автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Язык перевода Евангелия В. Тяпинским (графика, орфография, фонетика)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Язык перевода Евангелия В. Тяпинским (графика, орфография, фонетика)"

УДІІ 808.26- 022—1 (043.3)

РГ Б ОД

П ■ - -

V і' ' •

Кпімау І гар Гіаулавіч

МОВА ПЕРАКЛАДУ ГСВАНГЕЛЛЯ В.ЦЯПІНСКІМ

(графіка, арфаграфія, фанетьїка)

('ііеммянмінсць 10 02.01 - беларуская мова

ау і арзферат

ді.іссргацмі ма аірьімамис вучонай ступені кандидата філалагічньїх

павук

Міііск І9У7

Работа выканана на кафедры псторьп беларускай мовы Беларускага дзяржаунага уш'верстга

Мануковы мраушк: доктар фшалапчных мавук прафесар

Л.М.Шакуи |

Лфщыйныя апаненты: член-карэспандэнт АН Беларуп

доктар фшалапчных навук прафесар • АЛ.Журауси

кандидат ф1лалапчных навук дацэнт

З.А.Зянев1ч .

Вядучая аргашзацыя: Мшсю дзяржауна педагапчны утверсптт

1мяМакс1ма Танка .

Абарона адбудзецца 20 чэрвеня а 14 гадзше на пасяджэнш спецыялпавана-га савста Д 02.01.11. па абароне дысертацый на атрымшше вучонай спнеш доктара фшалапчных навук у Беларусюм дзяржаупым утверсптие па алрасс 220030, Мшск, вул. К.Маркса, 31, фшалапчны факультэт, аудитория Ы

3 дысергацыяй можна азнаёмщца у б1бл4ятэцы Беллзяржушверстпта

Аутарэферат разасланы « 4$ » мая 1997 г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый локтар фшалапчпых навук прафесар

Днсертацыя присвечана вивучэнню аднаго з найбольш цікавих помнікау старой беларуска-украінскай пісьменнасці - "Евангелля"

B.ЦяпІнскага (далей Щ). Мова перакладу у дисертацні називаецца "простай мовай" (у навуковай літаратурц сінонімамі да гэтага тэр-міна виступаюць найменні "заходнеруская мова", "старабеларуская/ сгараукраінская мова" 1 інш.). Щ било надрукавана пратэстантам Васілйм Цяпінскім (каля 1570-х гг.) як паліглота з паралельним царкоунаславянскім тэкстам, які 1 паслукиу непасрздним аригіналам для Цяпінскага; улічвалася таксама 1 польская версія - пераклад

C.Будаага 1572 г. Гзта абумовіла пільную увагу дисертанта да цар-коунаславянскіх 1 польскамоуных крьшіц, якія маглі паслукиць Ця-пінскаму узорам для випрацоукі асобних пісьмових норм.

ЕЦ - першая ва усходніх славян друкаваная паліглота, 1 перши сярод усходнеславянскіх моу друкаванн пераклад Евангелля. Яго мати Силі не толькі рзлігійния, але літаратурння 1 лінгвістичния. Пом-нік з'яуляецца трзцім (пасля "Біблії" Скарины 1 "Нясвікскага катз-хізіса" Буднага) виданнем тэксту на "простай мове". Арфаграфія ЕЦ де абумоулена ні уплнвам пратографа, ні Уздзеяннем рэцэптур граматичних сачишнняу (для "простай мови" такіх наогул не Існавала). Матэрыял помніка асвятляе працзси складвання арфаграфії як норми, кірункі 1 шляхі пераадолення вариятиунасці "простай мови".

0.1. Дктуальнасць ааслепайання МОВИ ЕЦ, аДНЭГО 3 ВаКНвЙШХ

помнікау "простай мови" 2-й пал. хуіст., бачыцца у трох аспектах:

1) ва Уласна лінгвістичним плане (апісанне мови перакладу Цяпінскага на узроуні фанетикі); 2) у гісторика-палеаграфічним плане (апісанне графікі 1 арфаграфії помніка); 3) у аспекце гісториі пісьменнасці 1 культурних кантактау.

Ва уласна лінгвіс: ним плане актуальным з'яуляецца вияУлен-

не фанетичних асаблівасцей мови помніка, канстантних як для літа-ратурнай мовы таго часу, так і визначальних для диялектнай атрибу-циі мови помніка. .

У гісторнка-палеаграфічшх адносінах найбольш важним здаецца сістзматизация графічних сродкау помніка, їх суадносіш з плинямі пісьма і аналіз арфаграфії, ступень паслядоУнасці у правядзенні тих або інших правапісних з'яу.

У аспекце гісториі пісьменнасці 1 культурних кантактау рас-працавани на папярэдняй стадні графіка-арфаграфічни матэриял дає магчимасць визначиць: а) філалагічния устаноукі В.ЦяпІнскага і яго здицийную практику; магчима, час і месца стварзння ЕЦ; б) месца помніка у гістарнчнай і культурний перспективе і стасункі да вяду-чцх пісьмових традиций рэг1ёна.

о. г. Мэты і заданы работы. Мэта работы - сістзматнчна 1 па-слядоуна апісаць графіку, арфаграфію 1 фанетыку перакладу Евангелля В.Цяпінскім. Для дасягнення гэтага вырашаюцца наступныя задачи:

1) апісанне графічних з'я? тексту;

2) апісанне 1 статыстычнае даследаванне арфаграфії;

3) фанетычны аналіз заканамернасцей 1 адхіленняу у арфаграфії;

4) 1нтэрпрэтацыя фанетычных і арфаграфічшх даных на диялекта-лагічннм і гістарнчиш фоне.

О. З. НаВуковая навідна ВынХкау работы і їх практычнае зна-

чзнне. Навуковая навізна даследавання заключаецца у тым, што Упер-шыню праводзіцца планамернае апісанне выдатнага помніка "простай мовы", падрабязна даследуюцца працэсы стандартнзациі яе арфаграфії У друкаваных тэкстах, характер адлюстравання ею гутарковых з'яу. Напрацаваная методика аналізу дазваляе больш дакладна вырашаць питанні распшфроукі і інтзрпрзтацні старажйтных тэкстау.

Атрыманы матэрыял і вьшікі аналізу могуць быць укыты у курсах г1старычнай граматнкі беларускай і інших усходаеславянскіх моу, гісториі беларускай 1 Украінскай літаратурннх моу, гісторні культуры Усходніх славян. Некаторыя вьшікі даследавання будуць ка-карысныя для вывучэння гісторні беларускага пісьма і кірнлічнага кнігадруку, зацікавяць гісторнкау і кнігазнауцау, біблеістау.

' 0.4. Асноунь’я палакзнні. якія Вьпюсяцца на абарону:

1. Помнік неаднастайны у правядзенні пэуных з'яу графікі 1 ар-фаграфіі і у гэтых адаосінах падзяляецца на некалькі сегментау, якія, аднак, адлюстроуваюць не асаблівасці мовы перакладу, а толь-кі розныя этапы набору тэксту выдання.

2. Арфаграфія помніка У сваіх істотшх рисах складаецца са з'яу, якія праводзяцца вельмі (і нават звыш-) паслядоуна, дзякуючи фанетичнай падтримвд з боку кывога маУлення, і з'яу, якія слаба вытрыманы 1 маюць значш даяпазон вагаїшяУ; гэтыя апошнія з'явн або пазбаулены фанетычнага крытэрыю, адлюстроуваючы мёртвыя ці ад-міраючия элементы мовы, або, незалежна ад фанетычнага крытэрыю, яшчэ но "выбралі" варыянт з канкурыруючых элементау.

3. Аналіз і Брфйгрзфічнай нормы і адхіленняу ад яе не дазваляе

атаясамліваць їх фанетычны критэрый з уплывам толькі аднаго дыя-лектнага арэала; фанетычная сістзма, якую рэпрэзентуе арфаграфія помніка, у сваіх визначальних рисах налезшць ОеларускамоУнаму субстрату.- — — — — — — — — — — —

4. Арфаграфія помніка адлюстроувае не кывоо внмауленно, а арфа-зиічния навнкі, якія склаліся У дадзенай літаратурнай мове.

Б. ІІараунальна з тзкстамі сваіх папярзднікау Ф.Скариіш і С.Буд-

нага арфаграфія ЕЦ выглядае значна больш стандартызаванай, як у цэлым, так 1 У приватным.

0.5. Крыншы паследаВання. ПаКОЛЬКІ ПОМНІК уяУЛЯв СйбОЮ ПН-

ліглоту з маргіналіямі, то даслэдуецца толькі тэкст перакладу Ця-пінскага, матэрыял з маргіналій і царкоунаславянскай часткі раз-глядаецца выбарачна. У рабоце тэкст ЕЦ апісваецца па фотаздымках, якія был! зроблены (у прапорциі 1:1) у 1990г. з аригінала У г.С.-Пецярбургу. Сам арнгінал неаднойчы назірауся de-visu аутарам дасертацці. Виданні помніка адсутнічаюць. •

У 1люстрацыйных мэтах выкарыстоува&цца матэрыял з тэкстаУ М.Сматрыцкага (паводле выдання Д.Фрыка), Ф.Скарыны, С.Буднага, з

"Біоутік'а Роїзгсгугпу XVI *іеки".

о. 6. метаа паслеоавання - апісальвд. Аналіз 1дзе ад сістзма-тизациі і статнстикі матэрыялу да функцы! і зместу вылучаемых эле-ментау. Мэтай апісання з'яуляецца выяуленне мадэляУ і правіл, якія-б ахоплівалі максімальную колькасць элементау, але мелі б як мага менш выключэнняу (спісау). Аднак паводле традиций гістарнчнай лін-.гвістнкі асноуная увага звярталася на зксплікацню усяго значымага матэрыялу, асабліва унікальних 1 перыферыйных з'яу.

