автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Становление и развитие жанра мемуарной литературы в Беларуси (XVI - первая половина XVII в.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Становление и развитие жанра мемуарной литературы в Беларуси (XVI - первая половина XVII в.)"

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я ПАВУРС БЕЛАРУС1 ч ^ ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАРОДАУ

• ^ И-СТЫТУТ

О ЛП'АРАТУРЫ ЯНК1 КУПАЛЫ

уф. 882.6 - 2.09

БОГДАН АЛЕНА ЮОФАУНА

СТАНАУЛЕИНЕ 1 РАЗВ1ЦЦЁ ЖАЛРУ МЕМУАРНАЙ Л1ТАРАТУРЫ НА ЕЕЛАРУС1 (XVI - ПЕРШАЯ ПАЛ013А XVII СТ.)

10.01.01 - беларуская л1таратура

АУТАРЭФЕРАТ дысертацьп на атрыманнс вучинай ступеш кандидата фшалапчных навук

Мшск - 2000

Праца викапана у Інстьітуце літаратурьі імя Янкі Купали НАН Беларусі

кандидат філалагічньїх навук Чамярьіцкі В.А.

доктар філалагічньїх навук, прафесар Мальдзіс А.І.; кандидат філалагічньїх навук, дацзнт Кароткі У.Г.

Апаніруючая установа - Гродзенскі дзяржауньї унівсрсітзт імя Янкі Купальї

Абарона адбудзецца 2000 г. у

4Н ^ гадзін на паседжанні савета па абароне дьісертацьій Д 01.41.01 у Інстьітуце літаратурьі імя Янкі Купальї НАН Беларусі (220072, г. Мінск, праспект Ф.Скарьіньї, 66, тзлефон 2842-887).

З дьісертацьіяй можна азнаеміцца у Цзнтральнай навуковай бібліятзцьі імя Я.Коласа НАН Беларусі (г. Мінск, вул. Сурганава, 15).

Навуковьі кіраунік -Афіцьійньїя апанентьі:

Аутарзферат разасланьї 2000 г.

Вучоньї сакратар савета па абароне дьісертацьій доктар філалагічньїх навук ' Г.В.Кісялеу

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДЫСЕРТАЦЫ1

Актуальнпсць даследавання. Сучасны этап развіцця беларускага грамадства характарызуецца асаблівай цікавасцю да мінулага Бацькаушчыны. У навуковыя даследаванні, літаратуру і мастацтва усё больш пранікае ідзя гістарьізму, без якой немагчьша зразумець культуру старажьітнасці. Адсюль - вялікая папулярнасць гістарьічньїх жанрау, летапісау і хронік, помнікау мемуарьіетьїкі. Склалася па сутнасці новая і даволі супярзчлівая культурна-гістарьічная сітуацьія: з аднаго боку -актыуная публікацьія мемуарау, з другога - адносна невялікая колькасць прац, дзе б сістзматьічна і грунтоуна даследавауся жанр мемуарнай літаратурьі, яго станауленне і эвалюцыя. У апошні час адносіньї да гісторьіі і творчай спадчыны мінулага у многім перагледжаны і псраасэнсаваны, што паспрыяла стварэнню цзласнай і больш аб’ектыунай карціньї літаратурнага працзсу. У 60 - 80-я гг. з’явілася некалькі даследаванняу асобных помнікау беларускай мемуарьіетьїкі XVII - XVIII стст., прауда, без спецыяльнага разгляду аеаблівасцяу станаулення і фарміравання жанру мемуарнай літаратурьі (працы А.Коршунава, А.Мальдзіса і інш.).

У курсе гісторьіі беларускай літаратурьі старажытнага перыяду гісторьїка-мемуарньї жанр звичайна падаецца толькі аеобньїмі помнікамі і не разглядаецца як нспарыуны літаратурньї працзс у яго паслядоуным развіцці. Даследаваць жа гісторьио літаратурьі і яе жанрау, у прьіватнасці мемуарьіетьїкі, без уліку культурна-гістарьічнага і літаратурнага кантзкету свайго часу, без даследавання вытокау і традыцый, немагчыма. Менавіта там, у старажьітнасці, знаходзяцца зародкі мемуаратворчасці, зыходны момант яе паступовай звалюцьіі, выяуляюцца у канкрзтна-гістарьічньїм плане яе першапачатковыя функцьіі. Адсюль вьінікаюць не толькі навуковыя, але і грамадска-культурныя перадумовы актуальнасці дысертацыйнай тэмы.

Сувязь з буйной навуковай тэмай. Вывучэнне літаратурнай спадчыны у цеснай сувязі з нацьіянальньїмі традьїцьіямі, гісторьіяй грамадскай і эстэтычнай думкі - адна з галоуных задач літаратуразнауства. Таму асабліва важньїмі з’яуляюцца міждьісцьіплінарньїя даследаванні на мяжы літаратуразнауства і іншьіх павук у дачьіненні да з’яу беларускай культуры X - XVII стст., сінкрзтьічнай па сваім змссце і структуры. Аналіз усяго комплексу прычыи культурна-гістарьічнага, грамадска-палітьічнага і эстэтычнага характару дапамагае вырашыць праблему асобных літаратурньїх жанрау, у тым ліку беларускай мемуарьіетьїкі, і асаблівасцяу іх узнікнення.

Акрамя таго, дысертацыя адпавядас перспектыуным планам работы Інстьітута літаратурьі імя Янкі Купалы НАН Бсларусі.

Мэты і задачы работы. Абапіраючьіся на даследавашіі беларускага і сусветнага літаратуразнауства у галіне мемуарьістьікі, раскрыць працэс зараджэння і развіцця жанру мсмуарнай прозы на Бсларусі у XVI -гісршаіі палове XVII ст., яго вьітокі і традьїцьіі.

Канкрэтныя задачы дьіссртацьіі знаходзяцца у прамой сувязі з галоунай мэтай даследавання: 1) канкрэтызаваць і пагльїбіць уяулепне аб беларускай мсмуарыстыцы; 2) раскрыць працэс зараджэння і развіцця беларускай мемуарнай літаратурьі; 3) прааиалізаваць. шляхі і формы станаулення мемуарнага жанру на Бсларусі, яго мастацкія асаблівасці, мссца і ролю у літаратурьі (на прыкладзе найбольш значных мемуарных творау); 4) разгледзець асобішя помнікі бсларускай мемуарнай прозы

XVI - першаіі паловы XVII ст., звяртаючы увагу на галоуныя элементы іх формы і зместу.

