автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Внешнеполитические отношения населенияСеверного Кыргызстана в XIX в.: (по данным местныхарабографических документальных источников)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Внешнеполитические отношения населенияСеверного Кыргызстана в XIX в.: (по данным местныхарабографических документальных источников)"

^ КЫРГЫЗ УЛУТТУК ПЛИМДЕР АКАДЕМИЯСЫ

О-

¿о КЫРГЫЗСТАН ТАРЫХЫ ИНСТИТУТУ

Кол жазма укугунда Д. 07.96.49

Адистештирилген кецеш

Койчиев Арслан Капайович

XIX к. ТУИДУК КЫРГЫЗСТАНДЫИ КАЛКЫИЫН тышкы САЯСПП МАМИЛЕЛЕРИ: (араЗ жазмасынаагы жергплпктуу документ Зулактаодын негпзннпе)

Адистиги: 07.00.02 - Ата Мекен тарыхы

Тарых илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын алуу учун жазылган диссертациянын авторефераты

Бишкек - 1996

Диссертация Кы'ргыз Мамлекеттик Улуттук университетинин Азия жана Африка елкелерунун тарыхы кафедрасында

аткарылган. Илимий жетекчиси: .- тарых илимдеринин кандидаты Т.К.Чороев (Чоротегин)

Расмий оппоненттер: - тарых илимдеринин доктору 9.К.Караев.

- тарых илимдеринин кандидаты, доцент Т.Кененсариев

Жетектуучу мекеме: - Бишкек гуманитардык университетинин

Коргоо 1996-ж. 'ыргыз улуттук илимдер

академиясынын Кыргызстандын тарыхы институтунун алдындагы тарых илимдери боюнча докторлук (кандидаттык) диссертацияларды коргоочу Д 07.96.49. Адистештирилген кецештин жыйынында болот.

Дареги: 720021, Бишкек шаары, Чуй проспектиси, 265 а.

Диссертация менен Кыргыз улуттук илимдер академиясынын Борбордук китепканасынан таанышса^олот. Автореферат 1996-ж. ^А^-й™--^_-лу.5..таркатылды.

Адистештирилген кецештин окумуштуу катчысы, тарых

Чыгыш таануу факультети.

иштин жалпы мтаездемесу

ТЕМАНЫН АКТУАЛДУУЛУГУ. Кыргыз Ресггубллкасынын эгемендуулуккэ ээ болушу коомдук илимдердин енугуусу Учун жаны мумкунчулухтерду жарагып, ошол эле учурда алдыга олуттуу милдеттерди да койду. Идеолопшлык тар .чудэа —максаттарга кучтеп баш ийдирилип келген советтик тарыхнааманын айрым жоболорун туп—тамырынан бери кайра кароо, еткенду объективдуу изклдеэ жана ар тараптуу, жеткилен чагылдыруу зарылчылыгы азыркы кыргызтаануу климинин кун тартибиндеги орчун мунезге ээ болгон маселелердин бирине айланды. Дал ушул жатдай Кыргызстандын Совет мезшляне чейинки, айрыкча Теннр— Too кыргыздарынын феодалдык тиятегц хоншулгш мамлскетгердин ашынган баскыкчыл саясатынык жана дуйненун при капиталистгик державаларынын колониалдык мудеелерунун тузден—туз объектисине айланган, акыры алардын Орусяя империясы тарабынан басып альшышы менен аяктаган доордогу тарыхына карата болгон кызыгуунун артышын жака илимий изденуулэрдун актавдешуусун шарттоодо.

Ата — мекендих тарыхнамаяын буга чейинки жеташкен каднхсиз ийпгликтерине карабастая Кыргызстандын XIX кылымдагы тарахынын айрым проблемалары тийиштуу даражада изилденбей келууде.

Адатта, тарыхтагы "ак тактар" деген ат менен айтылып жургэн мындай проблемалардын катарына Тенир—Too кечмендерунун еткен ;куз жыддыктагы тарыхынын саясий аспектилери, кыргыздардын коншу мамлекетгик тузулуштвр жана элдер менен болгон алакаларынын жана. ич —ара мамилелеринин кээ бир маселелери да кирет.

Кыргызстандын жаны доордогу тарыхын уйрэнууде негизинен орус документтик булактарына басым жасалып келгендигн белгилуу. Ал эми чыгыш тилдериндеги нарративдик жана документтик булактар «зилд^'эчулердук кэз жаздымында калыгс келет. Булактакуучулук енутгагу бул вксуктерду четтетмейинче Ата Мекендик тарыхтын жаллы пробдемаларын чечуу, илимий изденуучулердун андан аркы

жандануусун камсыз кылуу мумкун эместиш айпше. Ущундан улам кыргыздардын кечмен чарбачылык жургузуусунун шарттарында енугуп келген араб арибинин негизиндеги жазма маданиятынын документтик эстеликтерин—жергиликтуу тарьпсый булактарды активдуу илимий чейреге таанытуу, аларды Кыргызстандын тарыхын изилдееде пайдалануу актуалдуу мунэздегу илимий маселе болуп саналат. Булактардын бул тобу кыргыздардын XIX жуз жылдыктагы ички жана тышкы саясий ал—абалын белгнлуу денгээлде чагылдырып турат; алардын коншулаш мамлекетгер жана эддер менен болгон тышкы саясий мамилелери, мунэзу туурасындагы оригиналдуу жана маанилуу маалыматтарга вте бай.

Жергиликтуу жазма даректерди изилдее кыргыздардын саясий гака эмес, рухий мадаякятынын тарызсынын айрым талаш-тартыш туудурган жоболорун жаны енуттвн кароого >гумкунчулук береерин кошумчалай кетуу абзел. Ал элибиздин Совет дооруна чейинки жазма маданияты женундегу маселени онунан чечууге квмвк берет.

Жогоруда сез болгон маселе илимий гана эмес, коомдук — саясий мааяиге да эгедер. ©ткэн доорлордогу жазма эстеликтер кыргыздардын жамаатташ элдер меяен кутквн саясий жана маданий алакаларынын башаттарын туура андап—тушунуутв жол ачат.

ИЗИЛДевНУН ГЕОГРАФИЯЛЫК ЖАНА ХРОНОЛОГИЯЛЫК ЧЕКТЕРИ. XIX кылымдагы жергиликтуу жазма даректердин кайрадан табылып отурган улгулврунун негизги белугу Кыргызстандын Ысык — Кел жака Чуй ервэндерунун калкынын чейрвсундв жаралган. Алардын маалыматтары дал угяул эки аймакгы жердеп турушкан квчмвн кыргыз урууларынын тышкы жана ячки саясий алакаларын чагылдырат.

ТЕМАНЫН ИЗИЛДЕНИШ ДЕНГЭЭЛИ. Кыргыз э,хинин XIX кылымдагы тышкы саясий мамилелери Кыргызстандын сез болуп жаткан мазгилдеги саясий тарыхынын орчундуу проблемаларынын бяри катары аркыл мунездвгу булактардын негизинде изилденип келет. Анын алгачкы башаттары Совет дооруна чейинки орус ориенталмстакасына таандык. Алсак, П.А.Словцов, А.Кеппен. Н.А.Северцов, В.В.Вельяминов —Зернов ж.б. атайын эмгектеринде,

чакан публикацияларында аталгая проблема белгилуу денгээлде чагылдырылган.

ПА.Словцоадун эигектерннде XVIII кылымдагы кыргыз-орус байланыигтары менен катар, Х!Х кылы>сдын баш мезгилиндеги кыргыз-орус дипломатаялык алакалары туурасындагы алгачкы маалыматтар учурайт.1 Кыргыз-орус алакаларын изилдэечулердун ичинен П.А.Словцов гана 1821—жылы кыргыздар Орусияга даты бир элчилик миссия уюштурган деген пикирди айткандыгын белгилей кетуу абзел. Аньгн бул пикири кыргызтаануучулардын кийинки мууну тарабынан колдоого зэ болгон жок.

Ошону менен оирге, аталгая автор айрым так эместиктерге да жол серген. Айталы, XIX кылымдын башындагы Орусияда болуп кайтышкая кыргыз элчиликтерин бугукдей бир уруунун (б.а. буту уруусунун) атынан келген в куме Р катары мунвздейт.

А\ эми ГТ.Кеппея, А.Голубев, Н.А.Сеаерцоа ж.б. авторлор XIX кылымдын 50 —60 —жылдарындагы кыргыздардын Орусия менен оолгон тышкы саясии оаиланыштарьша аирым эмгектернн арнашкан. Ачарда документалдык материалдар менен катар, авторлор эздеру кубе болгон окуяларга карата берилген жеке байкоолору кездешет.