АУтар дасертацці імкнууся, наколькі гэта магчыма, пазбягаць апеляцый да тых норм 1 узорау, якія знаходзяцца па-за межамі раз-глядаемага тэксту. Паколькі у цэнтры увагі даследавання ашнуліся питанні нормы 1 адхілення, узуса і варыянта, даследчык спрабуе вы-рашыць 1х на падставе пераважна Унутрытэкставых параунанняу. Гэтыя абмежаванні, на думку аутара, прыводзяць да больш адэкватнага 1 дакладнага апісання той складанай с1стэмы, якой з'яуляецца "простая мова", рэпрэзентаваная ЕЦ.

0.7. Апрабацыя вннікау работы. ВННІКІ ДЭСЛвДапаННЯ ДаКЛЭДВа-

ліся на пасяджзнні кафедры гісторні беларускай мовы БДУ (лістапад 1995г., чэрвень 1996г.). Асноуныя палажэнн! дасертацці выкладзены У шасці публ1кацыях..

0.8. структура і ао'ён работы. Работа складаецца з уступнай часткі, падрыхтоучага раздзела, асноунай даследчай часткі, якая мае тры падраздзелы, спецыяльнага раздзела, прысввчанага 1нтэрпрэ-тацы1 атрыманых вннікау, канчатковых высноу, спіса выкарыстанай л1таратуры. Кожны раздзел завяршаецца сціслнм пераказам прамехка-вых высноу. Работа мае невялікі дадатак. *

Уступная частка складаецца з уводзін і агульнай характеристик! работы. Ва уводзінах падаецца кароткі агляд евангвльскіх пе-ракладау на "простую мову", сярод якіх важнае месца займає ЕЦ. У агульнай характарыстыцы работы вызначавцца актуальнасць, мэты 1

задачи дасертациі, яе навуковая навізна, мажлівасці тэарэтычнага 1 практычнага викарнстагаш атрыманнх вннікау, внкладаюцца палажзнні, што выносяцца на абарону.

У першым раздзеле праводзіцца "падрыхтоука" помніка для л1н-гвістичнага даследавання, у приватнасці высвятляецца склад 1 памер тэксту, удакладняецца руОрыкацня евангельскіх вершау, падаецца разбіука тэксту на сегменти паводле адлюстравання у їм тих або Інших рнс. У сувязі з тзхнікай друкаванай кнігі даецца пералік усіх графічних сродкау помніка - літар, скарачэнняу, надрадкових і пунктуацийних знакау і інш. '

Другі раздзел складаецца з трох падраздзелау і прнсвечанн апісанню арфаграфії і фанетнчнай інтзрпрзтацні напісанняу помніка. У падраздзеле А (2.1.- 2.4.) вызначаецца функция надрадкових знакау 1 літар помніка, у падраздзеле Б (2.5,- 2.11.) аналізуюцца Усе варнянтння напісанні 1 высвятляецца фанетичнае значэнне гэтай ва-риятиунасці, у падраздзеле В -(2.12.- 2.13.) разглядаецца лёс ста-ражытных славянскіх асаблівасцей у галіне фанетикі.

У трзцім раздзеле даецца інтзрпрзтация атрнманых винікау на даялекталагічшм і гістаричшм фоне. На падставе фанетнчннх даних робіцца спроба вьісветліць "родіш" даялект В.ЦяпІнскага, на падставе графічнага і арфаграфічнага матэрыялу визначаецца ступень бліз-касці ЕЦ да друкау яго папярзднікау, залежнасць арфаграфії помніка ад царкоунаславянскага 1 польскага упливау.

У висновах фармулююцца канчатковня вннікі даследавання, ви-значаюцца асноуння рисы ЕЦ у галіне графікі, арфаграфії 1 фанетикі, месца помніка сярод Інших помнікау "простай мови".

ЗМЕСТ РАБОТЫ

1. ГраФІка-палеаграФІчная характарыстыка ІІОМНІКа ПаЧИНЗбЦЦа

таксталагічннмі заувагамі. Яны Удакладняюць памер перакладу 1 аб’бм тэксту (помнік змяшчае толькі палову тэтраевангелля), визна-чаюць фрагмент помніка, што Сярэцца для лінгвістичнага аналізу. Висвятляюцца евангельская рубрикация тэксту (паводле якой адбива-ецца пашпартизацня прикладау у дисертацні), памнлкі друку ЕЦ, па-ліграфічния адаетнасці видаїшя і асаблівасці друкарскай тахналогП XVI ст., якія неабходна Улічваць при аналізе тэксту.

Розння, часта зусім не звязашя памік сабою з’яви графікі, арфаграфії і фанетикі нраяУляюцца неаднародна на працягу тэксгу ЕЦ. Помнік можна падзяліць на некальк:1 сегментаУ (зон), укокннм з каторих вйлучаюцца больш дробния часткі (падзонн). Можи чатнрох зон наступныя: л - Мцв.І-5 , п - Мпв.Б1^- Мцв.ІЯ, с - Мив.14-■Мцв.28, о - Мрк.1 - Мрк.11. На кожную з їх припадає: л - 7%, в -

23%, с --41%, о - 29% тэксту.

Даволі виразна 1 паслядоуна тэкст У Щ падзяляецца прабеламі на слови. Прабел ужнваецца У камгїазітах: вїно пігьцд Мцв.1119, нд-

01 О ОС

ло вЬрш Мцв.14° ,16 , злкону вчитель Мцв.22 , дома стлтг'Ти Мцв.

ЛҐЛ *

24 і Інш., але звичайна адсутнічае при негатиуннх 1 постпазітиу-них часціцах: лведьхе, Нєслушдлоль і Інш. Знакі пераносу слоу з радка на радок адсутнічаюдь. Разбіука сдоу здзяйсняецца любым чинам. Пераносіцца на наступны радок ці заставацца у радку магла ад-на літара слова (за выключэннем ера): нєха//и, 8мрє//ть, п//а, о//зьми, вгь//то і Інш. Пераноси разбівалі і скарочаныя напісанні: и//ссь, ит//цл, прісто//ит 1 Інш. Радок мог заканчвацца галоснай, ерам або зычнай з паерыкам і не мог пачинацца ъ, ь.

ВербальнимІ знакамі У Щ з'яуляюцца літари 1 надрадковня знакі, даследаванне якіх вичзрпваецца апісаннем шрифту, стасункау яго кампанвнтау паміж сабою. Шрифт ЕЦ складаецца з (а) вялікіх лі- . тар, (б) радкових літар з надрадковим знакам, (в) радкових літар без надрадковага знака, (г) радкових лігатур, (д) випасних літар. Усяго У наборнай касе било Ушта 68 асобних знакау для радкових

літар і ЗО - для вялікіх, што У сукупнасці дає каля сотні знакау

пісьма (68 + ЗО + диграфы кг, оу, сч), якімі апериравау наборшчик.

Склад літар ЕЦ звичайна для беларускіх внданняу таго часу. Можна адзначиць графічния варыяни о/о, с/с, т/т. У пачатку помніка широка виступаюць о, с, в, уадванне о, с, т зведзена да мінімуму.

На працягу зони в викаристаїше о, с, т павялічваецца, аднак толькі У зонах ер іх викаристанне становіцца адмотна широкім, прауда, з захаваннем перавагі о, с, т.

ЕЦ має наступни склад літар: а, б, в, г, д, є, е, а, 8, з,

1, в, к, л, м, н, о, п, р, с, т, 8, у, ф, х, ш, и, ц, ч, ш, ъ, ь,

Ь, ю, м, а, ф, 9; даграфау: кг, оу, сч (?).

Паводле царкоунай традициі адпаведныя літари виступаюць У лікавим значэнн1. Літара £ ужываецца толькі як лічба. Літари а, ф у перакладзе Цяпінскага не уживаюцца (памыжова фомь Мцв.7® замест псомь); у царкоунаславянскім тзксце з викаристоуваецца у асобних словах - зМо, ало і пад., у маргіналіях ф сустракаецца у грэцыз-мах, накшталт 'іилтарь. У перакладзе Цяпінскага-не ужываецца диграф

рр рС

оу (толькі 2 випадкі, Мцв.6', Мцв.13 ), які виступає У царкоунаславянскім тзксце, дзе затое адсутнічае диграф кг. Дарэчы, у пера-кладзе Цяпінскага кг сустракаецца рэдка: кгъвдльтъ, кгалтовшки, вкгрунтовдид. Верагодна, што у якасці даграфа там выступав спалу-чэннэ сч (замест ®) у такіх випадках, як (Мцв.) єсче 1517,16 ; шсчьки ' жалейнІкГ 9 , (/пасчдемъ 61^, опусчоною 199, подъасчнль

- 6 -

2720, napajH.: єщє, Лащдетє, опущонйю і інш.

Евангельскі тэкст видання характаризуецца невялікай колькас-цю скарачзнняУ параунальна з помнікамі царкоунаславянскай пісьмен-насці. У перакладзе Цяпінскага скарачзнняУ яшчэ менш, чим у сусед-нім слупку; приёмы іх виканання У асноуним аднолькавия для абодвух слупкоу. У перакладзе Цяпінскага скарачзнні виступаюць у виглядзе кантракций (їх складаюць амаль виключна nomina sacra) і напісанняу з винасной літарай.

Колькасць винасних літар на працягу тэксту неаднолькавая. Палова усіх винасау (спалучэнне винасних ст лічицца за адзін ви-нас) припадав на адну зону в (265), тада як другая палова - на ас-татнія зони: а (49), с (57), d (114). Рэпертуар вынасных літар вузкі (с, т, х)* Вынасная літара з'яуляецца виключна у закрытым складзе, на канцы слова (478) або у сярздзіне (10).

Рэпертуар nomina sacra у перакладзе Цяпінскага вузкі. їх колькасць на працягу тэксту неаднолькавая: у зонах ав (192) практична увесь рэпертуар nomina sacra кантрактуецца, тады як у зонах CD (59) панує поунае напісанне nomina sacra, кангракциі сустракаюцца зрэдку. Такую нераунамерную дистрибуцию трэба тлумачиць нелінгвіс-тичішмі причинам!., тады як при дазіраванні напісанняу з винасной літарай публікатар кіравауся, напэуна, арфаграфічнай стратзгіяй.