Аб’сктам даследавання выступас беларуская мемуарная проза канца XVI - пачатку XVII ст. Ппалмст даследавання складаюць дзве групы (ці відьі) падобных творау, аб’ядыаных паняццем “мемуарысты-ка”, - дзсннікі як гістарьічна гіершасная і прасцсйшая форма фіксавання асабісгага вопыту свайго удзелу У гістарьічньїм жьіцці і успаміньї (мемуары у вузкім сэнсе слова) як найбольш складаная і развітая форма мемуарнай культуры.

Мсталалогія і мстады даследавання. Прадмет даследавання, мэты і задачы навуковай работы абумовілі агульныя метадалагічньш падыходы да иастаулснай праблемы. Асновай пабудовы даследавання з’яулясцца метадалогія вывучэнпя звалюцьіі мемуарнага жанру на Бсларусі у XVI -

XVII стст., якая грунтуецца на прынцыпе гістарьізму, адзінства формы і зместу. Пры жанрава-стылсвым аналізе асобных помнікау мемуарнай літаратурьі вьїкарьістоуваліся приёмы тзкеталагічнага і лінгвістьічнага аналізу тзкету.

Навуковая навізші работы заключасцца у тым, што гзга адно з першых спсцыяльных даследаванняу бсларускай мсмуарнай прозы XVI -першай паловы XVII ст., у якім комплексна прааналізаваньї і тэарэтычна абагульнспы працэс узнікнення, станаулсиня і пашырэпня жанру мемуарау у сярзднявечнай Беларусі. Задача вывучэння мемуарьіетьікі дадзенага перыяду у айчынным літаратуразнауствс толькі абазначана, але не стала аб’ектам спецыяльнага аналізу.

Ппактычная значпасць працы бачыцца перш за усе у вьїкарьіетанні яс вьшікау для напісання нових падручнікау і вучэбных дапаможнікау для ВНУ, распрацоуцы спсцкурсау і спсцсемінарау як па гісторьіі бсларускай лігаратурьі, так і па тзорьіі мемуарнага жанру. У больш

агульным плане дысертацыя прадвызначана спрыяць павышэнню цікавасці да нашага мінулага.

Асноуныя палажзнні дьіссртапьіі. якія выносяцца на абппону.

1. Зараджэнне жанру мемуарнай літаратурьі на Беларусі абумоулена важньїмі змснамі у культурна-гістарьічньїм развіцці Вялікага княства Літоускага і паслужыла адказам на новыя духоуныя запатрабаванні грамадства.

2. Вьітокі бсларускай мемуарьістьікі знаходзяцца у гістарьічньїх жанрах старажытпай пісьмсннасці (летапісанні, паломніцкай літаратурьі і агіяграфіі), хоць гэтая сувязь має толькі знешні характар, абумоулена фармальньїмі асаблівасцямі, блізкасцю грамадска-палітьічньїх функцый і не закрапає сутнасці новага літаратурнага жанру. Мемуарная літаратура не падмяняе сабой ні адну еа сваіх крьініц, не спыняе іх існаванне (кожная з іх мае свае задачы, функцьіі, практычнае значэнне), а толькі выкарыстоувае лепшыя здабьіткі летапісання, агіяграфіі і паломніцкай лііаратурьі, творча іх перапрацоувае і на іх аснове стварае уласныя асаблівасці.

3. “Псрагрынацыя, або Паломніцтва...” М.К.Радзівіла Сіроткі -адзін з апошніх помнікау старажытнай беларускай літаратурьі, які гіаводле жанравых і тэматычных асаблівасцяу стаіць на граніцьі паміж паломніцкай і гісторьїка-мемуарнай літаратурамі.

4. “Дыярыуш” Ф.Еулашоускага - этапны твор у працэсе етанаулення і развіцця жанру мемуарнай літаратурьі у XVI - першай палове XVII ст., які дає значны матэрыял для разумения сучаснай пісьменніку зпохі.

5. Мемуарная літаратура, якая узнікла у XVI ст., пераадолела шэраг перашкод на шляху етанаулення і удасканалення мастацкіх асаблівасцяу: пераход ад летапісна-рзгістратарскага спосабу адлюстравання рзчаіснасці да звязна-цэласнага апавядання, вылучэнне на першы план аеобы творцы з яго індьівідуальнай біяграфіяй і духоуна-маральным свстам, пададзеньїмі на фоне грамадска-палітьічнага жыцця свайго часу, сналучзнне многіх літаратурньїх жанрау і стыляу у межах аднаго помніка і інш. (на прыкладзе “Дыярыуша” С.Маскевіча і “Дыярыуша” Афанасія Філіповіча).

Асабістьі уклад суіскальніка. Дыссртацыя напісана аднаасобна.

Аппабапыя вьпіікау дьіссртаньїі. Дысертацыя абмяркоувалася на паседжанні аддзела гісторьіі беларускай старажытнай і новай літаратурьі Інстьітута літаратурьі імя Янкі Купалы НАН Беларусі. Асноуныя палажзнні і вьінікі даследавання паслужьілі матэрыялам для дакладау на міжнародньїх каиферэнцыях “Узасмадзеянне літаратур у суеветным літаратурньїм працэсе (Праблемы тэарэтычнай і гістарьічнай пазтьікі)”,

Гродна, 1995 г.; “Славянсмя л1таратуры у каптэксце сусветнай”, Мшск, 1999 г.; канферэнцыях “Каласавшы”, Мшск, 1998 г.; V Юрыла-Мяфодз1еуск1я чыташп, Мшск, 1999 г. ‘

Публкацыя вышкау. Па тэме дыссртацьп у навуковых часошсах I зборшках апублп<аваны артыкулы (5) 1 даклады канферэнцый (2), агульпым памерам два друкаваныя аркушы.

