автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Традиция и новаторство в газелях Соиби Табрези

Текст диссертации на тему "Традиция и новаторство в газелях Соиби Табрези"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН Худжандский государственный университет имени академика Б. Г. Гафурова

На правах рукописи

04 2.00 7 0

Нуриллоева Мухлиса Нусратуллоевна «Традиция и новаторство в газелях Соиби Табрези»

10.01.03

Литература народов стран зарубежья (таджикская литература) Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Абдулманнон Насриддинов

Худжанд-2006

л

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМХ.УРИИ ТОЧ.ИКИСТОН Донишго^и Давлатии Хучанд ба номи академик Бобовой Рафуров

Ба х,укми дастнавис

Нуриллоева Мухлиса Нусратуллоевна

«АНЪАНА ВА НАВОВАРЙ ДАР РАЗАЛИЁТИ СОИБИ ТАБРЕЗЙ»

Ихтисоси 10.01.03-Адабиёти халадои кишвар^ои хори^й (адабиёти то^ик) (барои дарёфти дара^аи рисолаи илмии номзади ИЛМХ.ОИ филология)

Ро^бари илмй: доктори илми филология, профессор Абдулманнон Насридцинов

Хучанд 2006

Мундарича:

Мук;аддима 3-9 БОБИ I. Маълумоти мухтасар ро^еъ ба х,ол ва

осори Соиби Табрезй 10-44

Фасли 1. Соиб ва макцэми р дар арсаи сухан. 10-25

Фасли 2. Че>фаи Соиб дар тазкирах,о. 25-40 Фасли 3. Замина^ои асосии тафаккур

ва х,унари суханварии Соиб. 40-44 БОБИ II. Навпардози^ои Соиб дар таъбироти

шеърй ва тасвироти шоирона. 45-82

Фасли 1. Забои ва сабки шеър. 45-56 Фасли 2. Сайри вожах,о дар коргох,и суханварии шоир. 56-64 Фасли 3. Санъати киноя ва нак;ши он дар маъниофарй. 65-74 Фасли 4. Соиб шоири тасвиргаро

(суварнигорй ва тасвирсозй дар шеър). 74-82

БОБИ III. Таъсирпазирй ва таъсиргузории Соиб. 83-138 Фасли 1. Бардошт ва истик,боли Соиб аз

суханварони дигар. 83-95 Фасли 2. Соиб чун давомди^андаи мух,имтарин

вежагих,ои анъанаи газалсарой баъди

Мавлоно ва Х^офиз. 95-111

Фасли 3. Соиб ва ибдоъи сабки тоза. 111-125 Фасли 4. Таъсири сурудах,ои Соиб ба

пасояндони арсаи адаб. 125-138

Хулоса. 139-142

Китобнома. 143-151

Ба номи он, ки ^астй ном аз у ёфт МУКДДЦИМА

Маърифат ва шинохти асолати сухан, дарки кунх,У эъ^оз билхоса, рах,намунй ва х,идояти афкору андеша ба цаламрави бадеият, салосату 6anoFaT корест, ки бо вучуди сангин ва гарон буданаш басо ифтихорангез ва беш аз х,ама мондагор аст. Сухан аст, ки гузаштаро ба имр^з ва х,олоро ба фардо мепайвандад, моварои андеша^о, ацл^ову дилх.0 пуле собиту устувор месозад, марзх,ои хушки тафаккурро аз тозагиву зебой сероб мекунад. Яке аз асрори мондагорй х,амин сухан аст, ки аз сафои ботин ва р^шноии дил бармеояд. Ба к;авли Соиби бузургвор: Ба рушноии дил метавон ^ах,он дарёфт, В-агарна caví бувад дидану надидани чашм. (15; 262) Хунари суханварй низ кори чашму гуш ва ё дасту бозу нест. Сухан нурест, ки аз синаи орифон берун меояд ва чах,онро рушанй бахшидаву башарро аз курарох,и цах,олат ба суи саодати човид рах,намунй месозад. Чун ибрози маънй ва баёни х,арфи пухтаву сан^ида х,унар аст, х,унари дигар он аст, ки сухани capa аз носара ва пурмаънову думагз аз пуч бишносанд ва х,арчй аз зебоиву начобат, ки дар зех,ни муаллиф ва батни калом х,аст, мутобик;и завк;у салицаи хонанда ва дархури вусъати Чах,онбиниву фах,миши у пеш оранд. Аник,тар он, ки бо тавзех,и маънй завк; ва шинохти хонандаро боло бардоштаву ниго^и мунакдацона ва бардошти бадеии уро тавсеа бахшанд. Ин ду тоифаи азуш калом па^У^ои хунари х,амдигарро такмил медих,анд.

