автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.08
диссертация на тему: Суфийская лексика газелей Санаи

Текст диссертации на тему "Суфийская лексика газелей Санаи"

У/

ЯШ1

а и

И ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ

"к»

ГТЛТ<Г МП'

ТОН

Б а дай см дастнавис

/а ¿с и ¿¿Нг

/ /

¡ъЭ^-Р ---------

МУХТОРОВ ЗАЙНИДДИН МУХТОРОВИЧ

У)

СцрПи.и^КЛлЛ- и Cef.fr ¿¡^¿4,

V / (-•

ал&ж&МЖс&ш шиШ1/12жж1м лиж-ЗаЛМСжм

Ихтисос: 10.02.08 - Забондои эрони

оараи дарефти дара^ав номзади влми филология

Рохбари мямм: аъзо-коррес-

понденти АИ доктори илми филология,профессор

ДУШАНБЕ

1999

Му^ЯДДИМй........................................................................3- i 7

1 .Лекеикаи ирфони дар назми асрхди Х1-Х11..........18-88

1 .Тагажкули лекеикаи ирфони ва макоми 5^аким Саной

дар тахаввуди он............................................................22-43

1) Воридшавии лекеикаи суфиёна ба каломи мавзуы ва

накши осори суфия дар инкшпофи забони адабй.........23-37

2) Макоми Даким Саной дар тщаввули лекеикаи

йрфОНЙ.......................;.............:..;...................................38-43

_ ,■...'--i" 2. Pox; ва воеитщои тапйкку.-ш лекеикаи суфиёна дар

каломи мавзун................................................................43-88

1)И1сгибосшав й..............................................................43-71

2)Калимасозии лугавй..................................................72-88

6и 11 .Ïаснифоти иетшщот ва рамзиети ирфони........89-151

1-Истилохоти ирфони ва таснифотн онхо аз рун ифодаи

мафхум.........................................................................91-104

2, Рамзиети ирфони ва таснифота онхо аз руи ифодаи мафхум ва таносуби маъно,.........................................Î05-151

срезсрасти адаоиет.

152-155

156-168

МУКАДДИМА

Дар ташаккул ва тахаввули фархангу тамадцуни хар як халку миллат рукни мухдмтарину асоситарин забон аст ва хар чи инсон аз таърихи худ сабт кардааст, танхо тавассути забон сурат гирифтаасг. Бинобар ин гуфтан метавон, ки му^адцамтарин ва волотарин атои табиат забон аст. Инсон дар натщаи дакдцу мукаммал омухтани мероси адабиву таърихи асолати милливу нажодии худро пос медорад ва хамчунин тавассути катибахои худ мувддасоти фархангиву маънавиашро ба ояндагон ба мерос вомегузорад. Забон чун дарахти сарсабзу шукуфон барои инсон самари хамешагй ба бор меоварад, орзуву омол, андешаву афкор, умуман, олами ботинии инсонро дар худ инъикос мекунад ва гузашта аз ин, аз он олами гайби, ки барояш хануз нокушуда аст, башорат медихад.

Забони тоники дар тули таърих сарнавипгги басо пур^абхаву пурмуамморо тай кардааст. Маъмулан баъд аз асрхои 1Х-Х ба забони тоники осори илмиву адабии фаровон навипгга туда, адабиёти доманфарохе ба миён омад. "Забони тоники-форсй дар Шарк, хусусан дар асрхои Х-ХУ нуфузи калоне допгг. Забони то^ики-форсй на танхо дар Хуросону Мовароуннахр, Марву Балх, балки дар ^индустон низ ма^оми муайяне пайдо кард ва бисер арбобони сухан асархои худро дар ин кипшархо махз бо хамин забон эчдц мекарданд" |1.60,3|.