Белгилуу орус ориенталисти В.В.Вельяминов —Зернов Хокон хандагынын саясий тарыхын нзилдеп, андагы кыргыз урууларыныи ойногон ролуна баа беруугэ далалат жасаган.3 Ал хандыктын курамындагы кыргыз жана кыпчак (б.а. кечмвн эзбек-А.К.) уруу тебвлдерунун саясий бийлик учун жургузгэн яч ара курешу туурасындагы баалуу маалыматтарды келтирет. Дээрляк ушул мезгилдек тартыя орус !шмдеечулерунун арасында кыргыздардын Кокон хакдыгына карата болгон мамилелерин айрып ажыратьш

' Слоацоа П.А. Историческое обозрение Сибири. Кн. II. с. 1742 по 1823 гол—СПб., ¡036. С. 310-311.

; Ксппон П. Девятая рившия. Исследования о числе жителей России — СПб.. 1887,; Голубев А. Краткий отчет о результатах Иссык— Кольской экспедиции // Вестник РГО. Часть XXVH1. ¡360.: Северцов h'.A. Путешествие по Туркестанскому краю и исследования горной страны Тинь—Шоня. совершенные по поручению Руск. Географ. Общ. — СПб., 1373. 2-е из.- М.. 19-17.

J Вельяминов — Зернов В.В. Исторические известия о Кокандско.м ханстве от Махомед — Али — хана до Худояр —хана // Труды Восточного отделения Русск. арх., ч. [[-СПб.. 1856. С. 329-370.

караган, тагыраак айтканда туштук жана тундух кыргыздарынын тышкы саясий байланыштарын жиктештирип изилдеген багыт калыптана баштайт.

Бул кез караапы казак изилдэвчусу Ч.Ч.Валиханов уланткан. Ал кыргыздарды "кечмен взбектер менен бирдей эле ухукка ээ, алар менен тен ата болуп аскерий жана граждандык (б.а. мамлекетгак— А.К.) турдуу кызматтарды ээлеп тургандарга (б.а. туштук кыргыз уруулары —А.К.) жана хандыктын бийлигин куч менен таанып тургандарга (б.а. тундук кыргыз уруулары — А.К.)" белвт.'1 Изилдэечунун бай тарыхый мурасында кыргыз —орус, кыргыз —казак байланыштарын, жалпы эле XIX к. Борбордук Азияда болуп вткен тарыхый процесстерди терен уйрвнуугв иумкундук берген баалуу маалыматтар камтылган.3

Кыргыздардан Кокон хандыгына карата болгон мамилелернн жиктештерип караган авторлордун катарына Ф.Р. Гельвальд, бВ.Наливкин7, ^-hA;:Cвpsщъeвв1 Н.И.Веселовскпй0, В.А.Каллаур'° ж.б. кошууга болот, вткен кылымда ор>х~0риекхадцстикасьгкда кыртыш жарган бул концепция кыргызтаануучулардын азыркы муунунуи. айрым вкулдвру тарабынан кайрадан кетерулуп, Кокон хандыгынын бийлигине тузден—туз катышкан кыргыздардын ролу жаяы сапаттык денгээлде чагылдырыла баштады (маселен, Т.Кененсариев,

* Валкханов Ч.Ч. Записка о Кокандском ханстве // Собр. соч. В S-ти т. Т.З.—Алма-

Ата, 1985. С. 315.

5 Валиханоа Ч.Ч. Дело о возвращении из Тибета татар Абдрашитова и Сейфулика... // Собр. соч. В 5-та т. Т. 2.; Он же: Днезннк поездки на Иссык — Куль // Собр. соч. В 5-ти т. Т. 1.: Он же: О состоянии Ауты шара или шести восточных городов китайской провинции Нан Лу (Малой Бухарин) В 1858- 1859 г.г // Собр. соч. В 3-ти т. Т. 3. и др.

6 Гельвальд Ф.Р. Естественная история племен и народов-СПб., 1833.

7 Налявкик В. Краткая история Кокандского ханства - Казань, 1886.

' Терентьеа М.А. История завоевания Средней Азии. Т. 1. -СПб., 1906. С. 263-270; Он же: История завоевания Средней Азии. Т. 2. -СПб., 1906. С. 322-350. '' Веселовский Н.И. Бадаулет Якуб —бек, ата-шк Кащкарский // Записки Вост. Отд. Русск. арх. общ., т. XI —СПб.. 1899. С. 90-98: Он же: Лекции по истории Востока, читанные профессором С.-Петербургского университета..., просмотренные проф. В.В.Бартольдо.ч. /V Изд. кружка ориенталистов при Восточно.^ фоку.\ьтате СПб университета - СПб .. 1910. С. 111-115.

Каллаур В А. Грамоты (ярдыкн) и приказы Кокандских ханов и Ташкентского хакима. известные К.Нуракоау // Прот. засед. и сааЗщ. член Турк. Кр. Любителей Археологии. Год 8-й Ташкент, 1903. С. 19 — 21.

л

К.Молдокасымов ж.б. авторлордун сонку мезгилдердеги алгылъгктуу изклдвелеру).

Кыргыздардын XIX кылымдагы тышкы саясий мамилелеринин айрым барактары Н.Коншиндин "1824 —жылдагы каракыргыз элчилиги" деген чакан макаласында чагылдырылгая." Сибкрдин архивдик мекемелеринде кэп эмгектенген бул адам 1824—1325 — жылдардагы кыргыз —орус кат алышууларынын орус тилиндеги айрым улгулерун алгачкы жолу жарыялап, сез журуп жаткан жылдагы кыргыз элчилигинин садыштырмалуу толук тарыхын Зиринчи жолу берген. Н.Коншиндин бул змгеги куну бугункуге чейин вз маанисин жогото элек; кыргыз —орус алакалари боюнча жарык кэргвн бнр дагы нш бул макаланын маалыматтарын тагил же бул денгээдде колдонмоюнча жазыла элек.

Мисальг, академик В.В.Бартольд XIX — кылымдын 10 — 20 — жылдардагы Ысык—Квл кыргыздарыньгн Орусия менен болгон дипломатнялык мамилелерик Н.Коншиндин макаласына таянып жазган жана кыргыз таануу нлими учун кызыкгуу тыянактарды жасаган. Алсак, автор бирикчи болуп кыргыздарды Орусиянын таасирине оодаруудагы орус жана татар миссионерлеринин ролун белгалеген, Ысык — Ке.\ кыргыздарынын ичинен белек уруту гана Орусиянын бухаралыгын суроодо башкаларга Караганда активдуу аракеттенгендигине канул бурган.

Кыргызстанда ул.утгук тарыхнааманык калыптана баштащы менен кыргыз элинин XIX кылымдагы саясий тарыхын, анын нчинде тышкы саясий мамилелерин изилдеэ жаны сапаттык денгээлге кетерулду. Баса белгилеп кете турган нерсе, Кыргызстандын XIX к. саясий тарыхын изилдеенун сапаттык жаны денгээлге квтерулушунун бяр белгиси анын булактын мегизинин кенейтилиши болуп калды.

Белгилуу археолог А.Н.Бернштам чыгыш жана орус булактарыкык негизинде жазылган эмгегкнде XIX кылымдагы кыргыздардын тышкы саясий мамилеси жвнундэ да сез кьглып, аны

" Коншин Н. Каракиргизская депутация 1324 года (Материны „\дя истории степного края. II // Памятная книжка Семшаытипской области на 1900 г.. Вып. IV-Сомипллатннск 1900.

кыргыздардын байыркы доордон бутунку кунге чейинки эл аралык мамилелериннн эволюциясынын ажырагыс белугу катары карайт.'"

Ал эми маани—манызы жагынан Караганда документалдык булактардын изнлденишине Б.Жамгырчинов, А. Хасанов, К.Усенбаев жана башкалардын кошкон салымдары етэ зор.

Б.Жамгырчинов Кыргызстандын саясий тарыхын коншу элдер менен болгон вз ара алакаларын изилдееде орус документалдык булактары менен катар, кыргыз булактарын, тагыраак айтканда алардын орус тилиндеги канцелляриялык варианттарын арбын колдонгон; ошондой эле кыргыз жазма документгерин тарыхый булактардын езгечэ тобу катары караган.13

Кыргызстандын XIX кылымдагы тарыхынын толук картинасын берууте биринчилерден болуп жетишип, анын эк орчун проблемаларын изнлдеген жана андан аркы изилдэелергэ башат ачкан бул керунуктуу

илимпоздун илнмий кач ^ярдиггарынни—еерчущу—бутундый-АТ5"

мекендик тарыхнааманьш екугущунв кыйла таасир эткендиги белгилуу. Б.Жамгырчинов Тундук Ала — Гоонун кыргыздарьшын Кокон хандыгы жана Орусия империясы менек болгок байлакыиггарык айрыкча терек нликтеп, Кыргызстандын Орусиянын курамына кириши женундегу проблеманы иштеп чыкты.

