автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Татарские учебники по гуманитарным дисциплинам, конец ХIХ - начало ХХ вв.

Текст диссертации на тему "Татарские учебники по гуманитарным дисциплинам, конец ХIХ - начало ХХ вв."

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН Институт языка, литературы и искусства им. Г.Ибрагимова

Валиуллин Ренат Накифович

Татарские учебники по гуманитарным

дисциплинам (конец XIX -начало XX века)

10.01.02. - Литература народов Российской Федерации

(татарская литература)

07.00.02. - Отечественная история

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

На правах рукописи

Научный руководитель: доктор филологических наук,

академик А. Г. Каримуллин

Казань-2001

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, одэбият Ьэм сэнгать

институты

Татар мэктэп-мэдрэсэлэре ечен гуманитар фэннэр

буенча дэреслеклэр (XIX йвз азагы-ХХ йез башы)

10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты) 07.00.02. - Ватан тарихы

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсен алу очен язылган диссертация

Кульязма хокукында

Вэлиуллин Ренат Нэкыйфь улы

\

Фэнни ж;итэкче: филология фэннэре докторы.

академик|А. Г. Кэримуллин

Казан-2001

Эчтелек

Кереш..................................................................................................3-13

I. XIX йез азагы - XX йез башында татар мэгариф системасыныц торышы

I. 1. Татарларда традицион укыту системасы буларак, кадими уку

йортлары....................................................................................................13.-22

I. 2. Патша хекумэтенец татар уку йортларына Ьэм дэреслеклэренэ

карата сэясэте.............................................................................................22-46

1.3. Ж,эдиди уку системасы.................'.............................................46-54

I. 4. Татар ясэмэгатьчелегенен милли мэгариф Ьэм дэреслеклэрне камиллэштерудэге эшчэнлеге...................................................................54-74

II. Гуманитар фэннэр буенча татар басма дэреслеклэре

II. 1. Татар двреслекларенец барлыкка килу Ьэм камиллэшэ бару

тарихы (1917 нче елга кадэр)...................................................................74-105

II. 2. Татар уку йортларында кулланылышта булган дини

дэреслеклэр............................................................................................105-122

II. 3. Татар уку йортлары ечен эдэбият Ьэм уку китаплары.....122-140

II. 4. Татар уку йортларында гамэлдэ булган тарих дэреслеклэре.......

.................................................................................................................141-158

II. 5. Татар уку йортларында кулланылган тел дэреслеклэре ::Л 58-174

Йомгак.............................................................................................174-177

Кулланылган чыганаклар 1юм эдэбият исемлеге.......................178-190

Кушымталар

Кереш

Теманын актуальлеге. Ж^емЬуриятебезнец сэяси Ьэм ижтимагый тормышында барган демократик узгэрешлэр нэтижэсендэ татар халкыньщ мэдэниятенэ, мэгарифенэ дэ игътибар арта башлады.

Элеге хосуста татар мэгариф системасы усешен фэнни нигездэ тикшеру де актуаль мэсьэлэлэрнен, берсе буларак кен тэртибенэ килеп басты. Ченки халкыбызньщ мвгариф елкэсендэге твжрибесе, уку-укыту ысулларыныц узенчэлеге бугенгэ кадэр тиешле дэрэжэдэ ейрэнелеп бетмэгэн. Шуца курэ эле Ьаман да аерым массакулэм-информация чараларында, фэнни хезмэтлэрдэ, узган дэвердэ татарлар артта калган, мэгърифэте тубэн булган дигэн карашлар яши. Мэктэп-мадрэсэлэр эшчэнлеге татар халкы тарихы белэн тыгыз бэйлэнештэ булып, гыйлемгэ ейрэту, тэрбия биру, милли Ьэм дини хислэр тэрбиялэу, гомумэн, миллэтне саклап калуда меЬим урын билэгэн тулы бер дэръя була. Татар уку йортлары халкыбызньщ теле, эдэбияты, мэдэнияте усешенэ турыдан -туры йогынты ясаган.

