автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Творческий путь Аббас Ага Гаибова (Назира)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Творческий путь Аббас Ага Гаибова (Назира)"

АЗЭРБАиЧАН ЕЛМЛЭР АКАДЕЛ/ШАСЫ НИЗАМИ адына ЭДЭБИ>ЦАТ ИНСТИТУТУ

О Д Эл]азмасы Иугугунда

ШЭОШЕВ НЭСРЭДДИН ИМАШ орлу

АББАС АГА ГAJЫБOBУH (НАЗИРИН) иАРАДЫЧЫЛЫГ ,ЮЛУ

10.01.03. Азэрба]чан эдэби^аты

Филолокф елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмагучун тэгдим едилмиш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ-1998

Арашдырма иши Н.Туси адына Азэрба]чан Девлэт Универ-ситетинин Азэрба]чан вдэби^'аты тарихи кафедрасында ]еринэ ]етирилмишдир.

Елми рэЬбэр:

-филолоюц'а елмлэри намизэди, профессор

м.г.мустафа:ев.

Рэсми оппонентлэр:

-филолоки]а елмлэри доктору З.Ш.ЭСКвРЛИ

-филолоки]а елмлэри доктору- М.З.НАРЬиЕВ

Апарычы муэссисе: М.б.Рэсулзадэ адына Бакы Девлэт Университети.

Мупяфиа" " 1998-чи ил саат " № "-па

Азэрба]чан Елмлэр Академэд'асы Низами адына бдэби^'ат Инсти-тутунун Д.004. 14.01 Ихтисаслашдырылмыш Шурасынын ичла-сында кечирилэчэкдир.

(Унван: 370143, Бакы, Ь.Чавид проспекта 31, Академика шэЬэрчи]'и, 5-чи мэртэбэ).

Диссертаси]а илэ Азэрба]чан Елмлэр Академщ'асынын Мэркэзи Елми Китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат

.1998-чи ил тарихдэ кендэрил-

мишдир'.

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын елми катиби филолок^а елмлэри намизэди: С.^ОСМАНЛЫ

ИШИН УМУМИ свчилэси

Мевзунун актуаллыгы. Азэрба]чан эдэби^аты вэ ичтимаи-мэдэни фикри тарихиндэ езунэмэхсус jepn вэ хидмэти олан ша-ирлэрдэн бири Аббас aFa Назирдир. XIX эсрин сону, XX эсрин эввэлиндэ jamajbi6 фэали^эт кестэрмиш бу сэнэткар маарифчи-реалист поези]анын инкишафында муэ^'эн рол ojHaMbim, реалист эдэби мэктабин давамчыларындан бири кими танынмышдыр. Онун асэрлэринда эсас мевзу, апарычы мотив маариф вэ мэктабин таблиги, башлыча тэнгид Ьэдэфи рсэ керилик, чэЬалэт вэ савадсызлыгдыр. Ардычыл бир маарифпэрвэр кими санэти эдаб, мэрифэт, тэ'лим-тэрби]э васитэси cajaH шаир бадии сезун эсас вэзифасини халгын ичтимаи шууруну о]андырмагда, ону мадэни тэрэги^'э чатдырмагда корур. Шаир сатираларында муЬитин е]бэчэрликлэрини, Азэрба]чан hajaTbi вэ маишатини реал планда экс етдирир. Кндли Ьугугунун мудафиэси дэ онун ]арадычы-лыплида башлыча jep тутур. Аббас aFa Назирин керилик вэ эта-лэти, чэЬалэт вэ наданлыгы тэнгид едэн, халгы TaparHjj9, кэ-лэчэ]э сэслэ]эн, гадын Ьугугсузлугуну, бе]нэлхалг империализми вэ с. ифша едэн эсэрлэриндэн мэ'лум олур ки, о, "Молла Нэс-рэддинчи"лэрдэн бэйрэлэнмиш журналын мэрам вэ мэгсэдини алгышламышдыр. Шаир "Молла Нэсрэддинчи'лэри душундурэн мэсэлэлэрэ биканэ галмамыш, онларын raja вэ мэгсэди илэ Ьэ-маЬэнк сэслэшэн сатиралары илэ чыхыш етмишдир.

Аббас ага Назирин поези]'асында мевзу рэнкарэнк, hajaT материалы зэнкин, мушаЬида дэриндир. Муасирлик вэ актуал-лыг онун ]арадычылыгынын мэзийэтлариндэн биридир. Азэр-6aj4aH Демократик Республикасынын japaHMacbi илэ баглы ja3-дыгы "Миллэт", "OjaH, миллэт", '^Миллэтэ хитаб.." кими ше'рлэри субут едир ки, шаирин ]арадычылыгы маарифчи-реалист чэбЬанин сэрЬэдлэрини ашыр. Милли колорит, халг pyhy, халг ифадэ тэрзи шаирин ]арадычылыгында гуввэтлидир. Аббас ага Назир деврун, h9jaTbiH диктэ етд]щи мевзулары гэлэмэ алмыш, бунлара фэал маарифчилик мевге]индэн ]анашмышдыр.

Эз фэрди услубу илэ сечилэн шаирин ]арадычылыгыны бутевлукдэ тэдгиг етмэклэ XX эсрин эввэллэриндэ Азэрба]чан реалист поез^асынын Ьансы эн'энэлэр эсасында japaHMacbi, формалашмасы вэ инкишафы илэ баглы мэсэлэлэрин излэнмэси-нэ MyajjoH дэрэчэдэ наил олмаг мумкундур.

hap Ьансы бир тарихи мэрЬэлэдаки эдэби просесин умуми мэнзэрэсини билаваситэ Ьэмин двврдэ ja3bi6 japaflaH сэнэткарын

ирсинэ мурачиэт етмэклэ вермэк мумкундур. Бу мэ'нада онла-рын ]арадычылыг рлуну ejpaHMaK, ejHH заманда муэ^'эн доврдэки эдаби просесин умуми вази^эти Ьаггында тэсэввур japaTMar де-мэкдир. МэЬз Аббас aFa Назирин гырх иллик ]арадычылыг ]олу да конкрет тарихи вэ эдаби муЬит фонунда арашдырылыр. Буна керэ дэ Аббас ага Назирин бэдии ирсинин ^ранилмэси зэнкин эн'эналэрэ малик олан милли эдэби^атымызда поезщанын езу-нэмахсус хусуси|)'этлэринин сэчи^элэндирилмэси, Иабелэ шаи-рин эдэби MeerejHHHH, эдэби^'ат тарихимиздаки jepHHHH MyajjaH-лашдирилмэси демэкдир.

Аббас ага Назирин ]аратдыгы лирик, сатирик есарлэр, маарифчи-реалист ше'рлэр Азэрба(чан эдэби^'аты тарихиндэ орижинал бир мэрЬэлэдир. Шаирини газал, гэсидэ, рубаилари ез форма вэ Hfleja мэзмунуна керэ бир чох чэЬэтдэн Ьэм халг, Ьэм дэ классик ше'р хусуси^'этлэрини езундэ бирлэшдирди]и учун чох сачи^эви вэ мараглыдыр. Муасирлэри кими о да халгын oj-анмасы, савадланмасы, эсарэтдэн хилас олмасы, азад вэ хошбэхт jamaMacbi угрунда чалышмыш, Ьэр чур эдалэтсизли]э, зулмэ, истисмара, фанатизмэ гаршы мубаризэ апармышдыр. Деврун rapnibija rojflyry талэбларин h9jaTa кечирилмэсинда галами илэ иштирак етмишдир. Тэсадуфи де]'ил ки, маарифчилик иде]алары-нын тэблиги шаирин ]арадычылыгында апарычы мевгедэдир. Эдибин мэктабэ, маарифэ аид заманын тэлэблэринэ чаваб верэн, урэк jaHFbicbi илэ ]азылмыш ше'рлэри, поемалары халгын маа-рифлэнмэсиндэ аз рол о]намамышдыр.