• Цітла ставіцца над nomina sacra, літарамі з лікавим значэн-нем 1 вынасной літарай с. У ЕЦ широка ужываюцца надрадковыя знакі. їх принципы пастаноукі аднолькавия як у перакладзе Цяпінскага, так 1 У царкоунаславянскім тзксце. З надрадкових знакау у помніку Ужи-ваюцца: паерик (~), псіль('), вария (■), Іса ("). Паернк стаїць над зичнимі (акрамя с, т, в, ф, щ), астатнія знакі - над галоснимі (апроч н, 1, а, у, е, Ь). Надрадкових знакау няма над вялікімі літарамі (акрамя ш).

2. Фанетика-арФаграсаічная характаристыка ПОМНІКа СЛуКИЦЬ Су-

аднясенню літар шрифту з гукавим складам "простай мови". Внзнача-ецца функция надрадкових знакау і асобних літар, аналізуюцца усе вариянтныя напісанні, разглядаецца лес старажитных славянскіх асаблівасцей у галіне Фанетикі.

2.1■Ыжыванне наараокоВых знакау над галоснцмі У ПОМНІКУ Н8

мае рэальнага фанетычнага абгрунтавання 1 з'яуляецца данінай тра-дициі. Над літарамі виступає або адзін 1 той жа знак (л, а/н>, є; о), або сустракаюцца два знакі Ju, ю - й,ю). _

Пастаноука надрадковага знака абумоулена виключна пазіцияй у слове 1 адбываецца адпаведна двум фармальним правілам: 1) у пачат-• ку слова (у тим ліку слова, якое перадаецца адной літарай); 2) у

сярздзінв і у канци слова пасля любой галоснай літари ці пасля ь,

ь. Наприкл.: йодсдвдт, йодвднь, йсдййно; обьвддіочийсє, пъючвй.

Расстаноука надрадкових знакау не арыентуецца на рэальнае вимау-ленне, што падкрзслівае 1 нязначнасць адхілвнняу (пераважна у зоне

a): (Мцв.) дввол 4^, (параун.: дьювол 4і*). не оїійвило 16» и7

-Чг* 1 IV -V «V » 11 •%, * 1

ДАВОЛЛ 4 , ДО ЗДПРОВДКЕНА 1 , В ЗЛПрОВЛЕЕНЄ 1 , НА П0К8ШЄПЄ 4 ,

клмепе 43, бо а его 6 , боа//ёгд 1623, чоловечего 26®4

Не мае фанетичнага значэння ужнванне варьіі 1 псілі над н (для пазначзння складовасці/нескладовасці: свош - швди). на-прыкл., у амографах типу свои, твои, юдєп, фарисей. На працягу тэксту суадносіни й : й (усе пазіцні у цэлым) прикладна 4:1, толькі у зоне а спалучзнне н виступає часцей.

2.3. цжыванне ъ. ь і паерыка у помніку • узаемазалежнае: адно 1 тое ж слова моха пісацца з ерамі - скрозь, кольвекь 1 праз пае-рык - скроз; колвек, а таксама без ерау 1 паерыка: скроз, колвєк. Пзунай паслядоунасці ва Уживанні таго або Іншага спосабу не визначена, їх дистрибуция мае статистичні характер. Звичайна мяккасць, .асабліва на канцн слова, перадаецце ерам, паернк тут сустракаецца У пачатку помніка (Мцв.): корол 22, людмз Б13, кия 529 1 інш.

Ери у помніку ніякага вакалічнага значення не маюць, напі-сенні писчьки Мцв.923, о//цьтомь Мцв.2748 - памилкі, пераун.: о//цоть Мцв.2734. Напісанні типу пьлннн, сьрдцє адсутнічаюць (ви-падак до да>//ста ’криж* Мцв.З7 - памилка), няма прнкладау блита-ніни ь, ь з о, є (типу дьбрия, вдьть).

На канци слова (у тим ліку перад постпазітиунимі часціцамі) пасля цвбрдага виступає ъ (пасля зацвярдзелага - ъ, але зрэдку 1

b), мяккаге - толькі ь. Адхіленні фанатична непаказальния (Мцв.):

домовнпковь его 1025, поровдень 1244; милеть 518, не єсть 1Б26, 2015, ослухдєтьцд 18 . У перакладзе Цяпінскага (як 1 У царкоУне-

славянскім слупку) у дзеяслоуннх формах цяп. часу 3-й ас.адз. 1 мн.лл. (у т.л. 1 перад зваротним кампанентам) виступає толькі фі-наль -ть (843 разы). У помніку на канци слова адзначана 5672 ери, причнм усюди панує ь (4413). Колькасць ерау на працягу тэксту ня-Ухільна павялічваецца: для зичних н, %, т, л, н розніца памік па-четкам 1 канцом помніка складає 2-31 больш разоу.

У сярздзінв слова адзначана 1421 ерау, приблізна палова вн-каристанняУ ъ адбиваецца на пераносе слова з радка на радок. "Зти-малагічния" ери (усяго 724) часцей внступаюць у афіксах, чим у ка-ранях (264), тада як "незтималагічния" (усяго 697) - переважна У каренях (599). Сярод "незтималагічних" ерау панує ь (492), тади як сярод "этималаг1чних", наадварот, ь (485). "Нвзтималагічння" ери

могуць укывацца дзеля "разгрузкі" збегу зычных, напрыкл.: недо-вЬръсътъвА Мцв.1358 або пазначэння канца склада: мовълю, земълд.

У сярздзіне слова перед галоснай на месцы *1 виступає або толькі ь (пасля спрадвечна мяккіх), або ь ці ъ (пасля зацвярдзе-лых) у: а) коранІ - убъете, пыочи, • дьдаоль, прольєть се, оОыжити се (37); б) суфіксе -лнье/-енье (147), в) на канцы асновы перад суфіксам -.і- (рознага паходжання) - листье, судьи, радостью, церковью, божьи, тростью (214). Перад из часцей виступає ь (303), радзей (90) ъ (пасля зацвярдзелих). Адзначаны паланізм: обдвлАючя се Мрк.83? параУн. объмвлАЮЧи се (Мцв.65,16,18,27ьз,Мрк.432).

Замест ерау дзеля эканомИ месца У слове паміж зичннмі ці на канци слова мог ставіцца паерык, адзін знак для ь і ь. Перад га-лосным (з надрадковым знакам) ён ставіцца рэдка: в згромджню Мцв. рр

5 1 1нш. Часам наборшчык памылкова выкарыстоувау зычную літару з

паерыкам (Мцв.): э гори 81 (зам. з гори)’, потребд З15 (зам. готрє-Сл), ыто 547 (зам.-што) і інш. Усяго у помніку адзначана % 7930 паарика?, 1х сярэдаяя колькасць на старонку прикладна аднолькавая.

У приназоуніках юь, зь, съ, у сярздзіне слова перад зичнай можа адсутнічаць ер ці паерык. У сярздзіне слова (апрача літари с) без паерыка адзначана 585 зычных. Беспаерыкавыя напісанні пануюць у зонах ав (473) 1 рэзка змяншаюцца У со (102). Ееспаерыкавы вари-янт літарн с (у сярздзіне слова перад зичнай: а - 163, в - 336, с

- 298, о - 113), які нават канкурыруе з паерыкавым (колькасць с па тексту: а - 32, в - 220, с - 449, о - 424). Т.ч., у трзці тексту норму складає адсутнасць паерика над с перад зычным. Памылкова беспаерыкавы вариянт літарн в сустракаецца У прыназоушку въ (перад зичішм наступнага слова), у суфіксе -ваш 1 інш. (142). Трэцяя частка (43) усіх выпадкау припадав на пачатак зоны с. Памылкова в выступав рэдка (3): вво сне Мцв.212 (зам. вво сие).

а.з.цжыванне літарц 6 . якая у Щ перэдав толькі 1е) (але не иез), адбиваецца спарадична, без марфалагічнай і лексічнай пасля-доунасці. Для публікатара літари Ь і є/<= билі аквівалонтнпмі; на слых наборшчык не мог правериць правільнасць уживання Ь. і е/« по толькі у няп1 свинях типу рікь - рекъ, адо і їїЬ - кг. У помкіку адзначана 325 літар Ь, аднак яни размеркаваш нераунаморна. 2/3 усіх выпадкау припадав на менш чим 1/3 тэксту: канец зоны в (33) і першую палову зони с (187). "Зтималагічни" Ь (86) выступав (галоуїшм чинам У каранях)._радзей, чим "неэтымалаг1чни"_Ь (231). — —

Хаця у ЕЦ літара Ь виступає як пад націскам (перавакна у ка- , ранях) - пЬчъ, фарисЬн і інш., так і не - гнЬздт сє, готунтЬ і інш., аднак націск не адигривае ролі пры уживанні Ь, бо У шэрагу

прыкладау Ь выступав у слове двойчы (чЬрЬо, тЬрпЬтн, будіть і іпш.) або у адной І той жа форме на розных месцах (типу дєрЬво, дЬрєво). Ь можа выступаць як у адкритым (крецЬньєиь, нєдовЬрствд і інш.). так і закрытым складзе (учЬниковь, вЬруеш і інш.). Ь виступає практична пасля усіх груп зычных, часцей пасля зацвярдзелых

- шыпячых, ц, р (143) і губных (76). Перад Ь адлюстрУваецца асі-міляцийная мяккасць: посьлЬдьніму Мцв.20*4, дьвЬ Мцв.14 .

Ва Уживанні літари Ь назіраецца пзуная паслядоунасць марфа-лагічнага характеру. Так, Ь выступав У флексіях М.адз. асноу на -о (в городЬ і інш.) і Д.-М.адз. асноу на -а (идтцЬ і інш.). па аналогії з чым К.адз. має о, родЬ!; у фарманце ступені параунання -Ьй, адкуль спалучзіше -їй набивав характер аналогії для флексії Р.мн. асноу на -с (моцЬн і інш.), што падтрьшлівае і кантамінацня

з грзцизмамі типу {ирнсЬи, гдлнлЬискоє, дзе Ь заканамерна адпавя-дае грэч. сн. Незразумела з'яуленне Ь у постфіксах сЬ, тЬ .

