автореферат диссертации по культурологии, специальность ВАК РФ 24.00.01
диссертация на тему: Традиционная культура белорусско-литовского пограничья (структура познания и поведения)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Традиционная культура белорусско-литовского пограничья (структура познания и поведения)"

°\t,

pfi'i 'ІНЙЖРУСКІ УНШЕРС1ТЭТ КУЛЬТУРЫ

УДК 008 (043.3) + 008 (476) (043.3)

Калацэй Вячаслау Віктаравіч

ТРАДЫЦЫЙНАЯ КУЛЬТУРА БЕЛАРУСКА-ЛІТОУСКАГА СУМЕЖЖА (СТРУКТУРА ПАЗНАННЯ І ПАВОДЗШ)

24.00.01 -тэорыя культуры

Аутарэферат ■ дьісертацьіі на суісканне вучонай ступені кандыдата культуралогіі

Мінск - 2000

Работа выканана на кафедры сацыялогп 1 культуразнауства Беларускага ушверсггэта культуры Навуковы юраушк — доктар фшасофсих навук, прафесар Дарашзв1ч Э.К.

Афщыйныя апаненты: доктар фшасофсюх навук Конан У.М.

кандыдат фьпалапчных навук, дацэнт Крук 1.1.

Алашруючая установа: Беларуси дзяржауны педагапчиы ушверсггэт 1мя М.Танка

Абарона адбудзецца « /^ » верасня 2000 года а « » гадзше на пасяджэнш савета

па абароне дысертацый Д 09.03.02 пры Беларусюм ушвератэце культуры (220001, г. Мшск, вул.Рабкорауская,17. Тэл. вучонага сакратара 222-80-25 )

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у б1бл1ятэцы Беларускага утнвератэта культуры.

Аутарэферат разасланы « 2>° » чэрвеня 2000 г

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый кандыдат пстарычных навук,

дацэнт

АГУЛЬНЛЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дьісертацьіі

Актуальнасць тэмы абумоулена шэрагам прычын з наступнай групоукай.

1. Этначкалзп'чныз прычыны. Сёння праявы традыцыйнай культуры Беларусі — набор з’яу, якія павольна знікаюць з ужитку. Гэта пры тым, што дзяржава дэкларуе неабходнасць яе захавання, выдае адпаведныя нарматыуныя акты і выдзяляе сродкі на адукацыю і утрыманне спецьіялістау-захавальнікау. Згодна тзорьіі камунікацьіі, каб справы не бьілі даведзены да мяжы знікнення, паміж тьімі, хто аналізує, захоувае і транслює традыцыю, павінна існаваць узаемапаразуменне адносна: сзнсу сваіх дзеянняу, камунікацьійньїх інтзнцьій (ператварэння стратзгіі у практыку), камунікацьійньїх перспектыу Пры вялікіх аб’ёмах інфармацьійнага патоку і вузкай прафесійнай спецьіялізацьіі нашых сучаснікау гэта магчыма выключна пры звароце не толькі да вонкавых складальнікау традьїцьіі, якія магчыма назіраць, але ж і да тых, якія існуюць ненаяуна, на сістзмньїм, структурным узроуні. Толькі такі зварот здольны спрыяць далейшаму існаванню традьїцьіі як гарантьіі самазахавання этнасу.

2. Сиьіеіт.іскія прычыны. Без беларускай часткі «мазаіка» усходнееурапейскіх культур катастрафічна няпоуная. Сведчанне гэтага—зварот да нашага традьшыйнага матэрыялу сусветнавядомых даследчыкау з суседніх краін (Казімерас Буга, Марыя Гімбутас, Вячаслау Іванау, Уладзімір Тапароу). Беларуская традыцыя таксама аб’ехтыуна не можа быць ізалявана ад яе «культурнага наваколля»: без параунання з суседзямі мы недакладна ведаем сябе. Менавіта таму важна разгледзець уласную культуру парзгіянаїьна ва усходнееурапейскім кантэксце. 1 вырашыць пры гэтым адпаведныя праблемы гермензутьікі, тзксталогіі, каб быць зразумельїмі іншьімі і разумець іншьіх.

3. Саиыяльныя прычыны. Пры сацыяльных прагнозах, якія неабходны для

жыццезабеспячэння грамадства, пажадана рэальна уяуляць яго культурны генезіс. Ігнараванне якога—гарантыя небяспечных наступствау: сацыяльных канфліктау і

нестабільнасці. Традыцыйная культура і Беларусі, і Літвьі мае даволі гльїбінную інтзграцьію у побыт і свядомасць. З пункту гледжання ж сучаснай навукі, ніводная з груп людзей не з’яуляецца занадта шэрай і прьімітьіунай, каб яе абмінулі увагай у этнасацыяльных даследаваннях.

4. Палітьічньїя прычыны. Статус дзяржавы для Беларусі сёння—аб’ектыуная рзчаіснасць. Адсюль—неабходнасць: паунаважкай самаідзнтьіфікацьіі як нацьіі, канцзпцьіі этнагенезу, якая па магчьімасці пазбаулена «белых плямау». Тым больш, што плен і, нават, неабходнасць у гэтым кантэксце рэпянальных даследаванняу не раз падкрэслены у спецыяльнай літаратурьі, дзе беларуска-літоускаму сумежжу (гісторьїка-зтнаграфічньїм рзгіенам: Панямонню, Паазер’ю, пауночнай частцы Цэнтральнай Беларусі, Дзукіі і Аукштайтьіі) часцяком нададзена асаблівая увага.

' Пад «бсларуска-лпоускім сумежжам» у даследаванні разгледжаньї тэрыторьп, якія месцяцца з абодвух бакоу агульнага адрэзку сучаснай дзяржаунай мяжы.

Мзта і задачы даслсдавання

М'гга даследавання: вьісвєтліць питанні генезісу, тьіпалогіі і механізмау самазахавання нематэрыяльнай традыцыйнай культуры сумежжа Беларусі і Літвьі, маючы на увазе яе каштоунасць і неабходнасць далейшага ісиаваиня.

Запачы. 1. Інтзрпрзтаваць зтнаграфічньї матэрыял, які назапашаны збіральнікамі у беларуска-літоускім сумежжы (у далейшым тэксце можа быць узгадана як «Рзгіен»), у адпаведнасці з сучасцьімі дзфініцьіямі, тзрміналагічньїмі стандартамі шзрагу грамадскіх навук: культуралогіі, сацыякультурнай антрапалогіі, тзорьіі камунікацьіі.

2. Вызначыць паралельныя (у рознай ступені) з’явы традыцыйных камунікацьіі, сацьіялізацьіі і інкультурацьіі беларускай і літоускай частак Рзгіену.

3. У паралельных вонкавых культурных праявах акрзсліць іх схаваныя сэнсы, семантику, якія існуюць ненаяуна, але здольны быць рэстаураваны.

4. Удакладніць пьітанні храналогіі найбольш характерных з’яу традыцыйнай культуры Рз гієну

5. Прапанаваць навукова абгрунтаваныя методьікі р з ф л е к с і і і самарзфлексіі грамадствам уласнай культурнай спадчыны.

Лб’ект і прадмет даследавання

Аб’ект даследавання: нематэрыяльная традыцыйная культура (як спосабы арганізацьіі мыслення і узаемадзеяння груп людзей пераважна вясковага асяродку) сумежных тэрыторый Беларусі і Літвьі.

Прадмет даследавання: генезіс і механізмьі трансляцьіі у часе нематэрыяльнай традыцыйнай культуры беларуска-літоускага сумежжа.