Адабиёти форсизабони Х,индустонро дар асри XVII чун даврони тиллой мешиносанд. Тах,аввул ва камоли шеваи нигориш ва баён дар осори суханварони сабки х,индй, ки аксар дар сарзамини Х,инд сукунат доштанд, то *ол мавриди омузиш ва пажух,иши суханшиносон к;арор дорад. Бо он х,ама чустору пажух,ишх,ое, ки то имруз анчом ёфтаанд, х,ак;к;и шинохт ва ошноии сухансароёни зиёди ин шева х.анз'з бар мост.

Мирзо Соиби Табрезй аз зумраи он суханваронест, ки дар кори *унар назир надорад. Аз ин чост, ки дар байни ахри адаб бо номи «к;уллаи сабки х;индй» (45, 67, 68, 99) иштих,ор ёфта. Соибро дар х,унари газалсарой мумтоз медонанд ва бех,тарин шох,кории у низ дар газалх,ояш пайдост (75). Мирзо Соиб газалсароест, ки аз чих,ати теъдоди ин навъи суруда^ояш баъди Мавлоно к;арор дорад (62; 99). Дар густураи тах,к;ик;оти адабй то имруз метавон бархе аз пажух,ишгаронеро пайдо кард, ки баъди гумномии тулонй Соибро ба арсаи пажу^иш кашидаву номи Уро дубора эх,ё намудаанд. Хидмати адабиётшиносон Амирии Фирузкух,й, ^ах,онгири Мансур, Мух,аммади Аббосй, Адибии Тех,ронй, Мух,аммади К,ах,рамонро дар бозшинохт ва тах,ияву омода сохтани девони Соиб бояд цайд кард. Дар мавриди баррасии х^нари Соиб низ аз Чониби му^ак,к;ик;они Эрону Афгонистон: Шиблии Нуъмонй, Х,айдаралии Камолй, Парвиз Нотили Хонларй, Руломхусайни Юсуфй, А^мад Гулчини Маонй, Абул^усайни Зарринкуб, Забе^улло Сафо ва f. навиштах,ое руи кор омадаанд, ки ма^муи ин навъи мак;олот дар нигоштаи Мух,аммадрасули Дарёгашт «Соиб ва сабки х,индй» гирдоварй шудаанд (75).

Рочеъ ба шарх,у тавзех,и вожаву ибороти Соиб кори циддие аз Чониби шоир ва мух,ак,к,ик;и шинохтаи Эрон Ах,мад Гулчини Маонй сурат гирифта, ки натичаи онро метавон дар таълифи фарх,анги дучилдаи ашъори Соиб пайдо кард. Хидмати бузурги дигаре, ки ин муаллиф анчом до да, шинохти чехраи Соиб аз оинаи тазкирах,ост (50).

Аз маълумоти китобшиносии Соиб бармеояд, ки то имр^з 15 нашри девони ашъори у вучуд дорад, вале мутаассифона, ба чуз 2-тои он дастраси мо нест (75; 337-338). Ин падида доираи тах,лил ва шинохти моро танг хох,ад кард. Аммо рочеъ ба масоили соибшиносй дар густураи тах,к;ик;оти ватанй ба чуз тах,ия ва нашри «Мунтахаб»-и ашъори Соиб аз Чониби Зо^ир Ах,рорй ва Лоик; Шералй навиштаи Ах,мад Х°ЧЙ Хусайнй

«Чусторе дар ашъори Соиби Табрезй дар бунёди аносири забоншиносй» (тах;ти назари профессор M. Н. К,осимова) ва навиштаи му^аедик; ■Урунова Мавчуда «Соиби Табрезй» (таэ^лил, накд ва шар^и ашъор), ки ба тозагй ба табъ расида, коре анчом напазируфтааст.

