автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Становление и развитие жанра мемуарной литературы в Белоруссии (XVI - первая половина XVII в.).

Полный текст автореферата диссертации по теме "Становление и развитие жанра мемуарной литературы в Белоруссии (XVI - первая половина XVII в.)."

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1 ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАРОДАУ1НСТЫТУТ Л1ТАРАТУРЫ 1мя Я.КУПАЛЫ

РГ6 0«

УДК 882.6 - 2.09 _ о м-.-,

>-» 11 \

ФРЭЙД Алена 1оафауна

СТАНАУЛЕННЕ I РАЗВ1ЦЦЁ ЖАНРУ МЕМУАРНАЙ Л1ТАРАТУРЫ НА БЕЛАРУС1 (XVI - ПЕРШАЯ ПАЛОВА

XVII ст.)

10.01.0j} - беларуская лпгаратура

АУТАРЭФЕРАТ дысертацьи на атрыманне вучонай ступеш кандыдата фшалапчных навук

Мшск- 1997

Праца выканана у 1нстытуце лиаратуры ímk Я.Купалы HAH Беларус1

Навуковы юраунк - кандыдат фшалапчных навук

Чамярыцм В. А. Афщыйныя апаненты: доктар фшалапчных навук, прафесар Мальдз]с АЛ.; кандыдат фшалапчных навук KapoTKi У.Г.

Апашруючая установа - Гродзенсю дзяржауны ушвер-

CÍT3T ¡мя Яни Купалы

Абарона адбудзецца « 5*» . ■< >иул. 1997 г. у

на паседжанш савета па аиарине дысертацый Д 01.41.01 у 1нстытуце лггаратуры 1мя Яню Купалы HAH Беларуси / 220072, г. Míhck, праспект Ф.Скарыны, 66/.

3 дысертацыяй можна азнасмщца у Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы ¡мя Я.Коласа HAH Б / г. Míhck, вул. Сурганава, 15/.

Аутарэферат разасланы « Р.5" 1997 г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый^—. доктар фшалапчных навук \¿¿ (-Я.д-Л-'Ч Г.В.Юсялёу

Ордэна Дружбы народау 1нстытут лггаратуры тя Я.Купалы HAH Беларусь 1997

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДЫСЕРТАЦЫ1

Актуальнасць даследавання. Сучасны этап развщця беларускага грамадства характарызуецца асабл1вай щкавасцю да м1нулага Бацькаушчыны. У навуковыя даследаванш, Л1таратуру [ мастацтва усё больш прашкае доя пстарызму, без чаго немагчыма зразумець культуру старажытнасщ. Адсюль - вялжая папу-лярнасць пстарычных. жанрау, леташсау I хрошк, помшкау мемуарыстьш. Склалася па сутнасщ новая 1 давол1 супярэчл1вая культурна-пстарычная сггуацыя: з аднаго боку - актыуная публь кацыя мемуарау, з другога - адносна невялжая колькасць прац, дзе б смстэматычна 1 грунтоуна даследавауся жанр мемуар-най Л1таратуры, яго станауленне \ эвалюцыя. У апошш час адносшы да псторьи 1 творчай спадчыны лпнулага у мнопм перагледжаны 1 пераасэнсаваны, што паспрыяла стварэнню цэласнай I больш аб'ектыунай карцшы лггаратурнага працэсу. У 60 - 80 - я гг. з'явшася некалыа даследаванняу асобных помшкау беларускай мемуарыстьш XVII - XVIII стст., прауда, без спецыяльнага разгляду асабл1васцяу- станау'лення I фардираьйння жанру мемуарнай л1таратуры (працы А.Коршунава, А.Мальдзюа 1 ¡нш.).

У курсе гхсторьн беларускай лтаратуры старажытнага перыяду псторыка-мсмуарны жанр звычайна падаецца толыа асобньвй помн1кам1 1 не разглядаецца як непарыуны лггаратурны працэс у яго паслядоуным развщщ. Даследаваць жа псторыю лпаратуры 1 яе жанрау, у прыватнасщ мемуарыстьш], без улжу культурна-пстарычнага 1 л1таратурнага кантэксту свайго часу, без даследавання вытокау I традыцый, немагчыма. Менавка там, у старажытнасщ, знаходзяцца зароди мемуаратворчасщ, зыходны момант яе паступовай эвалюцьп, выяуляюцца у канкрэтна-пстарычным плане яе першапачатковыя функцьп. Адсюль вышкаюць не толью навуковыя, але I грамадска-культурныя перадумовы актуальнасщ дысертацыйнай тэмы.

Сувязь з буйной навуковай тэмай. Вывучэнне л1таратурнай спадчыны у цеснай сувяз! з нацыянальным! традыцыям!, псторыяй грамадскай I эстэтычнай думы - адна з галоуных задач л ¡тар ату р аз науств а. Таму асабл^ва важным! з'яуляюцца м1ждысцыплшавыя даследаванш на мяжы лгаратуразнауства 1

шшых гумаштарных навук у дачэнш да з'яу беларускай культуры X ,- XVII стст., сшкрэтычнай па сва1м змесце 1 структуры. Анал13 усяго комплексу прычын культурна-пстарычнага, грамадска-палггычнага 1 эстэтычнага характару дапамагае вырашыць праблему-асобных лггаратурных жанрау, у тым лку. беларускай мемуарыстьпа, 1 асабл1васцяу ¡х узшкнення. Акрамя таго, дысертацыя адпавядае перспектыуным планам работы 1нстытута л!таратуры ¿мя Я.Купалы НАН Беларус1 1 выступав ютотным звяном.у падрыхтоуцы новай «Псторьи беларускай лиаратуры»,

Мэты 1 задачы работы. Абашраючыея на даследавант беларускага \ сусветнага лтаратуразнауства у raлiнe мемуарыстыю, раскрыць працэс зараджэння 1 развщця жанру мемуарнай лкаратуры на Беларус1 у XVI - першай палове XVII ст., ■яго вытсш 1 традыцьп.