Ата мекендик тарыхтын тарыхнаамасын изилдегендер Кыргызстандын Орусияга бириктарилиши жэнундегу анын илияий концепциясынын терминологиялык туюнтулушуна ( "присоединение", "добровольное вхождение") езгечэ басым жасап келишет. Бирер изилдеечулэр тарыхчынын кез карашындагы бул езгерууларду жалпы

бернштам А.Н. Из история .международных и военных отношении кыргызского народа (С древнейших времен до 1924 г.) // Изв. Кирг. Фил. АН СССР. - 19945. -Вып. 1.

Джамгерчнкоа Б. Присоединение Киргизии к России.— М..1959; Он же : К вопросу о присоединении Киргизии к России // Изв.Кирг.ФАН СССР. Вып.7 1947; Он же: Из истории присоединения Сезерной Киргизии к России // Труды Института истории АН Кирг.ССР. Вып.4. — Фрунзе, 1053; Он же: Начало утверждения влияния России к Северной Киргизии // Труды института истории АН Кирг. ССР. Вып. 5. —Фрунзе, 1959. Он же: Добровольное вхождение Киргизии в состав России.— Фрунзе. 1963; Он же: Очерк политической истории Киргизии XIX века — Фрунзе, 1966: Он же: Очерк политической истории Киргизии XIX века (первая половина)— Фрунзе, 1966; Он же: Киргизы в зпоху Ормон —хана (Из истории феодально - родовых войн киргизок о XIX в.). // Труды ИЯЛИ Кирг. ФАН. Вып. 1 , 1944-Фрунзе. 1945.

Советтик тарых лш.минин жетишкендиктеринин уэуру катары карашса14, экинчи биреелеру илияди ашкгре саясатгаштыруунун Жака большивиктик алпологетиканын духундагы бурмалоолордун "курмандыгы" катары баалашат.'5

Чыкында эле 1963 — жылы Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин "Кыргызстаядын Орусиянын курамына вз ыктыяры .ченен: ккришишш 100 — жылдьсгы жвкукде"16 дегек токтомду кабыл алышынан кийин тарыхчы — нлимпоздор (Б.Жамгырчинов, А.Хасанов ж.б.) "вз ыктыяры менен кошулуу" деген терминди актавдуу колдонууга етушкэн. Бул тенденция коомдух илпмдерге керсетулген ез доорундагы идеологиялык кысымдын катыйжасы экендиги талашсыз.

Ошентсе да, аталган кез караштын устамдук кылуусуна караандай идеологиялык себептерден сырткары, бир катар жагдайлар, атап айтканда илимий чейрэге киргизилген булактардыя жана маалыматтардын жыйындысы да ( биринчи кезекте, кыргыз документалдык булактары) белгилуу елчемдэ шыках болгондутун акыйкаттык учун белгалей кетуу жендуу. Алсак, Б.Жамгырчиновдун Кыргызстан Комиунисттак партиясынын Борбордук Комитетинин аталган токтому кабыл алынганга чейин эле жарык керген алгачкы эмгектеринде Кыргызстаядын Орусиянын курамьша кируу гсроцессинде "ыктыярдуулуктун" элементтери болгондуту жымсал турде моюнга алынган.17 "Кыргыздарды Орусиянын букаралыгын кабыл алууга туртквн негизги себептердин бири Кокон хандыгынын эзуусу болду. ...булгун тушуруп турган ич — ара тынымсыз чабыштар, сырткы коопсуздуктун камсыз болбогокдугу, маселен, Цин империясынын басып алуу коркунучу—мына ушулардын баары акыры келяп XIX к. биринчи жарымында кыргьп урууларьш Орусия

" Блктыгулов Дж.С. Историография дореволюционного Кнргазстака: учебно — .методическое пособие.— Фрунзе, 1988. С.90.

ь Чороев Т.К. Кыргызстан —колония // Кыргызы и Кыргызстан: опыт коиога исторического осмысления.-Бишкек. 199-4. С. 101 — 102.

" Постановлений ЦК Компартии Киргизии о праздновании 100 —летнего юбилея добровольного ахождеиия Киргизии а состав России.

" Джлмгер'чиюв Б. Присоединение Киргизки к России. С- 124,—125, 133— Ы9.

империясынын колдоосун сурап, коргоого алуусун етунууге мажбур кыдды",— деп жазган Б.Жамгырчиноз.13

A..Хасанов кыргыздардын Кокон хандыгы жана Орусия менен болхон алакаларынын тышкы саясий енутун айрыкча изилдеген. Ал тундук жана туштук кыргыздарынын Орусияга карата мамилелеринин натыйжаларын жиктештирип, тундук кыргыздары Кокон хандыгынын эзуусунек кугулуу учун Орусиянын курамына кируугв умтулушкан деген тыянакка келет.19 Ошондой зле, XIX кылымдын 60 — жылдарынын жарымына чейин тундук кыргыздардын арасында Кокон хандыгына ыктап турган уруулардын болгондутун аяыйкаттык учун белгилеген.20 Натыйжада, тундук кыргыздарынын Орусиянык курамына кириши текши журбегендугун ( б.а. ез ыктыяр менен), букаралыкты алгачкылардан болуп кабыл алышкан буту, сарыбагыш, солто урууларынын арасында бул цроцесске каршы турган топтор

болгондутун,г1бкрок жаллы ^-Кыргызстандын

-&русгоШЕГн курамына бкриктирклиши "тынчтьск жолу менен" болуп етквндугун кврсетхен."

Туштук Кыргызстандын Орусия тарабынан каратылыш процессии изилдеедв кврунуктуУ тарыхчы К.У.Усэнбаеа мурда белгисиз кыргыз документтерин илимий чэйрееге Киргизии, тарых климинин булахтык негизин байыткан.13

B.М.Плоских Ысык— Кел кыргыздарынын Орусия менен болгон дипломатиялык жана злчилик алакаларын изиддееге бир катар эмгектернн арнап, Кыргызстандын XIX кылымдагы тышкы саясий

" Джамгерчинов Б. Присоединение Киргизии к России. С. 125. " Хасанов А. Экономические и по.штичесхие сзязи с Россией — Фрунзе. С. 65. ^ Хасанов А. Экономические и политические связи Киргизии с Россией. С 61 —62. 69 V! лр.

Хасанов А. Взаимоотношения киргизов с Кокондским ханством и Россией а 50 — 70 годах XIX года века. - Фрунзе, 1961.

"" Хасанов А. Народные движения в Киргизии в период Кокондского ханства. — М„ 1977., с. 39.

Усенбаез К.У. Присоединение Южном Киргизии к России. — Фрунзе, 1560; Он же: К зопросу о присоединении Южной Киргизии к России // Труды Института истории .АН Кирг. ССР. Вып. 1. -Фрунзе, 1955. Ошондой зле караныз: Взаимосвязи киргизского народа с народами России, Средней Азии и Казахстана (кон. XVIII-Х1Ха.| Фрунзе, 1985. Гл. VI написана К.Усенбаеаым.

У

байланыштарынын чагылдырылышык жаны денгээлге кетэрду.24 Изилдээчу алгачкылардан болуи XIX к. баш мезгиляндеги араб арибиндеги жергиликтуу документтердин топтомун жарыялад, аларды атайын изилдэегэ алуу баалуу маалыматтарды берээр эле деген тыянакка келген.25

Изилдвечу ошондой зле Тенир — Too кэчмендерунун Кокон хандыгы менен болтон эз ара мамилелерине взунче эмгек арнап, Тундук Кыргызстандын калкы хандыктын бийлигине каршы курештун журущундв такай орусиячьгл ориентацияны тутунуп келишкендигин белгялейт."5

В.М.Плоскихтин XIX к. жергиликтуу документтерди атайын булактаакуучулук екуттен ¡¡ллктеэге алышьг7 Кыргызстандын тарыхынык булактык базасын кенейтууте жасаган далалаты болуп саналат. Арийне, анын айрым жоболору орусиялык колониалязмдин баскынчыл саясатын жумшартып сыпатгоо аракети аркылуу ексуккэ учураган.

Кокон хандыгы учурундагы кыргыздардын Орусия жана коншу злдер менен куткен баклакыштары аталган автордун В.Я.Галицкий менея авторлош жазылган кийннки изилдеелерундв кыйла даражада кененирээк чагылдырылды.:з Бирок, ал бул изилдвесундв кыргыз — орус дмпломатиялык алахалары жвнундвгу мурдагы эмгектерине да мунездуу болгон жана орус авторлору Совет дооруна чейин эле адеп катвруп чыгышкан айрым калпыс пикирлерди кайталоого жол берген. Алсак, П.А.Словдов, Н.Коншин ж.б. артынан алар XIX к. баш

и Плоских В.М. Первые киргизско - русские посольские саязн (1784-1827 г.г.) — Фрунзе. 1972; Он же: У истоков дружбы.-Фрунзе, 1972.