Аз асрхои Х-Х1 cap карда осори бадей, таърихй ва илмй боз хам бештар эч;од гардида доираи истеъмол ва имконоти услубии забони тоцикиро беш аз беш тавсиа дод. Беш аз хама доираи осори бадей васеътару пурмайлонтар гардида буд. Дар ин миён осори ахди тасаввуф басо назаррас аст. Осори суфиёни бузург чун Даким Саноии Разнавй, Фаридадщни Аттор ва ^алолиддини Балхй фархангу адаби точ;иконро

ба ч;ахониён бепггару бехтар рупшнос кард. Адабиёти суфия барои такмилёбии забон ва инкишофу тавсиаи луБавии забони тоники як сайронгохи нихоят ^олибу назаррас буд. Калима ва дигар вохидхои забонй дар он на чун як аломагги ночунбону щэдабй буд, балки аз чдхагги ифодаи маъной сермахсултар гардида, маънихои тоза касб кард. Бинобар ин осори тасаввуфй як ч;узъи мухимтарини таркибии таърихи забони адабй буда, тадащоти махсусан мухдмро такозо мекунад. Як сабаби нокушуда мондани пахдухои гуногуни таърихи забони адабй дар он аст, ки то имруз хусусиятхои забонии осори ахди тасаввуф ба таври бояду шояд тахкику тахдил нашудааст, харчанд ки кисмати асосии осори адабии даврони классики ба тасаввуф марбут аст. Бинобар ин бе омузишу баррасии хусусиятхои забонии осори суфия дар боби таърихи забони адабй ба таври пурра казоват кардан номумкин аст. Аз ин ч;ост, ки омузипш хусусиятхои забонии осори суфиён ва махсусан Зфким Саноии Разнавй, ки аз аввалин шоирони суфимашраб ва суханвари шоиста аст, ахамияти калон дорад.

Дар тамоми сарчашмахои илмй Абулмаед Маздгд Ибни Одам Саноии Разнавй аз аввалкасоне дониста мешавад, ки андешахои ирфониро дар фархангу адабй мо беш аз хама риво^у равнак дод, истилохоту рамзиёт ва таъбироти ирфониро ба забони адабй ворид гардонид Мавлоно Абдурахмони Чрмй дар тавсифи у мегуяд: "Аз кубарои шуарои тоифаи суфия аст ва суханони вайро ба истшщод дар мусаннафоти худ овардаанд ва китоби "Хдадат ул-хащщат* бар каломи вай дар шеъру баёни азвок; ва маво^иди арбоби маърифат ва тавхдд далели ^отеъ ва бурхони сотеъ аст" |2.11,108|.

Дар шеъри ирфонй у пешвои шоирон аст, чунон ки Мавлоно Румй фармудааст:

Аттор рух буду Саной ду чашми у, Mo аз паи Саноиву Аттор меравем.

О лимону шаркшиносони ватаниву хоричр, чун Абдул^усайни Зарринкуб, Забехулло Сафо, Сайд Нафисй, Шиблии Нуъмонй, Е.Э. Вертеле, Ян Рипка, Кароматулло Олимов ва Мухаммадкул Зфзраткулов уро пешкисвати суфиёне медонанддги фархангу адаби моро аз андешахои волову бикри ирфонй баргу бор додаанд |1.44;1.149; 1.152; 1.154;1.17;1.106;1.87; 1.128|.

Шиблии Нуъмонй дар бораи Даким Саной чунин мегуяд: "Джим Саной аввалкасест, ки тасаввуфро ба шеъру шоирй рушинос кардааст. К,абл аз у рубоиёти чанде аз Абусаид Абулхайр вучуд допгг, вале он махсус буд ба чушу чазаботи ипщ, на баёни масоили мутааллик ба тасаввуф ва марохили ирфон, бар хилофи Саной, ки кутубу расоили чудогона дар ин хуеус таълиф намудааст, чунон ки дар " Xß№Kß " гуяд:

Кас нагуфт инчунин сухан ба ч;ахон

B-ар касе гуфт, гу биёру бихон.