Гіпотзза

У мадэлях мыслення і паводзін носьбітау традыцыйнай культуры беларуска-літоускага сумежжа сімвапічна транслюецца падобны тэсматычны (каранёвы, уласцівьі заснавальнікам традьїцьіі) пазнавальны генезіс, які знітаваньї і з міграцьійньїмі, і з аутахтонньїмі па паходжанню культурньїмі тьіпамі

Метадалогія і метады правсдзєнага даследавання

У рабоце выкарыстана храналагічна-зтнічная метадалогія даследавання фальклору, якая прадугледжвае гістарьічнае прачьггашіе сімволікі дзеяу і абрадау. Пры рзканструкцьіі кагнітьіуньїх (пазнавальных) і паводзінньїх структур традыцыйнай культуры бьілі выкарыстаны псторыка-тыпалапчны і структурна-тыпалапчны метады.

Павуковая навізна і значнасць атрыманых вьінікау

1. У фальклорных крьініцах вызначаны фрагменты рзшткау этыялапчных тзкстау, якія тлумачаць паходжане упарадкаванага сусвету (космасу) традьїцьіі сумежжа. Вызначаюцца магчымыя зтнічньїя і храналагічньїя адрасацьіі міфау.

з

2 Знойдзены адпаведнасці структуры архаічньїх міфау у паводзіннай традьїцьіі, якая часткова праіснавала дагэтупь. Даследаваныя асаблівасці паводзін вытлумачаны пераважна паходжаннем з акрэсленай сістзмьі міфау Рзгіену.

3. Культуры беларускай і літоускай частак сумежжа параунаны суаднясеннем ф р з й м а у (мадзляу знешніх параметрау) камунікацьшньїх актау.

4. Вызначаны паралельныя (у рознай ступені) культурный з’явы: ад дапётга падабеиства (у назьіванні сваякоу: ‘братавая’-‘Ьго!іепе\ ‘швапр’-'Зл^пв’; у паводзінах абрадавых комплексау: Юр’я-іогє, Спленне-2о!іпе) да прамых аналогій (валачобны абрад-Іаіауішав; талакаЧаИо»; маслянка- и^ауёпёз; жніуньїя песні-пщіаріиіез сіаіпої).

5. Праведзена параунальнае экспертнае апытанне па сістзмах сваяцтва у сумежных рэпёнах Беларусі і Літвьі.

6. Выканана сістзматьізацьія Рзп'янальных дадзеных па: назвах сваяцтва, параунанню раннетрадыцыйнай класікі песень; адзнаках сезонных паводзін.

Практичная і зканамічная значнасці вьшікау

Матэрыялы даследавання здольны быць выкарыстаны у курсах: хультуралогіі, беларусазнауства, семіетьїцьі, філасофіі. Вьінікі даследавання прыдатны для выкарыстання не толькі культуролагамі, філосафамі, семібтьїкамі, але ж і зтнолагамі, фалькларьістамі,

зтнамузьїколагамі, зтнахарзографамі у навуковай, вучзбнай і практычнай рабоце, якая

знітавана з даследаваннем традыцыйнай культуры у аутэнтычных умовах. •

Асноуныя паляжэнш, якія выносяица на абаропу

1 Традыцыйная нематэрыяльная культура беларуска-літоускага сумежжа здольна быць вытлумачана і прааналізавана у рэчышчы фупы культуралапчных дысцыплш як сістзма агулыюпрынятых у традыцыипым асяродку Рзгіену способар арганізацьіі мысленна (пазнання) і паводзін.

2 У генезіс культуры пазнання заснавальнікау традьїцьіі сумежжа, пачынаючы з

палеаеурапейскіх часоу, увайшлі па-рознаму зтнічна абумоуленыя астральныя,

касмаганічньїя, антрапаганічньїя, тзаганічньїя міфьі, міфьі пра культурных герояу.

3. Адпаведнасці рэканструкцыям міфау Рзгіену магчыма акрзсліць не толькі у фальклорных вербальных тэкстах, дзе рзшткі міфау праіснавалі амаль дагзтуль, але ж і у мадэлях паводзіннай традыцыйнай культуры.

4. Паводзінная традыцыя, такім чынам, набывае статус сістзмьі сімвалау, якія выкарыстаны дзеля перадачы інфармацьіі пра яе кагнітьіуньї, пазнавальны генезіс.

5 Побач з змпліцьітньїмі (вонкавьімі, якія магчыма перцэптыуна успрышп/ь) з’явамі і сзнсамі у традыцыйнай культуры існуюць імпліцьітньїя (схаваныя, якія магчыма дэишфравацъ, толькі ведаючы пэуныя коды) сзнсавыя структуры, якія бяруць вьітокі у культуры пазнання яе заснавальнікау.

б. Існуючае падабеиства мадэляу паводзін носьбітау традыцыйнай культуры па абодвы бакі мяжы сведчыць пра першапачатковае падабеиства пазнавалъных структур лакальных традыцый, якое магчыма адсачыць нават пасля аб’ектыуна-пстарычна абумоуленых змен у культуры (моуных, палітьічньїх, ідзялагічньїх).

Апрабацыя вьшікау дьісертацьіі

Асноуныя вьінікі работы бьілі апрабіраваньї на наступних навуковых канферэнцыях: «Культура беларуска-польска-літоускага сумежжа» (Міжнародная навуковая канферэнцыя, Гродна, 1997), «Культуралагічная падрыхтоука студэнтау у сістзме ВНУ» (Рзспубліканская навукова-метадычная канферэнцыя, Мінск, 1997), «Культура Беларусі: навуковы пошук моладзі» (Навуковая канферэнцыя аспірантау БУК, Мінск, 1997), «Социокультурные и эстетические основы творчества детей и подростков» (Рзспубліканская навукова-пракгычная канферэнцыя, Мінск, 1998).

Тэарэтычныя звесткі, якія атрыманы у працэсе даследавання, выкарыстаны пры визначанні прыярытэтных кірункау і арганізацьіі пракгычнай работы лабараторьіі фальклору Нацыянальнага Цэнтра творчасці дзяцей і моладзі Рзспублікі Беларусь.

Пэуныя палажзнні дьісертацьіі уключаны у цыкл лекцый «Беларуская народная песенна-харавая творчасць», які быу прачытаны на факультэце завочнага навучання Беларускага універсітзта культуры у 1999/2000 навучальным годзе.

Публікацьіі

Па тэме дысертацьп алублікаваньї 7 артыкулау, сярод якіх: 2—у інфармацьійна-навуковым і навукова-метадычным часопісах; 2—у рэпертуарных зборніках; 3 тззісьі дакладау—у матэрыялах навуковых канферэнцый.

Структура і аб’ём дысертацьй

Работа складзена з пераліку умоуных скарачэнняу, уводзін, агульнай харакгарьістьікі, двух глау, заключэння, спіса літарагурьі. Агульны аб’ём дысертацыйнага даследавання—102 старонкі. Дысертацыя мае : 23 табліцьі і 3 малюнкі. Спіс літаратурьі уключае 130 назвау.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзін ах раскрыта важнасць напісання дьісертацьіі на тэму «Традыцыйная культура беларуска-літоускага сумежжа (структура пазнання і паводзін)». Паказана, што без аналізу традьїцьіі на узроуні яе сэнсавых, кагнітьіуньїх структур у сучасних умовах яе не захаваць. Сфармуляваны асноуныя праблемы, якія паустаюць перад даследчьїкамі традьїциі, а таксама прынцыпы іх вырашэння. Разгледжаны причины выкарыстання дадзенай метадычнай базы даследавання.