Аббас ага Назир ичтимаи бэрабэрсизли]и, чэЬалэти, на-данлыгы тенгид атэшина тутмаг учун ]арадычылыгында сатира-дан кениш истифадэ етмишдир. Бу мэсэлэнин тэдгиги шаирин "Молла Нэсрэдцинчи"лэрлэ элагэсини, онларла бир чэбЬэдэн чыхыш етмэсини а]'дынлашдырмагда бизэ кемэк етмишдир. Шаирин ше'рлэриндэки вэтэнпэрвэрлик вэ милли тэрэпщэ чагырыш, HMnepnja "с^'асэтинин тэнгиди, милли девлэтчшщимизин тэб-лиги кими мутэрэгги иде|алар кэстэрир ки, Аббас ага Назирин эдэби ирси бу кун дэ муасир вэ эЬэми^этлидир, онун japaflbi4bi-лыгынын е^рэнилмэси вачибдир.

Тедгигатын могсед вэ вэзифэлери. 9сас мэгсэд Аббас aFa Назирин hajaTbiHbi, ичтимаи-мэдэни вэ педагожи фэали^'этини, хусусилэ зэнкин ¡арадычылыг рлуну Ьэртэрэфли в]'рэнмэкдэн вэ эдэби^ат тарихимиздаки мевге]ини дузкун г^мэтлэндирмэкдэн ибарэтдир. Буна керэ дэ ашашдакы мэсэлэлэрэ даЬа чох диггэт ]етирилмишдир:

-Аббас aFa Назирин hajaTH, эдэби муИити, ичтимаи-мэдэни вэ педагожи фэали^'эти;

-Лирик ше'рлэринин тематикасы;

-Маарифчи реалист поез^анын инкишафында шаирин ролу. Бу гисимдэн олан эсэрлэриндэ маарифчи-реалистлэри душундурэн проблемлэрин го]улушу вэ Ьэлли мэсэлэлэри;

-Сатирик ше'рлэринин тематикасы. Эсас тэнгид Иэдафлэри вэ тэсвир-ифша усуллары;

-Шаирин тэрчумэчилик фзали^эти. XIX эсрин сону, XX эсрин эввэлиндэ Азэрба]чанда бэдии тэрчумэ сэнэти вэ Аббас ага Назирин тэрчумэлэринин бу контекстдэ jepHHH вэ хусу-си^этлэрини кестэрмэк.

Тэдгигатын об]екти. Диссертас^'анын башлыча o6jeKTH Аббас ага Назирин бэдии ]арадычылып>1дыр. Бунунла jaHauibi шаирин hejaTbi, тэрчумэчилик фэали^эти, jauiajbi6 ]аратдыш ичтимаи вэ эдэби муЬит дэ тэдгигатда эЬатэ олунур. Умуми^'эт-лэ, Аббас aFa Назирин ]арадычылыгы онун муЬити вэ муасирлэри илэ баглы олараг е]рэнилир.

Тэдгигатын методоложи эсасы. Шаирин ]арадычылыгынын иде]'а-бэдии озунэмэхсуслуглары ишыгландырыларкэн, классик эдэби-мэдэни ирсэ об]ектив jaHaumar бахымындан тарихи-хроноложи ардычыллыг вэ муга]исэли тэИлил принсиплэри эсас котурулмушдур. Ej'hh заманда Иэмин мэсэлэлэрэ ичтимаи-си]аси елми-нэзэри, милли вэ бэшэри иде]аларла бу кунун тэлэблэри бахымындан мунасибэт билдирилмишдир.

Мевзунун в)рэнилмэ дврэчэси. Аббас aFa Назирин japa-дычылыгы Ьэлэ XX эсрин эввэллэриндэ мутэрэгги ja3bl4bl вэ тэнгидчилэрин диггэтини чэлб етмишдир. Апрел (1920) чеври-лишиндэн эввэл Фиридун 6aj Кечэрли, 9мэр Фаиг Не'манзадэ, Чэлил Мэммэдгулузадэ кими ]азычы вэ эдэби^'атшунаслар Аббас aFa Назирин эдэби-ичтимаи фэали^этиндэн бэЬс едэрэк, ону "миллэт вэ Вэтэн учун атэшин тэранэлэр oxyjaH Ьэгиги шаир" ' (Ф.Кечэрли) кими ги^мэтландирмишлар. Маариф хадими Лусиф Гасымов вэ муэллим ФэрЬад Агазадэ исэ онун педагожи фэа-

ли^эти барэдэ соз ачмыш, бэдии ]'арадычылыгынын эЬэми^'этин-

2

дэн данышмышлар .

1 Фиридун 6aj Кечэрли "Милли шаиримиз Аббас ara raju6oB (Назир)."Сэда" гэзети,1909, № 45, 2 декабр.

2

"Азэрба]чан" газети, 1920, »13-14.

Сонракы деврлэрдэ эдэби^атшунаслардан Камран Мэммэ-

дов , Хе]рулла Мэммадов, Мустафа Мустафа^ев, Лолчу Пири^ев

вэ башгалары ез тэдгигатларында Аббас aFa Назирин дэ адыны

чэкэрэк, эсэрлэри вэ ичтимаи-педагожи фзали^эти барэдэ гыса » 1 мэ лумат вермишлэр.

Бутун бунлара 6axMajapar Аббас aFa Назирин h9jaT вэ ja-радычылыгы дэриндэн тэдгиг едилмэмиш, онун гырх илдэн артыг кестэрди]и эдэби фэaлиjjэти1 ичтимаи-мэдэни, педагожи иши этрафлы вэ системли шэкилдэ арашдырылмамышдыр. Инд^э гэдэр Аббас ага Назирин елми тэрчуме]и-Ьалы ]азылмамыш, онун маарифчи-реалист поез^'анын инкишафындакы ролундан, эдэби-тэнгиди корушлэриндэн, "Молла Нэсрэддинчи'лэрлэ элагэсин-дэн, лирикасындан, сатирик ]арадычылыгындан, тэрчумэчилик фэали^этиндэн, милли девлэтчили]'э мунасибэтиндэн ja сэтЬи данышылмыш, ja да Ьеч бэЬс едилмэмишдир. Бир сезлэ, Аббас aFa Tajbi6oByH hejaT вэ japaflbi4bUibiFbi ajpbwa арашдырма мевзусу олмамышдыр. Бу бахымдан диссертас^'анын мевзусу тамамилэ орижинал вэ jeHwmp.

Диссертант адлары чэкилэн мэсэлэлэрдэн хусуси бэЬс ет-мэклэ бэрабэр, Аббас ara Tajbi6oByH (Назирин) ]'арадычылыг jo-луну ардычыллыгла излэмэjэ чалышмыш, маарифчи-реалист эсэрлэринин, сатираларынын тэЬлилинэ хусуси диггэт ]'етирмиш-дир. Чалышмышдыр ки, елми архивлэрдэ вэ мэтбуатда Аббас aFa Назирин h9jaTbiHa, фэал^ртинэ аид олан эсас сэнэд вэ матери-аллары там эЬатэ етсин.

Тэдгигатын елми ¡енилщи. Диссертас^'а Аббас aFa Назирин hejaT вэ зарадымыльга Ьаггында илк монографик тэдгигат-дыр. Бурада илк дэфэ олараг шаирин Ь^'аты, ичтимаи-мэдэни вэ педагожи фзaлиjjэти> бэдии ]арадычылыгы эдэби просесле вэЬ-дэтдэ тэЬлил олунмушдур. Онун бир сэнэткар кими езунэмэхсус ке^ф^^этлэри, ше'р вэ мэнзум Ье^элэринин мввзу вэ Hflejacbi, сэнэткарлыг мэсэлэлэри арашдырылмыш, бэдии хусус^^'этлэри вэ мэЬдуд чэЬэтлэри кестэрилмишдир. Диссертасизада шаирин эдэби-тэнгиди керушлэриндэн сеЬбэт ачылмыш, онун Ьаггында се}лэнилэн фикирлэрэ мунасибэт билдирилмишдир. 9сэр архив

1 К.Мэммэдов. "XIX эср A3ap6aj4aH ше'риндэ сатира" 1975. cah.126: 198-201. Х.Мэммэдов "вкинчи"дэн "Молла Нэсраддин'е гэдар". 1987, cah. 239..

материаллары эсасында ]азылдыгындан орадакы фактлар вэ сэ-нэдлэр дэ ]енидир.