Структура I аб’ём дысептацьп. ДысертацыГшае даследаванне складасцца з уводзш, агульнай харакгарыстьпа працы, двух раздзелау, заключзння, сшса лггарагуры 1 крышц, трох дадаткау. Агульны памер 121 с. Сшс лгаратуры I крынщ займае 12 с. 1 складаецца са 189 найменняу. Дадатю займаюць 3 с.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЬИ

ВА УВОД31НАХ абгрунтоуваецца выбар тз.мы дыссртацьп 4 яс актуальнасць, фармулююцца мэты 1 задачи работы, выкладаюцца тэарэтычна-мстадалапчныя высновы, дасцца кароти агляд лггаратуразнаучых ирац, яия маюць дачыненнс да дысертацыйнага даслсдавання. Канстатуецца, што у ранейшых працах ираблема узшкнспня 1 станаулення жанру мсмуарнай л паратуры у Беларуси у XVI -псршай палове XVII ст. не была тэмай спецыяльнага вывучэпня. Гзта 1 абумовша выбар асноунага напрамку даследавання.

У Г1ЕРШЫМ РАЗДЗЕЛЕ (“Беларуская мемуарыстыка XVI -псршай паловы XVII сг. Выток! 1 звалюцыя жанру”) разглядаецца працзс узшкнення 1 пашырзння жанру мсмуарнай прозы на Бсларуа у дадзены псрыяд. Зраб1ушы невялш агляд пытання аб тым, што уяуляе з сябе паняцце жанру, як яно суадносщца з тзрмшам! “лггаратурны вщ” 1 “лтратурная форма”, дысертант коратка характарызуе старажытную жанравую Ыстзму, засноуваючыся на асобных працах Дз.С.Л1хачова, М.К.Гудз1я, Л.А.Дзмггрыева 1 шшых вучоных, а затым разглядае праблемы вызначэння сутнасщ тзрмша “мемуары”, клаЫфжацьпо \ псторыю жанру, яго асноуныя асабл1васцп вылучэннс на першы план асобы творцы, наяунасць суб’ектыунага пачатку, дакладнасць апавядання I г.д.

У даслсдаванш дзталсва анал1зуюцца прычыны узшкнення новай формы лггаратуры, мемуарау, на Беларуа у XVI - першай паловс XVII ст., найбольш важныя сярод як1х - глыбок1я змены у грамадска-палпычным (рост гарадоу, завяршэнне працзсу дзферзицыяцьп саслоуяу, аб’яднанне Вялкага княства Л1тоускага з Каралеуствам Польским у Рзч

Паспалітую і інш.) і культурным (пашырэнне ідзй гуманізму з яго культам асобы, узнікненне кнігадрукавання і г.д.) жьіцці краіньї.

У дьісертацьіі даказваецца, што жанр мемуарнай літаратурьі гснетычна звязаны з апавядальніцкаі'і традыцыяй гістарьічньїх жанрау Сярэднявечча, хоць гзтая сувязь має толькі знешні характар, абумоулена жанравьімі асаблівасцямі, блізкасцю іх грамадска-пазнавальных функций і не закрапає сутнасці новай літаратурнай формы. Жанр мемуарьістьікі не падмяняе сабой ні адну са сваіх крьініц, не спыняе іх існаваннс: кожная з іх мае свае задачы і функцьіі, практычнас прызначэнне. Ён толькі выкарыстоувае лепшыя здабьіткі летапісання, агіяграфіі і паломніцкай літаратурьі, творча перапрацоувае і на іх аснове стварае уласныя асаблівасці.

Найбольш значна на беларускай мемуарнай прозе XVI - першай паловы XVII ст. адбілася уздзеянне лстапісання, якое, пачынаючы з першай паловы XVII ст., паступова замірае, замяняецца нататкамі сучаснікау. Гэта бачыцца перш за усё ва успрьіняцці першых помнікау мемуарнай літаратурьі самімі творцамі і чьітачамі у якасці працягу лстапіснай традыцьй1, свядомым засваенні пісьменнікамі яе вопыту, вьїкарьістанні яе прынцыпау і прысмау адлюстравання рзчаіснасці, знешняй пабудове творау у выглядзе дыскрэтных запісау з характерным падзелам на гады і інш. Акрамя таго, уплыу летапісання выяуляецца ва увазе мсмуарыстау да знєшніх абставін сваёй біяграфіі, бясстрасным і безасабовым тоне апавядання. Падкрзслім яшчэ раз, што мемуарыстыка не замяшчае і не замяняе сабой летапісання, цікавасць да якога працягвала існаваць і у больш познія часы, яна толькі выкарыстоувае знешнія атрыбуты гзтага жанру з мэтай стварыць уласныя літаратурньїя прыёмы, выканаць свае задачы і функцьіі. Справа, такім чынам, зводзіцца да пераходу ад летапісна-рзгістратарскага спосабу адлюстравання рзчаіснасці да звязна-цэласнага мемуарнага апавядання і вылучэння на першы план асобы аутара з яго індьівідуальньїм лесам і духоуна-маральным светам. Пераход гэгы у беларускай мемуарыстыцы адбыуся у канцы XVI - пачатку XVII ст., у той час, калі пачалі выяуляцца перадбуржуазныя па сваёй аб’ектыунай сутнасці з’явы: пашырэнне ідзй гуманізму, узмацненнс у літаратурьі асобаснага пачатку і пераутварэнне яе у незалежную грамадскую сілу, інтзнеіунае развіцце мастацкай творчасці, адукацьіі і інш.

Другой крьініцай мемуарнай прозы, якая спалучае у сабе элементы біяграфічнага і гістарьічнага апавяданняу, з’яуляецца агіяграфія -папулярны жанр старажытнай літаратурьі. Адна з найбольш істотньїх

1 Лихачёв Д.С. Русские летописи и их культурно-историческое значение. - М. - Л.: Изд-во Акад. наук СССР, 1947.-С. 377.