3-ин намат хар чи дар ч;ахон сухан аст,

Гар яке, гар хазор они ман аст.

Чун зи Куръон гузашташу з-ахбор,

Нест касро аз ин намат гуфтор" |1.154,171|.

Аммо ба як андешаронии Шиблии Нуъмонй розй шудан мумкин нест, ки мегуяд: "Дар ин ч;ои таачдуб аст, ки маснавиёт ва ^асоиди Саной аз тасаввуф лабрез, лекин дар газал аз нашъаи тасаввуф холесг ва агар хам чизе вучуд дорад, заифу камнеру мебошад" |1.154,144|. Албатта маснавиёту касоиди у бе шакку тардиде лабрези андешахои ирфонианд ва, ба акидаи мо, газалиёти шоир низ саршори афкору акоиди тасаввуфист. Кдсмагги бештари газалиёти у cap то по тараннуми ипщи ирфонй ва баёни зухдиёгу каландариёт аст:

Эй мусулмонон, надонам, чораи дил чун кунам ? Ё магар савдои ишкд у зи cap берун кунам ? Оншкдро дуст дорам, ошиконро дусттар , Сад хазорон дил барои оппщй пурхун кунам. Сухтам дар онпща, то сохтам бо онпщон , Отщзам дар кори худ, ё раб надонам чун кунам. Оташе дорам дар ин дил гар шароре барзанам, Оби дарёно бисузам оламе хомун кунам 244|941* Ва ё дар абёти зерин истилохоту рамзиёти ирфонй фаровону сермахсул корбаст шудаанд:

Бикаш хат бар хама олам зи бахри ринди майхона, Зиёрат ринди хазратро, бирав, масху тахорат кун. Ч,ахони куфру имонро зи сузи ипщ бархам зан, Иёри нек бар каф гиру як соат ибодагг кун 300|978.

Албатта , шоир дар маснавиёту к;асоид афкору андешахои ирфониро пуробурангу мураккаб ва пурмайлонтар баён менамояд, ки ин ба имконоти сохторй ва забониву услубии асар вобаста аст. Разалиёти шоир аз чдхати забону услуб басо бою рангин буда, андешахои бикру волои ирфонии шоирро дар худ равшан та^ассум намудааст. Ба рагми эъч;озу ихтисоре, ки дар разалиёти шоир ба назар мерасад, ин кисмати апгьори у ба хадце шеъри суфиёнаро илхом дод. Саной, ки дарво^еъ, пешрави ин кофила ба шумор меравад, забони шеъраш аз лихози хаёлангезй ва пуробурангиву шурофаринй ахамиятнок аст. Разалиёташ хам он чй суфиёна аст, махсусан лахди к;аландарй дорад ва зохдран машруби ирфонии у низ бо рохд ^аландар бептгар тавофук допгга бошад |ниг.:1:44,209|.

*Шумораи тартиби газал ва сахдфан кшоб мутобик,и "Девони Хдким Саноии Разнавй" (Те^рон,1355) оварда мешавад.

Омухтани осори 5$аким Санои хаматарафа мухдм буда, барои улуми забоншиносиву адабиётпшносй, фалсафиву динй натичахои пурарзишеро ба бор хохад овард, зеро осори шоир чи аз чихагги мазмун ва чи аз дихати шакл вусъатнок аст. "Шахсияти Саной аз чанд дихат шоистаи омузиш аст. Аввалан, у як марди озодандеш, богурур ва муиаккиди иллатхои замони феодалии асримиёнагй мебошад. Сониян, Саной як шахсияти бар^астаи тасаввуф аст, ки дар рушду пахн шудани он дар мамлакатхои форсизабон нащпи равшан бозидааст. Сеюм, у шоири орифест, ки тасаввуфро дар шакли тоза ,дар либоси маснавихои бузургхачде пероста, андешахои фалсафиро дар назми форсию точдкй гунч;онид ва поягузори достонхои ирфонию дидактики гардид" |2.8,5|.