Канкрэтныя задачы дысертацьп знаходзяцца у прамой су вяз! з галоунай мэтай даследавання: 1) канкрэтызаваць 1 паглыбщь уяуленне аб беларускай мемуарыстыцы; 2) раскрыць працэс зараджэння } развщця беларускай мемуарнай лтаратуры; 3) праанал!зава.ць шлях11 формы станаулення мемуарнага жанру на Беларусь яго мастащая асабл!васщ, месца 1 ролю у лп'аратуры (на прыкладзе найбольш значных мемуарных творау); 4) разгледзець асобныя помшю беларускай мемуарнай Л1таратуры XVI - першай паловы XVII ст., звяртаючы увагу на галоуныя элементы ¡х формы 1 зместу.

■ ■ Навуковая нав1зна работы заключаецца у тым, што гэта адно з першых спецыяльных даследаванняу беларускай мемуарыстьш XVI - першай паловы XVII ст., у ягам комплексна праанал!заваны 1 тэарэтычна абагульнены працэс узшкнення, станаулення I пашырэпня жанру мемуарау у сярэднявечнай Беларусь Задача вывучэння мемуарыстьш дадзенага перыяду у айчынным л1таратуразнаустве тольи абазначана, але не стала аб'ектам спецыяльнага анал!зу.

' ТГпОТУТГ ТТТТТО *Т Г»ТТОТТТТО , ГТ1ЛО ТТТ Т ТТТТТО» ГТЛПТ»Т Г» ГУ ТТЛ/! V

уЦЩЦЩУЦР ХХ^иЦоХ ии-1ШЦЦи ОС1 у Ч^Ч-. у

выкарыстанш яе вышкау для нашсання новай «Псторьи беларускай лггаратуры», новых падручшкау 1 вучэбных дапаможшкау для ВНУ, распрацоуцы спецкурсау 1 спецсемшарау

як па псторьп беларускай лпаратуры, так 1 па тэорьп мемуарнага жанру. У больш агульным плане дысертацыя прадвызначана спрыяць павышэнню щкавасш да нашага мшулага.

Экамалпчнае значэнне атрыманых выгпкау. Дысертацыя можа быць камерцыйным прадуктам.

Асноуныя палажэнш дыссртацьп. яюя выносяцца на абарону. 1. Зараджэнне жанру мемуарнай лпарагуры на Беларуа абумоулена важным! змснам! у культурна-пстарычным развщт Вялшага княства Л1тоускага 1 паслужыла адказам на новыя духоуныя запатрабаванш грамадства.

2. Вытога беларускай мемуарыстьш знаходзяцца у пстарычных жанрах старажытнай тсьмешгасш (летатсант. паломшцкай лгтаратуры 1 апяграфп), хоць гэтая сувязь мае толыа знешш характар, абумоулена фармальным1 асабл1васцям1, бл1зкасшо грамадска-паштычных функций I не закранае сутнасщ новага л1таратурнага жанру. Мемуарная лггаратура не падмяняе сабой ш адну са сва!х крынщ, не спыняе IX ¡снаванне (кожная з ¡х мае свае задачи, функцык практычнае значэнне), а тольк! выкарыстоувае лепшыя здабытш летапкання, апяграфп 1 паломшцкай лиаратуры, творча 1х перапрацоувае 1 на ¡х аснове стварае уласныя асабл]васщ.

3. «Перагрынацыя, або Паломшцтва...» М.К. Радз1вша Оротю - адзш з апоштпх помшкау старажытнай беларускай лтратуры, якi паводле жанравых 1 тэматычных асабл1васцеи стащь на гранщы мяжы паломшцкай 1 псторыка-мемуарнап л ¡тар ату рай.

4. «Дыярыуш» Ф.Еулашоуската - зтапны твор у працзсе станаулення 1 paзвiцця жанру мемуарнай лиаратуры у XVI -першай палове XVII стст., як1 дае значны матэрыял для разумения тагачаснай эпох1.

5. Мемуарная лгёаратура, якая узшкла у XVI ст., пераадолела шэраг перашкод на шляху станаулення 1 удасканалення мастацюх асабл!васцяу: пераход ад леташсна-рэпстратарскага спосабу адлюстравання рэчакнасщ да звязна-цэснага апавядання, вылучэнне на першы план асобы творцы з яго гадывщуальнай б1яграф1яй 1 духоуна-маральным светам, пададзеным на фоне грамадска-пал1тычнага жыцця свайго часу, спалучэнне мяопх

Л1таратурных жанрау i стыляу у межах аданаго помшка i шш. (на прыкладзе «Дыярыуша» С.Маскев1ча i «Дыярыуша» А.Фш-noBina).

AcaöicTbi уклад суккальнжа. Дысертацыя натсана адна-асобна.

Апрабацыя вынжау дысертацык Дысертацыя абмяр-коувалася на паседжанш аддзела ricTopbii беларускай старажытнай i новай лЬаратуры 1нстытута лпаратуры ¡мя 51.Купалы HAH Б. Асноуныя палажэнш i вынш даследавання паслужьш матэрыялам для дакладу на м1жнароднай канферэнцьл «Узаемадзеянне Л1таратур у сусветным лпаратурным працэсе (Праблемы тэарэтычнай i пстарычнай паэтыю)», Гродна, 1995.