Бинобар ин, зарурати баррасии мавзуъро ба тарик;и зайл мушаххас гардонидем:

1. Ом^зиш ва бозёфти му^имтарин вежагих,ои х,унарй дар ашъори Соиб.

2. Муаррифии хидмати шоистаи Мирзо Соиб дар тах,аввул ва рушди сабки х;индй.

Тавре ки рушан аст, адабиёт дар дарозои мавчудияти хеш дар чах,орчубаи анъана ва навоварй арзи вучуд кардаву минбаъд низ танх,о дар раванди такомули ин ду унсур ташаккул хох,ад ёфт. Дар тачрибаи эчодй бархе аз аносири адабй аз чониби тамоми суханварои мавриди истифода царор доранд, ки онро адабиётшиноси точик Р. Мусулмониён ба ^айси унсурх,ои анъана бад-ин гуна шарх, меди^ад: «Ба анъана х,амчун унсурх,ои таркибй мавзуъ, foh, баъзе сужет^о, баъзе тарзх,ои офариниши образ, жанр, вазн, к;офия, радиф, саиъатх,ои бадей, забон, метод ва амсоли инх,о дохил мешаваид» (55;25). Пас, маълум мегардад, ки анъана мачм^и ин унсурх;о ва имконоти кори х^нарист, ки суханвар онро ба х,айси аносири тачрибавй ва омода аз суханварони к;аблй мавриди истифода к;арор медих,ад. Ба цавли дигар метавон гуфт, ки х,ар суханвар баробари корбурди ин аносири суннатй метавонад дар ин ё он чанбаи он бо вежагих,ои х,унарй ва мухтассоти тарзи эчоди хеш худро чун хунарманди сох,ибсабк нишон дих,ад.

Унсурх,ои анъана низ таьщо замоне аз ч°ниби адабиёт пазирой хох,анд ёфт, ки дархури завк; ва шоистаи пайравй бошанд. Бояд тазаккур дод, ки ин аносир дар холигох,и адабй, худ бар сари худ арзи х,астй накардаанд ё худ танх,о дар х,оли шахшуда к;арор надоранд. Дар па^луи

ОНХ.О тасарруфоте х,аст, ки гох,о бо шикасти бархе аз ачзои суннатх,ои адабй, шакл ва мазмуни онро тагйир хох,ад дод.

Суханвари ростин, ки ба кори х,унарй бо нигох;и хос ва тарзи нав муносибат дорад, х,амеша дар мавриди корбасти ин суннатх,о устод ва ^амзамон тозакор низ ^аст. Аз ин ч°ст> ки Мирзо Соибро, бешак, метавон аз зумраи сухансароёни ростин ва со^ибсалица шинохт. Омузиши кори хунарй ва вежагих,ои баёни у шах,одат медих,анд, ки Соиб баробари корбурди мох,иронаи суннат^ои маъмул навгоних,ои шоистае дар хунари шоирй дорад, ки минбаъд аз чониби пасовандонаш пайравй шудаанд. Ин пайравй ва татаббуъ далели он аст, ки Соибро даст дода, то адабиёт j?po чун х,унарманди бузург ва сох,ибшева бипазирад. Чун арзиши х,унари Соибро аз газалх,ои у метавон шинохт пас, мусаллам аст, ки тозакори^ои у низ дар газал ва газал сарой сурат гирифта ва дар аксари х,ол аз ин навгоних,ои тарзи хеш ёд низ кардааст.

Бад-ин тарик;, суханваре мисли Соиб кам пайдост, ки чех,раи ^унарии худро дар оинаи ашъори хеш ба равиши нотакроре баён карда бошад. Хаёлпардозиву ^исомезй, жарфандешй дар маъно ва печидагуй, ки аз вежагих,ои сабки х,индй ба шумор меояд. дар офарида^ои Соиб, ки цуллаи ин сабкаш шинохтаанд, ба гунае бориз ва рушан х,увайдост. Гузашта аз ин, коргох,и сухансозй ва маъниофарии у дар гановати забони форси нак,ши мух,имеро дороет.