Диссертаси]анын нэзэри вэ тэчруби эЬэмий'ати. Аббас aFa Назирин эдэби ирсинин е]'рэнилмэси, онун ше'рлэринин ичтимаи мэзмун вэ сэнэткарлыг бахымындан тэЬлили эдаби^атшунаслыг ~ елми учун чох вачибдир. Азэрба]чан эдэби^атында ajpbi-ajpbi сэнэткарларыи эдэби фэали^'этинин тэдгиг чэЬэтдэн, дикэр тэд-гигатларла jaHaiubi, бу эсэрин дэ муэ^'эн рола малик олачагы куманында]ыг. Ej'hh заманда диссертаси]ада кемэкешли, зид-ди^этли бир девр олан XIX эсрин сону, XX эсрин эввэлиндэ маарифчи-реалист поези]анын инкишафы илэ баглы мэсэлэлэр ез эксини тапдыгына керэ кэлэчэк тэдгигатларда она мурачиэт eh-тималы вардыр. Бунунла jaHauibi Азэрба]чан эдэбим'аты тарихин-дэ маарифчи-реалист поези]анын арашдырылмасында, ислам ди-нинэ маарифчи-реалистлэрин мунасибэтинин бэдии эдэби^'атда экси мэсэлэлэринин е]рэнилмэси вэ тэдрисиндэ бир кемэкчи вэсаит кими истифадэ олуна билэр. Ьабелэ Азэрба]чан эдэби^'а-тында маарифчи-реалист поези^анын инкишафында MyajjaH ролу олан Аббас ага Назирин ]арадычылыгы Ьаггында ]азылмыш илк диссертаа-ца олдугундан кэлэчэк тэдгигатлар учун дэ сэмэрэли са]ыла билэр.

Эсэрин апробаси]асы. Диссертаси]'а Н.Туси адына АДПУ-нун Азэрба]чан эдэби^аты тарихи кафедрасында Ьазырланмыш-дыр. Арашдырманын нэтичэ вэ ]екунлары мухтэлиф елми кон-франсларда мэ'рузэ едилмиш, мэгалэ вэ тезислэр шэклиндэ чап олунмушдур.

Диссертас1Ц'анын гурулушу. Диссертасща кириш, ики фэ-сил, нэтичэ вэ истифадэ олунмуш эдэби^'атын си]аЬысындан ибарэтдир.

ИШИН ЭСАС МЭЗМУНУ

Киришдэ диссертаси]а мевзусунун актуаллыгы, арашдырманын мэгсэд вэ вэзифэлэри, o6jeKT вэ предмети, нэзэри вэ практик эЬэми^'эти, елми ]ениликлэри, нэзэри-методоложи эсас-лары, мевзунун е]рэнилмэ дэрэчэси муэ^'энлэшдирилир. Кириш-дэн сонра шаирин эдэби ирсинин тэдгиги тарихиндэн бэЬс еди-лир. Бу Ьиссэдэ шаирин ]арадычылыгы Ьаггында муэ^'эн тэдгигат апармыш, елми мулаЬизэлэр се]лэмиш эдзби||'атшунасларын фи-кирлэринэ мунасибэт билдирилир.

Бирити фэсил. «Аббас ara Га{ыбовун (Назирин) hejaTbi».

Бу фэсилдэ шаирин емур ]олу, coj'koky диггэтлэ нэзэрдэн кечи-рилмиш архив материаллары эсасында елми тэрчуме}и-Ьалы ja-зылмыш, шаирин jeTHiijflHjH эдэби муЬитин сэчи^'эви xycycHjjaT-лэриндэн, онун ¡арадычылыгыны шэртлэндирэн амиллэрдэн бэЬс олунмушдур.

Аббас ага Тамбов 1849-чу илдэ окт]абрын 9-да Газах ма-Ьалынын СалаЬлы кэндиндэ шаир Мирзэ Нэби Эфэнди Га]ыбо-вун аилэсиндэ анадан олмушдур. Онун атасы Мирзэ Нэби 9фэн-ди Молла Вэли Видадинин оглан, Молла ПэнаЬ Вагифин гыз нэвэси олан Jahja 6aj Газагинин гызы ила евлэнмишди.

Jahja 6aj Газаги езу исэ Казым aFa Саликин гызы XejpaHca ханымла аилэ гурмуш вэ Фэхрэнсэ адлы декана ввлады олмушдур. Мирзэ Нэби бфанди Jahja 6aj Газагинин гызы Фэхрэнсэ ханымла евлэнмиш, бир оглу вэ бир гызы олмушдур.

Аббас aFa Тамбов маарифчи бир нэслин давамчысыдыр. Зи^алы аилэсиндэ догулмуш Аббас аганын тэ'лим -тэрби]эси ила илк дэфэ атасы мэшгул олмушдур. Сонра Аббасы СалаЬлыдакы руЬани мэктэбинэ квндэрмишдир. Бурада исэ hycejn эфэнди Га]ыбов Аббас araja дэрс вермишдир.

СалаЬлы гэрзэсиндэки руЬани мэктэби Азэрба]чан маариф тарихинэ Мирзэ hycejH эфэнди Га]ыбов, ббдулкэрим ага Тамбов, Абдулла ага вфанди^ев, бЬмэд aFa Мустафа^ев, Эбдулэли 6aj Мухтаров кими чох керкэмли шэхс^ртлэр бэхш етмишди. Аббас ага Назир да илк тэЬсилини бу тэ'лим очагында алмышды. О, "Бэ]ани-Ьал" эсэринда hycejH Эфэнди Tajbi6oBy езунун устады адландырыр.

Аббас ага 1857-чи илдэ кэнд руЬани мэктэбинэ кетмиш, 4 ил бурада охудугдан сонра атасы ону Тифлис руЬани мэктэбинэ квндэрмишдир. Тифлис муЬити онун japaflbi4buibir имканлары-ны кенишлэндирмишдир. О, бурада рус дилини вэ классик эдэ-6njjaTbi мукэммэл ^'рэнмишдир.

1869-чу ил 19 апрелдэ Тифлис руЬани мэктэбинин там курсуну битирмэк барэдэ Аббас aFaja 16 №-ли аттестат верил-мишдир. 1 О, jeTKHH бир з^алы кими ез догма кэндинэ rajbiTMbiui вэ вахтилэ тэЬсил алдыгы мэктэбдэ муэллим кими фэaлиjjэтэ башламыш, муэллими hycejH Эфэнди Tajbi6oByH joлyнy лэjaгэтлэ давам етдирэрэк халг арасында 6ejyK Ьврмэт газанмышдыр.

1 Азэр6а]чан Респуб. МТДА ф. 291, сфИы 1, говлуг 127.

1873-чу илдэ Аббас ага Га]'ыбов ез мулкунун, тэсэрруфа-тынын (атасындан она 6ojyK мулк, вар-девлэт галмышды) идарэ-чили]'ини гоИуму МаЬмуд Лусиф оглу Чырагова тапшырараг, Га-захдан Тифлиса кечур. О, Тифлисдэ hycejH бфэнди Га^бовун васитэсилэ Сунни мэзЬэби идарэсиндэ катиб кемэкчиси Ta'jHH олунур вэ 1874-чу ил 8 ]анвардан бу вэзифадэ чалышыр1.

Аббас ага íajbróoB 1873-чу илдэ СалаЬлы кэнд сакини прапорщик Мирзэ Нэсибэли rajbi6oByn гызы Сэлтэнэт ханымла евлэнир. 1873-1880-чи иллэр арасында Аббас аганын вэзифэлэри бир нечэ дэфэ дэ]ишдирилир. Сенатын сэдринин 1876-чы ил 10 декабр тарихли фэрманы илэ Аббас aFa rejflHjjaT ше'бэсинин башчысы вэзифэсинэ тэ']ин олунур, сонра губерни]а узрэ катиб кими чалышыр. 1880-чы ил 31 окт]абрдан Загафгази]а Сунни мэзЬэби идарэсиндэ катиб кими фэали^'этэ 6aimiajbip .2

Нумунэви гуллугуна керэ Аббас ага Тамбов Ьекумэт тэ-рэфиндэн дэфэлэрлэ тэлтиф олунмуш, орденлэр алмыш, пулла мукафатландырылмышдыр.