Маъмулан то имруз осори ахди тасаввуф асосан мавриди тадащ ва баррасии улуми адабиётпшносй, фалсафа ва дин içapop гирифтааст. Хусусиятхои забонии осори суфиён то имруз ба таври бояду шояд аз назари тахкдк; нагузапггааст. Мероси тасаввуфии то ба мо омадарасидаи даврони классики на танхо барои омузиши истилохоти суфиёна, балки барои тамоми щсматхои забон маводи мушаххасу ахамиятнок ба хисоб меравад. Мутаассифона, дар забоншиносии имруза лексикаи суфиёна умуман тадкдку тасниф нашудааст (ниг.: 1.111,2 |. Хусусиятхои забонии осори суфиён то имруз дар таърихи забони адабии точдк аз масъалахои бахсноку халталаб аст, зеро он пахдухои наву тозаи ташаккул ва тахаввули забони адабии то^икро дар даврахои муайяни таърихй муаррифй менамояд. Таърихи забони адабй хамеша тадащи амику даьтеи асархои адабиро та^озо мекунад, зеро забон дар хар давру замон бо нозукихои ба худ хос дар асархои илмиву адабй сабт мегардад. Бе омузиши хусусиятхои забонии осори гузашга таърихи дируза ва холату хусусиятхои имрузаи ин ё он забонро муайян намудан аз имкон берун аст. "Таърихи забони адабй, забони о сор ва роли устодони сухан,

шоиру нависандагони забардаст, олимон, тазкиранависон ва муаррихони машхури точ;икро, ки онхо поя ва асосхои услубхои гуногунро гузопгга ,бисёр калимаю истилоххоро ба забон дохил кардаанд, махсусан цайд мекунад" |1.130,4|.

Тадщщу тахдиди осори бадей чун сарвати гаронбахои фархангй имкон медихдд, ки маданият, таърих, расму оин, шавку завк; ва умуман хаёти маънавию зебоиписандии ин ё он миллату халщятро ба пуррагй омузем. Ташаккулёбии забони адабии ин ё он халкдят заминаи таърихии ташаккулёбии забони адабии миллиро ба миён меорад. Махз дар хамин маврид накдш илми забошпиносй чун яке аз рукнхои асосй ва мухдм дар байни улуми филологй бепггару бехтар ба назар мерасад. Болоравии маданияти маънавй, ки дар радду бадал ва тагйироти забони зохир мегардад, хамеша зав1<у талаботи зиёдеро ба сухан, ба эщциёти бадей бедор мекунад. Махз дар хамин гуна шароити дигаргунсозихои хаёти ^амъиятй нащпи филология чун илми забоншиносиву адабиётпшносй, илми маданияти сухан ва илми наеду тафсири осори бадей басо ахамиятнок мегардад" |1.29Д

Омузипш забони осори бадеии ин ё он халщмту миллат дар даврахои гуногун таърихи ташаккулу тахаввул, хусусияти таърихиву фархангй ва дигар нозукихои моддиву маънавии забони адабиро ба таври бояду шояд муайян менамояд. Таърихи забони адабй яке аз шохахои илми забоншиносй аст ва хамеша бо забони осори бадей сарукор дорад. Аз ин ч;о пайванду робитаи тарафайни илми забоншиносиву адабиётпшносй бештару ^авитар ба назар мерасад. Забони осори бадей барои илми адабиётпшносй низ зинаи асосии ибтидой ба шумор меравад. "Омузипш забони адиб барои адабиётпзинос аз вазифахои асосй ба шумор меравад. Эч;одиёти адиб, шахсияти у, ^ахрамонхои у, мавзуъ, идея ва образхо дар забони у

