автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Зарождение и становление прозаических жанров в персидско-таджикской литературе средних веков, Х - ХIII вв.

Текст диссертации на тему "Зарождение и становление прозаических жанров в персидско-таджикской литературе средних веков, Х - ХIII вв."

ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ ХУЧ.АНД БА НОМИ АКАДЕМИК Б.РАФУРОВ

Ба ^укми дастнавис

САЛИМОВ НОСИР ЮСУПОВИЧ

ПАЙДОИШ ВА ТАХ.АВВУЛИ АНВОЪИ НАСР ДАР АДАБИЁТИ ФОРСИВУ ТО^ИКИИ АСР^ОИ МИЁНА

(АСРХ,ОИ Х-ХШ)

Ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти халвой кишвар^ои хори^и

(адабиёти точ,ик)

Рисола

барои дарёфти дарач,аи илмии доктори илм^ои филология

Мушовири илмй: академики Академияи улуми Ч,ум^урии Точ;икистон М.Ш.Шукуров

Хучанд - 2002

г/

ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ

АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА

ЗАРОЖДЕНИЕ И СТАНОВЛЕНИЕ ПРОЗАИЧЕСКИХ ЖАНРОВ В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ СРЕДНИХ ВЕКОВ

(Х-ХШ вв.)

Специальность: 10.01.03. -Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

Диссертация

на соискание ученой степени доктора филологических наук

На правах рукописи

САЛИМОВ НОСИР ЮСУПОВИЧ

Научный консультант: академик Академии наук Республики Таджикистан М.Ш.Шукуров

Худжанд - 2002

МУНДАРИЧ.А

Сарсухан 4 Боби I. Маф^уми наср, анвоъи он ва дастури табак;абандй Фасли аввал Шинохти наср ва марх.ала^ои услубии он дар адабиёти

форсй. 14

Маф^уми наср ва анвоъи он. 14

Мар^алах,ои инкишофи услубии наср. 33

1. Насри мурсал 38

2. Насри мавзун 48

3. Насри фаннй 52 Фасли дувум Таснифи анвоъи наср. 58

1. Таснифи суннатй 59

2. Улуми адабии муосир 69 Боби II. Густариш ва авзоъи насри форсй дар аср^ои IX-X

то оеози асри XIII

Фасли аввал Заминах,ои густариши насри форсй. 77

1. Вазъи сиёсй, фикрй ва фарх,ангй. 77

2. Ташаккули забони форсии нав ва густариши адабиёт дар му^ити нави забонй. 89

Фасли дувум Авомили дохилй ва хори^ии адабй. 105

1. Насри форсй ва осори тоисломии Эрон. 105

2. Насри арабй ва на^зати тарчума. 122 Фасли савум Огози насри форсй ва авзоъи он. 134

1. Осори мафк;уд 134

2. Осори боцимонда аз асрх,ои IX-X. 147

3. Вазъи насри форсй дар асрх,ои XI-XIII 158 Боби III. Табак;абандии наср аз ли^ози му^тавиёт

Фасли аввал Анвоъи наср ва дастурх,ои табак;абандии он 175

Фасли дувум Насри илмии форсй. 191

Фасли дувум

Боби IV.

