автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Вопросы литературы в журнале "Шура", 1908-1917

Текст диссертации на тему "Вопросы литературы в журнале "Шура", 1908-1917"

Казанский государственный университет

На правах рукописи

Марданов Раиф Фатхулович

Вопросы литературы в журнале "Шура" (1908-1917)

10.01.02. Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель -академик АНРТ, проф. М.А.Усманов

Казань - 1999

Казан

- 1999

3

Кереш..................................................................................... 4

I булек. Журналга гомуми характеристика

§ 1. Журналны ейрэну тарихы............................................................................................................13

§ 2. "Шура" журналыныц структурасы.........................................................26

§ 3. Журналньщ наширлэре hsM мехэррире............................................................50

II булек. Журнал сэхифэлэрендэ эдэбият мэсьэлэлэре

§ 1. Татар эдэбияты тарихы haM теориясе............................................................63

§ 2. Татар телендэге эдэби эсэрлэр..................................................................................95

'л

§ 3. Башка халыклар эдэбияты................................................................................................130

Йомгак....................................................................................................................................................................................155

Файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият......................................................159

4

Кереш

XIX йез ахыры - XX йез башында татар эдэбияты зур узгэрешлэр кичерэ. Татар халкында гасырлар дэвамында урнашып килгэн иж,тимагый Ьэм эдэби-эхлакый идеаллар узгэрэ, Шэрекътэн Гаребкэ йез тоту кечэя.

Татар эдэбиятында драма, роман кебек ян,а жанрларньщ формалашуы эдэбияттагы зур узгэрешлэрнен, бер нэтижэсе Ьэм дэлиле булып тора. Бай шэрекъ традициялэрен саклап, ул дэвердэге алдынгы рус Ьэм Европа демократик эдэбиятлары тээсирендэ татар эдэбияты яцача усеш баскычына кутэрелэ. Ижат мэйданында балкыган Г.Тукай, Дэрдмэнд, Г.Исхакый, Ф.Эмирхан, Г.Камал, Ш.Камал, Г.ИбраЬимов h.6. эдиплэрнец шигърият, чэчмэ Ьэм драма эсэрлэрендэге теп принципларына эхлакый идеал-мэслэклэрнец гражданлык характеры, чынбарлыкны тасвирлаудагы халыкчанлык, хакыйкать h9M югары сэнгати эшлэнеш хас иде. Яца рухлы татар эдэбияты XX йез башында туган вакытлы милли матбугат белэн тыгыз бэйлэнештэ усте.

XX йез башы татар иж,тимагый тормышы зур узгэрешлэр кичерэ Ьэм яцалыкларга бай була. Аеруча меЬим яцалыкларныц берсе татар вакытлы матбугатынын, мэйданга чыгуы. 1905 елньщ сентябрендэ Петербургта "Hyp" исемле беренче татар газетасы чыга башлый. Шуннан соц милли басмаларнын, саны бер-бер артлы ишэя. Татар газета Ьэм журналлары Казанда, Петербургта, Оренбургта, Мэскэудэ, Уфада, Эстерханда Ьэм Россия империясенец бутэн шэЬэрлэре Иэм тебэклэрендэ нэшер ителэлэр. Алар 1917 елга хэтле тулаем татар промышленниклары Ьэм сэудэгэрлэренец акчаларына чыгарылганнар. 1905 елдан 1918 елньщ башына, ягьни совет хакимияте электэн чыгып килгэн барлык газета, журналларны нэшер итудэн тыйганчыга кадэр, Россиядэ татар телендэ 125 исемдэ газета, 45 журнал нэшер ителгэн. Элбэттэ, алар тотрыклы

5

рэвештэ, Ьэммэсе дэ дистэ ел буе дэвам итмэгэннэр. Кайберлэре езлексез чыкса, арада берничэ генэ ел денья кургэннэре дэ булган.