-1 Илимпоэдун оилдируусунэ Караганда, анын жеке калле кциясында али илнмии чепреге таанытыла элек жуздан ашык кыргыз документтери чогултулган. (Караныз: В.М.Плоских. У истоков дружбы. С. 91.). Плоских 8.М. Киргизы и Кокандское ханство-Фрунзе, 1977. С. 318. Плоских 8.М., Кудайбергенов С. Ранние киргизские письменные документы // Изв. АН Кпрг. ССР. 1963, N3 4: Плоских В.М., Назаралкев Т. Оригинальные источники по истории Кмргизстана // Страницы истории и материальной культуры Киргизстана.— Фрунзе.! 975; Плоски* В.М. Вакф медресе Алымбека // Страницы истории и материальной культуры Кыргызстана. — Фрунзе, 1975: Он же: К вопросу истории киргизской письменности // Коммунист Кыргызстана. ¡989. — N2 2

Взаимосвязи киргизского народа с народами России, Средней Азии и Казахстана ( коп. — XIX вв.). Гл. II, подготовленная В.Я.Галицким и В М.Плоских.

мезгалиндеги Ысык — Кел кыргыздарынын элчиликтерин бутундей бир элдик атынан келген вкулдер катары баалашат.

Д.Б.Сапаралиевдин изденуулеру тарых илимин кыргыз документтери женундегу жаны маалыматтар менен байытгы. Илямпоз XIX — XX к. баш мезгклине тиешелуу жазма эстеликтерден сырткары, XVIII к. экинчи жарымында жазылган вте уникалдуу кыргыз документгерик таал, чечмелееге аракеттенген.29 Ошондой зле Х!Х к. 20—жылдарындагы орус — кыргыз элчилдк байланыштарынын мурда белгисиэ. жаны документтеринин, анын ичинде тузден —туз кыргыздарга тиешелуулерунун даректери амач прет такталган."10 Документтердин акыркы тобу алк жарык квре элек булактардын катарына кирет.

Жергиликтуу документтерди изилдееге басым жасаган булак таануучулук бул багытты улантуута Б.Базарова далалат кылды.31 Тнлекке каршы, ал^—авторлордун ка>гчиликтерин каиталоо мене чектелип калды: документтердин туп нускаларьш атайьш изилдевнгун ордука, алардын орус тилиндеги каицеляриялык варианттарын кайра кыргыз тилине которуунун жана >гурда белгилуу болгон жоболорду кайталоонун убарагерчялигинен нары кете алган жок.

Кыргызстаддын калкынын XIX кылымдагы тышкы саясий байланыштарьшык тарыхынын булак таануусунун бир багыты кьггай булактарын изилдев жаатында ийгиликтуу внугуп жаткандыгын белгилемекчибиз. взгече Б.П.Гурьевич, В.С.Кузнецов, М.Иманалнев

59 Сапаралиев Д.Б. Новые данные о первом киргизском посольстве в Россию // Известия АН Киргизской ССР. 1982. № 2 ( в соавторстве с В.М.Плоских): Он же: К. вопросу о распространении арабского письма в Киргизии (кон. XVHI — нач. XIX зв.) // Тезисы докл. и сообщ. на—учн. конф. "Культура я искусство Ктргизин". —Л., 1983. С. 67 — 68: Он же: Уникальные памятники киргизско — русских контактов // Памятники Киргизстана. 1991. № 11 С. 39 —12; Он же: Принятие отдельными группами Тянь —Шаньских киргизов подданства России (сер. XVII в.) // Изв. АН. Кирг. ССР. 1983. N° 4 С 3-9. идр.

J° Он же: Новые документы о посольских сзязях киргизов Прииссь/к — кулья с Россией в первой трети XIX в. //С.Ильясов и историческая наука в Киргизии.— Фрунзе, 1938. С. 1617.

" Базарова Б. XVNI к. кыргыз каттары // Ала-Тоо.-Ns 10. 90-92-66.: Она же: Присяга бупшских киргизов на подданство России как исторический источник // Научи, чтения, повс. памяти академика АН Кирг.ССР С.И.Ильясова: Тезисы докл и сообщ. - 1989.

жака башкалардык изялдевлерунде кыргыздардын Кокон хандыгы, Цин империясы жана Орусия менен болгон сзясчй алакаларынын маселелери негазги орунду ээ.\ейт.32

В.С.Кузнецов вз изг Еддеелэрунде кыргьгз — кытай элчилик мамилелеринин токтошу — "Пекиндин |б.а. Цин империясынын —А.К.) кыргыздарды ездэрукун саяскй таасирикде кармап туруута болгон умтулууларынын таш кабышынын натыйжасы бодуп сталат" деген тыякакка кедип, Борбордух Азиядагы геосаясий атандашууда Орусия империясы алдыга озуп кеткеядигян керсвтквк.33 Автордун бул изилдеелеру XIX кылымдагы кыргыздардын тышхы саясий байланыштарык терекирззк тутцунуугв мумкундук берет.

Тундух Кыргызстандын Орусияныя курамына кирпгзилишшшн мезгилиндеги кээ бир туйундуу маселелер Т.вмурбековдун, Т.Чороездин (Чоротегиндин), Ж.Жакыпбекоздун змгектеринде каралган. Аталган изилдеечулер тарых илиминде устэмдук кылып кеде жаткан "вз ыктыяры менен кошулуу" деген терминге каршы

- - - 34

пикирлерин оилдлришип, оул яроцессти оасыл алуу деп оаалашты.

Кыргызстандын Кокон хандыгынын мезгилиндеги тарыхын жанычыл позицижлардан туруп изилдвенун калыптака башташы бир катар маселелерге карата болгон салттуу кэз караяггарды туп тамырынак бери кайра кароого, айрым жоболорду жаныча баалоого туртку болууда. Мындай изилдээлерге Т.Кенеясариевдин, К.Молдокасымовдун макалаларын жаяа кийинки автордун какдкдаттык диссертациясын коцгуута болор зле.35

31 Гурьевич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии а XVII—первой половиной XIX в., — М, 1979; 2-у изд., доп.-М., 1983,; Кузнецов B.C. Цинская империя на рубежах Центральной .Азии ( вторая половина XVIII — первая половина XIX а. — Новосибирск, 1983; Иманалиев М. ГТритяншанские киргизы во второй половине XVIII и первой четверти XIX вв. ( по китайским источникам); .Автореферат... канд. ист. наук, — Л.. ¡934.

31 Кузнецов ВС. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. с. 46., 74.

31 Эмурбектепш Т., Чоротегин Т. Тундук Кыргызстандын Орусияга караты,чышы (1S5S—1863). 4 — 22 — об; Чороев. Кыргызстан —колония //Кыргызы и Кыргызстан: опыт нового исторического осмысления; Жакыпбекоа Ж. Кыргыз тарыхынын барактарынан (Кыргыз историографиясынын айрым маселелери). 30 —47 —об; вмурбеков Т.., Чоротегин Т. Кыргыздардын жанд Кыргызстандын тарыхы: ...Бишкек. 1995.

1j Кененсариев Т. К изучению политической истории Ферганы XVIII —XIX вв. по данным русскоязычных источников //Источники по средневековой истории Кыргызстана и сопредельных областей Средней и Центральной Азии: Тезисы докл. и

Борбордук Азия элдеринин XIX кылымдагы саясий тарыхын жана алардын башка мамлекеттер (Цин имиериясы, Орусия) менен болгон байлаяыштарыя уйренууда П.П.Иванов, Н.А.Халфин. ВА.Ромодин, А.АКондратьев, М.Ананепесов, М.Я.Сушанло, Э.Д.Маанаев, Л.Бескровный, С.Тихвинский, В.Хвостов, Р.Н.Набиев, С.С.Искенова, Ж.Касымбаев, Х.Бабабеков, Т.Бейсембиев, Х.Зияева, А.Байтур^ж.б. изилдевчулердун эмгектери бетэнче орундуу ээлейт.

Ушул жерден взгече сез кыла кетуугэ арзырлык жагдай —XIX кылымдагы кыргыздын араб арибиндеги каттарын жана башка жазма эмгектерин тарыхый текстологиялык иликтвв жолго коюлбай келгендиги болуп санбат. Арийне, Кыргызстанда мусулман булактарын (араб, фарсы, турк тилдериндеги нарративдик эстеликтерди) иликтеэ салты башталганы ©.К.Караевдин, А.Мокеевдин. Т.Чоротегиндин, Т.Т.Машраповдун, Т.Жуманалиевдин, А. Кылычевдин ¿.иссертадиялык. монографий'-

айгинеленет. Эми Молдо Нияздын, Осмоналы Сыдык уулунун жана башка араб арибинде жазган кыргыз авторлорунун мурастары чыгыш таануу салтынын кыртышында терендеп изилденилиши керек.