г.4. Цтцванне барыянтных дітар. У ЕЦ СЮДЫ ЗДНОСЯЦЦа: О/Ш,

в/у, и/1; в/а, е/є, з/з, ф/9, пэуным чынам: г/кг, цг/сч, а таксама графічная варыянты о/о, с/с, т/т. Пары з/з, г/кг, р/сч для тзксту перакладу Цяпінскага малапаказальния.

Літара є.перадае сез і иез, та да як е Сє якарнав*) пазна-чае иез (але: нЬ отбели Мцв. 15^, нлтАест Мрк.41®) у: а) ска-рочаїшм запісе формы есть: ест (82), адкуль пранікае У напісанні всти Мрк.З20 'есці’, ндтц%єст// Мрк.416; б) фіналях дзеяслова перад вынасным т: одєвлєт, остдвд«т сє 1 інш. (усяго 7); в) шэрагу слоу у канцы зоны в (Мцв.13): его, всєєль, доброе і інш. '(34).

Літари о 1 и перадаюць соз, але и з'яуляецца у помніку толь-кі у складзе лігатури шт, якая выступав: а) у пачатку слова перад знчнші: итщ, Лмь, ц/туль, ытпусьтити і Інш. (але: огьворн Мцв 2511) ці як прьшазоУнікоть: «т; б) у грэцызме нтраЛкш (Мцв. 104,Мрк.319), але: исклриотьскш Мцв.26і 4. Усяго лігатура шт у ЕЦ сустрэлася 295 разоу. (+ 113 у приназоуніку оть).

Літара а перадав сJaз або с’а), тади як » толькі иаз (але: зєімю Мцв.26, взімь Мцв.48). Яны ушваюцца У пэуных пазіциях слова, але не рзгулярна і непаслядоуна па тэксце. У гэтых адаосінах помнік выразна падзяляецца на три часткі: а) зоны аз і о, дзе для перадачи tjaз разам з а (рэдка, у асноуным на пачатку слова) ужн-ваецца а (перавакна, ва усіх пазіциях), і б) зону с, дзе практична Усюда cjaз перадаецца праз й (апрача пачатку верша, дзе магла выступаць толькі и>) ва Усіх пазіциях, а а трапляецца зрэдку.

Літари н, 1 перадаюць с із , у слове адна літара можа ушвацца замест другой, у тим ліку для перадачы нескладовага с із: віЛмз Мцв

74 1 інш. У помніку панує и, аднак колькасць 1 на працягу тэксту паступова павялічваєцца (у злучніку и, перад галоснай (больш за палову припадав на спалучэнне 1л), радзей пасля галоснай; у суфіксе -никъ, у слове (а)чшшти, і інш.). Спалучэнне літар ии/1и магло

1 И *5

перадаваць с.ш (исдишо Мцв. 13 ) І с у и (мдриинь Мрк.6 ).

Л1тары у 1 8/оу перадаюць с из. У слове адна літара можа ужы-вацца замест другой, параун.: Ервсолиш, єрусолимє Мцв.2337. У

ініцияльнай пазіциі слова выступав толькі 8, у астатніх пазіциях слова у пачатку помніка панує 8, Ужыванне у пашыраецца у зонах со.

Паводле выкарыстання літар ф і Є помнік виразна гіадзяляеца на дзве часткі: у зонах ав пєраважае Є (46), а ф сустракаецца зрэдку (12), у зонах со панує ф (106), а Є виступає спарадачна (14). Зтамалогія напісання прн такім раскладзе не витрнмліваецца, параун.: неббдлишвых Мцв.413, небфшшовл Мцв.415.

2.5. Хістанні паніїи асобнчмі галоснцмі. ХІСТаННЄ П8МІЖ 0 І Л

має або спрадвєчнае паходжанйе, або можа Сиць прьшісана іншасла-вянскаму Уплыву. Царкоунаславянскі УплиУ: рдзбоюшчою Мцв.2113,

рдзбошшковь Мцв.2738, але розбошшкд Мцв.26 ,2744, розъбошшчою

Мрк.1117. а у першим корані кампазіта блдгословнте Мрк.5^4 (з о тут 9 разоУ) можа бнць заходнеславянскага паходжашя, польскім по-мнікам ВЯД0МЫ багемізм Ьіадо:;1а*іс. А у Другім КОраНІ бЛОГОСЛАВИЛЪ Мрк.641 з'яуляецца вннікам кантамінациі з польскім багемізмам ьіо-до5іа«іс. й у гэтым корані кампазіта пранікае (у зоне о) у царкоу-

7 1 £ 9 1П

наславянскі тэкст (блАГОшвита (Мрк.8 ,10 ,11 ,11 ), при зви-

чайним благословити).

Хістанне паміж о і а у каранях асобных дзеясловау абавязана дзеяслоунай дзривациі. Форми з -а-: поламати (6), помагати (1) -з'яуляюцца ітзратнвамі, утворанимі ад дзеясловау з фактитыуным

значэннем, якія супрацьстаяць ім формай з -о-: вагдімти (7) ад вигонити (В), ЗАСАДИШ (2) ад ЗАСЛОШ (1), розмлвлдтн СЕ (7) ад розмовллти (5). Такія утварзнні У асобних випадках кантамінуюць з больш рэгулярным! мадзлямі дзривациі, параун. вигнати, мовити.

Паралелізм форм кдвдш (28) і коадьш (9) має старажитнае па-ходканне. У приметиіку бешднш суфікс -ан-, дзееприметніку бєшоньш суфікс -ин-. Заканамерни вакалізм у корані примотніка глрнчдрскіш. У Щ дзве родавыя формы семітизма иерусалижь - єрусолнмь і ерусо-лимд, абедзве з дапушчальным -о- у корані (црксл. иерасдлимд).

Бясспрэчным прикладам уживання а замест о з'яуляецца напі-

X рО __ И9

. Мцв.5 г~менш-паказальна сд//ломоновв Мцїї . 12 ,

хаця соломоиь (Мцв.16,7,1242), параун.: сдлмонъ (Мцв.І4’5).

АдушаУленим Формам мн.л. адпавядае флексія -и/1, неадушауло-

ным -и, аднак у помніку гэта вытрымана непаслядоуна: ангели, лпос-толи, беси, але ангели, беси 1 інш. Абагульненне флексіі Н.мн. мужч. примвтнікау для Jclx трох рода? як -нА: вндени, готова 1 г.д. 1 як -и: полнчош, собраны 1 г.д. Праз н пішуцца слови дыра, ныне, тпыс&ча (црксл. тислща, ныне, але днра). Хістанне и ~ в ад-значана у корані иродю'-: иродада - иродндда.

Парад коранем на и- у префіксе з цвёрдым зычным выступав и: взыскдта, взшло, отышолъ 1 Інш. Паралельна існуюць формы з эпен-тэзай t jз: опшдчте, отышеть сл І інш., якія не трэба блытаць э захаваннем ініцняльнага и- кораня перад прзфіксам на галосны: принда, прииметь, войдешь 1 інш., параун. пршюль.

Хістанне паміж н/1 і є/Ь у формах накшталт детл ~ дита, се-дети ~ сідати - випік бльїтаніни асноу. Спрадвечныя галосныя высту-паюць: -и- у корані змневыи, -є- у флексіі В.адз.жан. боаее (па-раУн. В.адз.ніяк. бохъе). Напісанне ачшшковъ Мцв-.28' - памылка

друку. У формах всн(х), вснм(и) абагульнены паказчык мн.л. -и-, якому супрацьстаіць -е- для форм адз.л.: все, всего, всему 1 г.д. а замест є у словах поцалую Мцв.2649, поцаловаль Мцв.264^ хутчэй за Усё паланізм, паколькі У Щ пасля ц ужываецца е/Ь. а замест є/а

17

выступав $ постфіксе се (Мцв.): ослухаєтьцд 18. Не протнвитцд

ПЛ • Г\ к А Л О О

5 , розмнлуетца 6 , судатца 5 , чірвонеєтда бо сд небо 16 *

(црксл. чермнуеть бо са небо). 'Падвоеныя літари -вн- у семітнзмах могуць скарачацца: данілд Мцв.241^, але вдрл%нннового Мцв. 23^.

Пратэгачных галосных у помніку амаль не аданачана: нрзд Мцв.

AQ ?П 9П

6 , але ряд Мцв.6 , параун.: льна 'лён' Мцв. 12' . ЗахоУваецца

1н1цыальны и-: иглєше Мцв.1924,Мрк.10^5. Без ініцияльнага галос-нага выступав дзеяслоу незакрнчанага тривання мета - мдеть (98), кампазіт добромєта (3), а яго карэлят имдти - иметь (5) - дзеяслоу закончанага тривання, з ініцияльним галосным. Усе прзфіксння дэры-ваты (з прзфіксам на галосную) ад гэтых дзеясловаУ маюць у аснове -и-: принт та - прщшаеть/щшмуеть, пршметн, поимага - поиметь і

інш. Але спрадвечнасць -и- тут не зусім ясная, паколькі пасля прз-фікса мог развівацца *j-epentheticum'. У помніку адзначаны назоу-

01 1 А

нікі шенье Мцв.19 , але иаетносьть Мцв.25 .

Бяспрзфіксная форма дзеяслова ато (з * jі) выступав У Щ з ініцияльним и-: иналн Мрк.З21, шмли се Мцв.289, шивши Мрк.131, 541.823^27 (П8рауН- 81ШЬ мцв.925, обшвшя Мрк.Э36,1016), што вы-клікана, напэУна, дээтымалаг1зацыяй ’n-epentheticum'.

. У грэцызмах' ініцняльнн и- перад галосннмі є, .ю паслядоУна адсутнічае: юдд, юдє», кздеискии; ерусолим(а), ердан(скии), ери^онь

і інш, але: и июдєн Мцв.4^, иєрвсоліма Мрк.11^7 (магчыма, памилкі

друку); иєссеи (Мцв.1^*6), иехошла (Мцв.111 *12). Аднак перад о ініцьіяльш и- паслядоуна захоуваецца: иоднъ, иосифь, носи» І інш.