Публшацыя вышкау. Па тэме дысергацьп у навуковых часошсах i зборшках апублкаваны чатыры артыкулы агульным памерам два друкаваных аркушы.

Структура i аб'ём дысертацьп. Дысертацыйнае даследаванне складаецца з уводзш, агульнай характарыстыга працы, двух раздзелау, заключэння, б!бл1яграфй i трох дадаткау. Агульны памер -däoc. Cnic лтаратуры займае -11 с. i складаецца са 185 найменняу. Дадатга займаюць - 4 с:

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬП

Ва уводзшах абгрунтоуваецца выбар тэмы i яе актуальнасць, фармулююцца мэты i задачы работы, выкладаюцца тэарэтычна-метадалапчныя высновы, даецца каротю агляд лпгаратуразнаучых прац, яюя маюць дачыненне да дысертацыйнага даследавання. Канстатуецца, што у ранейшых працах праблема узшкнення i станаулення жанру мемуарнай лггаратуры у Беларуа у XVI -першай палове XVII ст. не была тэмай спецыяльнага вывучэння. Тэта i абумовша выбар асноунага напрамку даследавання.

У першым раздзеле С«Беларуская мемуарыстыка XVI -першай паловы XVII ст. у кантэксце сусветнай лпаратуры. Эвалюцыя жанру») разглядаецца працэс узшкнення i пашырэння жанру мемуарнай лкаратуры на БеларуЫ у дадзены перыяд.

3pa6i5oiibi невялш агляд пытання аб тым, што уяуляе з сябе паняцце жанру, як яно суадносщца з тэр>пнам1 <штаратурны вщ» i «лгеаратурная форма», дысертант коратка характарызуе старажытную жанравую астэму, засноуваючыся на асобных працах Д.СЛхачова, М.К.Гудз1я, Л.А.Дз1мпрыева i шшых вучоных, а затым разглядае праблемы вызначэння сутнасш тэрмша «мемуары», класлфшацыю i ricTopbiio жанру, яго асноуныя асабл1васцк вылучэнне на першы план асобы творцы, наяунасць суб'ектыунага пачатку, дакладнасць апавядання i г.д.

У даследаванш дэталёва анал1зуюцца прычыиы узшкненпя новай формы лиаратуры, мемуарау, на Бел ару ci у XVI - першай палове XVII ст., найбольш важныя еярод яих - глыбоюя змены у грамадска-пал!тычным (рост гарадоу, завяршэнне працэсу дэферэнцыяцьй саслоуяу, аб'яднанне Вялжага княства Лгтоускага з Каралеуствам Польаам у Рэч Паспалпую i шш.) i культурным (пашырэнне щэй гуматзму з яго культам асобы, узшкненпе ктгадрукавання i г.д.) жьтцщ крашы.

У дысертацьп даказваецца, што жанр мемуарнай лгаратуры генетычна звязаны з агтавядальншкай традыиыяй пстарычных жанрау Сярэдневечча, хоць гэтая сувязь мае толью зненнп характар, абумоулена жанравым1 асабл1васцям1, блвкаецго ¡х грамадска-пазнавальных функцый i не закранае сутнасщ новой .;птаратурнай формы. Жанр мемуарыстьт не палмяняе сабой ni адну са csaix крынщ, не спьшяе ix кнаванне: кожная з ix мае свае задачы i функцьи, практычнае прызначэнне. Ён толь ¡ci выкарыстоувае лепшьтя здабытк! летагисання, апяграфи i паломнщкай Л1таратуры, творча перапрацоувае i на ix асноне стварае свае уласныя acaблiвacцi.

Найбольш значна на беларускай мемуарнай прозе XVI -першай паловы XVII ст. адбшася уздзеянне леташеання, якое, пачынаючы з першай паловы XVII ст., паступова 3aMipae, замяняедца зашскам1 сучасшкау. Гэта бачыцца перш за усё на успрыняцш першых помшкау мемуарнай лггаратуры сам ¡mi творцам! i чытачам! у якасщ працягу леташенай традыцьп, свядомым засваенш шсьменншам! яе вопыту, выкарыстанш яе прынцыпау i прыёмау адлюстравання рэчакнасщ, знешняй

пабудове творау у выглядзе дыскрэтных зашсау з характэрным падзелам на гады I шш. Акрамя таго, уплыу леташсания выуяляецца ва увазе мемуарыстау да знешшх абставш сваёй 61яграф11, бясстрасным 1 безасабовым тоне апавядання. Падкрэсл1М яшчэ раз, што мемуарыстыка не замяшчае 1 не замяняе сабой леташсання, щкавасць да якога працягвала юнаваць 1 у больш позшя часы, яна толыа выкарыстоувае знешшя атрыбуты гэтага жанру з мэтай стварыць уласныя лггаратурныя прыёмы, выканаць свае задачы 1 функцьи. Справа, так1м чынам, зводзщца да пераходу ад леташсна-рэпстратарскага спосабу адлюстравання рэчаюнасш да звязна-цэласнага мемуарнага апавядання 1 вылучэння на першы план асобы аутара з яго ¡ндыввдуальным лесам 1 духоуна-маральным светам. Пераход гэты у беларускай мемуарыстыцы адбыуся у канцы XVI - цачатку XVII ст., у той час, кал1 пачал! выяуляцца перадбуржуазныя па сваёй аб'ектыунай сутнасщ з'явы: пашырэнне ¡дэй гумашзму, узмацненне у л5таратуры асобаснага пачатку 1 пераутварэнне яе у незалежную грамадскую сшу, штэнаунае развщцё мастацкай творчасщ, адукацьц 1 ¡нш.