Безнец терки бабаларыбызньщ IV йездэ ук хэреф-графикалары булган. Идел буе Болгар деулэте чорында ук бездэ мэктэп-мэдрэсэлэр эшлэгэн. (244, 3) Биредэ эдэбият, фэлсэфэ, тарих, дин Ьэм медицина фэннэре буенча китаплар язылган. Ислам динен кабул иткэч, болгарларныц меселман деньясы белэн бэйлэнеше ныгый. Шушы дэвердэн шэрыкнец рухи мирасы, китап байлыгы да татарларньщ яшэу жирлегенэ утеп керэ башлый. Алтын Урда, Казан ханлыклары да зур мэдэни усешкэ ирешэлэр, эмма 1552 нче елдан XVIII йез урталарына кадэр татар миллэтенэ, диненэ heM укыту системасына каршы алып барылган сэясэт нэтижэсендэ, миллэтнен, мэдэни усеше торгынлык кичерэ. Идел буе татарларына берникадэр мемкинлеклэр бирелу фэкать пугачевчылар хэрэкэтенэ бу тебэк халыклары бердэм рэвештэ кушылып китеп, Екатерина II хекумэте курку га калгач кына мемкин була. (166, 203) XVIII йез уртасы - XIX йез башларыннан татарларда мэгърифэт, сэуде,

санагать жднлана. Шушы девердэ татарларда беренче типографиялэр барлыкка килэ, китаплар саны арта. Э.Г.Керимуллин билгелэвенчэ, Казан типографиялэрендэ 1801 - 1855 нче еллар эчендэ генэ де 577 татар китабы басылып чыга. (170, 47) Татарларныц Рэсэйдэге терки халыклардан беренче булып басма китап чыгара башлавы миллвтнец ац-белемгэ, басма сузгэ, одэбиятка булган хврмэте турында сейли.

XIX йвз азагы-ХХ йвз башы татар мэгариф тарихын, едвбиятын, дини идеологиясен ейрэнгэндэ, шушы чорда мэктэп-мэдрэсэлэрдэ кулланылган гуманитар фэннэр буенча дэреслеклвр дэ мвЬим чыганак булып тора. Татар теленец ацлатмалы сузлегендэ гуманитар Ьэм дэреслек твшенчэлэренэ тубэндэге билгелэмэ бирелэ. "Гуманитар - жэмгыятьнец тарихын Ьэм культурасын ©йренв торган." (266, 279) "Двреслек - уку-укыту эшендэ махсус кулланма булып хезмэт ите торган китап." (266, 319)

Без гуманитар фэннэрдэн XIX йез азагы-ХХ йез башы татар мэктэп-мэдресэлэрендв кулланылган барлык дин, эдэбият, эдэп-нэсыйхот, тел, тарих дэреслеклэрен тикшердек. Дини фэннэрне дэ гуманитар елкэгэ кертеп карау диннец - кузаллауларньщ Ьэм эш-хэрэкэтлэрнен; тозек рухи-дидактик система булуы белэн ацлатыла. Без тикшергвн дэвердэ "татар деньясында ысулы жэдидэ хэрэкэте яхшы у к кыза." (256, 72) Ж^эдитчелекнен; башлангычы дип И.Гаспринский эшчэнлеге башлану, аваз ысулы, яца фэннэр кертелу, заман талэплэренэ жавап биргэн гамэли гыйлемнэр, яца тер дэреслеклвр барлыкка килуне саныйлар. (44; 45; 60; 155) "Татарларныц миллэт буларак формалашу этабыныц жэдитчелек чорына туры килуе дэ куп нэрсэ турында свйли." (298, 42) Бу дэвер татар тарихын Ьэм ж;эдитчелек хэрекэтенец миллэтнец иж,тимагый тормышындагы урынын тулы ацлау ©чен, XIX йез азагы - XX йез башында денья кургэн гуманитар фэннэр буенча дэреслеклэрне объектив Ьэм тулы ейрэну меЬим.

Татар басма дэреслеклэре барлыкка килгэнче, уку кулланмалары булып кулъязма китаплар, Теркия, гарэп, Иран иллэреннэн китерелгэн

китаплар файдаланыла. (202, 46) Дереслеклер баланы тормышка езерлеуде, аларныц местэкыйль фикерлевен Ьэм ижади селетен устеруде, чынбарлыкны танып белерге ейретуде зур еИемиятке ия була. Татар мектеп - медресе дереслеклеренец ерак тарихы "Иман шарты", "Ьефтияк", Коръен, "Гакаид", "Хемидулла", "Гыйльме халь", "Кыйссаи Йосыф", "Бедевам" (64, 188) Ьем башка китаплардан башланып, XX йез башларыннан педагогика талеплеренэ жавап биргэн хезметлерге кадер усеп жите. 1905 нче елдан соц милли китап бастыру эшенец яца кутерелеш чорына керуе белен, татар дереслеклеренен, тере, тематикасы нык арта. 1891-1917 нче еллар эченде дини феннер буенча язылган хезметлер без ейренген дереслеклер арасында сан Ьэм тираж ягыннан беренче урында торалар. Шуныц белен берге деньяви дереслеклернец де камиллеше Ьем арта баруын куребез. Мисал ечен, 1904 нче елда 29 басмада чыккан хезметлернец 15 ен дини, 14 ен тарих, тел, едебият буенча дереслеклер, 1908 нчы елда денья курген 65 басманыц 34 ен дини, 31 ен деньяви, е инде 1913 нче елдагы 101 басманыц 56 сын дини, 45 ен калган гуманитар феннер буенча дереслеклер алып тора. Дини Ьем деньяви дереслеклер сан ягыннан гына артып калмыйча, аларньщ эчтелек ягыннан татар жемегатьчелеге алдындагы бурычларны яктырта башлавы да курене. Кайбер авторларныц билгелемесене карамастан, ( 279, 279) мектеп -медреселер ечен нешер ителген дереслеклерне тикшергеннен соц, татарларныц мегариф системасы булу, белем дереж;эсенец киц таралыш табуы турында сейлеп була.