3.6. Яжыванне літара Е замест А.-'ІД МОЗК8 МвЦЬ фаНвТЫЧНае або

нефанетычнае паходжанне. Так, марфалагічннм з’яУляецца хістанне -є- ~ -а- у дзеяслоуных асновах ед- (єдш., але ь5ддть), на -J-(сєєть але сємти). Заканамернае чаргаванне назіраецца у дзесловвх тылу взатн - взємь, садеть - сєдеть. У форме клєнучих Мцв.544 ка-ранёвае -е- паходзіць з *ь.

Марфалагічннм вырауноуваннем можна тлумачыць хістанне -а- ~ -є- у флексіі Н.адз. назоунікау з асновамі на -тещ зндме (8), се-мє (2), але сеш (5), има (21). ФарматыУ -е мог пранікаць сюда з у сносных склонау (знамени, семени), параун. сємень' Мцв.13 ,Мрк.

*41

4 ; у форма има гэтаму замінае, напэуна, націск на флексіі. Зака-намерная флексія Д.мн. асноу на -ї як детемь, людемь і інш.

У прнметніку сегоднєшнии другі корань дне-, верагодна, з'яу-ляецца формай М.скл. Зтималагічна верагодная фіналь у прыслоу! кромА (блізкія формы: (о)крокь, але окромє). Няма хістання у фіна-лях слоу делє (36), водлє (2), подле (1), т (9). У назоУніку НА. здреішнь выступав суфікс -єшшь (црксл. идздркшшь). Літара е за-канамерна выступав у корані слоу офєрд (3), сфровкт (27), адпа-ведна лац. off еге. Зтішалагічна верагодна ініцьіяль у корані слоУ

pq on с

ерко Ыцв.11*3*00, єрішоє Мцв.21й. ЭтымалаПчна дапушчальна напі-санне є у корані дзеяслова глєдепи (6). Мокна дапусціць існаванне **е замест ”е у слове поєсь Мрк.16 (але: подсь Мцв.З4).

Фанетычна значымыя вшадкі хістання -а/ь>- ~ -е- адзначаны на месцы старажытнай "є. Істотна важна вызначыць іх гіазіцьіі адносна націску. Криніцай матэрыялу на конт гэтага служыць "Евангелле Ка-ліста" М.Сматрыцкага, першае друкаванае выданно з поунасцю акцэн-таваным текстам (пропускі у ім вельмі рздкія). Хістанне -а/и>- ~ -є- у ЕЦ вычэрпваецца трыма групамі прыкладаУ:

- у каранях: а) рэгулярна -е-: присегд (у Сматрыцкага присл-

гн); предать (у Сматрыцкага: щмдоутъ) і інш.; б) блитаніно

-а/ю(а )— і -е-: розвєздтн, але розвляєіь (у Сматрыцкага розвлзд-

ти), десеть, але десать (у Сматрыцкага десать), плесала, але

пласала (у Сматрыцкага пллслвіїш ), тпсєчєи, але тысачлмъ (у Сматрыцкага тнсачій) і інш.; ■

- у суфіксах актыуных дзеепрнметнікаУ цял. часу, што утвора-

ны ад дзеясловаУ з асновай цяперашняга часу на -і: а) рэгулярна -є-: мовєчи(и), видєчн і ішГ., бГ блнтаніна -а/и(а)- і -є-: кусачи

- кусечи, ПОСТАЧИСЄ - ПОСТЄЧІІСЄ, ПрОСАЧИИ - просєчи, СЕДАЧИИ - се-

- дечіі і інш., в) рэгулярна -а/» (а)-: слшдчин, кричдчип і інш.;

- на канцц слова, у клітаках ме (11, але ма Мцв.2746, напэу-на, пад уплывам царкоунаславянскага тексту,. дзе звичайна ма), те (8) 1 се.

У цэлым у помніку У зваротным кампаненце -е- (364) пераважае над -а- (221). Кампанент з -є- значна пашыраецца у зонах cd. Нія-кай граматичнай ці лексічнай карзляциі ва Уживанні се і са не зау-важана, яны виступаюць у адных 1 тих жа формах, часам - побач: итп8рют та СА...и'гпуи,лют та се Мцв.92. НаУрад ці є можна тлума-чиць як фанатичную памилку, калі У ненаціскной пазіцні замест taj чууся tei, параун.: противитцд, розмнлуетцд, судитцл (гл. вишэй).

Усяго у помніку адзначана 320 актнуных дзееприметнікау цяп. часу, утвораних ад дзесловау з асновамі на -t; з -а/к>(а)- выступав 82 суфікси, з -є- 238 (без дзевпримвтніка мовєчн(н) - 80). У формах поуних дзееприметнікау часцей виступає -а/»(д)- (59), чим -е-(10), тади як у формах кароткіх (апазітиуних) дзееприметнікау (без мовечл(н)), наадварот, пераважае -є- (70), а -а/й(а)- (21) виступає радзей (у тим ліку -а- 11). Можна меркаваць, што дыферэнцняцыя -є- ці -д/»(д)- у дзееприметніках абумоУлена акцэнтна: не пад на-ціскам -ечн-, пад націскам -а/ю(а)чи-. Гэта пацвярдаае і матэриял

з "Евангелля Каліста". У ім націск паслядоуна ставіцца: у кароткіх дзееприметніках - на корані ці фіналі (але не на суфіксе!), а У поуних дзееприметніках - на корані і на суфіксе.

Широка рэпрэзентаванае У помніку уживанне є . замест а/ю(а} адбнваецца на месци старажитнай *е у ненацісгашм становішчн і у пэушх типах марфем. Гэтыя абмежаванні адлюстроуваюць не еканне, а старажитни пвраход *е у *е і сведчаць, што хістанне є ~ а/» не мела падтримкі з боку живой гаворкі.

а. 7. чікьіванне о замест е у помніку адзначана пасля шнпячнх і свісцячай <с>. Приклади пасля інших зичних непаказальния: в ви9-ЛПОМЄ (црксл. ВПф\НЄМЄ, грзч. ВТ70ЛЄЄ[Л), тшеовь (црксл. тшеевь, грэч. Тіцаїои). Як паланізм ці рэдкае развіццв галоснага у *-tibt-можна разглядаць випадак члонкобь Мцв.529, жолнерь (Мцв.89,2657,

27 1? 24

27 , 28 ). Напісанне короловъство Мцв. 18 - памилка друку.

У помніку о замест є уживаецца: а) у каранях: юна (37) -

же на (3), еєньскии (1), параун.: генв^ь (9), (о)еєнпти се (8); чо-

лсвек/ч- (69) - человек/ч- (13); -шол- (129); -шод- (115) - -шєд-(30) і інш.; б) у суфіксах: речоннп (5) - рєчєи(ия) (16) і інш.; в) у флексіях і фіналях: месцо, сердцо (1'1) - месце, сердце (11);

6050Г0 (2) - Ооясєго (1); вашого (12) - вашего (4); eqro (1).- ере,

есче (13) і інш. У цэлым, пасля шипячих і <с> часцей виступав о (693), чим е (140), найбольш паслядоуна о уживаецца У каранях (ад-

- 14 -

паведна, 403 і 61). '

Перад мяккімі знчшмі є захоуваецца: шестьдєать, шесьти, а пасля зацвярдзелых (шыпячыя і афрыкаты <с>, <іс>) выступав о: шос-тни. Пвраход <е> у <о> на залекыць ад націску (аб чым сведчыць ак-цэнтны матэрыял з "Евангелля Каліста") 1 марфемна не абмежаваны, што гаворыць аО жывым статусе гэтай з'яви. Хістанне о - є адбыва-ецца, відаць, у формах (ці пад уплывам форм) з чаргаваннем цвёрда-га і мяккага зычнага: хаця юна, чотармл, але разам з гам і кєнд, четыре, таму што кнє, четьвертаи. На канцы слова У вын1ку анала-гічнага вырауноування адбываецца замена не адной фанемы, а усяго фарманта, параун.: Р.мн. муки, товлршген, але муковъ, товАрншовъ.

2.8. АалыстраВанне мяккасці і цВердасці. ЗаЦВЯрДЗЄННЄ ЗЫЧНЫХ

на марфемных стыках у помніку пазначаецца пры дапамозе ерау (у суфіксах -ьство, -ъск- і 1нш.). Цвёрдая зычныя выступаюць у некато-рых запазычаных словах: ландткковь, слмлританскии, пад польскім

уплывам, дашд(ов)ь, іілгдалши, пад царкоунаславянскім. Для прыме-тніка суботнш форма Н.адз, будзе суботъ, у Щ Існує форма суботд.

Пасля шыпячых 1 <с> заУсёды выступаюць а, о, у; памылкова чвдо Мцв.2424 (але: чуда Мцв.2115, усяго у пасля ч 41 раз). Памыл-ка чсчать Мрк.77, трэба чстать. Пасля шыпячых регулярна 1 пасля-доуна выступаюць и А, толькі у флексіях спарадычна узнікае ы

РП Я 2П

(Мцв. )•: ицучые 2 , звазывавчых 4 1, 'аслухлвш 2, больш 5 ,

вшедаы 85. Пасля літарн ц выступае толькі ы (97), а не и/1.

Пасля шыпячых і <с> выступае ъ: на канцы слова (476): рушь се, помджь, посьвєдчь і інш., але ночь а день Мрк.55 (хаця ь пасля

ч адзначаны 62 разы); у сярадзіне слова перад зычным! (55), але почьнє* Мцв.624 (хаця ь пасля ч адзначана 19 разоУ). У сярздзіне слова перад из выступае ь (49), але пасля шыпячых тут сустракаец-ца ь: ночью, чоловечьеиъ, бньєго 1 1нш. (6). Шырока адлюстравана вырауноуванне паводле цвердага тылу скланення У асновах на шыпячыя і <с>: вь оце - въ ока Мцв.73 і Інш.