б

рыс жьїцій, якая пакладзена у аснову новаґі жанравай формы, мемуарау,-біяграфічни элемент, хоць адлюстраванне жыццёвага шляху у агіяграфічнай і мемуарнай літаратурах значна адрозніваецца. Калі мемуарист агіісвае ва успамінах уласнае жыццс і падає гістарьічньїя звесткі псраважна у біяграфічньїм выглядзе, то у жьїційньїх помніках ідзе барацьба паміж дзвюма тзндзнцьіямі: з аднаго боку, аутар імкнецца да строгага захавашія жанравых канонау, а з другога - єн падпарадкоуваецца уплыву рзчаіснасці, іншьіх літаратурньїх жанрау і гэты уплыу разбурае канон, супярэчыць яму. Адсюль - ідзалізаваньї, абагулсны характар вобраза святога, пазбауленага індьівідуальньїх рыс. Акрамя таго, аб’ядноувае агіяграфію і мемуарыстыку наяунасць суб’ектыунага пачатку (хоць у перших крьініцах ён яшчэ даволі слабы і праяуляецца аднабакова), блізкасць апавядальнай традьїциі, стварэнне помнікау абодвух жанрау з улікам дыдактычна-выхаваучых мзт, адлюстраванне духоуных хістанняу, унуграных канфліктау асобы і інш. Аднак пералічаньїя вышэй якасці мемуарнай прозы даюць магчымасць гаварыць толькі аб блізкасці агіяграфіі і мемуаристьікі, якія раз’ядноуваюцца унутранай несумяшчальнасцю жанрау, іх спсцьіфічньїмі задачамі і мзтамі. •

Яшчэ адзін виток мемуаратворчасці - паломніцкая літаратура. Гснетычная сувязь гэтых жанрау закладзена ужо у самой прыродзе хаджэнняу, асноуны змест якіх - дакладнае апісанне вандроукі у Святую Землю, часам - гсаграфічньїя, прыродазнаучыя, зтнаграфічния, сацьіяльпа-гістарьічньїя звесткі пра наведаныя краімьі, іх насельніцтва, культуру, гэта значыць, пра тое, што бачыу сам аутар і удзельнікам чаго ён быу. Акрамя таго, у хаджэннях, як і у мемуарах, ствараюцца вобразы паломніка, радзімьі, выкарыстоуваецца нарысавая форма апавядання і інш.

Вилікую ролю у працэсе фарміравання новага жанру адыграла і чытацкая публіка, без якой немагчыма існаванне літаратурьі. У пісьменстве даследуемага перыяду панавалі дзве тэндэнцьй: стварэнне усгіамінау для сябе, для хатняга карыстання, сваіх нашчадкау (змест такіх творау складає пераважна апісанне прьіватна-інтьімнага жыцця асобы); імкненне расказачь аб перажытым як мага больш шырокаму колу чытачоу (асноуны змест - аповед аб значных падзеях зпохі).

Зыходзячы са сказанага вышэй, мы прапануем падзяліць працэс станаулсння і развіцця беларускай мемуарнай літаратурьі на наступныя перыяды: 1) XI - XV стст. - зараджэнне .ершаеных элементау мемуарьіетьікі (біяірафізм жьїцій, успаміньї аб вандроуках у Святую Зямлю у хаджэннях, асобныя вьїказванні аутарамі сваіх адносіи да апісваемьіх падзей і храналагічная паслядоунасць апавядання у

летапісах); 2) XVI - першая палова XVII ст. - узнікненне першых уласна мемуарных творау; 3) другая палова XVII - XVIII ст. - перыяд зам’цавання і росквіту мемуарнага жанру.

У ДРУГІМ РЛЗДЗЕЛЕ (“Мемуарная літаратура у беларускім пісьменстве XVI - першаґі паловы XVII ст.”) у першым параграфе “Сацьіяльна-зканамічньї, грамадска-палітьічньї і культурны стан Беларусі у XVI - першай палове XVII ст.” разглядаюцца спецьіфічньїя умовы развіцця Вялікага княства Літоускага у даслсдуемы перыяд і даказваецца, што менавіта змены у грамадска-палітьічньїм жьіцці вьіклікалі з’яуленне новых духоуных патрэб і эстэтычных густау, новых літаратурна-мастацкіх відау і жанрау, адзін з якіх ёсць мемуарыстыка.

У другім параграфе другога раздзела (“Перагрынацыя, або Паломніцтва... Мікалая Крыштофа Радзівіла у Святую Зямлю” як паказчык жанравай звалюцьіі старажытнага беларускага пісьменства (ад летапісау і хаджэнняу да мемуарьіетьікі)”) падаюцца кароткія біяграфічньїя звесткі аб Мікалаі Крыштофе Радзівіле Сіротку, аутары “Перагрьінацьіі...” - помніка мемуарнай літаратурьі канца XVI ст., які, спалучаючы у сваей структуры элементы летапісау і хаджэнняу, з’яуляецца яскравым сведчаннсм палажэння аб нефармальнасці беларускай мемуарьіетьікі у XVI ст. і яе генетычнай сувязі з літаратурнай спадчынай Сярэднявечча.

“Перафынацыя...” М.Радзівіла напісана каля 1590 - 1591 гг. на польскай мове у выглядзе дыярыуша падарожжа. Пазней твор быу літаратурна апрацаваны і падзелены на чатыры лістьі да неіснуючага сябра. Асноуны змест твора Радзівіла складає падрабязнае тлумачэнне мэт вандроукі у Іерусалім з дэталёвым апісаннем усяго шляху у Палесціну.

Галоуны герой помніка - сам аутар, які са старонак твора паустае перад чытачом як цэласная асоба з пэуным характарам: набожны, сціпльї, умудроны жыццёвым вопытам чалавек, гатовы заусёды прьійсці на дапамогу. Акрамя асобы пісьменніка, у “Перагрьшацьіі...” М.Радзівіла дзейнічаюць і тыя, з кім сустракауся князь пад час вандроукі. Мемуарыст нават падає біяграфічньїя звесткі пра новых знаёмых, зробленыя згодна іх апавядання пра сябе.

“Перагрынацыя...” М.Радзівіла, такім чынам, неардынарны помнік беларускай літаратурьі паводле мастацкага афармлення змешчанага у ім разнастайнага па сваім характары фактаграфічнага матэрыялу, аб’яднанага у тзкеце адзінствам творчай задумы мемуарыста. Тут досыць выразна вылучаюцца чатыры групы падаиых звссгак. Першая - уласныя пазіранні аутара пад час вандроукі. Другая - цытаты, пераказы звестак, чутых ад іншьіх. Трэцяя - афіцьійньїя дзяржауныя дакументы і

прыватныя лістьі. Чацвёргая група - легенды і паданні фальклорнага паходжання, відзенні.