У агульнай характарыстыцы работы абгрунтавана актуальнасць тзмы, вызначаны мэта і задачи, а таксама аб’ект і предмет даследавання, сфармуляваны палажзнні, якія вынесены на абарону, асветлена навуковая навізна вьінікау, якія бьілі атрыманы, а таксама абгрунтавана іх практичная значнасць.

Першая глава «Традыцыйная культура пазнання беларуска-літоускага сумежжа» прысвечана способам аргапізацьіі мысленна, характерным носьбітам культури традыцыйных супольнасцяу сумежжа. У ёй разгледжаны асаблівасці генезісу, існавання, структурнага

афармлення тэсматычных уяуленняу, якія утвараюць аснову традыцьп. Тэсматычныя элементы культуры—каранёвыя, якія не падпарадкаваны інавацьіям, прайшлі выпрабаванне часам, уласцівьі заснавальнікам традыцьп. Без іх акрзслівання і апрацоукі-рзфлексіі немагчыма вызначыць гмтщытныя, якія носьбітьі традьїцьіі часцяком не уяуляюць, сэнсы зафіксаваньїх зтпографамі і фалькларьістамі паводзінньїх праяу. Гзтыя сэнсы—сваеасаблівьі «гай», якога мы часцяком не бачым за «дрзвамі»—знешнімі, перцэптыуна адчуваемьімі культурньїмі праявамі. Самі па сабе паводзінньїя праявы традыцыйнай культуры (наборы камунікацьійньїх актау зносін—перадачы інфармацьіі,—якія групуюцца у выплядзе гульняу, танцау, абрадау, сямейна-сваяцкіх і грамадскіх дачыненняу) зафіксаваньї досыць падрабязна. Аднак іх кагнітьіуньїм караням—уяуленням, дзякуючы якім знешнія праявы з’явіліся, набьілі менавіта такую, а не іншую форму, да апошніх часоу надавалася значна менш увагі.

У першмм раздзеле «Рзгіянальная міфалогія» зроблены аналіз найбольш архаічнага пласта уяуленняу—міфалагічнага. Падкрэслена, што міф з’яуляецца праявай светаадчування, якому магчыма надаць якую заугодна па разнастайнасці форму; ад вербальнага тэксту-аповяду да песні, дзеі, танца і г.д. Зыходзячы з гзтага, на падмурку аналізу тэкстау-аповядау (паданняу, казак, замоу) і тэкстау -дзеяу (абраднасці, гульняу) Рэпёну, фрагменты міфалагічньїх сюжэтау разведзены у сісхзматьізаваньїя групы. Згодна класіфікацьіі маскоускіх даследчыкау С.А.Токарава і Е.М.Меляцінскага у § 1.1.1. «Міфьі рэпёну». Сярод мясцовых зтнаграфічньїх матэрыялау назіраюцца міфьі, якія магчыма ідзнтьіфікаваць як: астральная, касмаганічпьія, антрапагапічньїя, тзагапічньїя, осхаталагічньїя, міфи пра культурных герояу. Аналіз структуры міфалогіі сумежжа выяуляе храналагічную і культурную неаднароднасць, розныя вьітокі адпаведных уяуленняу Каб упарадкаваць зтьіялагічньїя звесткі з дапамогай гісторьїка-тьіпалагічнага метаду, зроблены зварот да гісторьіі культуры Рэпёну, яе асноуных перыядау: даіндаеурапенскага, балтыйскага, славянского. Аналіз перыядау даведзены да храналапчнай мяжы фарміравання беларускай народнасці— XIV ст. Да гэтага часу на Нстарычнай арэне Рэпёну збольшага ужо адзначьіліся прадстаунікі усіх этнасау, якія утварьілі складальній зтнагенезу літоуцау і беларусау. Адпаведна і у падмурак культуры Рэпёну бьілі закладзены асноуныя кампаненты архаічнай тэсматычнай, міфалагічнай часткі яго традыцыйнай культуры. Міфалагічньїя уяуленні у напалову зашыфраваным выглядзе працягваюць існаваць у традыцыйнай абраднасці мясцовага насельніцтва. Так, імпліцьітньїя карані велікоднай абраднасці Рэпёну (Блавешчання-Рауазагіо \у%е, Вялікдня-Уеіукоз) магчыма шукаць у даіндаеурапейскіх астральна-касмагатчных міфах, якія знітаваньї з сакралізацьіяй вадаплаваючай птушкі і яе яйка. Абраднасць Купалля-Кироііи §уєпіє мае моцны індаеурапейскі атрапатнічпьі кантэкст. Да спадчыны індаеуралейцау магчыма дапасаваць таксама асобныя элементы касмагашчных (стварэнне асобных элементау рзчаіснасці адмоуным антыподам дзміурга —уеіпіаз, чорт, Анцыпар— уяуленняу; рзшткі «асноунага міфа» індаеурапейскай міфалогіі пра адзінаборства грамавіка Пяруна-Регкйпав’а са сваім хтанічньїм па паходжанню ворагам Змеем-Цмокам-Уеіпіаз’ам), тэагашчных (пэуны тэалапчны дуалізм у традыцыйнай свядомасш) уяуленняу. Як індаеурапейскія па паходжанню магчыма вытлумачыць адмысловыя асаблівасці традыцыйных грамадскіх дачыненняу у галінах сям’і і супольнасці. Напрыклад, комплекс

уяуленняу і адпаведныя паводзінньїя праявы, знітаваньїя з бінарнай апазіцьіяй «свой-чужы»: беларускае ‘веска’ і літоускае ‘viespatis’-«racnaflap» у параунанні з авестьшскім ‘vis’-«род» і лацінскім ‘vicus’-«веска»; баладны топік (сюжэт) «чужаземчык».

Такім чынам акрэслена прыкладнае кола этыялапчных аповядау, якія некапі, магчыма, утварьші падмурак светауспрымання заснавальнікау традьїцьіі сумежжа. Інакш кажучы, рабілі пэуную арганізацьію, струкіураванне іх свядомасці.

§ 1.1.2. «Функцьіі міфалогіі» аналізує і тлумачыць першапачатковы функцыянапьны бок міфалагічньїх структур Рэпёну. Зтнаграфічньїя матэрыялы і даследаванні культуролагау дазваляюць акрзсліць дзве падгрупы функцый міфалогіі; магічньїя і кансерватыуныя функцьіі. Да магічньїх (паводпе Ул.Тапарова і С.Санько) магчыма далучыць антыэнтратчпую (мяркуемая рытуальная барацьба з тзндзнцьіямі «зношвання» свету з дапамогаю капяндарных абрадау, імпліцьітньї сэнс якіх — зварот да сакральных касмалапчных падзей) і рэгулятыуную (падгрыманне налсжнай касмалапчнай раунавап у прыродным асяродку з дапамогай сакральнага абазначэння прасторы). Як камунікатьіу ныя функцьн магчыма вызначыць (згодна М.Говарда): кансерватыуную (замацаванне у свядомасці пэуных сацыяльных каштоунасцяу: павагі да бацькоу, правілау узаемадачыненняу палоу), сацыялъную (асвячэнне існуючих інстьітутау улады).

Такім чынам вызначаны набор праблем, якія на этапе т.зв. міфапазтьічнага існавання традьщьіі абавязкова патрабавалі перыядычнага вырашэння з боку супольнасцяу яе носьбітау, каб «упісаць» іх у космас, забяспечыць псіхалагічньї і фізічньї камфорт. Як бачым, структура міфау, якая была акрэслена першапачаткова, далей мела непасрэднае дачыненне да адаптацыйнай сгратзііі навукова зафіксаванай традьїцьіі.