Тифлис эдэби муЬити илэ jaxbiHflaH танышлыг, Ьабелэ о доврун мэтбуаты шаирин ду^'акерушундэ муЬум рол ojHajbip. Аббас aFa Га]'ыбовун узун иллэр Гафгаз Сунни РуЬани идарэсиндэ чалышмасына 6axMajapar, бу иш jepn илэ шаирин мэслэки, идеалы бир-биринэ экс олуб. Чунки о халгын мэнафе]ини, мил-лэтин тале^ни, она хидмэти Иэр шедан jyKC9K тутан, елин дэр-динэ jaHaH вэтэндаш шаир иди.

Аббас aFa Тамбова "Кэшкул"ун эдэби материалларынын фа]дасы чох олмушдур. Бу тэ'сир азуну шаирин тэрчумэ japa-дычылыгында кестэрир. "Молла Нэсрэддин " мэчмуэси, мэчмуэ-нин эсас ]арадычысы Чэлил Мэммэдгулузадэнин кениш вэ чох-шахэли ]арадычылыгы, шэхси^'эти Аббас aFa Га]ыбовун japa-дычылыг сферасында эЬэми^'этли рол о]намышдыр.

Диссертас^ада Аббас ага Га]'ыбовун Чэлил Мэммэдгулуза-дэ илэ танышлыгынын тарихчэси верилир. 1903-чу илдэ "Шэрги-Рус" гэзети редакси]'асында XX эсрин эввэллэриндэ танынмыш Азэрба]чан зи]алыларындан бири олан Сэмэд ara Tajbi6oB да ча-лышырды. О, "Шэрги-Рус" гэзети редаксщасында Чэлил Мэммэд-гулузадэ илэ бирликдэ ишлэмишдир. Сэмэд ага Га]'ыбовун Аббас aFa Назирлэ гоЬумлуг элагэлэри вар иди. Аббас ага Назир Сэмэд

1 Азэрба]чан Респуб. МТДА ф. 291, си)аЬы 1, говлуг 127.

2 Jena орада, ф.291, cHjahbi 2, говлуг 129.

ara rajbióoByH jaHbiHa кэлэрди. Онун Мирзэ Чэлиллэ танышлыгы да бурадан башламышды. Мирзэ Чэлил Аббас aFa Назирин japa-дычылыгы илэ танышлыгдан сонра ондакы me'pHjjaT вэ hHccnjja-ты jyKcaK ги]мэтлэндирир.

Диссертант бу фэсилдэ шаирин "Молла Нэсрэддин-чи"лэрлэ Hfleja элагэсинин мэрам вэ мэгсэд ]ахынлыгынын кек-лэрини арашдырыр, ejHH заманда гаршылыглы Ьермэт вэ рэгбэ-тинин сэбэблэрини конкрет фактлар эсасында ачыгла]ыр. Белэ-ликлэ, Аббас ага Назир "6кинчи"лэрин маарифчи-естетик фи-кирлэрини, "Кэшкул"ун сэЬифэлэриндэки тэрчумэ эдэби^'аты нумунэлэриндэн тэрчумэчилик ке]фи]]этлэрини, "Молла Нэсрэд-динчи"лэрдэн реалист-сатирик эдэби^'атын эсас хэтлэрини japa-дычылыгла мэнимсэмишдир. Бу мэтбуат органлары шаир учун истигамэтверичи гуввэ олмушдур.

Аббас ага Га]ыбов 1910-чу илдэ СалаЬльц'а rajbiTMbim, ора-да мэктэбдарлыгла мэшгул олмушдур.

О, 1918-чи илдэ Газахын езунэ кечмуш, 1919-чу ил декаб-рын 30-да эбэди^'этэ говушмушдур. Лусиф Гасымов шаирин елуму илэ баглы ]'азырды: Аббас ага Назирин вэфаты Ьеч кэси мэрагэ вэ тэлашэ кэтирмэди, о гэдэр эЬали онун вэфатына кэм-rejfl вэ кэме'тина галды" 1

Икинчи фэсил. «Аббас ага Га]'ыбовун (Назирин) поези}асы». Бурада шаирин лирикасы, маарифчи-реалист ше'рлэри, поема вэ мэнзум Ьека]элэри, сатирасы, Ьэмчинин тэрчумэлэринин сэнэт-карлыг хусуси^'этлэри арашдырылыр.

Аббас ага Назир классик Азэрба]чан вэ Шэрг noe3Hjacbi-нын эн'энэлэрини jeHH бир шэраитдэ езунэхас, фэрди услубда давам етдирмиш вэ лирик ше'рлэриндэ инсаны ганадландыран саф, нэчиб мэЬэббэт мевзусуна даЬа чох jep вермишдир. Бу ше'рлэрдэ тэрэннум олунан мэЬэббэт вз гидасыны реал Ьэ]атдан алмышдыр. Классик эдэби^атымызын башлыча мевзусу олан ешг шаирин лирикасында 6ejyK бир еЬтирасла тэрэннум едилмишдир. Онун лирик ше'рлэрини мевзусуна керэ ики Ьиссэ]э белмэк олар: 1) МэЬэббэтэ вэ кезэлин тэсвиринэ Ьэср едилмиш ше'рлэр. 2) Ичтимаи мевзуда ]азылмыш ше'рлэр. Амма Ьэм мэЬэббэт, Ьэм дэ ичтимаи мотивлэр шаирин лирикасында эксэр Ьалда вэЬдэт Ьалында верилир.

1 "Азврба]чан" гэзети, 1920-чи ил. 11 jaHBap.

Аббас ara Назирин мэЬэббэт мевзусунда ]аздыгы ше'рлэр севки }олунда ашигин чэкд^и изтирабларын, мэ'шугэнин ез севкисинэ свдагэтинин бздии тэсвиридир. Шаир ешг, мэЬэббэт вэ кезэлл^'ин Ьэр uiejg галиб кэлэ билон бир гуввэ олдугуну кестэрерэк, бу нэтичэ]э кэлир ки, Ьэтта заЬидлэр кезэлин зулфуну керэндэ диндэн, имандан уз дендэриб мэсчиди тэрк едир:

Керуб зуннар зулфун верди бадо иманын,

Дэхи билмеррэ кетмоз месчиде, тэрки-намаз^етди.

Бэдии тэсвирдэ реал Ьэгигэтэ эсасланан шаир ]арадычы-лыгында кезэлин Ьэм дахили, Ьэм заЬири тэсвиринэ хусуси jep а]ырмышдыр. Мэшугун гэдди сэрвэ, лэби дирилик чешмэсинэ, мэлаЬэтли бахышы MejpaHbiH мэ'сум дурушуна бэнзэдилир. Ашигин japbi кезэл олдугу гэдэр дэ агыллыдыр, камаллыдыр. Шаирин лирикасында ичтимаи керушлэринин ифадэси мэ'шугэнин ашигэ вердщи зулмун фонунда гэлэмэ алыныр. "Нэдир", "Истэрэм", "Денурму", "Вар" рэдифли гэзэллэриндэ ез сэлэфлэри так халгын тэрэгги вэ инкишафына энкэл олан чэЬэтлэри, муртэче pyhaHH-лэрин пис эмэллэрини, чиркин сифэтлэрини ифша едир, халг кутлэлэрини ajbir олмага чагырыр. Дин, иман ады илэ мин чур Ьоггабазлыг едэн ваизлэрин ри]акарлыгыны, Ьщлэ вэ мэкрлэрини ачыб костэрир.

Назирин лирикасында муЬум jep тутан дэвр вэ зэманэдэн шикajэт мотивлэринин ичтимаи сабэблэри вардыр; бунлар h9ja-тын керчэкли^индэн ирэли кэлэн е'тиразлардыр.

Маарифчи керушлэри Аббас aFa Назирин лирикасында Myajj9H дэрэчэдэ эксини тапмышдыр. Шаир кестэрир ки, инсан эсил-нэсли илэ jox, ез Ьунэри вэ камалы илэ е}унмэлидир.

бслу-нэсэбла етмэз еЬли-Ьунэр мубапат, Фэзлу-кэмал инсан затиндв олур, заЬир.

Елм ejpaHM9jn, сэ^'лэ чалышмагы инсан езунэ амал етмэи-дир, чунки миллэт елм илэ тэрэгги едиб пэрвэриш тапа билэр. Шаир инсан учун вэтэнпэрвэрл^'и, торпага баглылыгы, елинэ, обасына ашиг кими сидглэ хидмэт eTM9jn hap бир вэтэн оглу учун эзиз вэ мугэддэс cajbip.