1918 елга кадэр нэшер ителгэн газеталар Ьэм журналлар мэслэк вэ тоткан юнэлешлэре, эчтэлеклэре буенча гаять чуар Ьэм катлаулы манзара хасил иткэннэр. Мэсэлэн, тарих Ьэм эдэбият, тэгълим-тэрбия, дин, хокук, икътисад Ь.б. мэсьэлэлэр буенча махсус, хатын-кызлар, укучы яшьлэр Ьэм шэкертлэр, балалар ечен аерым газета яки журналлар булган. Мондый куптерлелек, уз нэубэтендэ, татар халкындагы милли матбугатка булган ихтыяж, дэрэжэсен чагылдырган.

Иксез-чиксез мэгълумат тупланган бу милли байлыкны гыйльми ейрэну эше Ьаман да этрафлы башкарылмаганлыгы хезмэтнен, актуальлеген билгели. Элеге мираснын, шактый елеше совет чорында "буржуаз, реакцион" дип нахакка читкэ тибэрелде Ьэм сугелде. Эмма иц каЬэрлэнгэн "Бэянелхак" газетасы Ьэм "Дин вэ мэгыйшэт" журналы кебек татар басмаларыньщ да, реакцион Ьэм кадимчел яклары белэн бергэ, фактик яктан кызыклы материаллары барлыгын инкяр итеп булмый. Ьэрхэлдэ, тарихныц сабак Ьэм гыйбрэт чыганагы икэнлеген дэ онытмаска кирэк.

Татар вакытлы матбугаты — милли-мэдэни тормыш тарихыныц узенчэлекле Ьэм кыйммэтле елъязмасы. XX йез башы татар вакытлы матбугатына, гомумэн, хас булган иц эре теп темалар булып милли мэгариф, милли тарих, милли эдэбият Ьэм сэнгать мэсьэлэлэре кутэрелгэн. Ул чордагы Ьэр татар газетасы Ьэм журналы ечен болар уртак Ьэм кенузэк мэсьэлэлэр. Вакытлы матбугат татарларга нэрсэлэр бируе турында "Ан," журналы укучылары арасында уткэрелгэн гомум нэтижэлэр тубэндэгечэ: "газета вэ журналларымыз безгэ бик куп нэрсэлэр бирде. Яца гына кузе ачылган халкымызга мэдэният юлында житэкче булдылар. Мэктэп вэ мэдрэсэлэремез, аз булса да, ислах ителде. Тел вэ имля мэсьэлэлэренэ эЬэмият бирелеп, килэчэктэ бу

6

мэсьэлэнед телэнгэн рэвештэ хэл ителэчэгенэ емид баглатты. Эдэбиятымыз юлга куелып, яхшы гына ядарды. Театр вэ сэхнэмез вежудкэ килеп, халкымызда гражданлык дэрэжэсен алды. Хатын-кызларымыз дурт дивар эчендэ изелудэн матбугатымызньщ ярдэме белэн котылып, башка мэдэни халык хатын-кызлары кеби деньяда торырга хаклы икэнлеклэрен курсэттелэр. Сэудэ вэ тижарэт бабында да матбугатымызньщ файдасы курелеп, ширкэтлэр тээсис ителде, яда сэудэлэргэ юллар ачылды..."1

XX гасыр башы — татар эдэбиятыньщ зур кутэрелеш алган, татар эдэби тэнкыйте формалашкан, татар эдэбияты тарихыныд нигезле рэвештэ ейрэнелэ башлаган эЬэмиятле бер чоры. Эдэбият мэйданындагы бу катлаулы процессларны татар вакытлы матбугатыннан аерып карау Ьич мемкин тугел. Ченки эдэби бэхэслэр вакытлы матбугат битлэрендэ алып барылганнар, эдэби усешне яктырткан, теоретик Ьэм эдэби тэнкыйть мэкалэлэре газета-журнал сэхифэлэрендэ басылганнар. Татар эдэбияты классикларыньщ Ьэммэсе - Г.Тукай, Г.Исхакый, Ф.Эмирхан, Г.ИбраЬимов, Г.Камал, Ш.Камал, Ъ..б. куренекле эдиплэр нинди дэ булса газета яисэ журнал мехэррире булганнар, редакдиялэрдэ эшлэгэннэр. Элеге эдиплэрнец 1960—1980 нче елларда денья кургэн куптомлыклары моны ачык раслый. Томнардагы купчелек эдэби эсэрлэр Ьэм мэкалэлэр беренче мэртэбэ XX йез башында нэшер ителгэн татар газета Ьэм журналларында басылган булган.