У § 1.1.3. «Міфалогія рэпёну як сістзма знакау» акрэслена, што здзяйсненне функцый падтрьімкі прыроднай і сацыяльнай раунавап ладзіцца з дапамогаю пэуных сродкау. Сродкамі тут паустаюць абрады і рытуалы, якія у свой час актыуна садзейнічалі задавальненню «космаадаптацыйных» патрэб супольнасці.

На узроуні мыслення функцыянальнаму задавальненню патрэб жыццн папярзднічае уяуленне пра «механізм» гэтага задавальнення. Адпаведныя праявы магчыма рэпрызентаваць у выглядзе уяуленняу пра фрэймы традыцыйных абрадау і рытуалау. Фрэймы (згодна тзорьіі мауленчай камунікацьіі) — пакупкі іпфармациі, якія зштаваны з уяуленнямі пра знешпія параметры пэунай сітуацьіі_

Калі суаднесці здабыгьш рэ канет рук цы і касмалагічньїх сэнсау асноуных рытуалау і умовы іх блізкага да нас жыццёвага існавання, зауважна, што тэсматычныя сэнсы, якія тлумачаць рытуальныя паводзіньї, дауно не уяуляюцца, страчаны. Але ж запраграмавана працягваюць існаваць імпліцьггиа.

Такая спецьіфіка абрадавых праяу дає падставу трактаваць рытуалы як с і м в а л ы —знакі з адтльньш значэннем. Значэнне у дадзеным выпадку (на касмалагічна адрасаваным узроуні) дзтзрмінавана міфалогіяй. Таму Рзгіянальную міфапогію, якая задавапьняе свае функцьіі з дапамогай рьгтуалау-сімвалау, магчыма рэпрызентаваць як

з на каву ю сістзму. Традыцыйная культура Рэпёну захавапа уяуленні пра паводзінньїя мадзлі, з дапамогаю якіх у свой час сімвалічна афармляліся міфалагічньїя сэнсы. Таму яе (у рэчышчы сімвалічнай антрапалогіі і структурна-тьіпалагічнага металу) нравамочна

разглядаць як мадзлі мыспення і паводзін, якія транслююсь туную іпфармацьію. Як пазначалі Jley І ум і лі'у, лінгвістьі-струюуралістьі Вячаслау Іванау і Уладзімір Тапароу і, у дачьіненні да беларускай культуры, Сяргей Санько, сваеасаблівая інфармацьійная квінтзсзнцьія культуры, яе «парад знакавых сістэм», «супертэкст»—каляндар. Пры пабуцове адпаведных схем зауважна, што носьбітьі традьїцьіі Рэпёну па абодвы бакі мяжы амаль аднолькава «фрзймавалі» гэты супертэкст. Гзта магчыма разглядаць як доказ таго, што у пазнавальным генезісе мясцовых культур у свой час бьілі закладзены падобныя касмалапчныя сэнсы. Іншьімі словамі—адзіньї міфапагічньї код, які дазваляе ператвараць інфармацьію паводзінньїх праяу у расшыфраваныя знакі, якія магчыма зразумець.

Як бачым, гіпатзтьічна Рзгіянальная міфалогія—эфектыуная самадастатковая з’ява са сродкамі дзеля трансляцьіі уласцівьіх ёй структурных пабудоу скрозь час.

У другім раздзеле першай главы «Рзлігіі сумежжа» з дапамогай гісгорьїка-тьіпалагічнага метаду разгледжаны элементы, якія некапі пакінула у пазнанні культавая сістзматьізацьія уяуленняу (рзлігія) у часы поганства—§1.2.1. «Мясцовыя рзшткі паганства»: сістзмнасць рзлігійньїх цьірьімоніяу, інстьітут прафесійнага святарства,

індаеурапейская трыяда вярхоуных боствау— і люнапюізма—§ 1.2.2. «Хрьісціянства і зтнічная культура»: культ Хрыста, сваеасаблівая інтзрпрзтацьія ідзі адвечнага жыцця, хрьісціянская рэгламентацыя аддзялення сакральнага ад секулярнага.

§ 1.2.3. «Рзлігія і адаптацыйная стратзгія носьбітау рзгіянальнай традьїцьіі» прысвсчаны суаднясенню дадзеных пра светауспрыманне носьбітау мясцовай традыцьй з класіфікацьіяй культау Знтані Уэлеса. На гэтай падставе відавочна, што найбольш значныя адбіткі на традыцыйную культуру пазнання Рэпёну наклалі такія формы культавай арганізацьіі свядомасці, як абшчьшпая рзлігія (агульнаграмадскія рытуалы земляробчага календара) і монатзізм (культ Хрыста), пры частковай прьісутнасці адбіткау шаманскай (інстьпуг знахарства) і алімпійскай (лінгвістьічньїя звесткі з коранем ‘пяр’- ‘per’, ‘вел’ - ‘vel’).

У трзцім раздзеле «Традыцыйная свядомасць» дадзеныя пра культуру пазнання, якія раней разптеджаны збольшага гісторьїка-тьіпалагічнг, прааналізаваньї і з дапамогай структурна-тьшалагічнага метаду.

Дадзеныя пра міфалагічнае светауспрыманне сістзматьізаваньї у § 1.3.1. «Архаічньїя складальнім свядомасці» на падставе акрзслівання у фальклорных крьініцах такіх яго форм, як аніматьізм, анімізм, татзмізм, уяуленні пра рэшкарнацыю і пра звышнатурапъныя істотьі. Яны цалкам знаходзяцца у структурных рамках, якія задаюць мясцовыя групы міфау.

Форма культа, якая найбольш моцна пауплывала на традыцыйную свядомасць, — хрьісціянства. Таму асаблівасці культовых уяуленняу носьбітау Рзгіянальнай традьїцьіі, якія наклаліся на міфалогію, прааналізаваньї у § 1.3.2. «Рзлігійньїя складальній свядомасці» з пункту гледжання супадзення з асноуньші дагматамі хрьісціянства. Дадзеныя фальклорных крьініц суаднесены з такімі з іх, як Абсалютнасць Бога, Трьіадзінства, Богаувасабленне, таксама з асаблівасцямі уяуленняу пра адэптау Бога і з т.зв. «містьічньїм гістарьізмам» хрьісціянства. У праявах мясцовай традыцыйнай культавай свядомасці вызначана дакладнае

панаванне рысау хрьісціянскай міфалогіі (згодна С.Аверынцава), адрозных ад дагматау артадаксальнага хрьісціянства. Што дазвапяе рабіць выснову пра храналапчную устойлівасць міфалагічнай структураванасці традыцыйнай культуры пазнання сумежжа.

Дадзеныя адносна структурнага афармлення асаблівасцяу традыцыйнай свядомасці магчыма пэуным чынам параунаць. Калі іх тьшалагічна суаднесці са структурай Рзгіянальнай міфалогіі, зауважны дамінуючьі уплыу мясцовых міфау на пазнейшыя формы традыцыйнага светауспрымання. Апошнія шмат у чым так і не здолелі (не мелі патрэбы) вьійсці за межы, якія акрзсліла міфалогія. Структурна аналізаваць дадзеныя адносна традыцыйнай свядомасці, такім чынам, магчыма з дапамогай навуковага інструментарьш даследчыкау міфалогіі. Такія дадзеныя найбольш поуна і алтымальна здольны быць рэпрызентаваны у шасці параметрах (згодна Ул.Тапарову). Такая апрацоука у выглядзе табліцьі выканана у § 1.3.3. «Структура традыцыйнага пазнання». У такім стане структура свядомасці, светауспрымання паустае як звесткі пра мадэль свету (МС) традыцыйнай культуры Рзгіену Альбо (згодна тэарэтыку мауленчай камунікацьіі Я.Клюеву) як звесткі пра пэуны набор прзсупазіцьій мясцовай традыцыйнай камунікацьіі—надзвычай гльїбокіх уяуленняу пра родавыя і струкгурныя асаблівасці прадметнага свету, якія характэрны для культуры. Прзсупазіцьіі камунікацьіі абавязкова уваходзяць у сістзму складальнікау паусядзённых зносін носьбітау культуры.