Кулли пажух,ишгарон ва адабшиносон бар онанд, ки Мирзо Соиб аз Чщати бузургиву донишмандй дар х,имоят ва пуштибонии х,окими Кашмир-Зафархони Ах,сан к;арор дошт (50, 13, 73, 39). Х,амчунин, аз иродат ва ихлосе, ки Соиб ба Зафархон дошта, бармеояд. ки \унари шоир аз чониби у «¡адршиноей ва арчгузорй мешуда.

Чехраи х,унарии Мирзо Соиб аз чониби муаллифони тазкирах,ои «К,исасулхок;онй». «Тазкираи Хайрулбаён», «Музокируласх,об», «Тазкираи Сарви Озод», «Тазкираи Насрободй» ва Fañpa муаррифй

гардида, ки устод А^мад Гулчини Маонй асноди ин панч тазкираи мазкурро ба х,айси сарчашмах,ои муътамад дар «Фар^анги ашъори Соиб» Чамь оварда (50, 51).

Аз мушохдцаи навиштах,ои а\ли ин панч тазкира бармеояд, ки Соиб чун со^иби завци салим, зех,ни са^ех,, ахлоци волои инсонй, анвори хуршеди фасох,ат ва х,омили лифои фасох,ат, маншаи аълои калимаи балогат шух,рат доштаву аъчубаи замони хеш буда (50).

«Куллиёт»-и Соиб иборат аст аз як сафинаи мамлу аз мавоиз ва одоб, ки чунге пур аз х,икмат ва амсол аст ва аксари абети у зарбулмасал шуда ва дар алсина сорй ва мутадовил аст. Лекин агааби мардум назар ба адами иттилоъ ба калимаи «лоадрй» аз к;оил таъбир мекунанд, вале агааби он^о дар давовини Соиб мундарич ва мавчуд аст (?)» гуфтани Х,айдаралии Камолй (38;2) шах,одат бар он медих,ад, ки Мирзо Соиб Хунарманди чирадаст ва пуркор аст, в-агарна кам даст медих,ад, ки шеъри х,ар суханваре дар «алсина сорй ва мутадовил» бимонад. Чй Чозибае х,аст, ки дар дарозои к,арнх,о мардум бе он, ки бидонанд гуяндаи он кист, сурудах,оеро аз Соиб зери лаб замзама дошта бошанд. Дар посух ба ин х,ама метавон гуфт, ки истеъдоди фитрй ва саъю кушиши беандоза Соибро даст дода, то FynFynae дар майдони суханварии царни хеш баланд созад, ки х,азорсолах,ои дигар низ садои он аз гушх,о берун нахох;ад шуд. Соиб бо бардошт ва истифодаи устодона аз анъаноти газалсарой дар адабиёт, навгоних,ое бад-он ворид кард, ки мах,з х,амон вежагих,ои хунарии шоир Çpo к,улланишини сабки тозае маъруф ба «х,индй» карданд.

Та\лил ва тах,к;ик;и анъана ва навоварй дар сурудах,ои човидонаи Соиб дубора исбот ва далели он хох,ад буд. ки ин х;унарманди асил ва ростин чй хидмате бар адабиёт кардаву чй х,ак;к;е бар пасояндони ин рох, дорад. Х,амин вежагих,ои х,унари шеърии Соиб бори аввал бо диэдат ва усул^ои собити илмй дар ин рисола накд ва баррасй хох,ад шуд.

Мацсад ва вазифа^ои тадцик;от:

1. Муаррифии Соиб чун парчамбардори сухан, х,унари сухансарой ва мацоми устодии у дар таърихи адабиёт.

2. Навпардозих,ои Соиб дар таъбироти шеърй ва тасвироти шоирона. Шинохти забон ва сабк, суварнигорй дар шеър, сайри вожа дар коргох,и хунарй, нацши киноя дар баёни матлаб ва мухтассоти забони шеър.

3. Пажу^иш ва баррасии пайванди х,унарй. таворуди назар, истицболи Соиб аз сухансароёни дигар.

4. Та^лили газалиёти Соиб чун идомаи анъанаи газалсарой баъди Мавлоно ва Х,офиз.