Другой крынщай мемуарнай прозы, якая спалучае у сабе элементы б1яграф1чнага 1 пстарычнага апавяданняу, з'яуляецца апяграф^я - папулярны жанр старажытнай лпаратуры. Адна з найболыи ¡стотных рыс жыцш, якая пакладзена у аснову новай жанравай формы, мемуарау, - бшграфхчны элемент, хоць адлюстраванне жыццёвага шляху у апяграф1чнай I мемуарнай л1таратурах значна адрозшваецца. Кал! мемуарыст ашсвас ва успамшах уласнае жыццё I падае пстарычныя звестю пераважна у б1яграф!чным выглядзе, то у жыцшных помнках ¡дзе барацьба пам1ж дзвюма тэндэнцыямк з аднаго боку, аутар ¡мкнецца да строгага захавання жанравых канонау, а з другога - ён падпарадкоуваецца уплыву рэчаюнасщ, шшых лггаратурных жанрау 1 гэты уплыу разбурае канон, супярэчыць яму. Адсюль -щэашзаваны, абагулены характар вобраза святога, пазбауленага шдывщуальных рыс. Акрамя таго, аб'ядноувае апяграфпо \ мемуарыстыку наяунасць суб'ектыунага пачатку (хоць у першых крынщах ён яшчэ давол1 слабы 1 праяуляецца аднабакова),

бл1зкасць апавядальнай традыцьй, стварэнне помшкау абодвух жанрау з уликам дыдактычна-выхаваучых мэт, адлюстраванне духоуных хютанняу, унутраных канфлктау асобы 1 шш. Аднак перал1чаныя вышэй якает мемуарнай прозы даюць магчымасць гаварыць тольга аб блгзкасщ апяграфп 1 мемуарыстык], ягая раз'ядноуваюцца унутранай несумяшчальнасцю жанрау, IX задачам! 1 мэтамь

Яшчэ адзш выток мемуаратворчасщ - паломнщкая лпаратура. Генетычная сувязь гэтых жанрау закладзена ужо у самой прыродзе хаджэння, асноуны змест як1х - дакладнае ашсанне вандроук1 у Святую зямлю, часам - геаграф1чныя, прыродазнаучыя, этнаграф1чныя, сацыяльна-пстарычныя звеспи пра наведаныя крашы, ¡х населыпцтва, культуру, тэта значыць, пра тое, што бачыу сам аутар 1 удзельшкам чаго ён быу. Акрамя таго, у хаджэннях, як 1 у мемуарах, ствараюцца вобразы паломнжа, Радз1мы, выкарыстоуваецца нарысавая форма апавядання 1 ¡нш.

Вялгкую ролю у працэсе фарм1равання новага жанру адыграла 1 чытацкая публжа, без якой пемагчыма ¡снаванне лтсаратуры. У шсьменстве даследуемага перыяду панавал! дзве тэндэнцьп: стварэнне успамшау для сябе, для хатняга карыстання, сва1х нашчадкау (змест таюх творау складае пераважна ашсанне прыватна-штымнага жьщця асобы); ¡мкненне расказаць аб перажытым як мага больш шырокаму колу чытачоу (асноуны змест - аповяд аб значных падзеях эпох Г).

Зыходзячы са сказанага вышэй, мы прапануем падзялщь працзс станауленкя 1 развщця беларускай мемуарнай лггаратуры на наступныя перыяды: 1) уЛ - XV стст. - зараджэнне першасных элементау мемуарыстык! (б1яграф1зм жыщй, успамшы аб вандроуках у Святую зямлю у хаджэннях, асобныя выказванш аутарау сза1х адносш да атсваемых падзей у леташсах, храналапчная паслядоунасць апавядання); 2) XVI - першая палова XVII ст. - узшкненне першых уласна мемуарных творау; 3) другая палова XVII - XVIII ст. - перыяд замацавання 1 росквпу мемуарнага жанру.

Згодна з псторыяй эвалюцьп мемуарнай лпаратуры, можна вылучыць тры асноуныя нагаруню, яшя адначасова з'яуляюцца 1 метадалапчныхй арыенщрам1 яе даследавання: 1) адыход ад приватных мэт мемуаратворчасщ \ прызначэнне творау мемуарыстык! для друку, абнародавання; 2) пераутварэнне мемуарных помшкау у фактар щэйна-палЬычнай барацьбы I лггаратурна-грамадскага руху; 3) усведамленне мемуарыстам1 значнасщ ¡х творау для пстарычнага самапазнання 1 арыентацьй ¿х на будучага чытача.

У друпм раздзеде («Мемуарная лпаратура у беларускш тсьменстве XVI - першай паловы XVII ст. разглядаюцца спецыф1чныя сацыяльна-эканам1чныя (уздым гарадоу, пашырэнне гандлёвых сувязей 1 т.д.), палгсычныя (няустойл1васць м1жнароднага становшгча Беларуска-Лггоускага краю, Люблшская ушя I культурныя (узшкненне кшгадрукавання, пашырэнне щэй гумашзму, развщцё выяуленчага мастацтва 1 шш.) умовы развщця Вял1кага княства Л1тоускага у даследуемы перыяд 1 даказваецца, што менав1та змены у грамадска-палпычным жыцщ выклкал! з'яуленне новых духоуных патрэб 1 эстэтычных густау, новых лп-аратурна-мастацшх вщау 1 жанрау, адзш з яюх ёсць мемуарыстыка.