Пры далейшай апрацоуцы дадзеных пра культуру пазнання у сістзме міфалагічнай МС Рэпёну вызначаны асноуныя асаблівасці яе арганізацьіі, унутрьісістзмньїя сувязі. Сярод іх— тэтрада аператарау МС (уяуленні пра чатыры абавязковыя стадьіі: узнікненне, павелічзнне, памяншзнне і знікненпе, з якімі носьбітьі кулыуры падсвядома суадносяць заканамернасці большасці жыццёвых працзсау).

Варыятыуныя ланцугі вобразау кшталту: «вада - камень - кветка - зязюля» у загадках вялікоднага рытуалу сумежжа здольны мець тлумачэнне катрптуалъных матрыц (па вызначэнню Ул.Тапарова), з дапамогай якіх універсальна-сімвалічна апісвауся касмалагічньї парадак міфапазтьічнай традьїцьіі: «касмалагічньї цыкл, рзлігійна-філасофскія канцзпцьіі і сам працэс пазнання». У такіх тэкстах, магчыма, задаецца набор аператарау над першазлементамі-класіфікатарамі мясцовай МС.

Сюды ж дапасаваны (згодна Л.Неускай, С.Санько, Я.Чурліянітз) наступныя прыкметы асобных параметрау МС: цьіклічнасць і ізоморфізм тэмпаральных структур; прынцыповая пачатковасцъ і канечнасць традыцыйнага космасу; сакральиааіь лічбау 3,7,9, акцэнтацыя бінарний апазіцьіі «свой—чужы».

Як акрэсленыя рысы культуры пазнання канкрэтна уплываюць на Рэпянальную культуру паводзін, разглядаецца у другой главе «Традыцыйная культура паводзін беларуска-лігоускага сумежжа».

У першыи раздзеле «Камунікацьія носьбітау традыцыйнай культуры» разгледжаны формы жыццёванеабходнага дзеля супольнасцяу усіх тыпау абмену інфармацьіяй і іх праявы у традьїцьіі сумежжа. Даведзена, што формы традыцыйнай камунікацьіі згрунтаваны на знаках (матэрыяльны аб’ект, які замяняе сабой тое, што трэба паведаміць) і сімвалах (знаках

з адвольным значэннем, якое абумоулена грамадскімі нормамі і навучаннем). Разгледжана, якім чынам пэуныя формы камунікацьіі здольны паходзіць з асаблівасцяу традыцыйнай МС сумежжа. Так, прасторава-часавы параметр МС, у якім сканцэнтраваны асноуныя касмзлапчныя уяуленні, дыктуе адпаведныя ритуальны я дзеі-сімвальї. Асобна разгледжаны напевьі-знакі-сімвальї (раннетрадыцыйная класіка песень), як адны з найбольш храналагічна-устойлівьіх частак папярздніх. З дапамогаю такіх дзеяу і напевау носьбітьі традьїцьіі, часам не да канца асэнсавана, імкнуліся зносіцца з космасам, уплываць на сусвет, падтрьімліваць касмалапчны парадах. Лічбавьі параметр МС суаднесены з тзкстамі і паводзінамі, якія магчыма трактаваць, як наступствы уяуленняу пра колькасці-знакі. Персанажны і семантычны параметр—з узорамі вербальной (мауленчыя сім валы) і невербальной (дзеі-сімвальї і рзчьі-сімвальї) камунікацьи.

У формах традыцыйнай камунікацьіі беларускай і літоускай частак Рэпёну акрэслена падабенства, якое цяжка растлумачыць вьіпадковьімі запазьічваннямі.

У тзорьіі камунікацьіі пад адрасацыяй камунікацьійньїх актау разумеюць скіраванасць камунікацьійньїх форм на пзуны аб’ект камунікацьіі: адрасат. У § 2.1.2. ((Традыцыйныя адресаты і адрасанты», з гэтага пункту гледжання, асвятляюцца не толькі зносіньї паміж людзьмі, але ж і тыповыя дзеля традыцыйнай свядомасці кантакты з прыродай. Пад узоры такіх зносінау падпадаюць: вербальный звароты да персаніфікаванай прыроды (п(пра-усіеІІ5, соней ка-їаиіе, Дунаю-Оипоіеіії, ночанькі-пакіеіе); мяркуемая камунікацьія з памерльїмі (запрашзнні, провады, галашзнні, замовы); касмічна скіраваньїя абрады. Гэтыя праявы магчыма тлумачыць як рзалізацьіі адпаведных фрэймау паводзін, абумоуленых прзсупазіцьіямі камунікацьіі, якія закладзены ва уяуленнях, убудаваных у традыцыйную МС. Так падобныя па структуры беларускія і літоускія галашзнні (па высновах спецьіялістау—прыклады «некалі адзінага тэксту, які зараз функцьіяніруе у розных моуных увасабленнях») фактычна прызначаны прасторава-часавым параметрам МС для размяжоування сферау жыцця і смсрці, светау жывых і памерлых. Што дазваляе меркаваць існаванне у адпаведнай мадзлі «некалькіх негамагенных светау, якія часам прыходзяць у сутыкненне», як сцвярджае С.Санько. Магчыма сцвярджаць наяунасць магічиасці і касмічнай адрасаванасці камунікацьійньїх аісгау традьщьіі; прапанаваць адмысловую тьіпалогію бакоу камунікацьіі у традыцыйнай культуры Рэпёну, якая фактычна страчана сучаснай урбанізаванай культурай.

Сярод асаблівасцяу традыцыйнай камунікацьіі, ахрэсленых у § 2.1.3. «Мадальнасць традыцыйнай камунікацьіі», у § 2.1.4. «Канвенцьіі традыцыйнай камунікацьіі» і у § 2.1.5. «Рзалізацьія характэрных тэмпаральна абумоуленых фрэймау паводзін сумежжа», разгледжаны, адпаведна, яе мадальнасць, канвенцьн і асаблівасці рзалізацьіі фрэймау паводзін кочяндарна-обрадавых комплексау.

Асаблівасці мадальнасці (адносіиьі да таг о, што сцвярджаеш), традыцыйнай камунікацьіі Рэпёну шмат у чым абумовілі існаванне такіх фольклорных жанрау, як замова, праклен, магічньїх дзеянняу—заломау, абворванняу; нормау этикету. Мадальнасць—праява прычыннага і этычнага параметрау мясцовай МС, якія дапускаюць магчымасць

касмалагізацьи света словам, прадуктыунасць магіі, рэгулююць вызволение іррацьіяіииіьнога у лсіхіцьі. Сярод з’яу, якія магчыма трактаваць, як падобныя па абодвы бакі мяжы наступствы карзкцьіі мадальнасці. асаблівасці форм традыцыйнага мастацтва, характар уживання алкаголю.