та^ассум ёфтаанд ва танхо тавассути забон баён мешаванд. Тададщу баррасии услуб ва махорати адиб танхо ба он кас имконпазир мегардад, ки у забони он адибро хуб донад" 11.29Д

Осори адибони суфимаслак дар инкишофу такомулёбии забони адабй мак;оми арзанда дорад ва кисмати зиёди адабиёти тошщилобиро фаро мегирад. Тасаввуф чун як падидаи ич;тимоиву фархангй дар таърихи тамаддуни мардуми тонику форс нащии назаррас дошта, дар муддати кутох ба адабиёт ворид гардид. "Тасаввуф чун дигар падидахои ич^имой махсусиятхои худро дорад,ки он вобаста ба давраи муайяни таърихи ва вазъияти сиёсй ба миён меояд ва инкишоф меёбад. Аз ин лихоз аз орози пайдоиш дар тули таърихи инкишоф асосхои назариявию идеологи ва ахлощш он ба миён омада, пеш аз хама инъикоси худро дар адабиёти бадей дарёфт" |1.111,39|.

Баъд аз он ки андешахои орифона ба адабиёти бадей ворид шуд ва тавсиа ёфт, дар забони осори бадей таЕйироту дигаргунихои назаррас мушохида шуд. К,абл аз хама исгилохоту рамзиёт ва тавсифоти ирфонй, ки аз забони арабй иктибос шуда буданд, ба забони адабй ворид шуданд. Истилохоти ирфонй ва истилохоти сирф динй бештар ба забони осори мансур ворид шуд ва рамзиёти ирфонй бошад, асосан дар каломи мавзун малому мав^еи назаррас пайдо кард. Бинобар ин хусусияти забонии осори мансур аз осори манзум фаркияти калон допгг. ^амчунин ходисаи регенератсия ё худ тавдиди луравй дар каломи мавзун бештар ба назар мерасад. Ба замми ин забони осори манзум бепггар мармузу мухайялтар баён мешавад. Шоирон бештар дар апгьори худ луроти рамзиро истифода мебаранд ва пардапушона сухан мегуяндДамин тавр, рамз дар каломи мавзун макоми хоса дорад ва шеъри ирфонй хамеша бо рамз рангу бу дорад. Мармузбаёнй, аз як тараф та^озои каломи мавзун ва ба он омезиш ёфтани андешахои

ирфонй бошад, аз тарафи дигар, такозои зарурате буд, ки Сайд Нафисй мегуяд: "Чун мутасаввифаи мо дар давроне мезистанд, ки озодии баёни акида надопгганд, чорае чуз он набудааст, ки сабгае аз дину шариат бар ин ацоид биниханд. Дар замон хостаанд, ки ошкортар сухан бигуянд, чора мунхаеир ба ин будааст, ки лифофае аз киноёту истиорот, ки маъхуд дар миёни худашон буда ва танхо ахди дил ва ахди маъня ва ё ахди роз ба он пай мебурданд, ба кор баранд ва бо баёни шоиронаи дащщ матолиби хакимонаро бипайванданд" |1.152,69|.

Як гирехд дигар , ки дар рисола ба таври мухтасар тадкдку баррасй мегардад, масъалаи рамз аст. Вакге ки сухан аз луБоти рамзй меравад, хамоно масъалаи тахкику тахлили рамз аз нигохд забоншиносй ба миён меояд. Яъне рамз чист ва дар улуми филологй чй гуна шарх ёфтааст? Рамз аз тарафи олимони адабиётшинос ба таври гуногун шарху тавзех ёфтааст. Чунончи, адабиётшинос Л.И.Тимофеев рамзро як шакли тагйирёфтаи киноя мешуморад |ниг.;1.116,221|. Адабиёгшиноси дигари собик Шуравй Мухаммаднурй Османов калимаи "гул"-ро бо калимаи "рух" кщёс карда мегуяд, ки рамз як воситаи мукоисакунй буда, он бо рохи б ад ал шудани маънои мач;озй ба миён меояд. Яъне рамз як ифодаи нисбат ба ма^оз мураккабтар аст |ниг.: 1.92,183|.