. Ужыванне галосных літар пасля р у помніку неаднолькавае для флексій і для астатніх марфем. ПэУная варыятыУнасць маецца у выка-рыстанн! и/1, ы і асл'атніх гзлоскЫл.

Пасля р (апрача флексій) выступаюць у, о, є, а, літара а су-

стракаецца рэдка (14 разоу): потерлеть, узрдть і інш.; але а за-

мест д: похмурАвть Мцв.616, Лерл1 Мцв.72. а выступае замест А у

словах рдда.-врддет (7). На зтьімалагічннх-месцах (апрача флексій)

а пасля р адзначана 312 разоу. У флексіях пасля р у цвёрдым скла-

ненні выступаюць у, о, а, у мяккім - е, а, ю. Адзначана кантаміна-

1Р 7

цыя тыпау скланення: пря мора Мцв.4 , к мору Мрк.З (-рю сустрэ-

- 15 -

9f|

лася 11 разоУ), олтдромъ Мцв.23 (-ремъ - 3 разы), лекдровъ Мрк. 526 (-реи - 3 разы), з нутрл (?) Мрк.721,23: Правільна Ужываюцца тре^ъ, четырехъ; отворю, ударю, але здпру се Мцв. 1О33.

Пасля р літари и/1 выступаюць у суфіксах і фіналях дзеясло-вау (возрнте і інш.), лічзбнікау (тридцать, четыря), прысло?яУ (внутри); назо?н1ка? на -vj- ■ (мдрим, цесдрии). Хістанне и/1 ~ ы адзначана; а) у прзфіксе при-: прыпддавдли Мрк.31<^, не пршполомъ Мрк.217, хаця иЛ тут 486 разоУ; б) у каранях: фдрасепские Мрк.21? хаця Присев(скии) (41); ряби, риболова (10); але рыбы, раболовы (2); выступав и А у *trvbt-: грізеть, дригдчи, скрнгитлнье, стря-воженъ і інш., у *ісгу-: крвлд, окривдлд се і інш.; в) у флексіях: веры - вера, дары - даря, добрый - добрая, форыхь - хорвхъ і 1нш.

На канцы слова пасля <г> выступав ъ (40), пасля спрадвечнага <г>> - як ь: внутрь, олтдрь, так і ь: верь Мрк.536, теперь (5). У сярздзіт слова перад зычным! (у тым ліку перад мяккімі) пасля р выступав ъ (27), але иерьстн Мцв.З4, цесдрьское Мцв.2221. Перад tji пасля р выступав ь: знддворыв Мцв.266Э, ала знддворьд Ырк.114.

У помніку аддюстравана зацвярдзенне губных: голубы Мцв.2112, але голубя Мцв.Ю16. Пасля губных, якія мелі спрадвечную мяк-касць, заусёды выступав ъ: на канцы слова (345) - итцокь ваешь вебесншгь, естомъ, збдвъ, голубъ, семь 1 Інш.; у сярздзінв слова перад зычнай (118), перад сjэ (39): здбъють, шть, дерєвь» і інш. .

Асіміляцийная мяккасць (укывзнне ь перад мяккім зычным не на месцы *ь) у' помніку адзначана для is) 1 izi - перад зубным!: сь ними, дасьть, есьли, рддосьть, прлзьвікь і інш.; перад губным!, не ТОЛЬКІ ’ ДЛЯ С S3, Cz3: сьветки, сьмерть, сьветыи, зь мертвыхь,

зьвермн, але 1 ct), tdj: мдтьбеи, тьвердосьть, дьве, дьвери 1 інш.

Усяго адзначана 515 прыкладаУ асіміляцяйнай мяккасц! (с - 447, з -43, т - 11, д - 10). Помнік выразна падзяляецца на дзве часткі: зоны ав, дзе яна амаль не адлюстравана на пісьме, і зоны cd, на якія прыпадае 98% усіх прыкладау (іх "максімум" у зоне с).

Надзейных прыкладау на памякчэнне ct), саз пасля зубных ня-ма: у третьтин, шестьдесдтъ спалучэнн! тьт, тьд перадаюць аднасег-

ментны гук. Шзраг напісаяня? рэпрэзентуюць tаз ! tsj, tz3 як цвёр-дыя пасля мяккага зубнога: дьнн, ь)трддьнєи, посьлЬдьніму; съ ншь, чересълехъ, розъгосътерь, роэъделилъ і інш. їх можна праігнара-ваць, паколькі яны паходзяць з зон ав. Пасля мяккага губнога адзначана захаванне зубным tz3 цвердасці: зьваздно, зьвезъда і зацвярдзенне бнлога мяккага сг*з: возжть Мцв.124^. '

Паслядоунае пазначэнне tn*і у словах дньгель (14) і євдньге-лие (5) адлюстроувае норму вымаУлення гэтых грэцызмаУ паводле

польскага Узору. Такое вимауленне прані кае у суфікси -ск- 1 -ство: глддрииьскую, жеыьскнн, шшьскЗд, ШЄТОЧЄНЬСТВД, ДЕПШЬСТВА і ІНШ. і не звязана з перадачай асіміляцийнай мяккасці, паради.: млгдллы-ньськиє. Напісанне лвіитикові* Мцв.424, здаецца, памшша.

' 3. 9. Аалкстра&анне глухасці 1 звонкасці У ПОМНІКУ 8ДМЄТНЗ На

стыку приназоуніка і слова, прзфікса 1 кораня. "Звонкія" форми тут пераважаюць над "глухімі", што гаворыць аб арфаграфічнай тзндзнциі на "азванчэнне".

. Приназоунік сь (61) выцясняецца приназоунікам зъ (239) перад усімі класамі зычных (і перад глухімі), съ сустракаецца 5 асноуним напачатку тэкстуь перад займеннікамі: сь ншь, сь вєю і інш. Вила-дак зсъ кдгднъцмш Мцв.254 памилка або здвоены приназоунік сь взь. Адзначана хістанне зь/съ: с терны - з терныа, с небд - з ыебд і інш.; хістанне одъ/оть“ од крош - ит крови і інш.

Префікс з- паслядоуна виступає перад звонкімі (110, с- тут адзначана 5 разоУ), а прзфікс с- перад глухімі (168, з- 7 разоУ); парад санорнимі£ в і перад с^і з- адзначана 101 раз, с- 18 разоУ; на хістанне з- 1 с- перад адным коранем припадає каля 7%: збирдю’г Мцв.134^, але сб1рйют Мдв.62^ 1 Інш. У такім випадку паміж формені на з- і с- можа існаваць сємантичнае адрозненне: зькрушдли са •супакоіць: Мрк,54. ало скрутить са 'разбіцца' Мцв.2144 і інш.

Префікс без- виступає перад звонкімі (4), бес- перад глухімі (1); прзфікс вз(уз)- перад звонкімі, санорнимі і в (69), вс(ус)-перад глухімі (33, вз(уз)- тут адзначаны 3 разы). Прзфікс роз- виступає перад звонкімі, санорнимі і в (58), рос- толькі перад глухімі (16)і хаця часцей тут роз-/рлз- (32 рази). Прзфікс од- адзначаны: одводокдеть Мцв.244^; одволокдючй Мцв.25^; одьтрєситє Мцв.

1014 (але шт//трєс1тє Мрк о11) Прзфікс от-.выступав перад глухімі (298) 1 перад звонкімі (18). перад санорнимі їв (21).

На канци слова і перад постпазітиуннмі часціцамі аглуиэнне-азванчзнне на пісьме не праяуляецца. У сярздзіне слова адзначана хістанне у дзриватах слова с ведчити: свєдкомь Мцв.2660, але

сьветковь Мцв.26 і інш (паради, свєдоцтво); малапаказальния випадні типу збоаіь. одороЕЩ, люцьскоє, свлдьбл. На нейкую фанатичную анамалію, звязаную з нейтралізацняй глухіх 1 звонкіх перад голосним, паказваюць напісанні щшутть Мцв.1422,Мрк.б45 (црксл. понуди), пооброкіддль Мцв.2112,Мрк11 (црксл. испровера). ,

2.10. Перадача груп зычных. ПаДВОеНИЯ ЗИЧНИЯ рэгулярна ПІ-

шуцца У грзцизмах: вдрйввд, сдддукеи і інш., але: Фшшъ, юдяь У. славянскай лексіци падвоеныя зичния сустракаюцца спарадачна і толькі на марфемних стиках: рєчівноє, союкть, лишшоє, ссучих1.

беззаконь», але: бездконнє, реченое, нд . ростдндхь, итдєсєтшшвде-

тє 1 інш. Регулярна пішуцца падвоеныя зычныя у паланізме винннцд, прыслоУях Луле, шттуль, лічзбніку третьтии (црксл. третин).

Енпадзенне зычных адзначана у прзфіксе от-: отъвори, отворили се, хаця (Лворилі са; для каранёвага в- перад об-: оболокдти сє, оболокь, обернути, але обвилъ. Выпадав -д- перад -м- у семи, оповемъ; -б- перад -ст- у погрести і перад -в- у гшемъ. Варыятыу-насць дзривациі у розьпостри (прзфікс по-) і розъпростри (прзфікс про-). Розныя словы розопяете і розотнеть. ДзеяслоУ возьми можа внступаць без ініцняльнага в-: озмі, ознеть (11), але возмєть (18) Пратзза перад лабіялізавашм галосннм адсутнічае: вид, а%о, овца.

У помніку адзначана сіфашчзнне груп зычных: если, нлпрлсно,

позну 1 інш., не заусёды рэгулярнае: сонце, сєрцо, але сольнца, сердцо. Пры збегу зычных узнікае эпентэза галоснага: огонь, перель (параун. пЬрлу), але не зауседы: сестръ, бедръ, ветръ і Інш.

