оми к;исса^ои к,уръонй дар пайвастагй ба осори насри ривоятй омухта шуда, ба так,озои ниёз^ои ч°рии замони худ к;исаси цуръонй ба х^айси намунах,о'и насри ривоятй муаррифй шудаанд. Илова бар ин, дар чилДи дувуми «Ёдгори умр» ро^еъ ба сайри та^аввули хати сужай достони «Юсуф ва Зулайхо», инчунин зумраи кутуби дар ин равиш таълифгардида сухан меравад, ки бахше аз матолиби таздиции мавзуъро дар бар дорад (234, с. 390-407).

Равиши пайвандбахшии »¡исса^ои к,уръонй бо цисса^ои шифо^й дар осори илмии Равшан Ра^монй бо ниго^и тоза ва диди хоса тадовум пазируфтааст (221).

Носирчон Салимов дар таодицоти доманадори хеш бевосита ба худи китоби «Тарчумаи «Тафсири Табарй» мурочиат намуда, мухтассоти услубии онро х,амчун навъи насри бадеии динй мавриди таджик; к;арор додааст (230, с.269-271).

Дар адабиётшиносии рус низ ба ин равиш та?<;к;ик;оти М.Б.Пиотровский вучуд дорад, ки ба унвони «К,исса^ои к;уръонй» маъруфият дорад. Ба нах,ве дигар ин рисоларо навду баррасии муцоисавй -таърихии «¡исса^ои цуръонй ва шинохте дар баъзе аз вижагщои ощо номзад намудан имконпазир аст (211).

8

Чунонки аз ин таодщот бармеояд, аксари ощо тан^о ба к;иссах,ои «К,уръон» таваччУ*. зо^ир намудаанд ва дар мавриди тафсир^о ва мухтассоти адабиву бадеии ого>о мабо^иси лозима ба мушо^ида намерасад.

Дар адабиётшиносии Эрон ва кишвар^ои дигари хори^й чанд таадицоте руи кор омадаанд, ки ^ар яке ба зоти худ аз вижагии муайяне бархурдор мебошад. Вобаста ба мабо^исе, ки уламои ин кишвар дар ин ришта оростаанд, он^оро дар ду бахш дастабандй намудан мумкин аст:

1. Таздик;от рочеъ ба ^исса^ои цуръонй ва маншаи к;уръонй доштани жанри цисса. Ин гуна мабо^ис дар осори Сируси Шамисо, Х,усайни Хатибй, Так;ии Пури Номдориён, Х,усайни Размчу, Халили Парвинй ва дигарон 40Й дорад. Ин муаллифон к;исса^ои к;уръониро ба таври муставил берун аз китоби тафсир арзёбй кардаанд ва аксаран дар ин маврид кушиш ба тах,к;ик;и сайри та^аввули к;иссах>о дар густураи тамадцуни исломй баррасй шудааст.

Дар таадик;и Ч,урабек Назриев вижагщои тащо як достони к;уръонй, ки минбаъд дар адабиёти форсу то^ик густариши махсус пайдо намудааст, «Сулаймон ва Билк;ис» сухан меравад (195).

2. Таодщоти марбут ба «Тарчумаи «Тафсири Табарй». Асли ин пажу^иш^оро тащо дар мак;олоти чудогонае, ки дар китоби «Ёдномаи Табарй» ба шакли мак;олоти чудогона зикр шудааст, метавон ба мушо^ида гирифт. Дар ин мак,ола^о вижаги^ои забонй, равиши таджик, ва наеду баррассии чанба^ои мухталифи тафсир дар маърази тадк,ик,оти му^акди^он к;арор доранд. Мак;олоти Алиризо Мирзому^аммад «Равиши «Тафсири Табарй» (322), Маздии Му^а^щ «Тарчумаи «Тафсири Табарй» (335) ва дигарон ба ин равиш эчод шудаанд.

Ба^ор дар китоби «Сабкшиносй»-и хеш бештар ба арзиши сабку услуби тафсир таваччу*. зо^ир менамояд ва мухтассоти услубии онро дар доираи меъёр^ои услуби осори мансури к;арни X баррасй менамояд (295, с. 50-51).

Дастаи савуми та^к,ик,от х,ам мавчуданд, ки дар он^о бештар ба мухтассоти кутуби тафосир ва маф^уму мундаричаи илми тафсир ва нак,ши

он дар эчоди чанба^ои адабии осори адабй сухан меравад. Ба ин гурух, метавон тадк;ик;оти Ба^оуддини Хуррамшо^й «К,уръонпажу^й»(305) ва Х^алолиён «Таърихи тафсири «К,уръони карим» (300) -ро номбар кард.

Аз ма^муи ин та^к;ик;от низ пайдост, ки доираи мабо^иси он^о низ Чузъиёти чУД°Г0Наи китоби «Тарчумаи «Тафсири Табарй» ё мухтассоти ало^идаи он дар маърази ниго^и олимони мазкур к,арор дорад. Вале тах.к.ик.оти чомеъ ва ^ама^ониба, ки куллияи мухтассот ва арзиш^ои адабиву бадеии ин китоби пурнуфузи фар^анги исломиро фаро гирад, дар даст надорем.

Барои азуш таздик; пушида нест, ки хусусият^ои услубй ва сабки назми асри X дар китоби М.Н.Османов (207) мавриди баррасй к,арор ёфтааст, аммо дар бораи чи^ат^ои асосии сабку услуби насрнависони асри X дар мисоли «Тарчумаи «Тафсири Табарй» бори аввал омузиши нисбатан муфассал ба вуцуъ пайвастааст.

Ч,анба