Ьубби-вэтэнле гелбин пе|вестэ ет муеЦэд,

Терки ветан гылыб даЬа олма кезум, муЬачир.

Шаирин е'тираз, шика}эт долу ше'рлэрини вз Ьэсби-Ьалы ними jox, халгын тэрчуме]и-Ьалынын бэдии ифадэси кими баша душман лазымдыр.

Аббас aFa Назир мевЬумат вэ фанатизми jajaH, дини ajHH-лэрдэн вз мэгсэдлэри учун истифадэ еден pnjaKap дин нума]эн-дэлэрини ачыг тэнгид едир. Оручлуг ajbi мунасибэтилэ ]аздыгы ше'дэ тэзэ ajbi мэЬэббэт, ешг, тэмизлик рэмзи, инсанларын дахи-ли, мэ'нэви паклыг ajbi кими сэчи^элэндирир.

Аббас ага Назирин "ПадшаЬи-руси Никола] сани^а хитаб" ше'риндэ елум, ган кэтирэн муЬарибэлэрэ гаршы кучлу бир гэзэб, дэрин нифрэт Ьисси ду)'улур.

Лирикасында башга жанрларла бэрабэр гэсидэ шэкли дэ муЬум jep тутур. Гэисдэ шэклинин имканлары барэдэ профессор М.Рэфили ja3bip:"...Гэсидэ шэклиндэн мутэрэгги мевзу вэ мэг-сэдлэр учун истифадэ едэн шаирлэр дэ чох олмушдур. BejyK сэнэткарлар чох заман гэсидэ ]азаркэн ез елми-фэлсэфи фикир-лэрини, каинат вэ тэбиэт Ьаггында муЬакимэлэрини дэ ифадэ eTM3j9 чалышмышдыр..." '. Де]илэн фикирлэри Аббас aFa Назирин "Кердум" гэсидэсинэ дэ шамил етмэк олар. Сатирик руЬда кеклэнмиш бу гэсидэ Вагифин "Кермэдим" рэдифли мухэммэси-нин башга шэкилдэ ифадэси олуб, нэтичэ е'тибары илэ бир-бирини тамамла]ыр.

Аббас ага Назир лирик ше'рин рубай жанрында да кезэл сэнэт эсэрлэри ]аратмышдыр. Она керэ диссертасщада муэллиф рубаилэрин иде]а-мэзмунундан кениш бэЬс едир, шаирин лирикасында бу жанрын MGBrejHHH вэ бэдии кэсэрини ачыгла]ыр. Tejfl едилир ки, Аббас ага Назирин рубаилэриндэ Хэ^амын тэ'сири кучлудур. Дун]а, hajaT Ьаггындакы фикирлэри, тарби]э, кэнчлэрэ нэсиЬэт, ичтимаи Ьадисэлэрэ мунасибэт, эхлаги мэсэлэлэр бу рубаилэрдэ ез бэдии, орижинал Ьэллини тапыр.

Мэрс^элэр Назирин поези]асында бир силсилэ тэшкил едир.Бу мэрси]элэрин эксэри^'эти шэхси кэдэрлэ баглыдыр. Муэллиф диссертаси]ада бу барэдэ кениш изаЬат верир.

Умуми^'этлэ, Аббас ага Назирин лирикасы а]дын вэ садэ дилдэ гэлэмэ алынмыш, бу кун дэ халгын бэдии-естетик зевгунун тэрби]эсиндэ муЬум рол ojHajbip.

1 М.Рэфили. Эдэби^ат нэзэри^эси.,Бакы, 1958, сэЬ.170.

Аббас aFa Назирин поезщ'асында апарычы мотив кими маарифчи-реалист ше'рин инкишафында шаирин о]надыгы рол эсас кетурулур.

Диссертаси]ада кестэрилир ки, XIX эсрин сон рубундэ ше'рин инкишафы драматуркщ'анын инкишафындан кери галыр, чэми^'этин сосиал инкишафы илэ элагэдар гаршьца чыхан мэсэ-лэлэрин бэдии Ьэллини поетик дилдэ еЬтива етмэкдэ чэтинлик чэкирди. Лакин "вкинчи" гэзети башда олмагла мутэрэгги фи-кирли ]'арадычы сэнэткарларын тэ'сири алтында поезда беЬран-дан гуртарыр вэ маарифчи ше'р чэбЬэси гуввэтлэнирди. Бу дев-рдэ маарифчилик бэдии эдэби^атда ин'икасыны тапыр, даИа догрусу, реализм маарифчили]ин бэдии эДэби^атда ифадэси олур. Сонра муэллиф Азэрба]чанда маарифчили]'ин ]'аранмасы Ьаггын-да фикирлэри, мулаЬизэлэри шэрЬ едир вэ маарифчил^'и XIX эсрин 50-чи иллэриндэн эсас мэфкурэ cajaH тэдгигатчыларын фикирлэринэ устунлук верир. Чунки маарифчил^'ин метана кэлмэси учун бу иллэрдэ лазым олан ичтимаи-игтисади шэраит, иде]а-мэдэни зэмин ]'аранмышды вэ маарифчилик XIX эсрин со-ну, XX эсрин эввэлиндэ Азэрба]чанда реалист эдэби^'ат угрунда мубаризэлэрин кенишлэнмэсинэ, тэнгиди фикрин инкишафына сэмэрэли тэ'сир кестэрирди.

Маарифчи реалистлэрин эдэби-тэнгиди мулаЬизэлэриндэ rojy6 Ьэлл етдиклэри мэсэлэлэр чох вэ рэнкарэнк иди. Бурада реализм, сэнэ'шн муасирли]и, эдэби^'атын ичтимаи вэзифэси, эхлаги, тэрбщэви эИзми^эти, мутэрэгги иде]аларын тэблигиндэ ролу, зазычынын бир вэтэндаш кими чэмийэтдэ мввге]и, ана дили вэ с. мэсэлэлэр эЬатэ олунурду. Аббас ага Назир дэ маа-рифчи-реалистлэрин бу естетик принсиплэрини вз маарифчи-реалист поези]асында эсас тутмушдур. Онун "Ики гардаш", "Мэктэб", "НэсиИэт", "OjaH, миллэт", "Тэране^-Вэтэн", "Миллэтэ хитаб", "Гыш", "Гыш вахты варлы вэ фугэранын кузэ-раны" эсэрлэри маарифчи-реалист метод принсиплэри эсасында ¿азылмышдыр.

"Ики гардаш" поемасы шаирин маарифчилик керушлэрини сэчи^'элэндирмэк учун C94HJJ9BH бир эсэрдир. 1912-чи илдэ Тиф-лисдэ нэшр олунан бу эсэрдэ ики гардашын Окрэм вэ бдЬэмин hajaT рлу маарифчилик бахымындан ишыгландырылыр. бкрэм камал вэ эглин, ЭдЬэм исэ зулмэт вэ гаранлыгын тимсалыдыр. ЭдЬэм душду]у кирдабларын, чэкд^и бэлаларын сэбэбини елм-сизликдэ, чэЬлдэ керуб, надан вэ чаЬил hgjataaH нурлу бир алэ-мэ гэдэм rojyp.

бкрэм сурэти шаирин езунун чан атдыгы, арзуладыгы, елм вэ мэдэни^'этин пэрвэриш тапдыгы, эдалэтли чэми^'эт кермэк hct3Jh илэ де]унэн гэлбинин экс-сэдасыдыр. Буну реал bajaba керэ билмэ]эн шаир эсэринин сужетинн шифаЬи халг эдэби^а-тындан кетурмуш, ез душунчэлэрини Экрэмин симасында уму-милэшдирмишдир. Агыл-камал саЬиблэри олан тэк-тэк Ьекмдар-лары haKHMHjjaT башына кэтирмэклэ, азад, хошбэхт чэми^'эт гурмаг арзусу вэ мумкунлу]у умумиуэтлэ, маарифчили]ин мэЬдуд чэЬэти олса да, ирэли]э flOFpy мутэрэгги бир аддым иди. "Ики гардаш" поемасынын мевзусуну шаир ез тэхэ^'улундэн кечирэрэк идеалына мувафиг шэкилдэ гэлэмэ алмыш, маарифчилик керуш-лэринин шэрЬи учун мунасиб билмишдир. Шаир маарифчилик мевге]индэн чыхыш едэн "Мэктэб", "НэсиЬэт" вэ с. ше'рлэриндэ елми инсаны гэфлэтдэн о]адан "тукэнмэз эсрар" адландырыр:

CajMar не Ьачэт acajumn-xejpHH,

Кун так ajaHÄbip асари-мэктаб.