XIX йез азагы - XX йез башы татар уку йортларында кулланылган гуманитар феннер буенча дереслеклерне терле яклап ейренеп, ижтимагый - сеяси калыплардан азат хелде, монографик планда махсус объектив тикшеру зарурияте килеп басты. Теманыц Ьем хезметнец актуальлеге шуннан гыйбарет.

Теманын ейрэнелу дерэжесе. Татар мэгариф тарихын, анын, усешён, узенчелеклерен ейрэну мэсьелелере куп кенэ авторларньщ хезмэтлэрендэ урын алган.

XIX йезнец икенче яртысыннан православие миссионерлары татар жэмгыяте heM белем биру системасындагы узгэрешлерне ©йрвнэ башлыйлар. Н.И.Ильминскийдан башлап, бу юнэлештэ эшлэучелэрнец хезмэтлэре татарлар тормышындагы уцай узгэртеп коруларньщ самодержавие алып барган сеясэткэ тээсирен ейрэну максатыннан язылганлыктан, аларньщ эшчэнлеьслэре берьяклы рухта була. (151; 174; 175; 224; 311) Ж^.Вэлиди (86), Г.Гобэйдуллин (111), А.Аршаруни, Х.Габидуллин (60), Г.ИбраЬимов (141) хезметларенде мэгариф усеше белен сэяси Ьэм икътисадый факторларньщ бейленеше курсэтелэ.

Татар уку йортларына карата хекумэтнец сэясэтен объектив курсетерге омтылыш В.М.Горохов, (113) А.Ф.Эфиров (317) хезметлэрендэ кузгатылды. Я.И.Ханбиков, (294) рус укытучыларыньщ татар жэмгыятенэ тээсирен ейрэнэ. С.М.Михайлова (205) уз хезмэтлэрендэ XIX йез азагыннан татарларньщ бутэн халыклар медэни тормышына ясаган йогынтысын курсетэ.

1970 нче еллардан татар реформаторлыгын фэлсефи (46) Ьэм тарихи (273) эзлеклелектэ тикшеру башлана. Ижтимагый хэрэкэткэ багышланган хезмэтлэр татар мэгарифе Ьэм бетен Россиядэге узгерешлернец уртаклыгын ассызыклый. (58; 183;).

Татар мегарифен ейрэнудэ Р.Г.Эмирханов, (57) И.К.ЗаЬидуллин (133), Р.Р.Фэхретдиновларныц (280) мэкалелэре, М.КФархшатов, (278) М.Ф.Рахимкулова, (241) В.Ю.Ганкевичларньщ (102) монографик пландагы тикшерулере объектив фикер агышы белен аерылып тора. Без алда караган хезметлердэ татар мэктэп-мэцрэсэ дэреслеклэре, аларньщ татар уку-укыту системасына булган тээсирен анализлауга да урын бирелэ.

Татарларда китап басу тарихы академик Э.Г.Кэримуллин хезмэтлэрендэ тулы яктыртыла. Монда шулай ук мэктэп-мэдрэсэ