Разгледжаны камунікацьійньїя к а н в е н ц ы і (формы узаемадзеяння, якія рэгламентуе грамадства) Рзгіену. Яны вызначаны, найперш за усе, выбарам назіг/ьи (слухача, суразмоуцы, крытыка) у адносінах да пачьінальніка камунікацьшнага акта. І усталёуваюць межы грамадскага узаемадзеяння, якія амаль аднолькава маркіраваньї у бізтнічнай Рзгіянальнай традьїцьіі: ад гіпертрафаванага індивідуалізму да суседскіх талок - /а/Лш.

«Жывы» вьінік сістзмна-структурньїх асаблівасцяу камунікацьіі—знешняя форма (фрзйм) камунікацьійнага акта—«адзінкі» паводзін. Інакш—яго

агульнапрынятая мадэль, фактична, адзінка-складальнік культуры. Як памятаем, квінтзсзнцьіяй культуры з’яуляецца каляндар, які магчыма рэпрызентаваць як набор мадэляу паводзін, якія абумоулены прасторава-часавым параметрам МС. Пры культурна-аптрапалагічньїм і семіятьічньїм (згодна Юрыю Лотману) падыходзе да культуры менавіта фрэймы камунікацьійньїх актау традыцыйнага календара паустаюць у якасці з’яу, якія магчыма разглядаць якяесімвальї. Культура, як інфармацьія, якая назапашана супольнасцю, транслюецца менавіта з дапамогай гэтых сімвалау. Кодам, які дає магчымасць наблізіцца да разумения іх сэнсау, паустае структура міфау Рзгіену. Доказам гэтага сцвярджэння з’яуляецца тое, што «жывыя» і дакументальныя традыцыйныя матэрыялы па абодвы бакі мяжы сведчаць пра досыць паспяхова захаваныя імпліцьітньїя сувязі паміж пзуньїмі з’явамі-сімваламі культуры; іх астральнай прымеркаванасцю; міфамі Рзгіену.

Міфалагічиьі Астраль- С і м в алы культуры

код насць паволзінмьія І ііпадметньїя і вербальный 1 музычныя

з’яуленне свсту веснавое гульні-біткі; лялечныя зачыны валачобных валачобныя

з шушьгаага рауна- птушкі; янкі- песєнь пра 1 тушку- ПССНІ,

яика дзенства маляваны; жолуд - дуб’:

інюст летві пошук, квстка; балади ‘браткі’ і купал ьскія

блізнятау- сонца- збіраннс агонь і ‘удава і сыны- балады;

псршапродкау варот раслін; вада; карабсльнікі’;

зоааморфныя во- увага да зямля; балада восеньскія

татэмы, татэмы сеньскае тубыльцау агонь; ‘ваукі-свзтьі’; песні;

продкау рауна- хташчнага міфалагічньї топік

дзенсгва свету; ‘валадлрка вужоу’;

канфлікт стансу- зімовьі гульні 3 баладьі ‘юр’я і цмок’; піліпаускія

чага і адмоунага сонца- матьівамі тэксты ‘яшчур’, балади;

касшчных варот цмока; ‘цярэшка’; гульнёвыя

пачаткау напевы.

У вьініку маем выснову, што падобныя у беларусау і літоуцау асноуныя этнавызначальныя формы і асаблівасці традыцыйнай камунікацьіі—сім вал ы для

трансляцьіі шмат у чым аднолькавай імпліцьітнай касмалагічнай інфармацьіі.

Другі раздзел «Рзгіянальная сацьіялізацьія і інкультурацьія у сістзме тэтрады аператарау мадзлі свету» прысвечапы мясцовым асаблівасцям працзсау сацьіялізацьіі (засваення ад іншьіх культурных роляу) і інкультурацьіі (знаходжання сваіх роляу у грамадстве і засваення культурных каштоунасцяу)

Асаблівасці пачатку праходжання індьівідам (які прайшоу першую стадыю-аператар: узткпепне) праз абазначаныя сісгзмай ініцьіяцьій (па пэуных параметрах падобных у беларусау і літоуцау) асноуныя кропкі жыцця, асвечаны у §2.2.1. «Нараджэнне як «узнікненне». Яны спрыяюць фарміраванню такіх рысау ментальнасці, як талерантнасць, канфармізм, татальная падпарадкаванасць бацькам, адносна високі статус жанчын у традыцыйных супольнасцях Паазер’я і Панямоння.

Адзнакі, якія звичайна накладалі на асобу імгшіцьітньїя уяуленні пра наступныя аператары МС — пераважна арганічнае уваходжанне у гаспадарчую і сямейную сферу, — тлумачацца вьінікам традыцыйнага сбалансавання фармальнай і нефармальнай адукацьіі у §2.2.2. «Сталенне як «павелічзнне» і § 2.2.3. «Сталасць як «памяншэнне». Асветлены асаблівасці вызначанай як комплексная сістзмьі шлюбнага абмену Рзгіену. Рознабакова разгледжаны «золак» жыццёвага цыклу—шлюб (з акрзсліваннем, акрамя структурных, шматлікіх паралеляу тыпу: зборная субота-БиЬаЮз уакагеїіз; намітка-пиотеїав, сваха-суосіа), які у традыцыйнай культуры меу вельмі адрозны ад сучасна-урбанісгьічнага сэнс. Прьінамсі, надзвычай моцна акцэнтавалася яго адаптацыйнасць. Мінімальна браліся да увагі звыклыя нам асабістьія сімпатьгі і антьіпатьіі. Адпаведныя уяуленні знаходзілі адлюстраванне у паводзінах, якія цяжка вытлумачыць як натуральныя з пункту гледжання сешіяшняй культуры. Разгледжаны наступствы адваротных тзндэнцый (павольнага імкнення да знікнення), лад якія (на імпліцьггньїм узроуні асэнсавання) трапляе рух жыцця пасля шлюбу. Кансервацыя мыслення, побыту, якая абумоулена трывалым замацоуваннем каштоунасцей, няздольна спьініць гтгыя тэндэнцьп, але ж здольна надаць ім сваеасаблівую лагічнасць, бесканфліктнасць, упісанасць у соцыум. Яе арганічна дапауняе гнуткасць традьщьіі да неабходнасці сацьіялізацьіі у сталим узросце (інститут дзядоу і жабракоу).

Яскравым доказам рзлевантнасці прикладання тэтрады аператарау міфапазтьічнай МС да працэсау сацьіялізацьіі і інкультурацьіі носьбітау традыцыйнай культуры Рзгіену магчыма лічьіць асаблівасці існавання носьбітау у «полі уплыву» апошняга аператара— §2.2.4. «Смерць як «знікненне». Узоры адсутнасці страху смерці, да якой рьіхтаваліся загадзя, тлумачацца імпліцьггньїм суаднясеннем жыццёвага цыклу з структурамі мясцовай культуры пазнання.

Такім чынам, і у з’явах, якія маркіруюць традыцыйную сацьіялізацьію і інкультурацьію, магчыма адсачыць інфармацьію пра міфалагічньїя структуры Рзгіянальнага пазнання

У трзцім раздзелс «Традыцыйныя сваяцтва і пераемнасць беларуска-літоускага сумежжа» другой главы разгледжаны гіпатзтьічньїя вьінікі уплыву пазнавальнага генезісу на рысы мясцовых сваяцтва і пераемнасці. Апошнія лічаць адньїмі з галоуных адзнак, якія вызначаюць тыпалопю культуры.