Татар эдэбияты мэсьэлэлэрен аеруча киц яктырткан газеталардан "Фикер" (Уральск, 1905-1907), "Вакыт" (Оренбург, 1906-1918), "Эл-Ислах" (Казан, 1907-1909), "Идел" (Эстерхан, 1907-1914), "Кояш" (Казан, 1912-1918), "Ил" (Петербург, Мэскэу, 1913-1918), "Тормыш" (Уфа, 1913-1918), журналлардан "Эл-гасрел-жэдит" (Уральск, 1906— 1907), "Шура" (Оренбург, 1908-1917), "Ад" (Казан, 1912-1918),

1 [Идарэдэн] / /Ад. -1916. - №8. -Б.143.

7

"Сеембикэ" (Казан, 1913-1918), "Мэктэп" (Казан, 1913-1914) исемнэрен атарга кирэк. Шул ук вакытта, гасыр башында чыккан Ьэр татар газетасы Ьэм журналында шигырьлэр, хикэялэр Ьэм фольклор эсэрлэре басылганлыгын искэрту тиешле. Хэтта "Дин вэ мэгыйшэт" Ьэм "Эддин вэл-эдэб" кебек саф дини хисапланган журналларныц битлэрендэ дэ шигъри Ьэм чэчмэ эсэрлэр урын алган. XX йез башы татар вакытлы матбугаты, шул рэвешчэ, милли эдэбиятньщ усешенэ зур елеш керткэн, эйдэп баручы бер мэйдан вазыйфасын башкарган.

"Шура" журналыныц эдэбият елкэсендэге эшчэнлеген этрафлы ейрэну, фэнни нигездэ эчтэлеген Ьэм эЬэмиятен ачып биру — XX йез башы татар эдэбиятындагы процессларны тирэнрэк Ьэм тулырак кузаллауга ярдэм итэчэк.

Хезмэтебезнен, теп максаты итеп XX йез башы татар эдэби процессында "Шура" журналынын, урынын, эЬэмиятен ачыклау Ьэм билгелэу, эдэби хэрэкэткэ керткэн елешен Ьэм тээсирен бэялэу куелды. Шушы максатка ирешу ечен уз алдыбызга мубэндэге бурычларны куйдык:

- "Шура" журналына гомуми характеристика биру;

- "Шура" журналында татар эдэбияты теориясе Ьэм тарихы буенча мэкалэлэрне, эдэби эсэрлэрне тикшеру Ьэм анализлау;

- "Шура" журналында башка халыклар (теркилэр, Шэрекъ, рус Ьэм Кенбатыш) эдэбиятларына караган материаллар Ьэм эдэби эсэрлэргэ кузэту Ьэм анализ.

Чыганаклар базасы турында. Эш дэвамында теп чыганак булып "Шура" журналынын 10 еллык барлык саннары, ягъни 240 номеры жентеклэп тикшерелде. Шулай ук, Татарстан Милли архивы, Башкортстан дэулэт архивы, Казан дэулэт университетынын, Н.И.Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэсе, Татарстан Фэннэр академиясенед Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты Кулъязмалар Ьэм

8

текстология булеге каршындагы Мирасханэ, Татарстан Милли китапханэсенец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге фондларындагы архив материаллары, "Шура" журналы мехэррире Р.Фэхреддиннец тормышы Ьэм эшчэнлегенэ бэйле документлар, хатлар, XX йез башы татар вакытлы матбугаты органнарыннан "Йолдыз", "Вакыт", "Эхбар", "Эл-Ислах", "Кояш" Ь.б. газеталар, "Эл-гасрел-жэдит", "Эддин вэл-эдэб", "Мэктэп", "Дин вэ мэгыйшэт", "Ад" Ь.б. журналларньщ еллык теплэмэлэре белэн эшлэргэ туры килде. XX йез башы татар эдэбияты тарихы, теориясе Ьэм тэнкыйте буенча купсанлы гыйльми хезмэтлэр Ьэм махсус эдэбият тикшерелде.