Паводле жанравай прьіналежнасці' твор М.Радзівіла з’яуляецца. адным з апошніх помнікау, які па сваіх структурных і тэматычных асаблівасцях стаіць на мяжы паміж паломніцкай і гісторьїка-мемуарнай літаратурамі. Яскравае свсдчаншіе гэтага - непаерэдныя аиісанні Ісрусаліма і яго цэрквау, Канстанцінопаля і г.д., вельмі блізкія паводле характару апавядання да класічньїх творау паломніцкай літаратурьі (“Хаджэння” ігумена Данііла і “Хаджэння” Ігнація Смаляніна). Параунанне старажьітнарускіх хаджэнняу XII - XIV стст. з “Перагрынацыяй...” М.Радзівіла дає магчымасць гаварыць аб наступных этапах звалюцьіі жанру паломніцкай літаратурьі на уеходнсславянскіх землях: 1) XI - XIII стст. - узнікненне жанру хаджэнняу і яго пашырэнне на тзрьіторьіі Старажытпай Русі; 2) XIV - XV стст. - перыяд паступовай “сскулярьізацьіі” жанру; 3) XVI ст. - разбурэнне жанравага канона хаджэнняу.

Напісаньї у выглядзе лістоу да умоунага сябра, па знешнян форме твор знакамітага магната сінкрзтьічньї, пераходны да новых літаратурньїх жанрау. Тут присутнічаюць элементы летапісау, еярэднявечных “містьічньїх” відзенняу, падарожных парысау, дзсннікавьіх запісау, аутабіяграфічнай аповесці і апавядання аб наведаных краінах, нрычым апошняе псраважас. Адзначаныя шмагжаїїравасць і рознастылсвасць не паруїиаюць цзльнасці твора: усе яго кампапенты прасякнуты адзіпствам тэмы і ідзн помніка, а таксама аб’ядноуваюцца аутарскім светабачаннем.

Твор М.Радзівіла, такім чинам, яскрава свсдчыць аб распачатым у сярздзіне XVI ст. працзсе пасгуповага разбурэння існуючай жанравай сістзмьі і зараджзнні на яе аснове новай для свайго часу літаратурнай з’явы - мемуарьіетьікі.

У настугшым параграфе (“Дыярыуш” Ф.Еулашоускага як этапны твор у працэсс станаулення беларускай мемуарна» літаратурьі”) робіцца літаратуразнаучьі аналіз “Дыярыуша” Ф.Еулашоускага, якому папярзднічае разгляд жьіцця і дзейнаеці аутара.

У дьісертацьіі даказваецца, што успаміньї Ф.Еулашоускага у свасй жанравай форме у многім яшчэ захоуваюць сувязь з традьїцьіямі летапісання, што выяуляецца у спосабах адлюстравання рзчаіснасці, стьілі помніка і г.д. У творы, пабудаваным на канкрэтным жыццёвым матэрыяле (падзеі 1566 - 1604 гг.), аутар не пакінуу па-за увагай нічога, што, на яго думку, павінньї ведаць і памятаць будучыя пакаленні. Таму у помніку з энцыклапедычнай паунатой асвятлясцца жыццё тагачаснага грамадства, нрычым асноуная увага мсмуарыста заеяроджвасцца на

побыце мясцовай шляхты, даюцца падрабязныя характарьістьікі дзяржауных і грамадскіх дзеячоу. Адзінае, што не закрапає пісьмсннік у творы, - вырашэнне пытаннлу вялікай палітьікі, пра якія узгадвае настолькі, наколькі мсу да іх дачыненне, што абумоулена асаблівасцямі светаиогляду аутара.

Успаміньї Ф.Еулашоускага, як адзначыу у свой час А.Ф.Коршунау1, уяуляюць своеасаблівьі збориік цікавьіх, часам сюжэтна разгорнутых навел, аб’яднаных у адно цэлае асобай мемуарыста, які паустае з запісак гарманічна развітай асобай з індьівідуальньїмі рьісамі характару і псіхалогіяй, абумоулєньші канкрзтна-гістарьічньїмі умовамі часу. Напісаньї у той час, калі не было прамых узорау такога віду творчасці, “Дыярыуш” Ф.Еулашоускага - этапны твор у працэсе станаулсння і развіцця жанру беларускай мемуарпай літаратурьі даследуемага перыяду, які дас багатьг матэрыял для разумения сучаснай пісьменніку зпохі, таго сацыяльнага асяроддзя, з якога єн паходзіу.

Параграф “Жанравыя асаблівасці “Дыярыуша” С.Маскевіча: традыцыйнае і новае у літаратурнай форме помніка” прысвечаны аналізу мемуарау віднага васннага і грамадскага дзсяча Рэчы Паспалітай першай паловы XVII ст. Напісаньї на аснове уласных назіранняу над жыццём, твор має вялікую крьшіцазнаучую каштоунасць: єн дає звссткі па зтнаграфіі і гісторьіі ваешіай кампанії Рэчы Паспалітай у Маскоускую дзяржаву, хоць тут праяуляецца пзуная аднабаковасць, шляхєцкая тэндэнцыйнасць аутара. Таксама каштоуныя нататкі мемуарыста аб “выправах маскоускіх”, параунанні двух светау - польскага і расійскага.

Пачаты у 1625 г., калі мемуарысту было 45 гадоу, дзсннік псршапачаткова складауся як мемуарныя апісанні ваенных дзеянняу, непасрэдным удзельнікам якіх быу творца, пададзеных у форме пагадовых запісау, якія на аснове штодзснных назіранняу сістзматьічна вяліся на ирацягу 10 гадоу (1594 - 1603 гг.), строга захоуваючы усе прыкмсты летапіснага апавядапня. Пасля запісау 1603 г. летапісная м:місра выкладання зл’яняецца. На змену сухой канстатацьіі фактау ирьіходзіць разгорнутае, эмацыянальна насычанае апавяданне, ускладняюцца сінтаксічньїя канструкцьіі і апавяданне перарастае у захапляльную аповесць аб багатым на падзеі жьіцці гусара. Спосаб запісвання становіцца рэтраспектыуным: аутар фіксує найбольш значныя факты, што адбьіліся за пэуны прамсжак часу. Таму яго “Дыярыуш” не есць дзєннікавьія запісьі у поуным сэнсе гэтага слова, куды заносіцца усё без разбору, а літаратурна апрацаваны твор, вытрыманы у строга аналітьічнай манеры, які сведчыць разам з тым аб складанасці і

1 Помпікі мемуарнаП літаратурьі Бсларусі XVII ст. / АН БССР. Іп-т літ. імя Я.Купалы. - Мінск: Павука і тзхміка, 1983. - С. 13.