5. Мушаххас кардани му^имтарин навгони^ои х^нарй дар шеъри Мирзо Соиб ва таъсири он ба ояндагони арсаи сухан дар мисоли Шавкати Бухорой, Саййидои Насафй ва Мирзо Бедил.

Сарчашма^ои тах,к;ик;от

Ба х,айси манобеи асосии тах,к;ик;от «Куллиёт»-и Соиби Табрезй (бо муцаддимаи Фирузкух,й), «Куллиёт»-и дучилдаи Соиб бо эх,тимоми Чах,онгири Мансур, «Мунтахабот»-и Соиб, «Баргузидаи ашъори Соиб ва дигар шуарои маъруфи сабки >^индй»-и Му^аммади К,ах,рамон царор ёфтаанд. Инчунин дар мавриди маълумоти тазкирах,о, таъбироту киноёти Соиб «Фарх,анги ашъори Соиб» низ ба цих,ати сарчашма истифода шудааст.

Асоси методологии тах,циц

Муаллиф дар тах;к;ик;и мавзуи рисола ба усули муцоисавй-та^илй такя дорад. Бинобар ин зимни ом^зиш ва баррасии мавзуъ аз тадк;ик;оти олимони ватаниву хорищй Забехулло Сафо, Абдулхусайни Зарринкуб, Шафеии Кадканй, Сирус Шамисо, Е. Э. Бертелс, И. С. Брагинский, И. И. Пригарина. Абдулганй Мирзоев. Худой Шарифов, Абдулманнон Насриддинов, Замира Раффорова низ суд чуста.

Арзиши амалии рисола

Имкон дорад, ки натои^и илмиву амалии ба даст омада дар самти забоншиносй, фалсафа, адабиётшиносй корбаст гардад. Рисола дар таснифу ан^оми коркой тах,к,ик,ии марбут ба сабки х,индй, бозшинохти нацш ва мацоми сухансароёни форсизабони Х,инд, мухтассоти х,унари шеъру шоирй, метавонад мавриди бах,рабардорй царор ёбад. Корбасти рисолаи мазкур дар мавриди тадриси фащои «Таърихи адабиёти форсу тоник дар асрх,ои ХУП-ХУШ» ва «Шеършиносй», таълифи дастурх,ои таълимию методй, китоб^ои дарсии адабиёт барои макотиби олй ва миёна, коркой дипломиву курсй дар факултах,ои филологй ба фоидаи кор хо^ад буд.

Навоварй дар рисола

Дар ин рисола бори нахуст дар адабиётшиносии точик х,аёт ва осори Мирзо Соиби Табрезй, хасоиси х,унари шеърй, вежаги^ои шеваи баён, забои ва услуби у мавриди паж^х,иш ва баррасии амик; сурат гирифтаанд. Ин тахдак; ва ошной бо пахду^ои хунари Соиб ошноии хонандаро бо адабиёти форсизабони Х,инд комилтар хох,ад кард. Аз ин лщоз, ба хотири мушаххас ва рушан муайян сохтани сабки эцоди у бардошт ва истифодаи Соиб аз анъаноти газалсарой дар симои ду газалсарои бузурги адабиёт-Мавлавй ва Х,офиз баррасй гардидаанд.

Сохтори рисола

Рисола аз мук;аддима, се бобу 11 фасл, хулоса ва фех,расти кутубу мацолот фарох,ам омадааст.

БОБИ I.

МАЪЛУМОТИ МУХТАСАР РОЧЕЪ БА Х,ОЛ ВА ОСОРИ СОИБИ ТАБРЕЗЙ Фасли 1.

Соиб ва мацоми у дар арсаи сухан

Мирзо Му^аммадалии Соиби Табрезй-Исфах,онй, фарзанди Мирзо Абдурах,ими Табрезй, мутахаллис ба Соиб (Соибо) аз шоирони маъруфи давраи Сафавия буда, шинохтатарин шоири сабки х,индй ба шумор меравад. Ро^еъ ба замон ва макони тавлиди У орои мухталифе иброз шуда. Тибци ацволи тазкиранигорон ва донишмандони адаб Соиб дар яке аз солкой 1010-1016 х,. (мутобик; ба 1601-1607 м.) ба дунё омадааст. Дуктур Муин дар «Фарх,анги форсй» цайд карда, ки милоди Соиб мутобик; ба 1607 м. аст. Мух,ак;цик;и дигар Аннамери Шиммел низ таърихи милоди Соибро худи х,амин сол (1607) медонад (103;28). Ба андешаи мо низ к;авли мазкур сах,ех, ба назар мерасад.