2.11. іншяя з'явы кансанантызму. у помніку адзначана хістан-

но паміж в і в: 8 зстд Мцв.1511 (параун. вь астд Мцв.1517), аваре; рр

соль Мцв.17 , 8В0И0ДВШ Мрк.Є (параун. ввоити 33 разы), ас^оте-ломь Мцв.1218 (параун. всуотєли 2 разы), не азведоли Мцв.2439, азбооти сє (Мцв.14 ,176,25 ,2754,Мрк.441,51^’33), усяго прзфікс

ВЗ-/ВС- адзначаш 97 разоу. Замена у ініцняльнай пазіцні в на а,

ОО

але не наадварот (малапаказальна вхо Мцв.24 , 14 разоу ако, аге), сведчиць аб моцнай лабіяльнасці с«і, а не внмаулвнні а/у як сиз.

Кантамінацня "л-форм" дзеяслова з дзеепрнметиікамі тнпу по-встдвь прнводзіць да блытан1ны л і в, што адлюстроУвае змену а і на си]. Так, повьстдвъ Мцв.1111 адпавядае грэч. єтт)7єрт:си, црксл. востл, у Буднага powstal, у Сматрыцкага повсталі і інш. Прыслоуе певне Мцв.28, певно Мцв.216 здаецца паланізмам.

У грэцызмах Ф/Є перадавалі сгз, а не с із: госибь, ттбеи і млтфєп (грэч. КаОбсиоа) і інш., ндздреб Мцв.2^3, відаць, транслі-тэрация грзчаскага напісання №Сарет 1 ИаСарєб). Блнтаніна літар ф/9 з х 1 Хв: Форые. Фзробу - хорие, Х°Р°<5у; Ф^У ~ і інш.,

сводчнць, што ф/0 мог вымауляцца як с х*з, і хз , с п (у паланізмах).

Паводле асобных запазычанняУ літара г мае фрыкатыуны характер: слова уфь праз польск. гшг (рздка и*1) узнходзіць да ням. ъиг.

Формам помніка хто (!Ш~* не^то) (59), што (нешто) (131) у царкоунаславянскім тэксце адпавядаюць кто, что. Напісанне хрь//ста •криж’ Мцв.З7 няпэунае. Захоуваюцца спалучзнні -чн-; -тц-, -тч-.

3.15. РэФлексы агульнаслаВянскіх спалучзнняу «<Д і -. хогі-. Хіо^-егі-. жЪо/еК.-. У ПОМНІКУ аДПЗВЯДав <2> :

вижу, вожь, межи, і інш.; адпавядае <с>: ночь, печь, ковє-

чин, х0ЧУ 1 інш. Адзначаны формы: а) царкоунаславянскага тылу: овоцгь, свдщенникь і інш., б) польскага тыпу: велдцио, мсцъ і інш.

*огі~, “оїї- адзначаны пад старажытнай акутавай (адзін выпа-

дак на *оіі-: лакомства), ці цыркумфлекснай 1нтанацыяй: лодыа,

зрозумета, роль», роботд, роста і інш. Пры паусюдним роз-/рос-двойчы адзначана <а>: рдзбоиничою, рдзбоиниковъ (гл.2.5.). .

У помніку панує поунагалоссе: ворогь, вороты, дерево, переда, череэь і інш. Сустракаюцца і няпоунагалосныя формы: а) цар-

коунаславянскага (\^. чэшскага) тыпу: шдаость, десетигрйдъ, прд-знйкь і інш., С) польскага тыпу: Слогословнти, бронд, впосред-

ку і інш., в) змешанага тыпу: преследовлтп, гатребд і інш.

2.13. Лес старажытных РЭпукаВаньгх галосных. РэфЛвКСЫ *Ь, *Ь

1 ?я

у Щ адлюстроуваюцца як <о>, <е> (паланізм ка пожддіню Мцв. 5 ).

У слабай пазіцні рэдукаваны знікае: во сне, вси, хну, ус^лд, брата; песку і інш.; у моцнай праясняецца: весь, шши, усо%ло,

зберуть, сонь; тогда і 'інш. У прьшазоуніках (апрача оть) і прзфі-ксах мъ вакалізуецца перад складам са слабым рэдукаваным: одо дву, надо мною, во дни 1 інш. (але над всею, в дан і інш.); еошєть, собрлтн, ввошла, возьми, бвоитп і інш., параун.: над дьвері, в

дворь; сггчь, сбиатн, ешоль, взеиь. Пры асобных супадзеннях 1

ОД О 4

царкоунаславянізмах (на еозьголовъи Мрк. 4 , согрішать Мцв. 18' , хаця 8-разоу згрешта) вакалізацня ера у'Цяпінскага не капіруе су-седні слупок (адрозніваюцца во амд • дзеля к.-н. ’ і в вмена *пад імем к.-н.’„ тада як црксл. во шм у абодвух випадках).

У "«✓ыг.-, ‘Чь'ьи,- еры праясняюцца: верхъ, волна, жолнерь,

колчати, первшг смерть, церковь і інш. (памылкова уръств, напэу-

Р7 о

на, оцьтомь). Форма маланыа Мцв.24 ,28 (црксл. молнва) адлюс-троувае не аканне, а т.зв. трэцяе поунагалоссе. .

У **ігь^ьі-1 *\.іь'ы.- у слабай пазіціі *ь, *ь праясняюцца як <у>, <і>; блвділчи САі гразеть; драгдча, скрагичеть, скрвгвтлнье

(скрйгнтйнье МцвЛЗ50 памылка), стравокенв, стрввоквлв сл, травл-ють, . чірвовееті^і але чЬрленкмъ Мцв.2728 (црксл. червленою). У моцнай пазіцні "ь выступав як <е>: кресть, крестнтн (се); слездма.

У слабай пазіцні рэдукаваны *і знікае: пыочи, але пиша Мцв.

4 О М ^ М ^

11, бездконнє, але безздконьл. У моцнай на мосцы у, і выступав <у>, <і>: шш; умооть, злбаи, элыв, тнуии. У флексії Р.мн. асноу на -і, -1<з выступав фармант -ев: людей, зелеа, але зелав Мцв.13 . У грэцызмах паслядоуна аА або ъ: мдра», цеслра»; дьмволь, альм.

Э. Г 1сгорыка-ч>1лалаг ічная інтзрпрзтаиьія атрыманых ВЫН1каУ

дазваляв внсветліць мвсца і значэнне ЕЦ у гісторні тагачаснай лі-таратурнай мовы, стасункі помніка да вядучых траднцый рзгіену.

3. 1 . Спроба пыялектнай лакалізацьіі новы пераклапу ЕИ. ПаВОД-

ле гістаричних даних В.Цяпінскі паходзіць з з.Цяпіна (на Полаччы-не?). Гукавая сістзма, пакладзеная У аснову пэракладу, блізкая бе-ларускім дыялектам: супадзенне <ё> з <е>, адрозненне і уз 1 [ із , зацвярдзенне <s’>, <z*>, <с*>, <s'c’> 1 <с*> ва усіх пазіциях. Гз-тыя рысы адрозніваюць гукавую сістзму ЕЦ ад украінскіх даялектау. У арфаграфіі помніка спалучаюцца беларускія 1 украінскія (напрыкл. адрозненне <о> і <а>, пераход <е> у <о> пасля шыпячых 1 африкат) рысы. Гэта сведчыць аб інтзрдаялектнасці мовы помніка (напрыкл., побач адлюстраваны білабіяльнн cw3 (ці сиз) і лабіядзнтальнн <v>, сгз). Сюда маглі Уваходзіць 1 рысы, штучна навязаныя выхаваннем, адукащяй (як арфазпічння навык1): вымауленне tn'3 у асобных грэ-ццзмах (дньгель, евлньгєлие), моцная рзгрзсіуная асіміляцня па мяккасці, якая нават пранікала У царкоунаславянскі слупок: ветьеп, сьмєрть, СЬЛЕШШ 1 інш.

3.3. Характар ар<ааграФІі у прукаванмх тэкстах Ф. Скарыны.

с.Буянага і в.цяпінскага. Арфаграфія ЕЦ у асноуних сваїх прынцыпах працягвае трэдыцы1 выданняу Ф.Скарыны 1 С.Буднага. Асобння нсрг.м у Цяпінскага вытрыманы больш строга, чим у яго папярзднікау. Ен паз-бавіуся некаторнх літар, але малюнак, набор 1 характар уживання большасці з їх абапіраецца на традицию выданняу Скарыны 1 Буднага. Адыходы ад агульнай нормы носяць прыватны характар. Так, у Цяпінскага больш паслядоунасці У перадачы мяккасці-цвердасці шыпячых 1 афрыкат, зацвярдзення губных на канцы слова. '

3. 3. Арфаграфія "простая мова" ЕЦ у ааносінах аа иаркоуна-славянскага і польскага гісьна. ЦарКОУНЗСЛаВЯНСКІ УПЛНУ У ЕЦ ЗДЧу-

вальны у графіци (надрадковия знакі, nomina sacra, няма знакаУ пе-раносу, паерик 1 Інш.) 1 арфаграфіі (укываннв на пачатку слова оу/

з, а не у, дистрибуция літар є 1 е, д 1 », інш.). Але маюцца пзу-ния адрозненні (з ЕЦ выведзены оу, не вытрымана дыферэнцияцыя 1 1 и перад галоснкмі 1 напачатку асобных грэцызмау, роля ерау, пера-дача грэцызмау амаль поунасцю ігнаруе грзчаскі правапіс 1 Інш.).

Царкоунаславянская арфаграфія (якая на той час залучила не-каторыя усходнеславянскія рыси) пасля шыпячых санкцыянавала укы-ванне ы 1 н/1, а пасля ц ужыванне вЛ. Цяпінскі, захаваушы трады-цыйнае н пасля шыпячых, а пасля ц увёУшы н, зрабіу свядомы выбар памік некалькімі нормамі (іншимі, чим набліжзнне ці аддаленне ад кивой гаворкі). Такі выбар раней (для Ф.Скарыны 1 С.Буднага) яшчэ не бну актуальним. ■

ГТольскІ уплыу адбіуся ва Уживанні сч замест f (польск. szcz) 1 перадачы сп'з у асобных грэцызмах, спрыяу пазначэнню асіміляций-

- 20 -

най мяккасці У якасці пісьмовай нормы.