ИЗИЛДОвНТН МАКСАТЫ ЖАНА МИЛДЕТТЕРИ. Кыргызсгандын XIX к. тарыхы боюкча жергкляктуу документалдык булактардык туп нускасын иликтеэ аркылуу тундук кыргыздарынын

сообщ. конф. поев, памяти В.АРомодина. -Бишкек, 1991. С.55-57; Молдокасымов К. XIX кылымдын экинчи жарымы —XX кылымдын башындагы кыргыз —эзбек элдеринин тарыхый байланышынын ан\гу—Тарых клим.канд.... днссертациянын авторефераты. —Бишкек, 1994.

36 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI—середине XIX в.) —М., 1958; Он же: Казахи к Кокандское ханство //Зап.ИВ АН СССР. 1939. T.XII. С 92-128; Халфин H.A. Присоединение Средней .Азии к России (60 — 90 —е годы XIX s.) — М., 1965; Ромоднк В.А., Кондратьев А А. Опыт сопоставления сведений из Китайских, Кокандских и русских источников по истории киргизов //Сов.востоковедение. 1959. —№4. С. 125—136; Сутяанло М.Я.. Мадеюев Н. Политика Цинской империя по отношению к киргизам с конца XVIII века до 20-х годов XIX века //Общество и государство в Китае. ~М., 1971. С. 161-171; Маанаев Э.Д. К вопросу о переселении киргизов на Памир //Материалы по истории и экономике Киргизии. —Фрунзе.1963. С.75 —77; Бескровный Л., Тихвинский С.. Хвостов В. К истории формирования русско — китайской границы //Международное жизнь.— 1972. № 6; Набиеа Р.Н. Из истории Кокандского ханства; (Феодальное хозяйство Худояр — хака|. — Тащкен, 1973; Баоабоков Х.Н. Народные движение з Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVIII -XIX вв.).-Ташкент, 1990; Бейсембиеа Т. "Тарих и Шахрухи" как исторический источник — Алма-Ата. 1987; Байтур А. Кыргыз тарыхы лекешлары — Артыш 1986, ж.б.

кыл денгээлдеги эмгектеринен

тышкы саясий мамилелернн изилдее диссертадиялык иштин непгзгн максагы болуп саналат. Коюлган максатка жетищуу учун темендегу милдеттерди чечуу каралган:

— Араб арибиндеги жергиликтуу булактарды илимий чечмелеену ишке ашыруу; аларды айрым шилтемелер жана узундулер турунде эмес, бир бутун тарыхый — маданий эстеликтер катары туп нусканын тялянде транслитерация усулу менен жарыялоо;

— Кыргызстандын XIX кылымдагы саясий тарыхы боюнча жергиликтуу булактардын ;-гурда белгисиз болгон маалыматтарын кврсвтуу;

— Кыргызстандын тарыхынын изилдеедвгу башка булактардын арасындагы жергиликтуу документтердин ордун ачып беруу.

БУЛАКТАР. Изилдеэнун булактык негизин кыргыздардын XIX кылымдагы араб арибинин негизиндеги жазма маданиятынын документалдык зстеликтери тузвт. Бул эстеликтердин квп сандаган улгулеру негизинен Кыргызстандан сырткары жактарда, асыресе Орусиянын, Казакстандын жана Эзбекстандын архиздик мекемелеринде сакталып келет. Кыргыз булактарын максаттуу турде тогггоо жана изилдеэ боюнча атайын иштер орта чейин жургузулбвгвндугу, алардын чет злдик ар кыл архив мекемелеринде топтолгондуту документгердк издеп табуудагы негизги кыйынчьглык болуп саналат.

Ушул тапта диссертант тарабынак кыргыз документтеринин жузге жакын нускасы табылып, кечурмелэру чогултулду-

Документтердин эн ири коллекцияларынын бири Орусиядагы Омск облустук мамлекеттик архивинин 3 —фондунда (Батыш Сибирь башкы башкармасы) сакталууда. Алар 1824— 1827— жылдары Ысык — Кел кыргыздары тарабынан жазылган. Документтердин ушул топто>гунун бир катар кускалары Казакстан Республикасынын Борбордук Мамлекеттик архивинин 338-фондунда ( Ички иштер министрлигинин Омск облустук башкармалыгы) турат.

Сонку аталган архивде XIX кы.шмдагы кыргыз документтеринин кегизги белугу сакталган. вткен кылымдын 50 — 60— жылдарыка

таандык бул жазма даректер Ысык— Кел жана Чуй ереендерунун кыргыздарынын (бугу, сарыбагыш, солто ж.б. уруулардын) чейресунде жаралган (3 —фонд, Чон ордо кыргыздарынын -жана Ала—Too округунун начальниги; 347 —фонд, Сибирь кыргыздарынын чек ара башкармасы).

©збексган Ресяубликасынын Борбордук Мамлекеттик архивинин1 — фондусунан (Туркстан генерал—губернаторунун канцеляриясы), 336 —фондусунан (Туркстан облусунун аскер губернатору жана аскер командачысы) жана 715 —фондусунан (Туркстан крайын басып алуунун тарыхы боюнча полковник Серебренников жыйнаган материалдар) топтолгон кыргыз каттары жана алардын кечурмелеру пайдаланылды.

ИШТИН ИЛИМИЙ ЖАДЫЛЫГЫ. Сунуш кылыньга отурган иш кыргыздардын араб тахгасындагы документ эстеликтерин изилдееге жана илимий чейрэге киргизууге арналган алгачкы атайын диссертациялык иш болп саналат. Асыресе орус тилиндеги архивдик шилтемелери аркылуу маалым болгон жана мурла белгисиз, жаны документалдык булактар биринчи ирет толугу менен илимий чейреге таанытылып отурат. Натыйжада, Кыргызстандын XIX кылымдагы тарыхынын булактык негизин кыйла даражада кенейтуутв жана толуктоого мумкун болду. Алардын Кыргызстандын тарыхынын ар турдуу аспектилерин изилдеэдвгу баалуулугу кэрсэтулду.

ИЗИАДвента ПРАКТИКАЛЫК МААНИСИ. Диссертациянын материалдарын Кыргызстандын тарыхы боюнча жаллылоочу эмгектерди жазууда, булак гаануучулук иликтеелерду жургузууде, ошондой эле окуу — методикалык куралдарды, дарстар жыйнагын иштеп чыгууда колдонуута болот. Ишке тиркеме катары берилген туркий документгердин жыйнагы Кыргызстандын тарыхын изилдведэ булактык негиздин кызматын аткара алат жана аны Борбордук Азиянын тарыхы боюнча илимий жалпылама эмгектерди тузууде колдонуута мумкун.

ИШТИН АПРОБАЦИЯЛАНЫШЫ. Изилдеенун айрым тыянактары темандвгу бир катар илимий жыйындарда.

конференцияларда окулган билдируулерде жана докладдарда чагылдырылган: Кыргыз Республикасынын Илимдер Академиясынын муче—корреспондента, т.и.д. А.Хасановдун 75 — жылдыгына арналган илимий конференция (Бишкек, 1989), С.М.Абрамзондун жана А.Н.Берншгамдын урмагына арналган илимий конференция (Бишкек, 1990), В.А.Ромодиндин урматына арналган илимий конференция (Бишкек, 1991), Кыргыз Мамлекетгик Улутгук Университетинин тарых факультетинин профессордук окутуучулук составынын илимий — практикалык конференция«.! (Бишкек, 1992), Кыргызстан жаш тарыхчылар жамаатынын илимий конференциялары (Бишкек, 1994,1995) ж.б. илимий жыйындар.

Изилдеенун жыйынтыктары боюнча бир илимий —популярдуу брошюра жана макалалар жарыяланган.

Диссертация Кыргыз Мамлекетгик Улутгук Университетинин тарых факультетинин Туркстая, Кавказ жана Россия злдеринин тарыхы, Азия жана Африка елкалэрунун тарыхы жана этнология кафедраларынын биргелешкен жыйынында (1995 —ж. 27—декабрь), Кыргыз Улуттук Илимдер Академиясынын Тарьгх институтунун Кыргызстандын Совет дооруна чейинки тарыхы белумунун жыйынында (1996 —ж. 8 — февраль) талкуулаяып, коргоого сунуш кылынган.

ДИССЕРТАДИЯНЫН ТУЗУЛУШУ. Диссертациялык эмгек уч баптан тура т. Корутундуда изилденген маселе боюнча илимий жоболорубуздун жыйынтыгы сунуш кылынууда.

Дисертацилык ишке тиркеме катары транскрипция усулу менен кырк эки кыргыз документинин топтому берилди. Алар комментарийлер жана текстологиялык эскертмелер менен жабдылган.