Аммо рамз хамчун категорияи услубй-семантикй дар забони точдкй, вокеан ч;ой допгга бошад хам, то хол дар забонпшносии тодик мавриди тахкику тахлил карор наёфтааст. Зикр кардан зарур аст, ки рамз чун категорияи услубй-семантикй мафхуми мураккаб аст ва дар шарху тавзехи он печидагиву гиреххои нокушуда зиёд аст. Рамз харгиз бо киёс, киноя, мач;оз, тавсиф ва дигар категорияхои семантикиву услубии забон монандй ва ё айният надорад. Рамзро бояд чун рамз шинохт. Баъдан рамз махсули тафаккури абстрактй буда, хамеша бо

идеяхо пайвандй дорад ва аз идея шрифта мешав ад. Рамз акси аслии ашё набуда, балки чунин муайянкунандаи маънодор аст, ки образнокии идеяви дорад" |1.67,265|.

Дар апгьори суфиёна калимахои рамзй фаровон истеъмол ёбанд хам, аз гуруххои дигари семантикиву услубй, чун истилохот, калимахои мач;озй ва луготи тавсифй, бо хусусиятхои ба худ хос фарк мекунад. Рамзиёту истилохоти ирфонй аз тарафи олимону суханшиносони маъруф, ба монанди Бахоуддини Хуррамшохй, К,осим Faiffl, Сайд Нафисй, Саидщаъфари Сачдодй, Дусайни Балхй дар осору тадкикоти махсус ба таври бояду шояд шарху тавзехи худро ёфта бошад хам, то хол чун гуруххои махсуси семантики аз нуктаи назари забони таениф нашудаанд |ниг.: 1.144; 1.157; 1.152; 1.153;1.145|.

Шарху тавзехи луготи ирфонй хануз аз асрхои Х1У-ХУ аз тарафи адибону суфиёни гуногун ороз ёфта бошад хам, биеёр пахдухои он аз нигохи илми забоншиносй нокушуда ва халталаб буда, хусусиятхои забонии осори суфиён, махсусан осори манзум то имруз тадкикгалаб мемонад. Яке аз аввалин асархои ирфонй, ки дар он шарху тавзехи луготи суфиёна ба назар мерасад, 'Тулшан роз"-и Махмуда Шабустарй аст ва он дар соли 1317 навишта шудааст. Махмуда Шабустарй дар мавриди баёни андешахои ирфонй луготу таъбироти суфиёнаро шарху тавзех медихад ва асар дар колаби каломи мавзун навишта шуда, асосан ба тахдилу баррасии рамзиёти ирфонй бахшида шудааст. Чунончи, шоир дар шархи калимахои рамзии "зулф" ва "рух" чунин мегуяд:

Та^аллй гах салолу гах ч;амол аст, Руху зулф он маониро мисол аст. 11.162,132 | Ва ё дар шархи калимаи рамзии " бут " ва таъбири " зуннор бастан " омадааст:

Бут ин ч;о мазхари ипщ асту вахдат, Бувад зуннор бастан акди хикмат. 11.162,128| Минбаъд асархое низ ба миён омаданд, ки дар шархд осори назарии ирфонй навишта туда истилохоту рамзиёти ирфониро низ ба таври алохида шарху тавзех додаанд. Масалан "Мафотех ул-эъ^оз фи шархи 'Тулшани роз"-и Асирии Лохщй аз забили чунин асархо аст ва дар шархи 'Тулшани роз"-и Шабустарй навишта шудааст. ^амчунин *Дофизнома"-и Бахоуддини Хуррамшохд низ аз хамин кабил асархост. Ахамияти ин асархо барои илми забоншиносй пеш аз хама ин аст, к