Хезмэтнен, методологик нигезен жэмгыятьнец диалектик усеше турындагы тэгълимат, мэдэни тэжрибэне ейрэнудэге объективлык Ьэм тарихилык приндибы тэшкил итэ. Тикшерелэ торган материалныд характерына нисбэтле рэвештэ эш дэвамында терле: эдэби барышны эволюциядэ Ьэм езлекле усештэ карый торган тарихи-хронологик принцип; эдэби хэрэкэтне бердэм куренеш буларак карый торган системалы ысул; чагыштырма, статистик, комплекслы, аналитик Ьэм тасвири ысуллар Ьэм алымнар кулланылды.

Татар эдэбиятыныд XX гасыр башындагы усеш-узгэреш процессларыныд вакытлы матбугат битлэрендэге чагылышы фэндэ, нигездэ, ейрэнелгэн. Бу чор татар эдэбиятын тикшеругэ галимнэрдэн Ж,-Вэлиди, Г.ИбраЬимов, Г.Сэгъди, Г.Газиз Ьэм Г.Рэхим, Г.Нигъмэти, М.Гали, Г.Халит, Х.Хисмэтуллин, Б.Гыйззэт, М.Гайнуллин, И.Нуруллин, М.Хэсэнов, Р.Нэфыйгов, У.Гыймадиев, Р.Гайнанов, Н.Юзиев, М.МэЬдиев, Э.Нигъмэтуллин, З.Рэмиев, Р.Ганиева, Ф.ИбраЬимова Ь.б. галимнэр зур хезмэт куйдылар. XX йез башы матбугаты Ьэм эдэбияты багланышларына багышланган махсус хезмэтлэрдэн М.Гайнуллин1, У.Гыймадиев2

1 Гайнуллин М. Татарская литература и публицистика начала XX века. — Казань: Татар, кн. изд-во, 1966. -434 е.; То же. Изд. 2-е, доп. -Казань: Татар, кн. Изд-во, 1983. -351 с.

2 Гыймадиев У. Сатира коралы белзн. -Казан: Татар, китап нэшр., 1977. -2146.

9

Ф.Эгъзамов1, Р.Эмирханов2 хезмэтлэрен Ьэм Ф.Яхиннын, Уральск шэЬэрендэге татар матбугаты Ьэм татар эдэбияты буенча хезмэтен3 курсэтергэ кирэк. Куелган максатларга ирешу ечен югарыда аталган фэнни хезмэтлэр дэ файдаланылды. XX йез башы татар вакытлы матбугаты органнарын эдэби чыганак буларак тикшеругэ багышланган башка монографик хезмэтлэр элегэ юк. Азэрбэйжан матбугатыньщ ейрэнелуен исэпкэ алмаганда, бер ук совет дэулэтендэ яшэгэн башка миллэтлэрдэ дэ бу мэсьэлэнец торышы бердэй дэрэжддэ диярлек. Совет фэненэ хас булганча, XX йез башындагы болыдевистик Ьэм пролетар матбугат тикшерелгэн хэлдэ, матбугат деньясынын, купчелеген тэшкил иткэн . "буржуаз" яки "вак буржуаз дип бэялэнгэн газета-журналлар тиешенчэ ейрэнелмэгэн.4 Рус матбугатындагы эдэбият мэсьэлэлэре дэ озак вакытлар дэвамында беръяклырак тикшерелеп бэялэнгэннэр. 19811984 елларда рус матбугатында эдэбият мэсьэлэлэрен тикшеругэ багышланган гомуми коллектив хезмэтлэр деньяга чыга.5

Иц беренче татар эдэби журналы "Элгасрелжэдит" Уральск шэЬэрендэ 1906 елньщ гыйнварыннан 1907 елньщ май аена кадэр чыккан. Мехэррире Ьэм нашире Камил Мотыйгый булган бу журналньщ барлыгы 17 саны денья кургэн. Журнал эдэбиятка кин урын биргэн. Анда татар эдиплэреннэн Г.Тукай, Г.Исхакый, Р.Фэхреддин, Г.Чыгтай Ь.б. актив катнашканнар. Э "эдэби, фэнни, сэяси вэ ижтимагый рэсемле" "Ац" журналы Казанда 1912 елньщ декабреннэн 1918 елньщ март аена

1 Эгьзамов Ф. Тукай — журналист. -Казан: Татар, китап нэшр., 1986. -217 б.