XIX эсрин сону вэ XX эсрин эввэллэриндэ дун]эви мэктэб вэ елмлэрэ гаршы рэгбэт ojaTMar, тэблиг етмэк о деврун эксэр гэлэм саЬиблэринин ]арадычылыгында апарычы хатт олмушдур. Маарифчи-реалист сэнэткарлар ез эдэби ирсиндэ вэтэн, халг илэ баглы мэсэлэлэри ен плана чэкир, вэтэн мэНэббэтиндэн, вэтэ-нин тэрэггисинэ сэбэб ола билэчэк амиллэрдэн ja3Marbi вачиб cajbipflbmap.

Аббас aFa Назирин "Вэтэн тэранэси", "Вэтэн" вэ башга ше'рлэриндэ вэтэнин тарихи кечмиши, мустэмлэкэ шэраитиндэ-ки дезулмэз вэзи^'эти, онун ишыглы сабаЬына инам, ватэн евла-дынын эталэт вэ чэЬалэти шаири душундурэн проблемлэр иди. Вэтэнпэрвэр гэлэм эИли олан Аббас aFa Назир догма Вэтэни одлу бир мэЬэббэтлэ севэн эмэлпэрвэр бир шаир кими кезумуз енундэ чанланыр. Онун ]арадычылыгында халг мевзусу Вэтэн вэ азадлыг мотивлэри илэ паралел тэсвир едилир. "OjaH миллэт", "Миллэтэ хитаб" вэ с. эсэрлэриндэ миллэти ojaHbiuia, мэдэни тэрэгги угрунда чарпышмага, инкишаф етмиш башга миллэтлэр-лэ ajaniauiMaFa чагырыр. Бир заманлар Вэтэнин ничатыны маа-рифлэнмэкдэ, хе]рий'эчиликдэ, чарын "сэдэгэси" олан манифест вэ думаларда керэн, бэ'зэн Ьэтта "залым"ын агылланачагыны куман едэн шаир артыг ез кечмиш иллузи]аларындан эл чэкир. Халгы зулмэ 6ojyH 9jM9M9ja, ачиз, мэзлум вэзи^'этдэ галмамага, азадлыга чыхмаг учун чарпышмага c9M9j'9H ше'рлэр ja3bip.

Аббас aFa Назирин поез^'асында Азэрба]чан кэндлисинин мэшэггэтли hajaTHHbin, мулкэдар-кэндли мунасибэтлэринин реал тэсвири муЬум jep тутур. "Гыш", 'Тыш куну варлы вэ фугэранын кузэраны" вэ б. ше'рлэрдэ Аззрба}чан кэндинин реал мэнзэрэси чанландырылыр. Бу ше'рлэрдэн керунур ки, чэми^'этдэки эда-лэтсизлик, мэзлумларын aFbip Ьэ]ат тэрзи шаири нараЬат ет-мишдир. Узун муддэт кэнддэ jamajaH, кэнд Ьэ]атыны дэриндэн ejpaHOH шаир ]арадычылыгында зэрури проблемлэрэ тохунараг, ичтимаи^этин вэ Ьаким даирэлэрин диггэтини муЬум сосиал-игтисади вэ мэдэни ]аралара чэлб едир, бунларын дэрдинэ элач етмэ]ин рлларыны арашдырыр. Кэнддэки Ьагсызлыглар, кэндли-лэрин истисмары, мэЬкэмэ сурундурмэчил^'и, Ьаким гуввэлэрин е'тинасызлыгы, биканэли]'и эсас тэнгид Ьэдэфи кими верилир.

Аббас aFa Назирин "Молла Нэсрэддинчи"лэрлэ бгтлы-лыгыны, онун "Молла Нэсрэддин" журналынын мэрамнамэси илэ ЬэмаЬэнк сэслэнэн ше'рлэр ]азмасында, мовзу охшарлыгы, Hfleja вэ фикир ]ахынлыгында ахтармаг лазымдыр. Шаирин "Лаз ачы-лубдур, ej кенул..." ше'ри кечмиш Азэрба]чан кэндинин фачиэ-сини, онун ачыначаглы Ьалыны бачарыгла умумилэшдирэн сэ-нэткар гэлэминин мэЬсулудур. Буну кеЬнэ кэндин "бэдии сэлна-мэси" Ьесаб етмэк олар. Бу гэбилдэн олан ше'рлэри Чэлил Мэммэдгулузадэнин "Данабаш кэндинин эЬвалатлары", М.Э.Сабирин кэнд мевзусунда }аздыгы сатиралары илэ сэслэшэн кезэл сэнэт нумунэсидир. Аббас aFa Га]'ыбовун сатираларында М.Э.Сабирин тэ'сири ду|'улур. Буну шаирин 1905-чи ил ингила-бына Ьэср етд^'и "1905-чи ил сэнэ ингилаб чэрэ]'анына дайр", "Ej эрэб", "Миллэтэ бах", "Не]лэрэм!... "Молла вэ ше]тан" вэ с. эсэрлэри субут едир.

Маарифчилик иде]аларынын тэблигиндэ, Ьабелэ тэрчумэ-чилик саЬэсиндэ Аббас ага Назирин эдэби-бэдии зевгу "Молла Нэсрэддинчи"лэрлэ уст-устэ душур. "Миллэтэ бах, миллэтэ..." сатирасында халгын вар-девлэтини чалыб-чапан огрулар, гулдур-лар, намусу пула сатан наданлар ифша едилир. Миллэти гэфлэт jyxycyHflaH ojaHMaFa, ajbir душуимз^э, фэал My6apH3aj9 гошулмага 4aFbipbip. Ьабелэ "Не]лэрэм", "Молла Нэсрэддин мэчмуэсинэ" ше'рлэриндэ истеЬза, upoHHja эсас jep тутур. Лакин бу истеЬза вэ upoHHja халгын дучар олдугу агыр, илк бахышдан сагалмаз корунэн ]араларынын дэрдинэ чарэ ахтармагын, ону ишыглы, инсани ке]фи^этлэрин саЬиби олмата сэслэмэ]ин сэдалары иди.

"Молла Нэсрэддинчи"лэрин сэсинэ сэс верэн шаир елдуручу сатира илэ чэми^'этин ичтимаи е]бэчэрликлэрини тэн-

гид едир, Азэрба]чан гадынларынын агыр. ишкэнчэ илэ долу hajaTbiHflaH данышыр. Шэриэтин, динин адындан аз]ашлы гызла-рын эра верилмэсинэ harr газандыран дин фырылдагчыларынын ич узуну ачыр, онларын чиркин эмэллэрини тэнгид Ьэдэфинэ чевирир. РуЬани идарэлэриндэки рушвэтхорлуг, ри]акарлыг вэ с. чиркинликлэр типин ез дилиндэн се]лэнилир.

XIX аср Азэрба]чан эдэби^атында. Ьэчвлэр да кениш jajbw-мышды. Адэтэн Ьачвлар ифада тэрзи вэ мэзмуну бахымындан ики чур олурду. Биринчи труп Ьэчвлэр эдэб даирэсиндэ ja3bm-мышдыр ки, бурада сатирик унсурлэр там устунлук тэшкил едир. Икинчи гисм Ьэчвлардэ эхлаг нормалары кезлэнилмир. Аббас aFa Назир ез эдэби керушлэриндэ "Ьэщ'ан Иэчвкулугу" инкар едир, буну езунэ пешэ сечэни шаир адландырмагы мэслэ-Ьэт кэрмурду. Шаир "9лЬэгг мэрр" ("Догрудан кечмэ") адланан Ьэчвиндэ ичтимаи эИэми^эт дашьц'ан мэсэлани эдэб нормалары чэрчивасиндэ шэрЬ едир. Ьэчвдэ шаир Ирандан ахышыб кэлэн мэрси]эханаларын мэЬэррэм а]ындан ез чиркин мэгсэдлэри учун истифадэ етмэлэрини, дини ajHHH шэхси газанча, кэлир мэнбэ-З'инэ чевирмэлэрини тэнгид атэшинэ тутур. Онлары горхунч туфе]лилэр адландырыр.