Охирсухан Китобнома

1. Насри фалсафй. 192

2. Насри ^икмати риёзй ва табий. 205

3. Насри таълифоти тиббй. 213

4. Насри ^икмати амалй. 218 Насри мазх,абй. 233

1. Тафсир^ои форсй ва ах.амияти адабии онх,о. 233

2. Насри илмй ва бадеии динй. 240

3. Насри суфия. 246 Анвоъи мутадовили насри форсй ва мухтассоти он

1. Устура. 262

2. Х,икоят. 271

3. Латифа. 278

4. Андарзнома. 281

5. К,исса. 284

6. Мак;ома. 289

7. Маноциб. 295

8. Сафарнома. 298

9. Тарассул (мактубот ва муншаот). 304

Ю.Таърихнома. 310

11. Достон. 318

325

331

САРСУХАН

Адабиёти классикии форсу то^ик дар дарозои мавч,удияти чанд^азорсолаи хеш дар к,олаби ду рукни поягузори худ - назму наср мачмуъи арзшщои фарогирашро бо рангомезих,ои муассир манзури хосу ом намуда, дар таърихи тамаддуни башарй нак,ше мунир ва ч,овидона ба ёдгор гузоштааст. Танаввуъ ва риво^и осори манзуму мансур, такомули Чавх,ари ^унарй ва шеваи корбандии анвоъи мухталиф маърифати х.астй ва заминаи х,ирфаии адабиётро исте^ком бахшида, ёдгорих,ои бузургеро ба вучуд оварданд, ки бо гузашти х.азорсола^о ^амоно побар^о аст ва гулистони фар^анги ^а^ониро сарсабз медорад.

Дар партави та^аввули ак,лу зоик,а ва тафаккури ч,омеаи башарй каломи манзуму мансур аз назари мух,таво ва шаклу анвоъ ба умк;у па^но густариш ёфт. Пайваста бо рушди фикриву завами ч,омеа адабиёт аз навъх,ои дигари маърифату ^ах,оншиносй тафрик;а пайдо намуд ва тадри^ан истик,лоли комил ба даст овард. Дар баробари ба сархдди тамомияти фаннй расидани адабиёт аркони аслии он - назму наср низ ма^оми худро ба ^айси шоха^ои чудогонаву мустак;ил дарёфт намуда, аз муассиртарин васила^ои нашри ормону андеша ва афкори мардум к;арор гирифт. Аз суи дигар, тава^ЧУЛ ва э^тиё^и доираи муайяни одамон ба анвоъи назму наср заминах,ои пайдоиши табак;а^ои х,ирфаии ич,тимоиро дар интисоб ба анвоъи мушаххаси адабй фарох,ам овард ва ашхосе падид омаданд, ки дар такмили аносири ^унарии шуъба^ои чудогонаи назму наср та^рибаи вижаи касбй х,осил карда, ба х,айси намояндагони расмиву х>ирфай шинохта шуданд ва бо фаъолияти хеш раванди такомул ва тарвич,и анвоъи мухталифи адабиро тавсеа бахшиданд.

Ба дунболи шаклгирии анвоъи адабй масъалаи шинохт ва арзишгузории каломи бадеъ ба миён гузошта шуд ва дар ин замина улуми мухталифи адабй, равия ва мактабх,ои хоссаи сухансан^й ба вуч,уд омаданд.

Адабиёти классикии форсу точ,ик низ аз даврони ку^ан то ба рузгори мо мавриди тавачЧУ*. ва пажу^иши нокддони сухан буд ва дар маърази омузишу та^к,ик,и амик;у доманадор к;арор дошт. Дар куруни вусто афкори адабиву назарии форсу точ,ик ташаккул ёфт, ки бо доштани реша^ои борвар ва бахрабардорй аз афкори адабии тоисломии эронй, назариёти Арастуву Афлотун ва макотиби сухансанч,ии араб барои рушди адабиётшиносии муосир заминахри мусоид фаро^ам овард. Ин буд, ки дар тадовуми асрх,ои XIX-XX дар мамолики мухталифи Шарк;у Fap6 мактабх^о ва ^авзах,ои нируманди илмй бо суннат^ои к,оим ва мабсути худ ба вучуд омаданд, ки адабиёти мазкурро чун падидаи комилиёри фар^ангй аз па^лу^ои гуногун тах,к;и^ намуданд ва дар нашри интицодии мутуни к,адим саъйи вофир ба харч, доданд. Аз ин осори бузурги таодицотй, ки голибан аз накди шеър ва каломи мавзун фаро^ам омадааст, к,исмати на чандон зиёде ба пажу^иши матолиби осори мансур тахсис ёфтааст. Гузориш ва баррасии масоили марбут ба таърихи насри классикии форсу точ,ик, мар^алах,ои танаввуъи шаклу мавзуъ, такомули ^авх,ари ^унариву х,ирфай ва мухтассоти бадеиву услубии он аз нимаи дувуми асри XX беш аз пеш тавсеа пайдо намуд ва дар ин замина чандин рисола^ои арзишманди илмй падид омаданд. Аз ин миён асарх,ои Му^аммадтак;ии Ба^ор (251, 252, 253), Х,усайни Хатибй (263, 264), Забехуллох.и Сафо (286, 287, 288, 289), Х,усайни Размчу (269), Сируси Шамисо (281, 282, 283), Р.Х,одизода (228, 229, 230), ЧДУРРй (179, 180), Ю.Салимов (215, 216), Х.Шарифов (235, 236, 237, 239), К,.Восиев (169), А.Алимардонов (151, 152), К,.Чиллаев (232, 233), С.Мавдиев (193), А.Ра^монов (212), ФДодизода (224) ва чанде дигарро метавон зикр кард, ки ч,анба^ои алох,идаи насри классикии форсу точ,икро ба тахдик; гирифтаанд.