. У друпм параграфе гэтага раздзела («Перагрынацыя, або Паломшцтва Ясна Асветленага Князя Ягамосщ Мкалая Крыштофа Радзхвьла у Святую Зямлю» як паказчык звалюцьн старажытнага беларускага шсьменства ад леташсау I хаджэнняу да мемуарыстьна») падаюцца каротия б1яграф!чныя звестк! аб Мшала! Крыштофе Радз1вше Оротку, аутары «Перагрынацьй...» -помнка мемуарнай лпаратуры канца XVI ст., яю, спалучаючы у сваёй структуры элементы леташсау 1 хаджэнняу, з'яуляецца яскравым сведчаннем палажэння аб нефармальнасщ беларускай мемуарыстьна у XVI ст. 1 яе генетычнай сувяз1 з л1таратурнай спадчынай Сярэднявечча.

«Перагрынацыя...» М.Радз1вша написана каля 1590 - 1591 гг. на польскай мове у выглядзе дыярыуша падарожжа. Пазней твор быу лкаратурна апрацаваны I падзелены на чатыры лкты да неюнуючага сябра. Да гэтага часу выданне з автографа яшчэ не

зроблена. Замест яго у 1601 г. у Бруксбергу выдал1 лацшсю пераклад Фамы Трэтэра. Другая, больш дакладная яго публкацыя, выйшла у Антверпене у 1610 г., трэцяя - у Турыне у 1753 г. 3 лацшскай Bepcii Трэтэра у 1607 г. быу зроблены польем пераклад А.Варгоцкага (вядома восем яго публшацый: 1607, 1609, 1611, 1617, 1628, 1683, 1745, 1847), а таксама нямецм Ваужынца Боркау (Баркоускага) (Майн, 1603) i русю, выдадзены П.Багданов^чам (Пецярбург, 1787). Акрамя таго, на аснове выдання А.Варгоцкага 1617 г. зроблены руси пераклад Русюм Геаграф1чным Таварыствам (1879). У 1994 г. «Перагрынацыя...» была перакладзена на сучасную беларускую мову С.Шупам.

Асноуны змест твора Радз1вша складае падрабязнае тлумачэнне мэт вандроуи у lepycaii.M з дэталёвым атсаннем усяго шляху у Палестыну.

Галоуны герой помшка - сам аутар, ям са старонак твора паустае перад чытачом як цэласная асоба з пэуным характарам: набожны, сцтлы, умудроны жыццёвым вопытам чалавек, гатовы заусёды прыйсщ на дапамогу. Акрамя асобы тсьментка, у «Перагрынацьп...» М.Радз1в1ла дзейн!чаюць i тыя, з им сустракауся князь пад час вапдроуи. Мемуарыст нават падае б1яграф1чныя звестк! пра новых знаёмых паводле ix апавяданняу пра сябе.

«Перагрынацыя...» М.К.Радз1вша - ц1кавы noMHiK беларускага старажытнага п1сьменства як з боку прынцыпау адбору i характару падачы заключанага у im г1сторыка-пазнавальнага факгычнага матэрыялу, так i з боку яго лтаратурнага афармлення. Нават беглае азнаямленне з ¡м паказвае, што мы маем справу з разнастайным па ceaiM характары матэрыялам, аб'яднаным у «Перагрынацьй...» адз1нствам творчай мэты i задачы мемуарыста. Тут досыць выразна вылучаюцца чатыры групы звестак: 1) уласныя наз1ранш аутара; 2) цытаты, пераказы пачутага; 3) афшыйныя дзяржауныя i прыватныя дакументы; 4) легенды i паданн1 фальклорнага характару.

Паводле жанравай прыналежнасц1 твор М.Радз1вша з'яуляецца адным з аггошшх noMHiKay, як! па CBaix жанравых i тэматычных асабллвасцях стащь на мяжы пам1ж паломгицкай i псторыка-мемуарнай л^таратурай. Яскравае сведчаннне гэтага -

непасрэдныя ашсанш Палестыны, 1еруса!пма 1 яго цэрквау, Канстанцшопаля \ т.д., бл1зыя паводле характару апавядання да клаачных творау паломнщкай лЬаратуры («Хаджэння» ¡гумена Данила i «Хаджэння» 1гнащя Смалянша). Параунанне стара-жытнарусшх хаджэнняу XII - XIV стст. з «Перагрынацыяй...» М.Радз1вша дае магчымасць гаварыць аб наступных этапах эвалюцьи жанру паломнщкай Л1таратуры на усходнеславянсюх землях: 1) XI - XIII стст. - узшкненне жанру хаджэнняу I яго пашырэнне на тэрыторьй Старажытнай Рус!; 2) XIV - XV стст. -перыяд паступовай «секулярызацьн» жанру; 3) XVI ст. -разбурэнне жанравага канону хаджэнняу.

Нашсаны у выглядзе л!стоу да умоунага сябра, па знешняй форме твор знакамгага магната сшкрэтычны, пераходны да новых лггаратурных жанрау. Тут прысутшчаюць элементы пстарычных леташсау, сярэднявечных «мютычных» вщзенняу, падарожных нарысау, дзёншкавых зашсау, аутабкграф1чнай аповесщ 1 апавядання аб наведаных крашах, прычым апошняе пераважае. Адзначаная шматжанравасць \ рознастылёвасць не парушае цзльнасщ 1 маналтшсщ твора: усе яго кампаненты прасякнуты адзшствам тэмы \ щэй номшка, а таксама аб'ядноуваюцца аутарсюм светабачаннем.