супярзчлівасці працэсу станаулення і развіцця мсмуарьістьікі на Беларусі у першай палове XVII ст., уплывах на яе іншьіх літаратурньїх формау. Аднак іх уздзсянне на мемуарную прозу было не настолькі модным, каб нерашкодзіць фарміраваншо повага жанру ці дэфармаваць яго асаблівасці. Гзта бьші толькі асобныя украпленні у новую літаратурную форму, якія давалі падставу для развіцця новых мастацкіх прыёмау, аб чым сведчыць таксами і “Дыярыуш” Афанасія Філіповіча (параграф “Дыярыуш” Афанасія Філіповіча як аутабіяграфічньї мемуарны жьіццяпіс”).

Дыссртант, зыходзячы з асаблівасцяу адлюстравання рзчаіснасці у творы, даказвас, што дадзены помнік - мемуарная аутабіяграфія, напісаная не з унутраных патрэб расказаць аб сваім жьіцці, не са специфічна мемуарнай устаноукі, а з іншьіх мэт, абумоуленых знсшнімі прьічьшамі - выкрыць унію і праудзіва адлюстраваць сацыяльнае і палітьічнае жыццё Рэчы Паспалітай, расказаць аб барацьбе беларускага народа за сваю незалсжнасць. Адсюль - суправаджзнне біяграфічнага матэрыялу у творы легсндамі, містьічньїмі прьівідамі і інш. У параграфе таксама падкрзсліваецца творчае выкарыстанне мемуарыстам традыцый летапіснага спосабу апавядання (лаканічнасць стылю, яснасць аповсда і інш.), а таксама традыцый публіцьістьічна-дакументальнага стылю і стылю палітьічнага памфлета. Звяртаецца ігумен і да такіх традыцыйных літаратурньїх формау, як пасланне, філасофскі трактат, палемічньї артыкул. Адзначаныя шматжанравасць і рознастылёвасць не перашкаджаюць помніку быць цэльным: усе яго разнастайныя жанравыя і стылёвыя элементы прасякнуты адзінай ідзяй, адзіньїм настроєм і сведчаць аб складанасці фарміравання новай літаратурнай формы у першай гіаловс XVII ст., калі жаиравая сістзма паступова разбуралася, а повыя формы толькі зараджаліся.

Напісаньї у першай палове XVII ст., “Дыярыуш” Афанасія Філіповіча не страціу свайго значзння і сёння, має вялікую навуковую каштоунасць перш за усё для гісторьїкау і літаратуразнауцау.

У ЗАКЛЮЧЭНН1 робяцца наступныя вывады.

I. Зараджэннс жанру мемуарнай прозы на Беларусі абумоулена значньїмі зменамі ва усіх сферах жьіццядзейнасці Вялікага княства Літоускага XVI - першай паловы XVII ст., калі пад уплывам ідзй Адраджзння і Рзфармацьіі змяніліся погляды на чалавека, яго ролю і месца у грамадстве, адносіньї да рзлігіі, традыцыйных духоуных каштоунасцяу, а таксама літаратурьі [3; 6].

II. Агульньїмі вьітокамі беларускай мемуарнай прозы паслужьілі гістарьічньїя жанры старажытнай пісьменнасці - летапісьі, жьїціі і хаджзппі, леншьія здабьіткі якіх бьілі творча выкарыстаны

мемуарыстыкай для вырашэння уласных задач. Рашй этап развщця мемуарнай лггаратуры указвае на нсдастатковую аформлснасць мемуарных жыццяшсау, сканавых яшчэ леташснай традыцыяй 1 г.д. Паступова, з канца XVI ст., адбыуся псраход ад былых спосабау адлюстравання рэчакнасщ да новых з вылучэипем на першы план шдывщуальнай 01яграфй аутара 1 яго унутранага духоунага свету. Узшкненне гэтага иовага тыпу мемуарна-аутаб1яграф1чных апавяданняу з’явится вышкам абуджэння пстарычнай самасвядомасщ асобы, супала з самаусведамленнем самой мемуарыстыкк мемуарысты упершышо начал 1 задумвацца над сэнсам 1 прызначэннем мсмуаратворчасщ. Гэта трэба расцэньваць як паказчык яе жанравага самавызначэння.

У дысертацьй вылучаюцца 3 перыяды станаулення I развщця мемуарнай прозы на Беларуси даказваецца, што першылп мемуарыстам! был! выхадцы са шляхецкага асяроддзя. Гэта было абумоулена больш высотам узроунем адукаванасщ [ культуры, а таксама большай грамадскай актыунасцю шляхты у параунанш з шшым! станамк

Асноуным! асабл1васцям! мемуарыстыы з’яуляюцца дакладнасць 1 верагоднасць змешчанай шфармацьп, суб’ектыв!зм. Усё, што ашеваецца у гэтых шсьмовых крышцах (значныя факты з дзяржаунага жыцця, мясцовыя падзе1, партрэты пстарычна-канкрэтных асоб 1 шш.), падаецца праз асабютае успрыняцце акаляючага свету тсьмешйкам, рэальным чалавекам 1 наполнена яго пачуццям1. Мемуаратворчасць паводле сваёй жанравай прыроды пазбаулена нейтральнасщ. Аднак суб’сктыв1зм не павшей зшшчаць пстарычнай дакладнасць Суб’ектыв1зм 1 пстарычная дакладнасць - галоуныя жанравыя рысы мемуарыстыю, яыя цесна узаемадзейшчаюць пам!ж сабой [1; 3; 6].