Пры разгляданні у § 2.3.1. «Прынцыпы пераемнасці сумєжжа» асаблівасцяу мясцовых спадкаемства і унутрысямейных дачыненняу магчыма зрабіць выснову, што сёння для Рэпёну характэрна кагнатычная пераемнасць—усе родзічьі і з боку бацькі, і з боку маці—сваякі. Аднак, маї-чьіма меркаваць, што у гістарьічнай мінуушчьіне, якая зьіходзіць каранямі (як мінімум) да балтыйскага этапу псторьіі сумєжжа, акцэнтавалася патрьілінейнасць, маці успрымалася, галоуным чынам, як парадзіха, з яе ‘радзінай’ дзеці амапь не мелі сувязяу.

У традыцыйным сваяцтве, якое разгледжана у §2.3.2. «Рзгіянальньїя сістзмьі сваяцтва», асноуны уціск гістарьічна робіцца на сям’ю «біялагічньїх» бацькоу. Статус «сацыялышх» бацькоу знаходзіу увасабленне у інстьітуце прымацтва. Рзшткі акцзнтаванасці у сістзмах називання сваякоу пераважна патрьілінегтай пераемнасці, магчыма разглядаць, як увасабленне у пазнанаваучай і паводзіннай культуры адбіткау дуальнай родавай арганізацьіі і алазіцьіі «свой—чужы», як адной з мацнейшых кагнітьіуньїх канструкцый у беларускай і літоускай культуры. Доказ гэтага—паралелі тыпу: братавая-Ьгоііепе; жонка-ітопа. Згодна графічнай апрацоуцы сістзм называния сваякоу, магчыма зрабіць выснову, што у Рзгіене панує сістзма сваяцтва, вядомая як зскімоская. Што з’яуляецца тыповым дзеля Еуропы і вымагае шэраг храналагічньїх супастауленняу.

Пры даследаванні у § 2.3.2. «Сваяцкія групы сумєжжа» сваяцкіх груп, іх па абодвы бакі мяжы магчыма вызначыць, як эгасюраваныя. У галіне традыцыйнага права спадкаемства асаблівасці прымацтва магчыма лічьіць сведчаннем большай архаічнасці традыцыйнага спадкаемства беларусау у параунанні з літоуцамі, дзе, як і у латышоу, панавау «патрыярхальны маярат».

Такія праявы паводзіннай культуры Рзгіену, як сваяцтва і пераемнасць, здольны мець тлумачэнне інфармацьіі пра архаічньї сацыяльны парадак, у якім знаходзіла адлюстраванне полЬтнічнасць мясцовай культуры.

ЗЛКЛЮЧЭННЕ

Вывады, якія зроблены па рабоце, складаюцца з наступнага.

1. У якасці знакау-сімвалау, прыстасаваных дзсля перадачы інфармацьіі пра найбольш архаічньїя зтьіялагічна-міфалагічньїя складальнікі традыцыйнай пазнавальный культуры беларуска-літоускага сумєжжа, правамочна разглядаць розныя элементы настулных мадэляу паводзін /3,10/:

І М П Л І І( М Т Н Ы я склалальнікі назнання з матьівамі: Адпаведнын змплі ц ы т н ы я мадзлі

фрэймы паводзін беларускії абрадавых комнлексау фрэймы паводзін літоускіх абрадавых комплексау

касмаганічнасці Благавешчанне Вялікдзень Рауавапо іійє Уеіуксю

антрапаганічнасці і культуртрэгерства (блізняцтва) Купалле Кироііц §уепге

татэмау продкау, хтанічнасці Багач восеньскія Дзяды УеНпсэ - Оіс<±аі

зсхаталогіі Каляды КаЫц» §\гсгйё

2. Карані афармлення пазнавальных складальнікау—кодау традыцыйнай культуры, якія зараз існуюць у імпліцьітньїм выглядзе, месцяцца у наступних этапах гісторьіі Рэпёну: яго касмаганічньїя міфьі здольньт з’яуляцца палеаеурсіпейскімі па паходжанню («птушка і яе касмаганічнае яйка»); антрапаганічньїя і блізнячьія—індаеурапеііскімі («інцзст блізнятау-першапродкау»); зсхаталагічньїя—змешаньїмі (палеа-індаеурапейскімі) па паходжанню (матывы патопу у мясцовых варыянтах «асноунага міфа» індаеурапейскай міфалогіі) /7, 62,66/.

3. У сімвалічньїм маркіраванні сумежных. сезон пасці (велікодньїя гульні-'бітхі’ ‘маляванкамі’-'та^ісаі’; летнесонцаваротныя кветкі ‘купалка’-‘кііро1ез’; калядныя гульні ‘яшчур’-^'азкегаз’); зтапау-ініцьіяцьій жыццёвага цыклу (табуіраванне тэмы народзінау; руцяны вянок; ‘намітка’-‘пиопМаз’; заучасная падрыхтоука да уласнага пахавання) адчувальны уплыу акрэсленай Ул.Тапаровым тэтрады аператарау міфапазтьічнай мадзлі свету (уяуленняу нра узиікиенпе-павепічзнне-псшяниїзнне-зиікченне як універсальньїя этапы усіх працэсау традыцыйнага космасу) /2,103; 4,46/.

4 Варыятыуныя ланцугі вобразау кшталту: «вада—камень—кветка—зязюля», якія адсочаны у велікодньїх загадках сумежжа, здольны мець тлумачэнне канцэптуальных матрыц (згодна Ул.Тапарова), з дапамогай якіх унівсрсальна-сімвалічна апісвауся касмалагічпьг парадак яго міфапазтьічнай традьїцьіі: «касмалапчны цыкл, рзлігійна-філасофскія канцзпцьіі і сам працэс пазнання». У іх задаецца набор аператарау над першазлементамі-класіфікатарамі мясцовай МС. Уяулешіі пратэтраду, якія пакінулі адбіткі у традыцыйнай свядомасці, магчыма максімальна спрошчана дзфінаваць як «касмічньї антрапамарфізм» /7,66/.

5. Відавочна, што нават пры неасэнсаваным захаванні толькі часткі змпліцьітньїх— паводзтпых праяу культуры у натуральным асяродку, які вымагае іх пэуную сістзмнасць

(вонкавыя прыкметы календара, сімволіка пазначэння жыццёвага цыкла), традыцыя дае рады захаваиню піьібінньїх сэнсау пазиавальнай культуры на імпліцьітньїм узроуні Гэта дазваляе рабіць высновы пра першапачатковую арыентавапасцъ Рзгіянальнай традьїцьіі на самазахаванне праз сувязь са структурньїмі асновамі уласнай сістзмьі міфау /2,103/.

6. У дакумеигальным адлюстраванні і у «жывых» фрагментах нематэрыяльнай традыцыйнай культуры беларуска-літоускага сумежжа па абодвы бакі мяжы назіраецца шэраг параделяу. Гэта магчыма разглядаць як ускоснае пацвярджэнне перспекгьіунасці метадычнай базы даследавання ва ужытку да традьщьіі. І як доказ тззісу пра тое, што (згодна М.Говарда) «народы, вельмі блізкія паводле сваей культуры, могуць гаварыць на розных мовах» /1,3; 6,64/.

СП1С АПУБЛ1КАВА11ЫХ ПРАЦ

Артыкупы у шфармацыйна-павукочымнавукова-метадычных часотсах.

1. Калацэй В. Каляндарная \ працоуная раннетрадыцыйная клаака песень Беларускага Паазер’я \ Пауднёвай Аукштайтьп // Весщ М1жнароднай акадэмц вывучэння нацыянальных меншасцей: нацыянальныя меншасщ на Беларуа \ у свеце.-Брэст,1997- N2 2.-С.З-4.