Аббас ага Назирин тангиди моизэ, нэсиЬэт, мучэррэд чагырыш руЬунда jox, сон дэрэчэ конкрет, муасир вэ ajflbiH бир характердэ олмушдур. Онун тангиди халгын арзу вэ истэклэрини ифадэ едэн муасир, ajflbiH тэнгид иди.

Шаир бе]нэлхалг империализмин мустэмлэкэчи си]асэти-ни ифша едэн "Ej эрэб" сатирасынын муаллифидир. О, инаныр ки, халг ajaFa галхыб мустэмлэкэ бо]ундуругундан чыхачаг. Буна миллэтин ез дэ]анэти, шэрафэти, гудрэти чатачаг. Сатирада шаир эрэблэрин кечмиш шеИрэтини садала]ыр, хош кунлэри hac-рэтлэ }ад едир. Эрэб халгынын эввэлки хошбэхт девруну, бу-кунку ачыначаглы вэзи^'этинэ гаршы rojyp, Ьал-Ьазыркы hajaT тэрзинэ тээссуфлэнир.

XIX * эср ше'ринин инкишафында дини дущ'акерушу вэ психолоюфны экс едэн фикир ахынын олмасы да тээччублу де^илди.

МэЬэммэд Пе]гэмбэрин мевлуду мунасибэтила ]аздыгы эсэрдэ шаир jauiaflbiFbi деврун е]иблэрини, дин нума]эндэларинин рщ'акарлыгыны, Ьэмчинин ислам елкэлэринин эчнэбилэр элиндэ эсарэтэ, квлэли]э мэЬкум олмасыны урэк агрысы илэ ачыгла]ыр, бунларын дэрдинэ элач етмэ]ин рлларыны бирликда, елми тэрэг-гидэ керур. Шаир умид едир ки, исламын jajbuiflbiFbi елкалэр

мустэмлэкэ бо]ундуругундан чыхачаг, гудрэтли елка ja чеври-лэчэк. Иран, Пакистан, Эфганыстан вэ с. кими ири мусэлман елкалэрини мустэмлэкэ асаратинэ сон rojy6, мустагил бир дев-лат кими мевчуди^эти вэ фзали^эти шаирин узагкерэнли]ини нума^ш етдирир. Пе]гэмбэрэ хитабэн ja3bLnaH бу асэрин иде]асы актуалдыр, бэдии дэ]эри бе]укдур.

Аббас aFa Назирин ]арадычылыгында "Молла вэ ше]тан" эсэри истэр Ьэчминэ, истэрсэ дэ мевзусуна керэ фэрглэнир. Эсэр биринчи дэфэ 1911-чи илдэ Тифлисда, икинчи дэфэ исэ 1983-чу илдэ М.Мустафа]евин тэртибиндэ Бакыда чап едилмиш-дир. Онун ]азылма тарихи барэдэ фикирлэр мухтэлифдир; бэ'зи эдэбнуатшунасларын фикринэ керэ "Молла вэ ше]тан" кечэн эсрин 90-чы иллэриндэ, бэ'зилэринин фикринчэ XX эсрин эв-вэллэриндэ ]азылмышдыр.'

Эсэрин кечэн эсрин 90-чы иллэрдэ ¿азылмасыны куман едэнлэр мэнзум Иеод'эдэ шаирин Ьэллини вермэк истэдщ'и мэ-сэлэлэрин маарифчи-реалистлэрин естетик принсиплэри илэ уст-устэ душмэсини вэ бу принсиплэрин Ьэмин иллэрдэки бэдии эдэби^ат учун даЬа чох спесифик олмасына эсасланырлар. XX эсрин эввэлиндэ ]азылмасыны се]лэ]энлэр исэ бу факта истинад едирлэр ки, Аббас ага Назирин ]арадычылыгында сатира 1905-чи илдэн сонра гуввэтлэнир, бу деврдэн е'тибарэн онун эдэби муитлэ гаршылыглы тэмасы даЬа да артмага óauuiajbip. Бизчэ, "Молла вэ шептан" эсэринин XX эсрин эввэлиндэ ]'азылмасы еЬтималы догрудур.

Эсэрин жанры мэсэлэсиндэ дэ тэдгигатчылар арасында фикир а]рылыглары вар. Кими поема, кими мэнзум Ьека]э ад-ландырыр. К,Мэммэдовун, М,Мустафа]евин тэдгигатларында мэнзум heKaja кими сэчи^'элэндирилир. Эсэрин жанры, гурулу-шу, Ьэчми, сужет вэ композиси]асы, Ьадисэлэрин инкишафы, мэзмуну вэ с. чэЬэтлэр кестэрир ки, бу, поема жанрындан узаг-дыр. Онун мэнзум heKaj9 адландырылмасы дузкундур. Мэнзумэдэ бир чох мэсэлэлэрэ тохунулур, тэкчэ руЬанилэрин икиузлулу|'у, рщ'акарлыгы ифша олунмур. Лени тэдрис усулу тэблиf едилир, гадын Ьугугсузлугу пислэнилир.

"Бэ]ани-Ьал" поемасында шаир ез тэрчуме]и-Ьалы фонунда деврун ичтимаи-сщ'аси Ьадисэлэриндэн данышыр. Эсэрин мугэд-димэсиндэ шаир эдэби-тэнгиди фикирлэрини поетик инчэликлэ

1 К. Мэммэдов. "XIX вер Азэрба]чан ше'ринда сатира", 1975, cah. 198-201; J.riHpujeB. XIX эср Азэрба)'чан эдэби^'атында поема жанры, 1988, cah.87.

шэрЬ едир. Сезун гудрэти, эдэби жанрлар, сэнэт вэ сэнэткар шахси^эти, мэзмун вэ форма вэЬдэти, ана дили, эдеби^атын вэзифэси - бир с.зла, маарифчи-реалистлэрин эдэби-естетик принсиплэрини Ьэмин деврун адэби контекстиндэн дэ]эрлэнди-рир.

Поемада эсас гэЬрэман шаир взудур. О, сезэ, сэнэтэ jyKcaK пумэт верэн, вэтэн, миллэт rejpaTH чэкэн, халгыны азад, хош-бахт, мэдэни кермэк HCTajaH вэ буна ca'j едэн бир маарифпэрвэр кими диггэти чэлб едир. Бу эсэри шаирин ]арадычылыг манифес-ти адландырмаг олар.

Тэрчумэчилик Аббас ага Га]ыбовун ]арадычылыгында хусу-си rejfl едилмалидир. Мэ'лумдур ки, тэрчумэ кэркин ]арадычылыг просесидир Бу ]арадычылыг контекстиндэ hap бир сэнэткарын ез дэсти-хэтти олур.

Аббас aFa Назир Ьэчмчэ аз, мундэричэ е'тибары илэ ке-ниш мевзулара, актуал проблемлэрэ тохунан эсэрлэри тэрчумэ етмишдир. Бу тэрчумэлэрин бир гисми шаирин бмэр Хэ^амын рубаилэриндэн етдщ'и тэрчумэлэрдир ки, бурада инсан, чэми^эт, тэбиэт, идрак Ьаггында шаирин душунчэлэри ез мэ'на ]укундэ oxynyja чатдырылыр.

Садэлик вэ тэвазе'карлыг тэблиг едэн, ловгалыг,. тэ-кэббурлулук кими зэрэрли адэтлэри пислэ]'эн "Ча]'лаг вэ кэркэс" (Сэ'динин ше'ри) ше'ринин эсас иде]асы шаирин тэрчумэсиндэ чох усталыгла верилир. Фирдовсинин "ШаЬнамэ"синдэн "Рустам вэ СеЬраб" дастанынын, Л.Н.Толстодан "Инсана чохму торпаг лазымдыр?" Ьека^эсинин нэзмлэ тэрчумэси Аббас ага Назирин езуну душундурэн проблемлэрин Ьэллини нечэ тапмаг, халга бу душунчэлэри чатдырмаг учун онун тэ'сирли рллар арадыгыны кестэрир.