III. Перабудова \ разбурэнне тагачаснай жанравай Четэмы 1 зараджэнне мемуарнай прозы выразна прагледжваюцца ужо на “Перагрынацьп...” М.К.Радз1вша. Гэта апошш паводле жанравай прыналежнасщ твор, як1 па сва1х структурных 1 тэматычных асабл1васцях стащь пам1ж паломшцкай 1 мемуарна-пстарычнай лггаратурамк

Параунанне “Перагрынацьп...” М.К.Радз1вша С1роти з клас1чным1 помшкам1 палом1Йцкай лп'аратуры дае магчымасць гаварыць аб трох этапах эвалюцьн жанру хаджэнняу 1 зараджэнш на яго аснове мемуарыстьш [2].

IV. “Дыярыуш” Ф.Еулашоускага - этапны твор у працэсе станаулення 1 развщця жанру мемуарнай лтратуры на Беларуси у XVI -першай палове XVII ст. Нашсаныя дзеля выхавання нашчадкау 1 разл1чаныя на сямейнае бытаванне, гэтыя успамшы не прызначал1ся для друку, што свсдчыць аб пашырэшп мемуарау у даследуемы перыяд у хатшм асяродцз! з мэтай даць маладому пакаленню прыклады жыццёвых

паводзін і расказачь аб мінульїм. Нагіісаньї у той час, калі не было прамых узорау мемуаратворчасці, “Дыярыуш” Ф.Еулашоускага выкарыстоувае вопыт летапісання, яго асноуныя прынцыпы і приемы адлюстравання рзчаіснасці [7].

V. Типовым помнікам XVII ст., калі амаль немагчыма было знайеді шляхецкую сям’ю, дзе б не вяліся сямейныя дзеннікі, з’яуляецца і “Дыярыуш” С.Маскевіча. Як і “Дыярыуш” Ф.Еулашоускага, твор С.Маексвіча заключае у сваёй жанравай форме аеобныя элементы летапісання і дає магчымасць прасачыць пачатковы этап гэтага двуадзінага працэсу: пераход ад летапісна-рзгістратарскага спосабу адлюстравання рзчаіснасці да звязна-цэласнага мемуарнага апавядання і вылучэнне на першы план асобы творцы з яго індьівідуальпай біяграфіяй і духоуна-маральным светам, пададзеньїмі на фоне грамадска-иалітьічнага жыцця свайго часу. Апошняе пацвярджае думку аб тым, што жанравыя вьітокі мемуарнай літаратурьі знаходзяцца у гістарьічньїх жанрах Сярэднявечча, і свсдчыць аб незакончанасці складвання новай формы, яе своеасаблівай залежнасці ад больш старажытных.

У дьіссртацьіі даказваецца, што першыя мемуарысты, якія не мелі на ранніх этапах развіцця жанру дакладна сфарміраваньїх гірьісмау адлюстравання рзчаіснасці, вьїкарьіетоувалі элементы розных формау у межах аднаго твора, аб чым яскрава сведчыць “Дыярыуш” Афанасія Філіповіча. Не з’яуляючыся помнікам уласна мемуаратворчасці, “Дыярыуш” Філіповіча сведчыць аб складанасці развіцця новай літаратурнай формы у першай палове XVII ст., калі жанравая сістзма старажытнага пісьменства паступова разбуралася, а новыя формы толькі зараджаліся. Па сутнасці названы твор уяуляе з сябе зборнік публіцьістьічньїх артыкулау, аб’яднаных у адно цэлае асобай пісьменніка і яго творчай задумай, а па знешняй форме - своеасаблівьі сплау многіх літаратурньїх жанрау і стыляу. Ідзалізацьія галоунага героя, апісанне “святых” спрау ігумена, насычанасць тэксту містьїкай і г.д. дає магчымасць лічьіць названы аутабіяграфічна-мемуарньї жьіццяпіс этапным творам у працэсс эвалюцьп жанру мемуарнай літаратурьі на Беларусі [4].

АСНОУНЫЯ ПАЛАЖЭНН1 ДЫСЕРТАЦЫ1 ВЫКЛАДЗЕНЫ У НАСТУПНЫХ ПУБЛ1КАЦЫЯХ

1.Фрэйд А.Т.1 Дакладнасць як асноуная уласщвасць жанру мемуарнай лггаратуры // Becui Акад. навук Беларус]'. Сер. гуманитар, навук. - 1996. -№ 1. - С. 86 - 91.

2. Фрэйд A.I. Жанравыя асабл!васщ “Перагрынаньн, аоо Паломшцтва Ясна Асветленага Князя Ягамосщ М1калая Крыштофа Радз1вша у Святую Зямлю” // Becui Акад. навук Беларус!. Сер. гумаштар. навук. - 1996. -№ 2. - С. 101 -105.

3. Фрэйд A.I. Фарлправанне мемуарнага жанру у беларускай лггаратуры XVI - першай паловы XVII стагоддзя у святле леташсных традыцый //Becui Акад. навук Беларуси Сер. гуманггар. навук. - 1999. - №

З.-С. 112-118.

4. Фрэйд A.I. Жанравыя асабл1васщ “Дыярыуша” С.Маскев!ча // Becui Акад. навук Беларусь Сер. гумаштар. навук. - 1999. - № 4. - С. 109 -114.

5. Фрэйд A.I. Выкарыстанне ПЭВМ пры вывучэнш i даследаванш старажытнай беларускай лггаратуры // Вычислительная техника в научных исследованиях. Сб. Статей. - MincK, 1994. - Вып. 2. - С. 15 - 20.

6. Фрэйд A.I. Выяуленне асобы аутара у жанры мемуарнай лггаратуры // Узаемадзеянне лггаратур у сусветным лггаратурным працэсе (Праблемы тэарэтычнай i пстарычнай паэтыкт). Матэрыялы м!жнароднай навуковай канферэнцый - Гродна, 1995. - С. 106 - 109.

7. Фрэйд A.I. Вобраз прыроды у мсмуарчг.й л1-таратуры XVI -першай паловы XVII ст. // Каласавшы. Матэрыялы навуковай канферэнцьн “Праблемы рацыянальнага выкарыстання i захавамня природных ландшафтау мемарыяльных музейных аб’ектау”. - Мшск: ВПП 1'мя Я.Коласа, 1998. - С. 196 - 203.