Иштин негизги мазмуну

Диссертациянын биринчи бабы "Ысык—кел кыргыздарынын Орусия менен болгон алгачкы алакалары тууралуу каттар (1813 — 1827 — жылдар)" деп аталып. уч параграфтан турат. "Белек уругунун бийлеринин 1813 —1821—жылдардагы Орусияга уюиггурган элчилнктери" деп аталган бирикчи парафафта XIX к. башындагы орус — кыргыз дипломатиялык байланыиггары талдоого алынды.

XVIII к. аягы — XIX к. баш мезгилинен тартып башында солто, кийннчерзэк сарыбагыш уруусунун бийлери туруп келгек (Кошой — бий, Маматкул — бий, Атаке —баатыр ж.б.) тундук кыргыз урууларынын бирикмеси саясий тузулуш катары бир кездеги таасирдуулугун жоготуп, акырындап ыдыроокун тклкесине кирди. Кээ бир кыргыз урууларынын коншулаш алдаганча кучтуурэк мамлекеттик тузулуигтердун курамына кируугэ умтулушу хенен мунэзделген тенденциялдрдын куч шшнн мына ушул саясий бирикменин ыдырашьшын натыйжасы катары кэрсэтууге болор эле.

1813 —1814 — жыддардзгы Ысык —Кел кылаасына уюштурулган орус администрациясынын миссиясы (А.Л.Бубеновдун келиши) кыргыз урууларынын арасында орусиячыл ориентацкяны тутунган топтордун бар экенднгин керсетуу. ©з кезегинде, орус администрациясы да Текир — Тоонун бул челкемуне Чыгыш Туркстандын жана Индиянын шаарларьг менен тутаихтырып туруучу маанилуу соода жолдорунун туйуну катары баалаган, падыша сарайында жана ага жакын тургак чейрелерде кыргыздарды угуттев жолу менен Орусиянын курамына киргазуу маселеси талкууга алынып турган.

Орус администрациясынын А.Л.Бубенов аркылуу тараткан угуттеелерунв белек урутунун бийи Шералы Щапак уулу (? —1823) биринчклерден болуп жооп берип, 1813—жылы уулу Качыбекти жана Жакыпбек - бий Ниязбек уулун Омскиге женвткен.

Бута чейннки атайын жана жалпылоочу илимий эмгектерде Шералы — бийдин 1813 —жылкы элчилигин жалпы буту уруусунун, атутул бутундей Ысык —Квл вреенунук калкынын атынан женетулгек

элчилик катары мунэздэлет. Жергиликтуу документалдык булактар аталган элчиликтин белек урутунун атынан гана женетулгэндугун ырастоого мумкундук берди.

Илимий чвйрвге алгачкы ирет киргизилип отурган булактардын негизннде диссертант XIX к. биринчи чейрегинде Ысык-Кел кыргыздары Орусияга дагы бир элчилик уюштурушкандыгын аныктай алды.

1821—жылы белек урутунун бийлери (Ажыбек — бий, Качыбек — бий, Жунус-бий, Ныша —бий ж.б.) Батыш Сибирь администрациясынын кезектеги угуттеелеруне жооп кыльш, белек урутунун Орус букаралыгын кабыл алуусу женундегу маселени талкулоо укутун алган элчи Галжабек (Калчабек, Кулжабек ?) Шералинди Орусияга женвтушкен.

Диссертант тарабынан илим чвйресунв жаныдан киргизклгек каттардын биринде: "Кашкарга бара жаткан соодагерлерди узатыгг, (кайра артка) бара жаткан хорунжийге кощуп, инибиз Галжабекти улуу урматтуу геадышага таандык болуу женунде (билдирмек учун) жиберген элек — деп жазылган.37

1820 — жылдардын башында Батыш Сибирь администрациясына Ысык —Кел кыргыздары менен алакаларды кенейтууну, башкача айтканда буту уруусунун башка уруктарынын бащхаруучулары менен да байланыштарды калыптандырууну квздвген. Бирок, бутунун башка уруктары орус бийликтеринин угуттэелерун жоопсуз калтырьш, 1821 — жылкы белек урутунун элчилигине катышуудан баш тартышкан. "...Сиздерден келген элчилер жана да соодагерлер езунуз жиберген каттар аркылуу бизди (элчибизди женетуугэ) ундешевр эле. (Бирок) биздин эл —журтубуз силер менен (алака кутуп) аралашпаган себептуу элибизди жибере албас элек (б.а. жиберген жокпуз)", — деп жазышкак арык—гухуму жана желден уруктарынын бийлери.33

Казакстан респ. Борб.Мамл. архив и. 388-фонд, 1-опись. 350-иш кагазы. 246. 276-барактары.

м Казакстан респ. Борб.Мамл. архиви. 383-фоня, 1-опись. 350-иш кагазы. 126, 236-барактэры.

Кийинки этаптагы хыргыз — орус алакаларынын енугушу "Желден, арык — тукуму жана белек уруктарынын 1824— 1825 — жылдардагы бкргелешкен элчилигн" деп аталган экинчи параграфта чагылдырыльш, уигул жылдары жазылган жергаликтуу документ булактар нзилдевгв алынды.

Бул сапар орус администрациясы бир нече кыргыз уруту менен алакага кирип, аны элчилик байланыштардын денгээлинде бекемдей алыиггы.

Бул байланыштар орус администрациясынын жана тынчыларынын бир нече жылга созулган угуттев иштеринин натыйжасы болуп саналат. Кыргыз каттарында Файзулла Сайфулнн, П.А.Пиленкоз ж.б. орус тынчы — мнссионерлеринин, казак уруу твбэлу Али — султан Ад}£л — султан уулунун ьгсымдары бир нече ирет эскерилет. Кыргыз бийлерин угуггеегэ казак султаны да катышкандыгы диссертацияда алгачкы ирет тастыкталды. Маселен, 1824 — жылы Адил — султандын екулу Уйсунбай Шукур уулу деген адам орус жана татар мисионерлерине жардам хэрсетуу учун кыргыз конуштарына келген. "Уигул уч кииглнин далалаты менен биздин зл—журтубуз балдарыя (б.а. екулдерун) элчиликке жиберди", — деп жазышкан аталган уруктардын бийлери.39

Элчилик миссия тараптардын вз ара милдеттенмелерди алуусу менен аяхтады. 1825— жылы жазылган кыргыз документтеринин уч нускасы тупку оригиналында алгач нрет диссертант тарабынан кликтелип, бул иш кагаздарды айрым кыргыз уруктарынын Орус администрациясынын алдында алган милдеттенмелери экендиги аныкталды. Документтердин мазмуну керсеткендэй, алар твмвнку милдеттенмелерди алышкан: 1) Орус соодагерлеринин Ысык — Квл вреенундэ эркин жана бажы акысыз соода кылыигын камсыз кылуу, 2) аларды Орто жуз жана улуу жуз хазактары менен Чыгыш Туркстандын шаарларынык ортосундаш аралыкта коштоп, коопсуздугун камсыз

39 Казакстан респ. борб.Мамп. зрхиви, 388-фонд. 1-опись, 350-иш кагазы. 246. 286-бэрахтары.

кылуу 3) Бетен уруулардын каракгоолорунан коргогт, ал урууларды Батыш Сибирь администрациясына билдирип туруу милдети.

Документтин арык —тухумунун бийлери жазган туп нускасынын текстине кайрылалы: "Улуу урматгуу падышанын соодагерлери ар дайым бизднн журтка келип, соода кылып кетишсе, сак —саламат узатабыз. Аксуу, Турпан. Кашкар (шаарларына) бара турган болушса узатып барып, кайра кайтышканда казак журтуна чейин саламат узатып турууга кепил болобуз. Улуу урматгуу падышанын кызматын ар дайым жер ееп, тизе чегуп аткарууга, кербендерди талатпасха, езубуз

, . '<-40

эч нерсе алоасак (сез) оердик

1824 —1825 — жылдары жазылган жергиликгуу документтердин топтому ушул мезгилдега кыргыз —орус алакаларынын верчущунук башатында ири УРУУ твбэлдврунун — бийлердин экулдорунун тургандыгын тастыктагандыгы менен да взгеча маанилуу. Маселен, Борокбай Бекмурат уулу, Эсенаман Бирназар уулу, Кудайменде Алдащ уулу, Куке Шапак уулу, Эщкожо Шапак уулу ж.б. ысымдарык жолуктурабыз.