Аммо матолиб ва масоили зиёди дастнохурдае ^аст, ки ро^еъ ба баъзе аз ощо дар пажух,ишх,ои мазкур ишора шуда ва ё ба ^укми гузориши мук;аддамотй дар маърази баррасй к;арор гирифтааст. Дар мавриди пайдоиш ва та^аввули жанр^ои насри форсу то^ик х>ам адабиётшиносони

ватаниву хори^й ч,ое камтар ва 40e бештар андеша ва назари хешро изх,ор кардаанд. Дар ин радиф метавон аз осори илмии марбут ба таърихи адабиёт, аз чумла «Таърихи адабиёти Эрон»-и Забе^улло^и Сафо ёдовар шуд, ки дар ош>о ба иртиботи сайри таърихии ташаккули адабиёт ро^еъ ба такомули анвоъи осори мансур ва дастуроти так;симбандии он изгори назар шудааст. Дар китоби се^илдаи Му^аммадтак,ии Бах,ор «Сабкшиносй», ки аз ^омеътарин таодицот перомуни насри классикй ма^суб мешавад, пайваста ба масъалаи тах.аввули сабк ва услуби нигориш ба тарик;и умумй дар бораи анвоъи наср низ сухан рафтааст. Масъалаи пайванди услуб ва та^зияи жанрии насри форсу точ,ик, ки яке аз пойгохдои бисёр чолиби шинохти анвоъи осори мансур ба шумор меояд, дар ин китоби Мух,аммадтак,ии Бахрр то андозае ба доираи андешах,о ва мух,окима^ои муаллиф кашида шудааст. Таодици анвоъи адабй бар мабнои хасоиси услубй дар рисолах,ои Сируси Шамисо низ тасаллут дорад. Ин шеваи тахдик;, ки бештар матолиби умумии сабку услуб ва марх,алах,ои татаввури онро дар назар дорад, на танх,о дар таъйиди х,удуди жанрх,ои асосии наср иб^ому печидагих.оро рушан намесозад, балки дигар меъёр^ои мух,ими навъофарин, аз чумла, авомили таърихии адабй, забонй, фар^ангй ва заминах,ои ташаккулу тафкики мавзуй ва шаклии насрро дар ^адде ки лозим аст, фаро намегирад. Х,ол он ки та^к;ик;и масъала^ои пайдоиш ва та^аввули анвоъи наср, ба вижа давраи классикии он, так,озо менамояд, ки меъёр^о ва пойгохдои мазкур дар иртибот ба дастур^ои улуми адабии суннатй ва дастовард^ои адабиётшиносии кунунй дар ма^муъ ба кор гирифта шаванд.

Дар рисола^ои дигар мух.аодици насри форсу то^ик Хусайни Хатибй (263, 264) масъалах,ои рушду такомули наср аз мух,овара то насри фаннй дар заминаи такмили ^унари нигориш ва мурооти саноеъи адабй ба миён гузошта шудааст. Рисолах,ои мазкури Ба^ор, Сируси Шамисо ва Хусайни Хатибй бо он ки мустак,иман ба табак;абандии жанрии наср ихтисос

надоранд, барои гузориш ва та^к;ик;и мавзуи ба^си мо ба унвони замина ва маводи муносиб мусоидат хо^анд кард.