дэреслеклэренэ до кузэту ясалып, аларньщ басма саны, тиражы, наширлэре турында мэгълумат бирелэ. Татар дэреслеклэрен махсус тикшергэн Н.Ф.Катанов, (167; 168) Я.Г.Коблов, (174; 175) А.И.Емельяновларньщ (128; 228) мэкалэлэре гомуми кузэту рэвешендэ язылып, фэнни тикшерулэр булудан бигрэк, татар мэгарифенец, басма китабыньщ тырышын кузаллау максатыннан язылалар. XX йез башы мэктэп-мэдрэсэ дэреслеклэрен ейрэнудэ, дэулэт органнары Ьэм жэмэгатьчелек тарафыннан оештырылган махсус ж;ыелышлар материалларында да купмедер мэгълумат очрый. (232; 131; 263; 274) Безнец чорда донья кургэн Н.М.Хэйруллина, (290) Ф.ИбраЬимов, (148) Д.Ф.Загидуллина, (132) Р.Г. Эмирхановньщ (57; 58; 64) хезмэтлэре узлэренец тирэн фэнни анализлары, татар дэреслеклэренец тарихын, торлэргэ буленешен, камиллэшуенэ караган куп кенэ мэсьэлэлэрне чишэ алулары белэн аерылып торалар.

Чыганаклар. Диссертацияне язуда топ материал булып, ойрэнелгэн чорда басылган гуманитар фэннэр буенча дэреслеклэр торды. 1891 - 1917 нче еллар арасында татар мэктэп-мэдрэсэлэрендэ кулланылган дэреслеклэрнец тулы репертуарын булдыру максатыннан, библиографик басмалардан "Россиядэ... елда чыккан басмалар исемлеге", "Китап

елъязмасы", ТДМК, КДУ ФК, С.Петербургньщ С.Щедрин исемендэге китапханэлэренец басма Ьэм китапханэ каталоглары файдаланылды. Шушы максаттан, гомумроссия вакытлы матбугаты ("Деятель", "Инородческое обозрение") Ьэм жирле газета-журналларда ("Мэктэп", "Мэгариф", "Шура", "Вакыт" h. б.) донья кургэн библиографик курсэтмэлэр Ьэм дэреслеклэргэ караган рецензия Ьэм язмалар кулланылды.

Теманы ойрэнудэ ТРньщ милли архив документлары чираттагы чыганаклар булып тордылар. Татар мэктэп-мэдрэсэлэр тарихына Ьэм дэреслеклэргэ караган мэгълуматлар 4 фондта табылды (1; 92; 160; 420). Алар уз эченэ дэулэтнец законнар чыгару, башкарма, оештыру

органнарыныц татар мэгариф системасын Ьэм дэреслеклэренец торышын тикшергэн документларны, без караган дэвердэ татар бел ем биру эшенэ караган чыганакларны ала. Архив фондларында татар дэреслеклэренэ караган мэгълуматларньщ куп очравы, аларньщ гомум татар китабы кебек ук дэулэт органнары тарафыннан ныклы кузэтудэ булулары турында сэйли.

Диссертациядэ шулай ук 1917 нче елга кадэр, совет дэверендэ Ьэм безнец чорда татар мэгариф тарихы, мэгърифэт Ьэм фэнгэ караган басмалар, мэктэп-мэдрэсэ дэреслеклэрен, аларньщ барлыкка килу Ьэм камиллэшу узенчэлеклэрен тикшеругэ багышланган материаллар, эдэби-тэнкыйть мэкалэлэре файдаланылды.

Без тапкан материаллар, татар милли китап бастыруньщ бер элеше буларак, XIX йез азагы-ХХ башы татар мэктэп-мэдрэсэлэрендэ кулланылган гуманитар фэннэр буенча дэреслеклэрнец махсус ейрэнелмэве бу елкэдэ яца фэнни тикшерулэрнец меЬимлеген курсэтте. Хэтта, татар уку-укыту тарихында да ак тапларньщ куп булуы, мэгариф елкэсендэге уткэнебезне барлауда яца хезмэтлэр талэп итэ.

Хезмэтнен тикшеру объекты булып, татар матбагачылыгынын, аерым тере булган мэктэп-мэдрэсэ дэреслеклэре торды. Дэреслеклэр бутэн басма терлэре белэн беррэттэн, баланьщ купкырлы белем алуын тээмин итэ. Татар мэктэп-мэдрэсэ дэреслеклэрен тикшергэндэ, аларньщ усешен ачыклаганда, бары тик китапларнын, узлэренэ таянып эш йерту кирэк. Э бу максаттан безнец эйрэну дэверендэге мэктэп-мэдрэсэ дэреслеклэренец тулы исемлеген ачыклау мэЬим иде.

Дэреслеклэр купкырлы уку системасыныц жыелмасы булу белэн балага белем биреп кенэ калмыйча, аныц рухи деньясына да тээсир итэ.