Зодгох,и уро ба иттифоци кулли тазкиранигорон метавон шах,ри Исфах,он гуфт. Аксари манобеи таърихиву адабй Соибро аз аък;оби Шамсиддин Мух,аммади Ширини Магрибии Табрезй. шоири машх,ури садаи VIII ва садаи IX-и х;. муаррифй кардаанд (14;7, 38; 1). Аз ин ру, дар тазкирах,о гох,о Исфах,онй ва го\и дигар Табрезй омада. Аммо Валицулибеки Шомлу дар «К,исасулхо^онй» мавлиди вайро ша\ри Табрез донистааст. Амирии Фир^зкухй, мух,ак;к;ик; ва мураттиби девони Соиб дар муцаддимаи хеш цавли Шомлуро бо далели к;отеъ рад сохтаву раъйи к;аблиро сах,ех, шуморидааст.1

Падараш Мирзо Абдурах,им аз бозаргонони мух,тарами асри хеш буда, ки бо амри шох, Аббос дар сафи хонаводах,ои дигар аз Табрез ба Аббосободи (маъхуз аз номи шох,) Исфах,он куч баста буд. Аз ин ноет, ки эшонро аз табрезиёни Исфах,он хондаанд.

Соиб дар Исфах,он, дар дудмоне асил ва сарватманд чашм ба чах,он кушод ва дар партави мех,рубониву FaMxopñ, мурок;ибати циблагох;и хеш парвариш ёфт, ки 40e дар абёти худ аз тарбият ва саъйи падар дар рох,и камолоти хеш чунин ёд карда:

Х,афтодсола волиди пир аст бандаро, К-аз тарбият бувад ба манаш х,ак,к;и бешумор. (50;22) Шоир ба зодго^ ва мах,алли нашъунамои хеш-Исфах,он ишц меварзвда, ки мегуяд:

Бих;ишт сурма аз ин хок мебарад, Соиб,

Ба Мисру Шом чй нисбат бувад Сифо^онро. (16;128) ***

Соиб, аз хоки сиёх,и Х,инд пушидам назар, Сурмаи рушандилиро дар Сифох,он ёфтам. (15;601)

Соиб, аз Хинд ма^у ишрати Исфох,онро, Файзи субх,и Ватан аз шоми гарибон маталаб. (15; 160) Бо ву^уди ин интисоби худ ва хонадонашро ба Табрез фаромуш намекард:

Соиб аз хоки поки Табрез аст, Х,аст Саъдй гар аз гили Шероз. (15;203)

Соиб бинобар шеваи замон х;ар чй аз донишу фунун, ки дархури фарх,ехтагон ва донишмандони асри у буд, назди устодони Исфах,он ва хушнависиро аз амми худ Шамсиддини Табрезй, маъруф ба «ширинцалам» омухт.

Тавре ки аз навиштахр бармеояд, шоир пайваста дар омузиш ва такомули маънавй буда, вак,ти хешро ба дарёфти сух,бати уламову шуаро ва мутолиаи пайвастаи осори эшон масраф мекард.

Далели боризи ин нукта мураттаб сохтани «Баёз»-и осори шуаро аз Чониби у ва ба такрор нусхабардорй кардаии «Девон»-и Шамси Табрезй ва давовини дигар бо хушнависии Уст (13;30).

Дар чавонй ба зиёрати Байтуллох, мушарраф гардид ва пас аз бозгашт ба Исфах,он чун соири шуарои ахди хеш ру ба сафари Х,инд овард.

Дар мавриди сафари Соиб низ пажух,ишгарон дилгириву ранчидахотирии шоирро аз вазъи Эрон, тичорат ва бозаргонй, шух,рату овозаи бахшандагих,ои шох,они Х,индро ба х,айси иллати сафар донистаанд (13;11, 38;1). Вале он чи сах,ех,