Дар адабиётшиносии То^икистон Х.Мирзозода дар китоби «Таърихи адабиёти точ;ик»-и хеш (ч,илди дувуми китоби якум) фасле ба унвони «Наср дар асрх,ои Х1-ХП» чудо карда, дар таздик.и масоили таърихи такомул ва мухтассоти насри форсй гом бардоштааст. Муаллиф зимни тавач,ЧУ^ ба намуна^ои осори мансур чун «Калила ва Димна», «Самаки айёр», «Марзбоннома», «Синдбоднома», «Абумуслимнома», «Доробнома», «Ч,авомеъ ул-х,икоёт»-и Му^аммад Авфй ^араёни рушду нумуъи насрро дар аср^ои Х1-ХН ба таври умум тавзех, додааст.

Дар рисолаи Ю.Салимов «Насри ривоятии форсу то^ик» ва ма^ола^ои мутааддиди эшон бори нахуст дар илми адабиётшиносй масъалаи ташаккул, та^зияи анвоъ ва мухтассоти бадеиву услубии яке аз шуъба^ои гаронмояи насри классикй ба таври муфассал дар маърази тах^ик, к,арор гирифта, нати^а^ои чолибе ба бор овардааст. Пажу^иш^о ва мутуне, ки муаллифи мазкур нашр намудааст, самти наверо дар шинохти насри форсу то^ик тахсис дод.

К,обили зикр аст, ки таодик.и масоили такомули таърихии наср ва анвоъи он дар робита ба мавзуъ ва шаклу жанр дар адабиётшиносии то^ик дар рисола ва мацолах.ои Х.Шарифов нисбатан амик; ва густарда сурат гирифтааст. Рисолаи доктории му^ак,к;ик;и мазкур, ки «Масъала^ои назарии наср дар ёдгорих,ои хаттии то^икй-форсии давраи классикй» унвон дорад, ро^еъ ба маърифат ва шинохти наср дар партави таълимоти поэтикаи давраи классикии инкишофи адабиёти форсй ба^с намуда, МОХ.ИЯТ ва мухтассоти табак;абандии улуми адабиро низ фаро гирифтааст.

Дар як идда тах,к;и1<,оти дигар осори ало^ида, вижаги^ои анвоъи Чудогонаи наср ё намуд^ои муайяни жанр^ои мансур мавриди пажу^иш к,арор гирифтаанд. Аз ч,умла, китоби Саъдй Маздиев, ки бар мабнои рисолаи доктории у таълиф гардидааст, ба тахди^и «жанрх,ои хурди наср» дар адабиёти форсй-точ,икии аср^ои Х-Х1У бахшида шудааст (193). Дар ин

китоб сухан дар бораи ^икоят, латифа, афсона, х,икоёти ^а^вй рафтааст, вале худи маф^уми «жанри хурд» ва навъх,ои асосии он маълум нашудааст. Пайдоиш ва инкишофи мантик;ии навъх,ои х,икоя, ^икояи х,ач,вй ва латифа низ аз чих.ати к,онунияти таърихии пайдоиши навъу жанри адабй, заминах,ои и^тимой ва фар^ангии тадаввули ощо, ба ^адде ки бояд, асоснок нагардидааст.

Мук;аддимаи А.Алимардонов дар китоби «Дурдонах,ои наср» бо номи «Таърихчаи насри форсу точ,ик» тибк;и таъиноти ин навъ осори тазкирамонанд шомили матолиби фишурда перомуни сайри таърихии наср ва муаллифони кутуби он ба шумор меояд.

Баррасии адабиёти ч,авонмардй, аз чумла шохаи мансури он дар рисолаи К,.Восеъ сурат гирифта, вижаги^ои осори мансури ^амосй ва анвоъи он дар робита бо хддаф^ои гоявй ва нак,ши к.а^рамощо таъйид гардидаанд. Лозим ба ёдоварист, ки дар баробари масъала^ои умумй баъзе асар^ои муътабари насри классикй ба таври ало^ида ба таодик; омадаанд, ки нати^а^ои он ба гузориши дак;ик;и масъала^ои ^омеътари таърихи наср роз,ро ^амвор месозад. Аз ин миён тадцицоти К,.Чиллаев роч,еъ ба достони «Абумуслимнома» ва Ф.Хрдизода дойр ба «Мак,омоти Х,амидй» сазовори таъкид аст.