1 Артикулы Богдан A.I. агтубл1каваны пзд яс рансйшым прозв1шч;1 v Фрэнд A.I.

РЭЗЮМЕ БОГДАН АЛЕНА ЮСІФАУНА

СТАНАУЛЕННЕ I РАЗВ1ЦЦЁ ЖАНРУ МЕМУАРНАЙ Л1ТАРАТУРЫ НА БЕЛ АРУ СІ (XVI - ПЕРШАЯ ПАЛОВА XVI. СТ.)

Грамадства, жанр, станаулснне, эвалюцыя, дакументалізм, мемуарная проза, мстад, стыль, чытач, летапіс, агіяграфія, хаджэнш.

У дьіссртацьіі Богдан А.І. разглядаецца эвалюцыя мемуарнай літаратурьі на Беларусі на фоне грамадска-палітьічнага жыцця краіньї таго часу. Зрабіушьі невялікі агляд пытання аб тым, што уяуляс з сябе наняццс жанру, як яно суадносіцца з тзрмінамі “лігаратурньї від” і “літаратурная форма”, аутар коратка характарызуе старажытную жанравую сістзму (яс класіфікацьія, асноуныя жанры, іх размежаваннс і г.д.), а затым разглядае праблсмы вызначэння сутнасці тзрміна “мемуары”, класіфікацьно і гісторьпо жанру, яго асноуныя асаблівасці. У даследаванні дэталёва аналізуюцца прычыны узнікнення новай (]юрмы лігаратурьі - мемуарау, - на Беларусі у XVI - першай гіалове XVII ст., даказвасцца генетичная сувязь мемуарнай прозы з агіавядальніцкан традыцыяй гістарьічньїх жанрау Сярзднявечча - летапісання, аі іяграфіі і паломніцкай літаратурьі, - вылучаюцца этапы звалюцьіі мемуарнай прозы

і яс асноуныя накірункі, што адначасова з’яуляюцца і метадалагічньїмі арьіенцірамі даследавання мемуарьіетьїкі.

Усе тэарэтычныя вывады, зробленыя у рабоце, гіадмацоуваюцца фактычным матэрыялам: аналізам асобных помнікау беларускай

мемуарнай літаратурьі XVI - першай палове XVII ст. (“Паломніцгва...” М.К.Радзівіла Сіроткі, “Дыярыуш” Ф.Еулашоускага, “Дыярыуш” С.Маскевіча, “Дыярыуш” Афанасія Філіповіча).

Гісторьїка-мсмуарная літаратура - цікавая і яркая з’ява у развіцці беларускай культуры XVI - першай паловы XVII ст., працэс узнікнення і развіцця якой адлюстроувае змены у сацьіяльна-зканамічньїм, палітьічпьім і культурным жьіцці краю даследусмага перыяду.

РЕЗЮМЕ

БОГДАН ЕЛЕНА ИОСИФОВНА

СТАНОВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ЖАНРА МЕМУАРНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В БЕЛАРУСИ (XVI - ПЕРВАЯ ПОЛОВИНА XVII В.)

Общество, жанр, становление, эволюция, документализм, мемуарная проза, метод, стиль, читатель, летопись, агиаграфия, хождения.

В дисертации Богдан Е.И. рассматриваются проблемы эволюции мемуарной прозы в Беларуси на фоне общественно-политической жизни страны этого времени. Коротко рассмотрев соотношение понятий “жанр”, “литературный вид” и “литературная форма”, автор характеризует древнюю жанровую систему (её класификация, основные жанры, их разграничение и т.д.), а затем анализирует проблемы' определения сущности термина “мемуары”, класификацию и историю жанра, его основные особенности. В исследовании детально анализируются причины возникновения новой формы литературы -мемуаров, - в Беларуси в XVI - первой половине XVII в., доказывается генетическая связь мемуарной прозы с повествовательной традицией исторических жанров Средневековья - летописей, агиаграфин и паломнической литературы, определяются этапы эволюции мемуаристики и основные направления её развития, которые одновременно являются ориентирами исследования мемуарной литературы.

Все теоретические выводы, сделанные в работе, иллюстрируются фактическим материалом и анализом отдельных произведений белорусской мемуарной прозы XVI - первой половины XVII в. (“Паломничество...” М.К.Радивила Сиротки, “Диариуш” Ф.Евлашовского, “Диариуш” С.Маскевнча, “Диариуш” Афанасия Филипповича).

Историко-мемуарная литература - важная часть белорусской культуры XVI - первой половины XVII в., процес возникновения и развития которой отражает изменения в социально-экономической, политической и культурной жизни края в иссслсдуемый период.

SUMMARY

BOHDAN ELENA IOSIFOVNA

FOUNDATION AND DEVELOPMENT OF THE GENRE OF MEMORY

LITERATURE IN BELARUS (XVI - FIRST PART OF THE XVII

CENTURI)

Society, genre, foundation, evolution, documentalism, memory prose, method, style, reader, chronicle, hagiographja.

The problems of memory prose evolution in Belarus on the background of social-political life of the country at that time are considered in the dissertation of E.I.Bohdan. Having shortly considered correlation of definitions “genre”, “kind of literature” and “literary form”, the author characterizes the ancient genre system (its classification, basic genres, their differentiation, etc). Then the author analyzes the problems of definition of the term “memoirs” essence, classification and history of the genre, its main peculiarities. The reasons of appearing of a new literature form - memoirs, in Belarus in the XVIth - the first part of the XVIIth century are analyzed in the research in details. The genetic connection of memory prose with the prose tradition of historical genres of the Middle Ages - chronicles hagiography and pilgrimage literature is proved. The stages of evolution of memory literature and its main directions, which are simultaneously methodical orieiaations of memoirs’ research, are defined.

All of the theoretical conclusions made throughout the work are illustrated by means of actual material and analysis of certain works of Belorussian memory prose of the XVIth - the first part of the XVIIth century (“Dilgrimage...” by M.K.Radivil Sirotka, “Diariush” by F.Eulashouski, “Diariush” by S.Maskevitch, “Diariush” by Afanasij Filipovioch).

The historic and memory literature is the important part of Buelorussian culrure of XVIth - first half XVII century, the process of occurrence and development of which reliects changes in socio economic, political and cultural life of this country in researched period.