4. Эаключэнне. Хаця пераклад Цяпінскага не знайшо? шырокага Ужитку, ён адлюстроувае пэуни этап фарміраванпя "простай мовы", узбагачэння яе новым! літаратурнимі сродкамі. Асветніцка-культур-ная праца Цяпінскага запатрабавала свядомага, зацікауленага стау-лення да моунага матэрыялу, пільнай увагі да норм і традиций. Ад-сутнасць папярздняй кадафікациі "простай мови" у виглядзе граматик і слоунікау примушала Цяпінскага виступаць нарматворцам у питаннях графікі 1 арфаграфіі. Рашзнні, якія єн примау адносна унармавання пісьма, вияуляюць моуную стратегію носьбітау "простай мови" і ас-вятляюць працзси нармалізациі літаратурнай мови.

1. Пісьмовая норма У помніку хаця і стандартизаваная, але няустойлівая; на працягу тзксту адна арфаграфічная стратзгія змя-няецца другою. Помнік неаднастайни у правядзенні пэуных з’яу график і арфаграфи г у гзтах адноанах падз$ияецца на не кальні сегменту. Такіх сегментаУ (зон) било вилучана чатири: а, в, с, о. Вона а мае шэраг графіка-арфаграфічних асаблівасцей, якія не сус-тракаюцца у зонах со, таксама як і некаторыя асаблівасці зон со-адсутнічаюць у а. Такім чинам, зона в з'яУляецца пераходнай паміж

. імі. Аднак гэтыя сегменти адлюстроувахць не асаблівасці мовы пера-іілоау, а толыа розная этот набору тжсту видання. Зона а - гзта пробны фрагмент набору, які УдасканэльвёУся на працягу зони в, а у зонах со правіли набору ужо билі випрацавани. З причины незаможна-сці друкарні Цяпінскага пробны фрагмент тзксту не перанабірауся.

2. Як усякая сістзма пісьма, орфографія пожтка у сваіх істотних рисах складаецца са з'яу, якія праводзяцца вельмі (£ нават звш-) паслядоуна, £ з'яу, які я слаба вьтрьімани і маюцъ значки диапазон ваганняу. Норма у ЕЦ, маючи пзуную вариятиунасць, носіць статыстични характер. Адсутнасць адхіленняУ гавориць аб фанетичнай тюдтрымцы з боку хивога маулення. Высокая ступень вариятиунасці, наадварот, сведчыць, што норма пазбаулена фанетичнага крытэрьоо, з'яУляецца мёртвой цс адміраючай нормай, якая захавалася У пісь-меннасці ад папярздняй эпохі. Высокая вариятиунасць можа биць абу-моулена і канкурэнцыяй некалькіх норм, незалежна ад фанетичнага крыяэрыо, при Умове, што літературная мова ятэ не ”выбрала" ас-ноуны варыяж а канкурыруючых элементу. Канчатковы вибар той ці іншай літари залежыць ад таго, на які дыялект - беларускі ці Укра-інскі - Оудзе арыентавацца норма.

----------3. Аналіз і арфаграфічнай нормы і адиленняу ад яе не дозволяє атаясамлівацъ іх фанешчны крытэрый з уплывал толъш одного Оыялектнага арэала. Арфаграфія ЕЦ спалучае рисы і беларускіх, 1

Украінскіх диялектау. Фонетичная астэлщ, якую рэпрээешуе арфа-графі я поміика, угсваи визначальних рисах налехиць беларусксилоу-наму субстрату. Визначиць "родіш" диялект Цяпінскага на падставе толькі адных фанетычных даных немагчыма з-за адсутнасці паказаль-шх диялектизмау.

4. Передача арфаграфіяй асобных фанетычных паланізмау свед-чыць, што яна адмостроувае не живое въииауленне, а арфаэтчшя павши, які я склалася у дадзенай Аппаратурной лове.

. 5. Выданнв Цяпінскага займає выключнае месца У гісторні

"простай мовы". Парауналъна з тэкстам сваіх гитярэднтау Ф.Скарн-ни і С.Буднога орфографія ЕЦ виглядає значна больш стандартзава-най, як у цэлшл, так і у приватним. Чим больш шнрокае распаусю-джанне У жнцці грамадства атримлівалі друкаваныя тэксты, там больш упарадкоувалася їх арфаграфія.

На прыкладзе ЕЦ добра бачна, што рззвіцце сістзми пісьма "простай мовы" ідзе у кірунку нармалізаоді яе арфаграфії. Пераадо-ленне варыятыунасц1 У напісаннях адбываецца шляхам статыстычнай перамогі аднаго з канкурыруючых варыянтау, кезадезхна ад яго ста-сункаУ да кывой гаворкі. Таму У стандарт могуць быць узведзоны ры-сы, якія не маюць падтримкі ні з боку ямвой гугаркі, ні царкоуна-славянскай арфаграфії. Генеральнай лініяй развіцця літаратурнай мовы У ЕЦ трэба лічиць уніфікаванасць яе сродкау камунікациі.

Асноушя палакзнні дысертацы1 адлюстраваны У наступних пуб-лікациях:

Клімау І.П. Цяпінскі як даследчык царкоунаславянскіх перак-ладау//Весн1к БДУ: Серыя 4. 1993. № 1. С.40-43.

Клімау І.П. Скаринінскі тыл шрыфту//Б9ларуская лінгвістика. 1994. Вып. 44. С.42-46.

Клімау І.П. Нарыс бібліяграфії аб Васілю Цяпінскім//3дабит-кі: Дакументальния помнікі на Беларусі. Мн., 1995. С.60-114.

Клімау І.П. Спроба даялектнай лакалізацні мовы перакладу "Евангелля" В.Цяпінскім: (На падставе фенетычных даних)//П1сьмен-нік. Мова. Стиль: Тэз1сы дакладау 1 паведамленняУ мікнароднай на-вуковай канферзнцні, присвечанай 70-годдзю з дня нараджзння прафе-сара Л.М.Шакуна. Мн., 1996. С.58-60.

Супрун А.Я., Клімау І.П. Кірнла-мяфодзіеУскі УгошУ на бела-рускую літературную мову XVI ст.: Назіранні над.тзкстамі Васіля ПяпІискага//Беларуская лінгвістка.'1993. Вып. 41. С.3-9.

Супрун А.Е., Климов И.П. Наблюдения над языком перевода Ева-нголия Р.Тяшінского//Переводи Библии и их значение в развитии ду-хорноП культуры славян. СПб., 1994. С.45-48.

Клімау Ігар Паулавіч Мова пера кладу Евангелия В.Цяпінскім (графіка, арфаграфія, фанетыка)

гісторьія літаратурнай мовы, гістарьічная граматика, кирилічная графіка, арфаграфія, норма, узус, Цяпінскі, Вялікае княства Літоускае

Аб’ектам даследавшіня виступає друкаванае Евангслле 2-й пал. XVI ст., якое было перакладзена беларускім пратэстаптам Васілем Цяпінскім. Мэтай работы з’яуляецца аналіз графікі, арфафафіі і фанетьікі перакладу. Даследаванне грунтуецца на апісальньїм и статыстычным метадах. У випіку даследавання выяулена наступнае: 1) мова перакладу з’яуляецца інтзрдьіялектньїм утва-рэннем, яе гукавы лад блізкі да фанетычнан сістзмьі беларускіх дыялектау;

2) пісьмо перакладу носіць беларускія і украінскія рисы; арфафафія у Цяпінскага больш унармаваная, чим у папярздніх друках Ф.Скарьши і С.Буднага;

3) тэкст Евангелля набірауся у розны час або розньїмі людзьмі і таму скла-

даецца з 4 сегментау, дзе асобныя нормы пісьма адрозніваюцца адна ад одной. Такое сістзматьічнае апісанне евангельскага перакладу Цяпінскага і даследаванне працэсау арфаграфічнай стандартьізациі у тзкстах беларускіх старадрукау праводзіцца упершыню. ’

резюме

Климов Игорь Павлович Язык перевода Евангелия В. Тяпинским (графика, орфография, фонетика)

история литературного языка, историческая грамматика, кириллическая графика, орфография, норма, узус, Тяпинский, Великое княжество Литовское

Объектом исследсвоикя является печатное Евангелие 2-й пол. XVI ст., переведённое белорусским протестантом Василием Тяпинским. Цель работы заключается в анализе графики, орфографии и фонетики перевода. Исследование базируется на описательном и статистическом методах. В результате ___исследования выявлено следующее: 1) язык перевода является интердиалектным образованием, его звуковой строй близок фонетической системе бело-------

русскпх диалектов; 2) письмо перевода носит белорусские и украинские черты; орфография у Тяпннского более стандартна, чем в предшествующих печатных книгах Ф.Скарыны и С.Будного; 3) текст Евангелия набирался в разное время или разными людьми и поэтому состоит из 4 сегментов, где некоторые нормы письма отличаются друг от друга. Такое системаппеское описание евангельского перевода Тяпннского и исследование процессов стандартизации орфографии в белорусских старопечатных текстах проводится впервые.

summary

Klimov Fgar Pavlavich Tyapinsky’s Language of Gospel Translation (Graphics, Orthography, Phonetics)

history of the literaiy language, historical grammar, Cyrillic graphics, orthography, standard, usage, Tyapinsky, Grand Duchy of Lithuania

Hie object of the research is the printed Gospel from the second half of the XVIth century which was translated by Belarusian Protestant Basil Tyapinsky. The aim of the work is to analyze the graphics, orthography and phonetics of the translation. The research is based on the descriptive and statistical methods. The results of the research are as follows: 1) the language of the translation is the interdialectical formation, its sound structure is similar to the phonetic system of Belanisian dialects; 2) wording of the translation has both Belarusian and Ukrainian features; orthography by Tyapinsky is more standardized then that of the previous F.Skaiy-na’s and S.Budny’s printed books; 3) the text of the Gospel was composed either at different times or by different persons and consecutively contains four segments where some written norms differ from each other. Such a systematized description of Tyapinsky’s translation of the Gospel as well as the research in orthographic standardization in the early Belarusian printed texts are carried out for the first time.