Ба ин тарик;, сайри таърихии наср дар адабиётшиносии Эрону Точикистон пайваста бо масоили хусусияти сабку мавзуъ ба таодик; омада, дастур^ои табак,абандии наср ва мухтассоти анвоъи чудогонаи он то андозае ^амъбаст шудааст. Аммо пажу^ише, ки дар вусъати баррасии хеш масъала^ои пайдоиш ва ташаккули жанр^ои мансурро дар давраи шаклпазирй ва истикдолу камолоти насри форсу точ;ик дар мач;муъ фаро гирифта бошад, то ^ол сомон наёфтааст. Гузашта аз ин, замина^ои таърихиву адабии пайдоиши насри форсй ва анвоъи он, робитаи жанр^ои мустак;ил бо марх,алах,ои ташаккули услубии наср ва авомили фар^ангиву забонии та^аввули адабиёт, мак;оми унсурх,ои навъофарин ва мазмунсоз дар рушду нумуъи мухтассоти жанрии наср, маърифати маф^уми «наср» ва

навъ^ои он дар таърихи адаби форсй, ташаккули навъ^ои чудогонаи осори мансур аз лих,ози мавзуъ ва мундари^а, рушди жанрх,о ва имтиёзу тафрик;аи он^о аз му^имтарин масъалах,ое мах,суб мегарданд, ки хостори тадцщи Чиддиву амик; ва пайгиронаи илмй мебошанд. Ин аст, ки дар маърази тах,к;и^ гузоштани матолиби мазкур бар мабнои осори мансури асрх,ои XXIII х,адафи рисолаи мазкур к;арор дода шуд.

Ба х,айси матолиби аслии таодик; пазируфта шудани як давраи муайяни таърихи ташаккули насри порей - асрх,ои Х- XIII бесабаб нест. Х,арчанд нахустин намунах,ои насри форсй аз осори бок;имондаи па^лавй ва даврони к;аблазисломй берун меоянд, вале давраи рушду нумуъ ва истик,лоли комили наср ба аср^ои Х-ХШ тааллук; мегирад. Мах,з дар х,амин давра мухтассоти услубу мавзуъ ва дарунмояи х,унариву х,ирфаии насри форсй шакл гирифт ва анвоъи ч,удогонаи он аз ли^ози мух,таво ва таркиби поэтикй тамомият пайдо карданд. Аз чониби дигар, бо истилои мугул як давраи комили таъриху фарх,анги халкдои эронй хотима мепазирад, ки он аз даврони баъдии таърихи ин сарзамин бо хасоис ва му^тавои худ имтиёз мекунад.

Ба ин маънй, дар рисола бори нахуст дар адабиётшиносии то^ик масъала^ои пайдоиш ва ташаккули жанрх,ои мансур дар адабиёти форсу тоники асрх,ои Х-ХШ мавриди таздиц к,арор шрифта, кушиш ба харч рафтааст, ки меъёр^ои шинохти жанрх,о дар масири тах,аввули таърихии он^о таъйид карда шавад. Унсурх,ои маънисоз ва шаклофарини жанр^ои мансур ва та^аввули он дар иртибот бо марх,алах,ои рушди услубиву мавзуй ба таври муфассал таэдик; шуда, анвоъи наср аз лих,ози му^таво тасниф ва табак,абандй гардидаанд. Муаллиф бо тавачЧУ*. ба дастоварди мактаб^ои сухансан^ии асрх,ои миёна ва адабиётшиносии муосир таъйини сар^адоти жанрии насри классикиро бар мабнои мух,таво, таркиби поэтикй ва унсурх,ои шаклофарини он х,адафи аслии хеш царор додааст.

Бо так;озои ^адаф^ои та^к,ик; ва доираи фарогирии матолиб рисола аз мук;аддима, чах,ор боб, хулосаву фех,расти адабиёт фаро^ам омадааст.

Дар боби аввал марохдли инкишофи услубии наср ва масъала^ои табак;абандии анвоъи он ба маърази тадк;иц кашида шуда, насри мурсал, мавзун ва фаннй пайваста бо даврах.ои асосии инкишофи адабиёт дар алох,идагй арзёбй гардидаанд.