2 Амирханов Р. Татарская демократическая печать (1905-1907 гг.). -М.: Наука, 1988. -191 с.

3Яхин Ф. Татарская литература периодической печати Уральска (1905-1907 гг.). -Казань: Татар, кн. изд-во, 1992. -125 с.

4 Махонина С.Я. Русская дореволюционная печать (1905-1914) /Под ред. Б.И.Есина. -М.: Изд-во МГУ, 1991. -С.3-4.; Литературный процесс и русская журналистика конца Х1Х-начала XX века. 1890-1904. Социал-демократические и общедемократические издания. -М.: Наука, 1981.-С.16.

5 Русская литература и журналистика начала XX века. 1905-1917. Большевистские и общедемократические издания. -М.: Наука, 1984. -352 е.; Русская литература и журналистика начала XX века. 1905-1907. Буржуазно-либеральные и модернистские издания. -М.: Наука, 1984. -366 с.

10

кадэр, барлыгы 123 сан чыккан. Мехэррире Ьэм нашире Эхмэтгэрэй Хэсэни булган журналда татар эдиплэре Г.Тукай, Ф.Эмирхан, Г.ИбраЬимов, Г.Гобэйдуллин, Г.Рэхим Ь.б. эшлэгэннэр Ьэм язганнар. "Ад" журналы башка татар эдэби журналларыннан рус Ьэм Европа демократик эдэбияты Ьэм сэнгате юлыннан баручы яшь татар эдиплэре Ьэм студентлары органы буларак аерылып тора.

Хезмэтнен, яцалыгы Ьэм эЬэмиятенэ килгэндэ, татар эдэби хэрэкэтендэ теп рольне уйнаган басмаларньщ ид куренеклелэре Ьэм эдэбият тарихында мэртэбэле урын билэгэннэреннэн "Шура" журналы эдэби планда махсус тикшеру объекты буларак ейрэнелмэгэн иде. Ул дэвердэге татар эдэби гомум хэрэкэтен кузаллау ечен кыска гына вакыт аралыгында чыккан булсалар да, Ьэр милли матбугат органын фэнни ЖэЬэттэн тэфсыйльлэп тикшеру Ьэм ейрэну зарур. Э инде ун ел дэвамында, березлексез, нэшер ителгэн "Шура" кебек журналларны ейрэнунед эЬэмияте бэхэссез. XX гасырньщ беренче чирегендэге татар газета-журналлары арасында эчтэлегенед байлыгы Ьэм купкырлылыгы белэн ид зур абруй казанганнарыныд берсе — мебарэк "Шура" (Кидэш) журналы. "Эдэби, фэнни вэ сэяси" бу журнал 1908 елныд гыйнварыннан 1917 елныд декабрь аена кадэр Оренбург каласында нэшер ителгэн. "Шура" мэшЬур дини вэ ижтимагый эшлекле, галим Ьэм эдип Ризаэддин Фэхреддин мехэррирлегендэ, танылган татар алтын промышленниклары, жэмэгать эшлеклелэре Шакир Ьэм Закир Рэмиевлэр наширлегендэ чыккан. Журнал айга ике мэртэбэ чыгып, бер елга 24 сан, э ун ел дэвамында барлыгы 240 саны денья кургэн. "Шура" журналы Идел-Урал тебэгеннэн тыш Россиянед башка тарафларына да таралган, шулай ук Теркестан, Казакъстан, Кавказ, Кырымда Ьэм Теркиядэ дэ укылган. Журналныд колачлаган тематикасы гаять купкырлы. Теп темалары исэ тарих, эдэбият, мэгариф Ьэм тел мэсьэлэлэре булган. "Шура" журналында кутэрелгэн эдэбият мэсьэлэлэре Ьэм анда басылып чыккан

11

эдэби эсэрлэр беренче мэртэбэ, мэгълум дэрэжэдэ, М.Х.Гайнуллин хезмэтлэрендэ тикшерелэлэр.1 Шигырьлэренец купчелеге "Шура'да басылган татар эдэбияты классигы Дэрдмэнд ижаты да этрафлы ейрэнелгэн.2 Татар эдэбияты классикларыннан Г.Тукай, Ш.Камал, Г.ИбраЬимов, Ш.Бабич Ь.б. эдэби мирасларын тикшергэндэ дэ, аларньщ "Шура" сэхифэлэрендэ деньяга чыккан эсэрлэре галимнэрнен, игътибар узэгендэ булды. Эмма журналны ейрэну буенча махсус монографик хезмэтлэр юк.