Ысык —Кел кыргыздарынын атаман уруктарынын таасирдуу феодалдык тебелдеру менен алакага кирки, орус бийликтери айрым дипломатиялык "жерелгэлеру" аркылуу алардын ич —ара зргишин кучетууге жетише алкшкан. Ом ехиде болуп кайтышкан элчилерге жаяа урук башчыларына орус бийликтери тарабынан белектер жака сыйлыктар ыйгарылгандыгы белгилуу. Орус бийликтери белек уругу менен квптен бери алакада болуп келишкендигине карабастан, желден уругунун башкаруучуларына негизги внвктешу катары мамиле кылтан. Мунун взу Ысык — Кэл ервенундегу саясий уствмдухту орнотууга умтулуп келишкен белек уругунун Ажыбек —бий Шералин баштаган бийлеринин нааразылыгын жаратып, бир нече жылга созулган кыргыз —орус кат алышууларынын негизги предметине айланганы диссертацияда алгачкы ирет кенирирээк иликтенет. (1. 3. "Белек, арык —тукуму жана желден уруктарынын башкаруучуларынын

Батыш Сибирь бийликтери менен болгон 1825—1827 — жж. кат алышуулары").

40 Омск обл. Мамл.архиеи. 3-фонд. 1-опись. 419- иш кагазы. 243 - 2436 - бэрактзр

Ажыбек — бий Шералин баштаган топ (документтерде алардын тобу "чон белек" же "шапактар" деп аталат, чечимди ондоо етунучу менек Батыш Сибирь администрациясына кайрылгандыгына карабастан, алардын аракетн онунан чыккан эмес.

Экинчи бап "XIX к. 50—жылдарындагы Кыргызстандагы саясий аба/\ жана буту, сарыбагыш урууларынын Орусия менен мамилелеринин енугушу" деп агалып, уч параграфтан турат.

XIX кылымдын 40 —жылдарында Тенир —Too жана ara танапташ аймактардагы саясий кырдаалды белгилуу елчемде аныктап, кыргыздардын коншу элдер мекен болгон мамилелеринин мунезуне терен таасир этип отурган кечмэндердун коомундагы негизги саясий тенденциялар улам ачык байкала баштады. Бул саясий тенденциялар баарыдак нурда, бир чети, кзэ бир кыргыз урууларынын (Тундук Кыргызстан) саясий биригууге, айрымдарынын иш жузундв уруулук — уруктук денгээлдеги ез алдынчалыкты (бытырандылыкты) камсыз кылууга багытталган жана кийинчерээк Орусия пенен мамилелеринин жандануусуна а,шв ке.\ген умтулуулары менен муквздвлсв, экинчи чети, башка бир кыргыз урууларынын (Тучггук Кыргызстан) Кокон хандыгынын коомдук — саясий турмуихунда актавдуу роль ойноого, хандыктагы саясий бийликти толук кеземелдэегэ жана аны басып алууга болгок умтулуулары менен мунезделет. Тупкулугунде карама — каршылыктуу 6o,vtoh бул саясий тенденциялардын биринчиси Тундук Кыргызстандын Орусияга негизинен тынчтык жолу менен каратылышына алып келсе, экинчиси — туштук кыргыз урууларынын Кокон хандыгын мамлекеттик тузулуш катары сактап калуу учун курвшунэ, анын натыйжасында — алардын Орусия менен куралдуу кагылыщуусуна — улуттук —боиггондук кыймылына алып келди.

Бул баптын биринчи параграфы буту жана сарыбагыш урууларынын XIX к. 50 — жылдарындагы 03 аРа жанжалына чейинки тышкы мамилелерин чагылдыруута арналды. Тундук Кыргызстандын чегиндеги саясий биримдикти орнотууга багытталган сарыбагыш макабы Ормок — хан Ниязбек уулунун (¡791—1854] аракеттерк айрым уруу тебелдерунун сепараттык маанайдагы мудввлвру менен коштолгон. Ысык —Кел кыргыздары Ормон Ниязбек уулунун "хан"

жарыялакышьгна жооп кылышьгп, манап Боромбай Бекмурат уулун буту уруусунуя баигчылыгына кетерушкен.

Сарыбагыш жана буту бий — манаптарынын вз ара тиреигуусу алардын тышкы саясатына да терен таасирин тийгизген. Бугу бий — манаптары тышкы саясий алакаларды енуктурууде башка уруулардын устунвн устэмдук кылуута жана Орусия менен мамнлелерди аныктоого умтулган Ормон —хандын мудеелерунун ишке аогуусуна мумкундук беришкен жок. Анын натыйжасында орус администрациясы буту кыргыздары менен тыгызыраак алака кутуу саясатын жургузуп. бутулардын алгачкыларьшан болуп Орусиянын курамына кириохи менен аяктады.

Эки уруунун бий —манаптарынын бир нече жылга созулган ич — ара тиреигуусу XIX кылымдын 50 — жылдарындагы жанжалга — буту — сарыбагыш чабышына альт келдн (2.2. "Буту жана сарыбагыш урууларынын ез ара жанжалынын башаттык мезгили женунде").

Диссертант бул окуя 1854 — жылы башталган деп эсептеген изилдеечулврдук (Б.Жамгырчиноз, Т.Эмурбеков, Т.Чорогегин угч.О.) К03 карашын ырастайт. Кыргыз тарыхнаамасында бугу — сарыбагыш жанжалынын келип чыгышынын себептери туурасында бирдиктуу пикир жок. Ормон —хандын бутуларга каршы согуцпук аракетгерди баштоосук Ысык — Квл кыргыздарын езу курууга ниеттенген хандыкка толук моюн сундуруп алууга умтулуусу, бутулардын жана Ысык — Кэл саяктарынын бейжооп орусиянын бухаралыгына етуп кетуусукэ каршы болгондугу катары мунездвген пикирлер кебурввк айтылыя, устемдух кылуучу кез карашка айланууда (К.Усвнбаев, В.М.Плоских, Д.Б.Сапаралиев, Т.Н.Омурбеков, Т.К.Чоротегин ж.б.). Колдо болгок тарыхый маалыматтар бул кез караиггын негаздуулугун ырастап жаткандыгы диссертант тарабынан белгиленди.

Параграфта кыргыз фольклордух материалдарынын жана нарративдик эсте,\иктеринин (Б.Солтоноевдун "Кызыл кыргыз тарыхы", Алдаш молдонун "Ормон — Балбай" эмгеш ж.б.) маалыматтары XIX к. 50 — жылдарындагы жергиликтуу документ булактардын маалыматтары менен салыштырылып, окуялардын

хронологиялык ырааггуулугу калыбына келтирилди, айрым деталдары такталды.

Ысык—Кэл ереенунун Орусиянын курамына киргизилиши тынчтык жолу менен ишке ашса да, XIK к. 50 — жылдарынын этеш, 60 — жылдарынын башьгада бугу уруусунуи ичинде антиорусшсчыл позицияны ээлеген топтор пайда болду. Мындай маанай ara манап Боронбай Бекмурат уулу дуйнвден кайткандак кийин (1858 —жыл) айрыкча даана байкадды (2. 3. "XIX к. 60—жылдарындагы Ысык —Квл кыргыздарынын тышкы саясатындагы езгеруулэр").

Боронбай Бекмурат уулу XIX к. 40 — жылдарьшда буту уруусунун бытыраядылыгын жоюп, бутундей уруута эз бнйлигин гаанытууга жетише алган. Анык бийлигин орус админнстрациясы "ara манап" даражасын ыйгаруу менен мыйзамдаштыргак. Манап Боронбай дуйнвдэн кайткандан кийин белек уругунан чыккан бийлер ич —ара араздашып, "ara манап" даражасы учун куреш башталды. Бий — манаптардын бир тобу (Качыбек Шералин) ©з мудеесун орус администрациясынын колдоосуна таянып ишке ашырууга тырышса, башка бир тобу (Муратаалы Бирназар уулу ж.б.) кокондук башкаруучулардын арасынак саясий ынтымакташтык издешкен. Албетте, Ысык — Квл ерввнундв бекемделип алган орус бийликтери Муратаалы — бийге кокондуктардан кандайдыр бир алымсындыраарлык жардам алууга мумкукдук беркшкен жок.

Ысык — Кел кыргыздарынын тышкы саясатындагы орчундуу взгеруулвр XIX кылымдын 60 — жылдарында болуп втту. 1862 —жылы ara манап Качыбек дуйнвден кайтты. Белек уругунун бийлери Ысык — ■Кел кыргыздарынын уступе н болгон бийликти талашып, хайрадан "чон белек" (шапак тобу) жана "кичуу белек" болуп жаатташып кетишкен. "Кичуу белек" тобунук екулу Зарыпбек Сасыке уулунун (? —1868) талапкерлигин орус администрациясынын жактап жаткандыгына терея нааразы болушкак шапак тобу Качыбек Шералиндин уулу Алтыбасарды туу тутуп чыгышкан. Аларды токой урутунун башчысы Балбай Эшкожо уулу (XIX к. 60-ж. башында Верныйда абакта элген) колдоого алат.