Дар боби дувуми рисола заминах,ои пайдоиш ва авомили дохиливу хори^ии инкишофи насри форсй дар к;уруни мок,абли ислом ва асрх,ои XXIII ба тах,к;ик; омадааст. Дар фасл^ои чудогонаи ин боб осори мафк;уде, ки дар сарчашма^ои мухталиф аз он^о ёд шудааст ё ба василаи кутуби дигар порах.ои ало^идае аз оюс,о ма^фуз мондааст, х,амчунин осори бок;имондаи мансур аз аср^ои 1Х-Х ба х,айси маохизи рушду нумуъи насри форсй дар даврони баъдй мавриди тах,лилу баррасй к,арор гирифтааст.

Дар фасл^ои боби савуми рисола, ки самти асосии та^икро дар он табак;абандии наср аз ли^ози му^таво фаро^ам овардааст, вижаги^ои насри фалсафй, ^икмати риёзй ва табий, насри таълифоти тиббиву х,икмати амалй ба таздик, омадааст. Бахши ало^идаи боби мазкур ба тах>к;ик;и анвоъи насри динй, аз чУмла тафсир^ои форсй ва насри илмию бадеии динй, кутуби илмии фикдаву маз^абй ихтисос ёфта, таърихи инкишофи насри мазкур дар давра^ои мавриди назар бо низоми муайян дар маърази таджик; к;арор гирифтааст. Дар х,амин боб яке аз шохах,ои му^им ва мусмири насри форсу точики асрх,ои Х-ХШ-насри суфия аз ли^ози сабку услуб, му^таво ва арзиши адабиву бадеии он самти ба^с ва баррасщоро фаро^ам овардааст.

Дар боби чах,оруми рисола мухтассоти жанр^ои мутадовили насри форсй, минчумла устура, х,икоят, к;исса, мак;ома, манок;иб, сафарнома, латоиф, тарассул, таърихнома, достон, андарзнома дар заминаи намунах,ои маъруфи он ба доираи пажу^иш кашида шуда, тах,аввули дохилии жанрй ва мак;оми жанрх,о дар чараёни инкишофи насри форсй-точикии аср^ои XXIII таъйин гардидааст.

Рисола бар мабнои беш аз 200 номгуй осори мансури к,арщои Х-ХШ ба тах,рир омадааст. Табиист, ки дар чараёни тах,к,ик; ба кор гирифтани

тамоми ин осор аз имкон берун аст. Бинобар ин, муаллиф вобаста ба ^адафи та^к,ик; ба ^амон асар^ое тар^ех, гузорид, ки бо махсусияти сабкиву услубй ва му^тавои хеш ин ё он навъи насрро дар бе^тарин вачд муаррифй карда метавонанд. Ба ин тарик;, осори мансуреро, ки дар фаслу боб^ои ало^идаи рисола мустациман ба доираи тах,к;ик, кашида шудаанд, аз ли^ози мавзуъ ва му^таво метавон чунин дастабандй намуд:

1. Осори ил мим фалсафн: «Меъроч,нома», «Донишнома», «Х,айибни Як,зон», «Саломон ва Абсол»-и Абуалй ибни Сино, «Ч,омеъ ул-^икматайн», «Вачх,и дин», «Зод ул-мусофирин»-и Носири Хусрав, «Кашф ул-мах,чуб»-и Сагзй, «Асос ул-ик;тибос»-и Насируддини Туей, «Ч,омеъ ул-улум»-и Фахруддини Розй, «Х,икмати широк;», «Рисолат ут-тайр», «Лугати мурон», «Сафари Симург»-и Ши^обуддини Сухравардй, «Кимиёи саодат»-и Абу^омиди Разолй.

2. Осори илмии цикмати риёзй ва табий: «Х,удуд ул-олам»-и мач;х,улмуаллиф, «ат-Таф^им ли авоил саноат ит-танч,им», «Осор ул-бок;ия»-и Абурай^они Берунй, «Рисолаи асрори улвй ё коиноти чавв» ва «Рисолаи шабакот»-и Аб