Твор М.Радз1вша, таим чынам, яскрава сведчыць аб распачатым у сярэдзше XVI ст. працэсе паступовага разбурэння юнуючай жанравай сютэмы 1 зараджэнш на яе аснове новай для свайго часу Л1таратурнай з'явы - мемуарыстьш.

У наступным параграфе («Дыярыуш» Ф.Еулашоускага як этапны твор у працэсе станаулення беларускай мемуаряай Л1таратуры») робщца лхтаратуразнаучы анал!з «Дыярыуша» Ф.Еулашоускага, якому папярэдшчае разгляд жыцця 1 дзейнасщ мемуарыста.

У дысертацьд даказваецца, што «Дыярыуш» Ф.Еулашоускага у сваёй жанравай форме у мнопм яшчэ захоувае сувязь з традьщьтп леташсання, што выяуляецца у спосабах адлюстравання рэчаюнасщ, стыл1 помшка 1 г.д. У творы, пабудаваным на канкрэтным жыццёвым матэрыяле (падзе! 1566 -1604 гг.), аутар не пакшуу па-за увагай шчога, што, на яго думку,

павшны ведаць 1 памятаць будучыя пакаленш. Таму у помшку з энцыклапедычнай паунатой асвятляецца жыццё тагачаснага грамадства ад правшцый да сталщы, ад хатняга выхавання да адукацьи за мяжой, ад войнау да выбарау караля, з падрабязным1 характарыстыкам! дзяржауных, грамадсюх дзеячоу. Адзшае, што не закранае мемуарыст у творы, - вырашэнне пытанняу вялкай пал ¡тык 1, пра ятя узгадвае настолыа, паколъю меу да ¡х дачыненне, што абумоулена асабл!васцям1 светапогляду аутара.

Успамшы Ф.Еулашоускага па сутнасщ уяуляюць своеасабл^вы зборшк щкавых, часам сюжэтна разгорнутых навел, у цэнтры яюх - жывы, рэальны чалавек з уласщвым1 яму рысам! характару 1 пахалога, абумоулень»« канкрэтным! сацыяльным1 умовам! таго часу, у вышку чаго са старонак твора паустае цэласны вобраз наваградскага падсудка як грамадзяшна 1 мемуарыста. Нашсаны у той час, каш не было прамых узорау такога вщу творчасщ, «Дыярыуш» Ф.Еулашоускага - этапны твор у працзсе станаулення 1 развщця жанру беларускай мемуарнай л1таратуры даследуемага перыяду, яю дае багаты матэрыял для разумения сучаснай шсьменшку эпох1, таго сацыяльнага асяроддзя, з якога ён паходз$.

Параграф «Жанравыя асабл1васщ «Дыярыуша» СлМаскевша: традыцыйнае i новае у лггаратурнай форме помшка» прысвечаны анашу мемуарау вщнага ваеннага 1 грамадскага дзеяча Рэчы Паспалкай першай падовы XVII ст. Нашсаны на аснове уласных наз1ранняу, твор мае вялжую крынщазнаучую каштоунасць: ён дае звестш па этнаграфп 1 псторьн ваеннай кампани Рэчы Паспаштай у Маскоускую дзяржаву, хоць тут праяуляецца пэуная аднабаковасць. шляхецкая тэндэндыйнасць аутара. Таксама каштоуныя нататю мемуарыста аб «выправах маскоусгах», параунанш двух светау - польскага 1 расШскага.

Пачаты у 1625 г., кал1 мемуарысту было 45 гадоу, дзёнтк першапачаткова складауся як мемуарныя атсанш ваенных дзеянняу, непасрэдным удзельшкам яюх быу творца, пададзеных у форме пагадовых затсау, як!я на аснове штодзённых наз1ранняу астэматычна вял1ся на працягу 10 гадоу (да 1604 г.), строга захоуваючы усе прыкметы леташснага апавядання. Пасля затсау 1604 г. леташсная манера выкладання змяняецца. На змену сухой

канстатацьй фактау прыходзщь разгорнутае, эмацыянальна насычанае апавяданне, простыя сказы саступаюць месца сштатчна ускладненым какструкцыям, \ апавяданне перарастае у аповесць аб бачаным 1 перажытым. Спосаб зашсвання становщца рэтраспектыуным; аутар фксуе найболып значныя падзе!, што адбылюя за пэуны прамежак часу. Таму яго «Дыярыуш» не ёсць дзёншкавыя зашсы у поуным сэнсе гэтага слова, куды заносщца усё без разбору, а лгаратурна апрацаваны твор, вытрыманы у строга анаштычнай манеры, яю сведчыць разам з тым аб складанасщ 1 супярэчл1васщ працэсу станаулення I развщця мемуарыстыю на Беларус! у першай палове XVII ст., уплывах на яе шшых л^таратурных форм. Аднак а уздзеянне на мемуарыстыку было не настольи моцным, каб перашкодзщь фарм1раванню новага жанру щ дэфармаваць яго асабл1васщ. Тэта был! тольга асобныя украпленш у новую лпаратурную форму, яыя давал! падставу для развщця новых мастацих прыёмау, аб чым сведчыць таксама ! «Дыярыуш» А.Ф1л1Пов1ча (параграф «Дыярыуш» А.Фшпов1ча як аутаб1яграф1'шы мемуарны жыццяшс»).