Ысык —Кед хыргыздарынын арасында катчылык милдетти аткарышкан орус администрациясынын экулдерунун Ала —Too округунун пркставына тымызыя жолдоп гурган каттарына айгинеленгендей, гузулген кырдаал ете опурталдуу мунезге ээ болгон. Шапак тобунун бийлери ереендун калкын баштап, Орусиянын бийликтерине карты толкундоолорду утоштурууга бел байлап калышат. Бул маалыматтар диссертацияда шапак жана токой урутунун башкаруучуларынын эпистолярдык мурасынын даректери менен да ырасталды. "Иннбиз Алтыбасар "ara манап" кызматында туруп, Сизге барып турса, (колдоо кврсвгевр) жащы улук агалары бар... . Б>ту уруусунун уюткусу да Шапак (тобу). Кудай кылган улуктарды кичик кылсаныз, буту эли чар—тарапка чачыльш кетпесин... взунузге ыклас койгок адамдардын кекуругуне суук салбаныз" — деп жазган Балбай — баатыр генерал Г.А.Колпаковскийге жолдогон катында"" .

Ала — Too округунун приставы тараптардын бирден акулун б угу уруусунун "ara макабы" жана анын жардамчысы кызматына бехитип, жараштыруучу чечимди табуута аракет кылды. Бирок, Г.А.Колпаковскийдин бул чечими жаатташкандарды жараштырмак тургай, кайра ез ара зрегишти кучетту жана Ысых —Квл кыргыздарынын таасирдуу бийлерикин ири тобунун антиорусиячыл саясатты жандантуусуна алып келди (Мураталы — бий, Тилекмат, Балбай — баатыр, Чон —Карач, Канай ж.б.).

"Чуй врввнундвгу кыргыздардын Кокон хандыгы жана Орусия менен болгон алакалары жвнундвгу турк тилдуу документтердин маалыматтары (XIX кылымдыя 60 —жьглдары)" деп аталган учунчу бап эки парафафтан турат.

XIX хылымдын 60 — жылдарында Кокон хандыгы менен Орусиянын тиреигуусу куч алып, Жети — Суу аймагы, анын ичинде Чуй ереену бул карама —каршылыктар даана байкалган аймакка айланды (3. 1. "Чуй врвенундегу кыргыздардын Кокон хандыгы менен болгон мамилелери").

Диссертант тундук кыргыздарынын, анын ичинде Чуй

" Казахстан респ. Борб.Мамл. архиви. 3-фонд. 1-опись. 516- иш кагазы . 30-бзрак

кыргыздарынын Кокон хандыгы менен болгон мамилелери белгклуу даражада алардын туштук кыргыздары менен болгон мамилелерин да мунэздэйт деген тыянакка келди. Туштук кыргыздарынак айырмаланьш, тундук кыргыздары Кокон хандыгыньш саясий гурмушунун пассивдуу байкоочулары болушкан. 1860 —1862 — жылдары сарыбагыш уруусунун тынай уругунун манаатары хандыктын саясий турмуигуна жандуу аралашуута далалат жасап кэруиггу. Бирок, хандыктагы саясий окуялардын внугуу енутун ачык баамдай альшшагандыгынан улам, так ээлери менен мамилелерин узууте мажбур болушкан. Маселен, 1860 —62 —жылдардагы бийлик учун болгон куреште туштук кыргыздарына каршы согущка кагышкан. 1862 —жылы сарыбагыш жана солто урууларынын айрым белуктэрунун Орусиянын курамына кабыл а/шнышы бурулуш учур болуп халды. Диссертант .манап Байтик Канак УУЛУ баштаган квтврулуш солто уруусунун бир канатынын гана нааразылыгынан келип чыккандыгын, антикокондук маанай жаллы керунуш болбогондутун баса белгиледи. Себеби, дал ущул учурда туиггук кыргыздарынын езгече таасирдуу тебелдеру хандыктын такты ээсин алмаштырууга багытталган курешту баигташкан эле. Чуй ереэнундэгу кыргыздардын бир канатынын 60 — жылдары Кокон хандыгы хенек тыгыз мамиледе болуп турушкандыгы алардын хандыктын жардамына таянып, орустардын илгерилввсун токтотууну квздешквндугу менен тушундурулет.

"Орусиянын Тундук Кыргызстандагы таасиринин кучешу жана кыргыз бий— манаптарынын саясаты" (3. 2) деп аталган параграфта турк тилдуу документтердин маалыматтарынын XIX кылымдын 60 — жылдарындагы саясий процесстерди хронологиялык ырааттуулукта чагылдыруудагы мааниси керсегулду. Кыргыздардын орус букаралыгын кабыл алуусу бир кылка болбогондугу, бул жараян антиорусиячыл маанайдагы бий — манаптардын каршылыгын акырындап жоюу аркылуу ишке ашкандыгы белгиленди. Алардын каршылык кврсетуусун майтарууда орус бийлнктери орусиячыл бий — манаптардын таасирнне таянышкан. 1864 —жылы Ташкент шаарында болушуп, орустарга каршы курвшуута ант беришкен солтонун Жангарач, Тыналы, Маймул ж.б. бий — манаптарын бул ойлорунан

кайтаруу керек эле. Дал ущул максатта Байтик Канай уулу генерал А.Г.Коллаковскийдин тапшырмасы менен суйлэщуулерду жургузгендугу алгач ирет диссертант тарабынан белгиленди. "Жангарач менен суйлешуп кердум, бирок ал мени укпай жатат" — деп жазат Байтик баатыр кийинчерэзк.42

Байтик —баатыр ушундай эле суйлешуулерде манап Уметаалы Ормон —хан уулу менен да жургузген: "Сен таарынып, кектеп журген сартты елтурдум деп Уметаалыга кат жибердим, катты алган сон Уметаалы Чуйгэ келип тушту, эми Уметаалы менен сэзубуз, кенешибиз бир болду. Пристав! Сен эл кергенду эл кэребуз. жоо кергенду жоо кервбуз" — деп жазат солтонун манабы 1862 —жылы. (Караныз: Байтнк Канай уулунун Г.А.Колпаковскийге жазган каты).43

Диссертациянын корутунду белугунде изилденун негизш тыянактары чыгарылды. Араб арибиндеги жергиликтуу документтер Кыргызстандын тарыхын изилдеэдвгу негизги булактардын катарыка жатат. Бул булактар (каттар, баяндамалар, тынчылык билдируулзр ж.б.) ©з туп нусхасында иляхтее иштерин талан кылат. Мурда айты.шп келген "совет дооруна чейин кыргыздын жазмасы болгон эмес" деген жоромолду илимий тэгундеегэ мумкунчулук берген бул тарьгхый мурастар кыргыз элинин XIX кылымдагы жазма маданиятынкн унихалдуу эстеликтери болуп саналат.

Казахстан респ. борб.Мамл. архиви. 3-фонд, 1-спись, 157 - иш хагазы. 50-барак.

° Казахстан респ. Борб.Мамл. архизи. 3-фонд. 1-опись, 157 - иш хагазы. 32-6эрах.

Изилдвенун темасы боюнча твмвнку эмгектер жарыяланды:

1. Осмонаалы Сыдык уулу жана анын "тарыхтары" — Бишкек, 1992. - 2 б.т.

2. Манаптардын кыргыз маданиятындагы ролу женунде // Ала — Too, 1991. N... - с.

3. Эск.и кыргыз жазуусундагы документалдык булактар (1827) — Мурас, 1993. N 1 - 2.

4. Некоторые сведения "Мухтасар тарых — и кыргызийа" и "Тарых — и кыргыз Шадманийа" Осмонаалы Сыдык уулу по средневековой истории кыргызского народа // Источники по средневековой истории Центральной Азии и сопредельных областей: тезисы докл и сообщений — Бишкек, 1992.

5. К изучению становления национальной историографии истории кыргызского народа // Тезисы докл. и сообщений научной конференции проф. — преп. совтава истортеского факультета КГУ — Бишкек, 1992.

6. Алымкул — аталык // Кутбилим, 1994. 16 —июнь.

7. Кыргызские документы арабского письма 1824 —года //Вестник К ГНУ: Серия общественных наук - 1995.N 3 - С. 133-138.

РЕЗЮМЕ

Диссертации Арслана Койчиева на тему:

"Внешнеполитические отношения населения Северного Кыргызстана в XIX в.: (по данным местных арабографических документальных источников)".

Данная диссертация посвящена изучению истории внешнеполитических отношений ряда северокыргызстанских племен в начале и середине XIX века. Основной источниковой базой работы являются арабографнческие письма кыргызов, сохраненные в архивных фондах зарубежных стран (Россия, Казахстан и Узбекистан). Некоторые письма кыргызских биез впервые введены в научный оборот диссертантом.

Автор уточняет и по —новому трактует некоторые исторические события, связанные с кыргызско — русскими и -кыргызско — кокандскими взаимоотношениями.

Данный курс письменных памятников доказывает не научность господствующего в советской историографии положения о том, что кыргызы до октябрьской революции не имели письменности.

К диссертации прилагаются тексты 42 кыргызских документов, а также их арабографнческие оригиналы.