Шаирин тэрчумэлэри о гэдэр поетик, ахычы бир дилдэ гэ-лэмэ алыныб ки, ушаг да, 6ejyK да бу тэрчумэлэрлэ бирбаша таныш олмага, ejpaHMaj9 имкан тапыр. Тэсадуфи дejил ки, "Рустэм вэ СеЬраб", "Инсана чохму торпаг лазымдыр?" эсэрлэ-ринин тэрчумэ принсиплэри мэтбуатда тэнгидчилэрин гэлэмин-дэ тэгдир олунмуш, башга тэрчумэчилэрэ нумунэ са]ылмышдыр.

Нэтичэдэ диссертаси]анын эсас муддэалары ]екунлашды-рылмышдыр.

ДИССЕРТАСШАНЫН ЭСАС ЕЛМИ Н6ТИЧ6ЛЭРИ АШАРЫДАКЫ МЭГАЛ6ЛЭРДЭ ЭКС ОЛУНМУШДУР

1. 9мэл лазым "Эдэби^ат" гэзети 2 апрел 1993-чу ил.

2. Аббас ara Назирин ]арадычылыгында вэтэнпэрвэрлик мотивлэри. "Кэнчлэрин вэтэнпэрвэрлик тэрби]эсинин актуал проблемлэри"нэ Ьэср олунмуш республика елми-практик кон-франсын тезислэри. 25-28 апрел 1994-чу ил. Бакы, 1994.

3. Аббас ага Назирин эдэби-тэнгиди кврушлэри. Азэрба]чан Републикасы педагожи али мэктэб аспирантла-

рынын елми конфрансынын тезислэри 17-18 njyH 1994-чу ил. Бакы, 1994-чу ил.

4. Аббас aFa Назир. Педагожи Университетин хэбэрлэри. Ьуманитар елмлэр cepHjacbi № 2. Бакы, 1994.

5. Аббас aFa Назир ана дили Ьаггында. Дил мэсэлэлэринэ дайр тематик топлу, № 1. Н.Туси адына Азэрб. ДПУ. Бакы-1995.

6. Аббас aFa Назирин эдэби корушлэри, "Зэка" журналы, № 1-2, 1995-чи ил.

7. Аббас aFa Га]ыбовун (Назир) ]арадычылыг ]'олу. Дил мэсэлэлэринэ дайр тематик топлу. № 2. Н.Туси адына Азэрб. ДПУ. Бакы - 1997.

Н.И.ШАФИЕВ ТВОРЧЕСКИЙ ПУТЬ АББАС АГА ГАИБОВА (НАЗИРА)

РЕЗЮМЕ

Известно, что описание общей картины литературного процесса того или иного исторического этапа возможно путем обращения к наследию мастеров слова, создававших свои произведения неопсредственно в данную эпоху. Так, благодаря изучению их творческого пути создается представление о состоянии литературного процесса на определенном этапе. Сорокалетний творческий путь Аббас ara Назира (1849-1919) также исследуется на фоне конкретной исторической общественно-литературной среды. Изучение художественного наследия Аббас ara Назира имеет целью определение творческой позиции поэта в современном ему поэтической процессе, исследование его места в истории национальной литературы.

Созданные Аббас ara Назиром лирические, сатирические произведения, просветительско-реалистические стихи являются оригинальным этапом в истории азербайджанской литературы. Достаточно своеобразны и интересны сочиненные поэтом газели, оды, четверостишия, по форме и идейному содержанию во многом концентрирующие в себе особенности как народного, так и классического стиха. Подобно прогрессивным современникам, своей поэзией он боролся за пробуждение народа, его просвещение, освобождение от рабства, счастливую и свободную жизнь, выступал против социальной несправедливости, фанатизма. Не случайно, пропаганда просветительских идей занимает ведущую позицию в его творчестве. Стихи поэта о школе, просвещении, отвечающие требованиями времени, сыграли немалую роль в пробуждении народа.

Для острой критики общественного неравенства, невежества, мракобесия Аббас ara Назир в своем творчестве широко использовал сатиру. Изучение этого вопроса выявляет связи поэта с "молла на-среддин"цами, созвучие их идейно-художественных позиций.

Отражение в творчестве поэта мотивов критики империалистической политики пропаганды национальной государственности, патриотизма и национального прогресса свидетельствует о совро-менности литературного наследия Аббас ara Назира.

В творчестве Аббас ara Назира выражены просветительские, литературно-эстетические позиции создателей "Экинчи", их переводческие традиции, страженные на страницах "Кешкюля", идеи сатирической школы "молла насреддин"цев.

В его творчестве тема народа и мотивы Родины свободы раскрываются параллельно. В своих произведениях "Ойан, миллят" (Вставай, народ), Миллятя хитаб" ("Обращение к народу") и других он призывает народ к пробуждению, к борьбе за национальный прогресс наравне с другими народами.

Критика Аббас ara Назира была далека от назидания, нравоучения и абстрактного призыва, отличалась достаточной конкретностью, современностью и ясностью.

Особо отмечена переводческая деятельность Аббас ara Гаи-

бова.

В переводах Аббас ara Назир обращался к тем произведения., темы которых являлись художественным отражением проблем, волнующих самого поэта, раскрывающихся в его творчестве.

Таким образом, личность и творчество Аббас ara Гаибова представляют достаточной интерес в области изучения азербайджанской поэзии конца XIX - начала XX вв. Исследование данной проблемы может сыграть определенную роль в изучении формирования просветительско-реалистической поэзии конца XIX - начала XX веков, в выявлении ее социально-исторических корней.

SHAFIYEV N.I.

CREATIVE ACTIVITY OF ABBAS AGHA GAYIBOV (NAZIR)

SUMMARY

It is known that it is possible to reveal the scene of literary process of any historic stage by abbressing to the inheritance of creative people of those period. It helps to realize about general situation of literary process of definite period by learning the creative ways of those people. The very 40 year creative activity of Abbas agha Naziv is invesitigated on the concrete literary social and historic focus, studing his literary inheritance defines the place of Abbas Agha Naziv in the history of our literatyre, his literary view in specifing the specific characteristics of poetry in our national literature which possesses rich traditions.

Abbas Agha Nazir s lirical, satirical educational realistic poetry is the original stage in the history of Azerbaijan literature.

The poet wrote many gazells, odes, rubais which comprise the folklore and classied poetry pecularities both in form and content and from this point of view they are specific and interesting. He was real fighter as his contemporaries against fanatism, exploitation oppression and all kind of unjustice and gought for his people s enlightenment freedom happiness and awakening. He fought with his pen to achieve the reguirements the fime demanded.

It is interesting that the propoganda of enligtenment is the main line in his activity. The poems and poetiy of poet concerning with school, education which meet the requirements of time written pathously played a great zole in the enlightenment of people.

Abbas Agha Nazir aften addressed to satire to criticize the social inequality illiterary and ignorance. It helped us to clarify the poets ambition, his relation with "Molla Nasraddin" members.

The reflection of the propoganda of our nationsl state system, criticism of Empire policy, call for national development and heroism shows that the state of the art feeling is very strong in Abbas Agha Nazir s literary inheritance. Because he depicts the wish and desive of his contemporaries, the circumstances of his time in his own way.

So, the investigation of literary activity of poet which is specific and original for him needs to approach it with great actuality.

Abbas Agha Nazir involved in his activity all the main lines of realistic-satirical literature of "Molla Nassraddinists", the quality of

translation from the pages of "Kashkul", the literary-esthetic and enlightenment views of" Akinchies".

The theme of nation is paralelly depicted with motherland and motives of freedem in his activity. In his " wake up nation" (oyan millat), "Abbress to nation" etc he calls his people to national awakening, fight for cultural progress and integration with other developed nations. Abbas Agha Nazir s views on translation and enlightenment coincide with "Molla Nasraddinits".

Abbas Agha Nazir was not adviser admonisher or abstract person but modern and distinct charactered.

Translation plays agreat role in Abbas Agha Nazir s activity and should be specially mentioned.

He abbressed to those works for translation which wanted, wished to see and the problems always worried him.

So, investigation of Abbas Agha Nazir s personality and activity is very rich literary fact to study the poetry between 90-s of last century and the decades of XX century on the different aspects view point.

Studying this fact can play agreat role to investigate the basic of educational-realistic poetry at the of XIX at the beginning of XX centuries and study the social-historical roots.