Дысертант, зыходзячы з асаблгвасцяу адлюстравання рэчашнасщ у творы, даказвае, што дадзены помшк - мемуарная а)пгаб1яграф1я, нашсаная не з унутраных патрэб расказачь аб сва!м жыцщ, не са спецыф!чна мемуарнай устаноум, а з шшых мэт, абумоуленых зкешн'ш! прычынам'1 - выкрыць ушю 1 праудз1ва адлюстравань сацыяльнае 1 паштычнае жыццё Рэчы Пасп&штай, расказаць аб барацьбе беларускага народа за сваю незалежнасць. Адсюль суправаджэнне б1яграф1чнага матэрыялу у творы легендам!, м!стычным! прьшдам1 1 шш. У параграфе таксама падкрэаиваецда творчае выкарыстанне ме-муарыстам традыцый леташснага спосабу апавядання (лакатчнасць стьино, яснасць аповяду I шш.), а таксама традыцый публщыстычна-дакументальнага стылю I стылю палпычнага памфлету. ЗвярТаецца ¡гумен 1 да таюх традыцыйных Л1таратурных форм, як пасланне, фшасофсм трактат, палел-пчны артыкул. Мнагазначнасць не перашкаджае помшку быць цэльным: усе яго разнастайныя жанравыя 1 стьшёвыя элементы прасякнуты адзшай щэяй, адз1ным настроем 1 сведчаць аб складанасщ развщця новай

Л1таратурнай формы у першай палове XVII ст., ка:п жанравая сютэма паступова разбуралася, а новыя формы толыи зараджалюя.

Натсаны у першай палове XVII ст., «Дыярыуш» А.Фшшдача не стращу свайго значэння 1 сёння, мае вялжуго навуковую каштоунасць перш за усё для псторыкау 1 лггаратуразнауцау.

Заключэнне змяшчае вынш даследавання. Анал1з пагйтычнага, сацыяльна-эканам1чнага 1 культурнага стану Беларус! У XVI - першай палове XVII ст. дазвол!у прасачыць працэс станаулення 1 развщця мемуарная лиаратуры у кантэксде еурапейскай мемуарыстьш. Беларуская мемуаратворчасць як лгаратурна-пстарычны жанр узнжла у другой палове XVI ст. пад уплывам змен у грамадска-палпычным 1 культурным жыцщ дзяржавы. На першых этапах свайго развщця мемуарыстыка яшчэ была скавана традыцыям1 пстарычных жанрау Сярэднявечча 1 прытрымл!валася 1х канонау. Паступова, з канца XVI ст., ва умовах значных грамалска-культурных змен прадбуржуазнзга характару адбыуся пераход да новых спосабау адлюстравання рэчаюнасщ з вылучэннем на першы план шдывщуальнай б1яграфи аутара \ яго унутранага духоунага свету. Узшкненне новага тыпу мемуарна-аутаб1яграф!чных апавяданняу з'явшася вышкам абуджэння пстарычнай самасвядомасщ асобы, якая упершыню пачынае задумвацца над сэнсам I прызначэннем свайго ¡снавання, сваей рол1 у петорьп I ¡мкнецца пакшуць пасля сябе памяць, што трэба расцэньваць як паказчык жанравага самавызначэння мемуарыстыю.

На працягу XVI - першай паловы XVII ст. мемуарыстыка вымяралася маштабам1 прыватнага духоунага вопыту аутара 1 псторьн яго рода. У ёй пераважал! «унутрысямейныя» мэты, мемуары шсалюя для дзяцей, сямт, нашчадкау, шшае прызначэнне гзтых шсьмовых помшкау выключалася. 3 часам мэты мемуаратворчасщ пашырьшся, як I яе тэматыка, а новы жанр стау важным фактарам культурнага жыцця крашы. У вышку мемуарная л1таратура, якая узшкла у сярздзше XVI ст., на працягу стагоддзя канчаткова сфармлравала свае в1давыя якасш у

адэкватных ёй формах \ паглыбша працэс жанравага самавызначэння.

Асноуныя палажэнш дысертацьп выкладзены у наетупных п'ублшацыях:

1. Выкарыстанне ПЭВМ пры вывучзнш 1 даследаванш старажытнай беларускай лiтapaтypы // Вычислительная техника в научных исследованиях. Сб. статей. - Мшск, 1994, вып. 2. - С. 15 -20.

2. Выяуленне асобы аутара у жанры мемуарнай л1таратуры // Взаимодействие литератур в мировом процессе (Проблемы теоретической и исторической поэтики). Материалы международнай научной конференции. - Гродно, 1995. - С. ± о5~ ~ Л 0.5.

3. Дакладнасць як асноуная уласщвасць жанру мемуарнай лпаратуры // Весил АН Беларусь Сер. гумашт. навук. - 1996, № 1. -С. 86-91.

4. Жанравыя асабл1васщ «Перагрынацьи, або Паломнщтва Ясна Асветленага Князя Ягамосш Мкалая Крытнтофа Радзшша у Святую Зямлю» // Весщ АН Беларусь Сер. гумашт. навук. - 1996, №2.-С. 101 - 105.

Л I IV 'IV1 /

Фрэйд Алена 1ос1фауна. Станауленне 1 развщцё жанру мемуарнай лп*аратуры на Беларуси (XVI - першая палова XVII ст.).

Грамадства, жанр, станауленне, эвалюцыя, дакументал^зм, мемуарная проза, метад, стыль, чытач, леташс, апяграф1я, хаджэнш.