Диссертациядэ журналньщ татар, гомумтерки Ьэм меселман эдэбиятлары тарихын ейрэну Ьэм пропагандалауга керткэн елеше тикшерелэ. Ризаэддин Фэхредцин, Эхмэдзэки Вэлиди, Мэхбубжэмал Акчурина Ь. б. бу мэсьэлэгэ багышланган мэкалэлэре анализлана. Эдэбият теориясенец, тэнкыйтенен,, эдэби тэржемэнен, Ьэм халык авыз ижатыньщ терле мэсьэлэлэренэ караган мэкалэлэр ейрэнуелэ.

Дэрдмэнднец бай эдэби еслубе Ьэм нэфис ижаты тээсирендэ формалашкан яшь авторларнын, ачыклануы да хезмэтнец яца табышларыннан. Кайбер шигъри эсэрлэрнец авторлыклары турындагы нэтижэлэр дэ эЬэмиятле. Журналньщ Шэрык Ьэм Кенбатыш Европа эдэбиятларын пропагандалау буенча купкырлы эшчэнлеге дэ тикшерелде.

Диссертация материалларын татар эдэбияты Ьэм татар журналистикасы тарихлары буенча лекциялэрдэ Ьэм махсус курсларда, шулай ук XX йез башы татар эдэбияты Ьэм мэдэнияты тарихы буенча гомуми хезмэтлэр язганда файдаланырга мемкин.

1 Гайнуллин М. Татарская литература и публицистика начала XX века. -Казань: Татар. Кн. изд-во,1966. -С.84-106; Гайнуллин М.Татар эдиплэре: (Иж,ат портретлары). -Казан: Татар, китап нэшр.,1978. -Б.79-98.

2 Гайнуллин М. Дэрдмэнд // Дэрдмэнд. Сайланма эсэрлэр /Тез.: Рэмиев И. -Казан: Татар, китап нэшр., 1959. -Б.3-18; Хэким С. Шагыйрьнец осталыгы // Дэрдмэнд (Закир Рэмиев). Исэ ж,иллэр. Шигырьлэр /Тез.: Даутов Р. -Казан: Татар, китап нэшр., 1980. -Б.3-14; Халит Г. Дэрдмэнд //Татар эдэбияты тарихы. Алты томда. III: XX гасыр башы. -Казан: Татар. Китап нэшр., 1986. -Б.194-214; Саяпова A.M. Поэзия Дардменда и символизм. -Казань: Изд-во Казанск.Пед. ун-т, 1997. -210 с.

12

Хезмэтнен, теп эчтэлеге Ьэм нэтиж,элэре еч гыйльми мэкалэдэ, С.Рэхимов Ьэм Р.Мицнуллин белэн соавторлыктагы "Ризаэддин Фэхреддин: фэнни-биографик жыентык" (Казан: Рухият, 1999. -224 б.) китабында, Россия Ьэм Урта Азия Ислам мэдэниятенэ багышланган халыкара конференциядэ (С.-Петербург, 1996 ел), Ризаэддин Фэхреддингэ багышлап уздырылган (Казан, ноябрь, 1999 ел) фэнни конференциядэ, Элмэт региональ фэнни-гамэли конференциясендэ (Элмэт, ноябрь, 1999 ел) сейлэнгэн докладларда сыналдылар.

Хезмэтнен, структурасы кереш, ике булек, алты параграф, йомгак Иэм библиографиядэн гыйбарэт.

13

I БуЛЕК

Журналга гомуми характеристика § 1. Журналны ейрэну тарихы

"Шура" журналы XX йез башы татар вакытлы матбугаты ЖэуЬэрлэренед ин затлыларыннан берс