2. Калацэй В. Традыцыйная вакапьная культура беларусау // Асновы мастацтва - 1998-№ 2.-С.101-104.

3. Калацэй В. «Сонечны крыж» 1 вытою каляндарнай абраднасщ беларусау // Вясна на Беларуа: Рэпертуарцы зборшк. - Мжск : НЦТД1М,1998 - С.6-13.

4. Калацэй В. Вялвдзень на Панямонш // Вясна на Беларуси Рэпертуарны зборшк. -Мшск : НЦЩМ,1998. - С.34-47.

Тэлсы дакладау на навуковых шнферэщыях.

5 Калацэй В. Традыцыйная беларуская вакальная музыка: ступень 1 формы уплыву на мастацкую творчасць дзетак 1 падлеткау // Социокультурные и эстетические основы творчества детей и подростков: Материалы научно-практической конференции (29 июня 1998г, г.Минск) / Отв.ред. Яковлева Н.Н., Кондаленко Л.К. - Минск, 1998. - С.80-8].

6. Калацэй В. Пра этналапчны аспект вопыту вывучэння песеннай культуры Пауночнай Беларус! // Культура Беларуси навуковы пошук моладз1: Матэрыялы навуковай канферэнцьп асгарантау (14 мая 1997 г., г.Мшск): У 2 ч - Мшск: Беларуси ушвсрсггэт культуры, 1999,- 4.2. -С. 61-66.

7. Калацэй В. Да пытання протакультуры беларусау // Перспектыуныя наюрунм фарм!равання духоунай 1 мастацкай культуры студэнтау: Матэрыялы навуковай канферэнцьп асшрантау (14 мая 1997 г., гМшск): У 2 ч. / Рэд. А.УПазнякоу 1 шш- Мжск: Беларусю ушверсггэт культуры,2000,- Ч.2.-С.21-23.

Со

РЭЗЮМЕ

Калацэй Вячаслау Віктаравіч. Традыцыйная культура беларуска-літоускага сумежжа (структура паэиапня і паводзін).

Ютючавыя словы: традыцыйная культура, сумежжа, міф, рытуал, мадэль свету, сімвал, код, фрэймы паводзін, камунікацьія, сацыялЬацыя, інкультурацьія, сваяцтва.

Прааналізаваньї складальнікі і сістзмная арганізацьія мздзлі свету носьбітау традыцыйнай культуры беларуска-літоускага сумежжа. Паходжанне мадзлі свету выведзена з сістзми міфау рэпёну — фрагментарна-дыскрэтных зтыялапчных аповядау пра паходжанне сусвету, якія адлюстраваны у розных — вербальных і невербальных тэкстах культуры. Даказана, што сістзма міфау, якая рэканструявана, здольна з’яуляцца полотнічнай, а значыць, поліхранічнай па паходжанню. Міфьі беларуска-літоускага сумежжа прапанавана разумець як схаваныя коды, якія ператварагаць зауважпыя паводзінньїя праявы традыцыйнай культуры у сім валы, якія магчыма зразумець. У якасці паводзінньїх праяу традыцыйнай культуры разгледжаны найбольш адметныя этнавызначальныя праявы камунікацьіі, сацьіялвацьіі і інкультурацьіі вясковых жыхароу сумежжа. Крьініцай асвятлення такіх праяу з'яуляліся зтнаграфічньш і этнасацыялапчныя матэрыялы Х1Х-ХХ стст. і пстарычныя сведчанні. Прапанавана асэнсаванне семантьікі паводзінньїх праяу традыцыйнай культуры з дапамогай акрзсленых міфалагічньїх кодау На гзтай падставе рознай ступені паралелі у пазнавальнай і паводзіннай культуры беларускай і літоускай частак сумежжа набываюць статус варыятыуных наступствау аднолькавага тэсматычнага (першапачаткова-сакральнага) пазнавальнага генезісу, які магчыма тлумачыць як аутахтонна-міграцьійни па паходжанню.

РЕЗЮМЕ

Калацей Вячеслав Викторович. Традиционная культура белорусско-литовского пограничья (структура познания и поведения).

Ключевые слова: традиционная культура, пограничье, миф, ритуал, модель мира, символ, код, фреймы поведения, коммуникация, социализация, инкультурация, родство.

Проанализированы составляющие и системная организация модели мира носителей традиционной культуры белорусско-литовского пограничья. Происхождение модели мира выведено из системы мифов региона — фрагментарно-дискретных рассказов про происхождение мира, отраженных в разных — вербальных и невербальных текстах культуры. Доказано, что реконструированная система мифов региона является поликультурной, а значит, полихронической по происхождению. Мифы белорусско-литовского пограничья предложено трактовать как скрытые коды, которые превращают видимые поведенческие проявления традиционной культуры в символы, которые можно понять. В качестве поведенческих проявлений традиционной культуры рассмотрены наиболее значимые этноопределяющие проявления коммуникации, социализации и инкультурация сельских жителей пограничья. Источником освещения таких проявлений являлись этнографические и этносоциологические материалы Х1Х-ХХ вв. и исторические свидетельства. Предложено осмысление семантики поведенческих проявлений традиционной культуры с помощью определенных мифологических кодов. На этой основе разной степени параллели в познавательной и поведенческой культуре белорусской и литовской частей пограничья получают статус вариативных следствий одинакового тесматического (первоначально-сакрального) познавательного генезиса, который можно трактовать как автохтонно-миграционный по происхождению.

SUMMARY

Kalatsci Vyacheslav Victorovich. Traditional Culture of the Belarusian-Lithiianian Frontier Area (Structure of Cognition and Behaviour).

Key words: traditional culture, frontier area, myth, ritual, world model, symbol, code, frames ofbehaviour, communication, socialization, enculturation, kinship.

There have been analysed the components and the world model systematic organization of the native people in the Belarusian-Lithuanian frontier area. World model is deeply rooted into the regional mythical system of fragmentary discrete tales about the origin of world: these tales have been reflected both in verbal and non-verbal cultural forms. Our research has proved that the reconstructed regional mythical system is polyethnic and consequently polychronic by origin. It has been proposed that myths of the Belarusian-Lithuanian frontier area should be treated like concealed codes which convert the visible manifestations of traditional culture into intelligible symbols In the capacity of the behaviour displays of traditional culture we have considered the most significant ethnic communicative characteristics, socialization and enculturation of the frontier rural inhabitants. The source of these displays is the ethnographical, ethnosociological materials of the XIX-XX cent, and historical evidence. There has been worked out a sensible semantical interpretation of traditional behaviour culture with the help of mythical codes. As a result, parallels of various degrees in the cognitive and behaviour culture on the Belarusian and Lithuanian frontier sides achieve the variable consequences status of an identical thesmatic (primary-sacred) genesis. This genesis may be regarded as local-migratory by origin.

Калацэй Вячаслау Віктаравіч

ТРАДЫЦЫЙНЛЯ КУЛЬТУРА БЕЛАРУСКА-ЛІТОУСКАГА СУМЕЖЖА (СТРУКТУРА ГІАЗНАННЯ І ПАВОДЗІН)

24.00.01 - тэорыя культуры

Аутарэферат дьісертацьіі на суісканне вучонай ступені кандыдата культуралоги

Падп.да друку 27.06.2000. Фармат 60x84 1\16. Папера пісная № 2. Ум.друк.арк.1,28. Ул.-выд.арк.1,15. Заказ № 173 Тыраж 100 экз.

Рызограф Беларускага універсітзта культуры 220001, г.Мінск, вул Рабкорауская,17