У дысертацьп Фрэйд А.1. разглядаецца эвалюцыя мемуарнай лггаратуры на Беларус1 на фоне грамадска-пал1тычнага жыцця крашы таго часу. Зраб1ушы невялш агляд пытапня аб тым, што уяуляе з сябе паняцце жанру, як яно суадносщца з тэрмшам1 «лггаратурны вщ» 1 <штаратурная форма», аутар коратка характарызуе старажытную жанравую астэму (яе клаафкацыя, асноуныя жанры, 1х размежаванне 1 т.д.), а затым разглядае

праблемы вызначэння сутнасщ тэрмша «мемуары», класпфжацыю 1 псторыю жанру, яго асноуныя асабл1васш. У даследаванш дэталёва анагпзуюцца прычыны узнпшення новай формы л1таратуры - мемуарау - на Беларуси у XVI - першай палове XVII ст., даказваецца генетычная сувязь мемуарнай прозы з апавядальнщкай традыдыяй пстарычных жанрау Сярэдневечча -леташсання, аг!яграф11 1 паломнщкай лларатуры, - вылучаюцца этапы эвалюцьп мемуарнай лтаратуры 1 яе асноуныя наюруню, што адначасова з'яуляюцца арыенщрахп даследавання мемуа-

рЫСТЫК!.

Усе тэарэтычныя вывады, зробленыя у рабоце, падмацоуваюцца фактычным матэрыялам: анал1зам асобных помшкау беларускай мемуарнай прозы XVI - першай паловы XVII ст. («Паломнщтва...» М.К.Рад:йвша (лрстп, «Дыярыуш» Ф.Еулашоускага, «Дыярыуш» С.Маскев1ча, «Дыярыуш» А.Фшпов1ча).

Сведкая па сваш характары, прасякнутая щдырлдуальным светауспрыняцием аутарау успамшау, псторыка-мемуарная

ттопгэтх/^а х/ •зггаггиса тт птпгттг^гл тто^ттхли'Э о тэг то г? о тт£*тл_гт/-\ гтл-^тлго

^ЛХПрЧА^" ри ^ ЧЛ1Ы ИЛИ! 1. j уи^ 1ьи<и -1—< ~> ¿илА/м^хил и

шсьменства ад старых сярэднявечных традыцый, абумовша далейшае развщцё л1таратурнага працэсу на Бел ару а у канцы XVI - першай папове XVII ст. у духу дэмакратызацьн ! гумашзацън.

РЕЗЮМЕ

Фрейд Елена Иосифовна. Становление и развитие жанра мемуарной литературы в Белоруссии (XVI - первая половина XVII в.).

Общество, жанр, становление, эволюция, документализм, мемуарная проза, метод, стиль, читатель, летопись, агиаграфия, хождения.

В дисертации Фрейд Е.И. рассматриваются проблемы эволюции мемуарнай прозы в Белоруссии на фоне общественно-политической жизни страны этого времени. Коротко рассмотрев соотношение понятий «жанр», «литературный вид» и

«литературная форма», автор характеризует древнюю жанровую систему (её класификация, основные жанры, их разграничение и т.д.), а затем анализирует проблемы определения сущности термина «мемуары», класификацию и историю жанра, его основные особенности. В исследовании детально анализируются причины возникновения новой формы литературы - мемуаров - в Белоруссии в XVI - первой половине XVII в., доказывается генетическая связь мемуарнай прозы с повествовательной традицией исторических жанров Средневековья - летописей, агиаграфии и паломнической литературы, определяются этапы эволюции мемуарной литературы и её основные направления, которые одновременно являются ориентирами исследования мемуаристики.

Все теоретические выводы, сделанные в работе, иллюстрируются фактическим материалом и анализом отдельных произведений белорусской мемуарной прозы XVI - первой половины XVII в.(«Паломничество...» М.К.Радзнвилла Сиротки, «Диариуш» Ф.Евлашовского, «Диарнуш» С.Маскевича, «Диариуш» А. Филипповича).

Светская по своему характеру, пронизанная индивидуальным мировоззрением авторов воспоминаний, историко-мемуарная литература в значительной степени способствовала освобождению книжной письменности от средневековых традиций, обусловила дальнейшее развитие литературного процесса в Белоруссии в конце XVI - первой половине XVII в. в духе демократизации и гуманизации.

SUMMARY

Freid Elena Iosifovna. Foundation and development of the genre ofmemory literature in Belarus (XVI- first part of the XVIIth centery).

Society, genre, foundation, evolution, documentalism, memoryprose, method, style, reader, chronicle, hogdenija.

In the dissertation Freid' E.I. the problems of evolution of memory prose in

Belarus together with social-politial life of the country of that time is considered. Having shortly considered ' the relation of definitions "genre", "kind of literature" and "literature form", the author characterizes the ancient genre system (its

classification, basis genres, their

distinguishing, etc), and then the author analyzes the problems of definition of the essence of the terms

classification and history of "this basic peculiarities. In the reseach the reasons of appearing of new forms of literature - memuars, - in Belarus in XVI- first part of the XVIIth cent. Are analized in a detailed way; the genetic connection of memory prose with prose tradition of historical genres of the Middle Ages - chronicle, diigrimage literature are proved. The evolution periods of memory literature ana its basic directions which are simultaneosl"' metodical orientations of memuars reseach, are defined.

All of the teoretical conclusions made throughout work are illustrated with the help of actual material and analisis of certain works of beiorussian memory prose of XVI- first part of the XVIIth cent. ("Dilgrimage.. . " by M. K.Radivil Sirotka, "Diariush" by F Ev1 ashcvsk"' , "Diariush" S Moskevitch,

"Diariush" by A.Filipovich) .

Secular by its character, penetrated by individual world outlook of the authors of memories, historical-memory literature

influenced in its significant degree the liberation of book writing from the traditions of the'Middle Ages, identified the further development of literature process in Belarus at the end of XVI- first part of the .XVIIth centere in the spirit of democratization and humanization.