Хезмэтнен тикшеру предметы булып XIX йез азагы - XX йез башында дэнья кургэн татар мэктэп-мэдрэсэлэрендэ кулланылган гуманитар фэннэр буенча дэреслеклэр тора. Ж^эдитчелек дэверендэ татар миллэтенец сэяси-иж;тимагый Ьэм рухи тормышындагы узгэрешлэре

нетижэсенде, татар дэреслеклэрен бастыру эше милли матбагачылыкньщ местэкыйль бер агымы дережесенэ усеп жите. Шул ук вакытта ул татар халкы медениятенен; иц кызыклы Ьэм аз ейрэнелген сехифелереннен берсе булып кала бира.

Бу чорны ейрену девере итеп алу очраклылык тугел, ченки XIX йез азагы-ХХ йез башы татар миллете ечен тормышньщ барлык елкелеренде кискен узгерешлер, яца башлангыч, искелекнец жимереле бару девере булып тора. Ж^едитчелек белен бейле ревеште, татарлар тормышындагы ижтимагый-сеяси узгерешлер уку-укыту системасына да яцалыклар керте. Ян,а феннер барлыкка килу, гареп-фарсы Ьэм кадими рухта язылган дереслеклернен; актуальлеге кимеп, яца хезметлерге ихтыяж ту у нетижесе буларак, жедиди рухта язылган дереслеклер барлыкка киле. Татар дереслеклерен даими бастыруны местекыйль бер юнелеш итеп, XIX йез азагыннан гына башлап карарга мемкин. Лекин без диссертацияде татар мектеп-медресе дереслеклеренен; усу, тер Ьем эчтелек ягыннан камиллешу процессын курсетуне максат итеп куеп, XIX йез азагына кадер кулланылышта булган уку китапларына гомуми кузету ясауны да кирек таптык.

Хезметнен максат heM бурычлары. Милли матбагачылыкньщ тарихи уткенен тулы кузаллау, бугенге кеннец житди проблемасы. Китап тарихы жемгыятьнец ижтимагый, икътисадый, фэнни Иэм башка юнэлешлерде уткенен курсетуде меЬим урын алып тора.

XIX йез азагы-ХХ йез башы татар мектеп-медрэселеренде •-кулланылган гуманитар феннэр буенча дереслеклер жэмгыятьтеге шушы девердэге мэдэни, мэгърифэт, материаль-техник узгэрешлэрне тулы курсэтэ. Моньщ белен бэйле ревеште хезмэтнец максаты: мектеп-медресе дереслеклеренен; барлыкка килу, усеш баскычларын ачыклау, аларньщ басылу тарихын милли тарихньщ Ьем мегарифнен, уткене белен бейле ревеште ачып бару булды.

Элеге максатка ирешу юлында тубендеге месьелелерне ачыклау, ейрэну бурыч булды. 1) Кадимчелек чорыннан башлап 1917 елга кадер татар мэктеп-медресе дереслеклеренец усешен Ьем камиллешуен курсету. 2) 1891-1917 нче еллар аралыгында басылып чыккан татар мектеп-' медреселеренде басылган барлык гуманитар феннер буенча дереслеклерне барлау. 3) Ачыкланган дереслеклерне структур-типологик Ьем аналитик-тематик терлер буенча тикшеру. 4) hep тер дереслекнец максатын heM узенчелеклерен ейрену. 5) Басма, исем саны, тираж буенча узгерешлерне ачыклау. 6) Дереслеклер бастыру Ьем жемгыятьте барган узгерешлернец бейленешен курсету. 7) Дереслеклер бастыруда иц актив эш алып барган наширлернец хезметлерен тулырак яктырту.

Эйрену методлары. Диссертацияде куелган бурычлар Ьем максатларга ирешу юлында педагогик, гомум фенни heM махсус китап белеме методлары файдаланылды. Гомумфенни методлардан: анализ, синтез, статистик методлар; махсус методлардан - библиографик метод. Аныц нигезенде басма есернец элементларыннан: хезметнец авторы, исеме, чыгу урыны heM вакыты, тиражы ачыклана. Типографик метод. Бу очракта китап материаль культура байлыгы, полиграфия сенгатенец есере буларак карала. Структур-типологик метод басма хезметнец структурасын типологик тикшеруне ацлата; аналитик-тематик метод есернец темасын ачыклап, аныц теп фикер эзлеклелеген табарга ярдем ите. Функциональ метод китапныц язылу максатын Ьем кемнерге текъдим ителуен, бу максатка хезметнец эчтелеге Ьем тншкы куренешенец тецгел килуен ачыклый. Функциональ якын килу, ейренеле торган объектныц (бу очракта дереслеклернец) максатларын, бурычларын, яшеу узенчелеклерен ачыклый.

Хезметнец фенни янал