автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Аффиксы как средства выражения конкретизирующих отношений в татарском языке

Текст диссертации на тему "Аффиксы как средства выражения конкретизирующих отношений в татарском языке"



/

¿г

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИК АСЫ ФЭННЭРЕ АКАДЕМИЯСЕ

Г.ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъяама хокукьшда

СЭГЪДИЕВА РАМИЛЭ КАМИЛ КЫЗЫ

ТАТАР ТЕЛЕНДЭ СУЗЛЭР АРАСЫНДАГЫ ТеГЭЛЛЭУЛЕ М0НЭСЭБЭТНЕ БЕЛДЕРЭ ТОРГАН КУШ Ы М ЧАЛ АР

10.02.02 — Россия Федерациясе халыклары теллэре

(татар теле)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэщэ алу ©чей тэкъдим ителгэн диссертация

Фэнни житэкче:

филология фдннэре докторы,

профессор, ТФА академигы,

ТР Ьэм РФныц атказанган

фэн эшлеклесе

М.З.Зэкиев

КАЗАН - 2000

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН

ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА

ИМ.Г.ИБРАГИМОВА

На правах рукописи

САГДИЕВА РАМИЛЯ КАМИЛОВНА

АФФИКСЫ КАК СРЕДСТВА ВЫРАЖЕНИЯ КОНКРЕТИЗИРУЮЩИХ ОТНОШЕНИЙ В ТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

10.02.02. - языки народов Российской Федерации (татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

/ Научный руководитель -

. доктор филологических наук ^ профессор, академик АНТ

заслуженный деятель науки РТ и РФ М.З.Закиев

КАЗАНЬ-2000

Эчтэлек

КЕРЕШ..................................................................................................................................4-8

БЕРЕНЧЕ Сузлэр арасындагы бэйлэнеш. Ияртуле

БУЛЕК бэйлэнешнец бер тере буларак тегэллэуле

менэсэбэт. Татар телендэге тегэллэуле менэсэбэтне белдерэ торган чараларга

кыскача кузэту...........................................................................9-23

ИКЕНЧЕ Татар телендэ сузлэр арасындагы

БУЛЕК тегэллэуле менэсэбэтне белдерэ торган

кушымчалар........................................................................................24-138

2.1. Килеш кушымчалары..............................................24-69

§1. Иялек килеше (-нъщАнец) ........................................................34-40

§2. Юнэлеш килеше (-гаАгэ)..............................................41-49

§3. Тешем килеше (-ныАне).....................................50-55

§4. Чыгыш килеше (-танАтэн).....................................................55-64

§5. Урын-вакыт килеше (-даАдэ)..................................................64-69

2.2. -лыАле, -сызАсез кушымчалары..............................70-78

2.3. -дагыАдэге кушымчасы..........................................79-82

2.4. -чан-чэн,-лачАлэч, -лык/-лек, -чыл/-чел кушымчалары.............................................................83-87

2.5. -дайАдэй кушымчасы...............................................88-93

2.6. -чаАчэ кушымчасы...................................................94-101

2.7. -лайАлэй, -лапАлэп, -латаАлэтэ кушымчалары...........................................................102-107

2.8. -ынАен кушымчасы...................................................108-1Ю

2.9. -ыАе (-сыАсе) кушымчасы...................................111-118

2.10. Сыйфат фигыль, хэл фигылъ, шарт фигыль, инфинитив куп1ымчалары......................................119-138

ЙОМГАК.......................................................................................................................139-145

3

КУЛЛАНЫЛГАН ЭДЭБИЯТ..................................................................146-164

3.1. Фэнни эдебият...........................................................146-162

3.2. Матур эдэбият...........................................................163-164

К Е Р Е Ш

Теманьщ актуадьлеге. Соцгы елларда «Россия халыклары: яцарыш Ьэм усеш мэсьэлэлэре» дип аталган гомумроссия фэнни юнэлешен тирэнтен ей р о ну белэн бэйле Россия халыклары теллэренец, шул исэптэн татар теленец да функциональ Ьэм структур усеш проблемаларын тикшеруте игътибар кечэйде.

Телнец аерым тармакларын объектив-фэнни караштан чыгып тикшеру аньщ сейлэм барлыкка китеру мемкинлеге белэн дэ тыгыз менэсэбэтгэ яши. Бу юнэлештэ сейлэмнец кечкенэ берэмлеге булган ж,емлэне, ж,вмлэнец кисэклэрен, аларныц узара бэйлэнешен ацлау, кузаллау зарурияте туа.

Сузлэр арасындагы торле мэгънэ менэсэбэтлэрен махсус чаралар ярдэмендэ белдеру юлы аша тормышка ан^рыла торган сузлэрне бэйлэгеч ысулларны тирэнтен ©йрэну телнец синтаксик тезелешендэ аерым бер меЬжм урынны алып тора.

Билгеле булганча, сейлэмнец кечкенэ берэмлеге булган ж,вмлэ узара хэбэрлекле мвнэсэбэттэ торган суз тезмэлэреннэн хасил була. Шуныц белэн бергэ, ияртуле бэйлэнешнец икенче торе булган твгэллэуле монэсэбэттэге суз тезмэлэре дэ ж,вмлэ тозудэ, ягъни сейлэм барлыкка китерудэ, меЬим роль уйный. Шуца курэ, ж,вмлэие ейрэнгэн вакытга, хэбэрлекле мвнэсэбэт белэн бергэ, тогэллэуле мвнэсэбэткэ дэ нык игътибар иту актуаль бер проблема булып тора. Тэкъдим ителэ торган диссертациядэ тикшерунец предметы итеп бары тик сузлэр арасындагы тогэллэуле менэсэбэтне белдерэ торган кушымчалар гына

алынды. Ягъни бу хезмэттэ аергыч белэн аерылмыш, тэмамлык белэн ул ияргэн суз, хэл белэн аны иярткэн суз арасындагы мэгънэ менэсэбэтлэренец бер елеше тикшерелде. Хэбэрлекле Ьэм аныклаулы менэсэбэтне белдерэ торган чараларга килсэк, алар элеге диссертациядэ каралмЬшлар.

Тегэллэуле менэсэбэткэ сузлэр арасындагы шактый куп мэгънэ менэсэбэтлэре керэ. Шуца курэ аны белдерэ торган чаралар да куптерле. Димэк, тегэллэуле менэсэбэтне тикшеру-ейрэну ечен ныклы нигез бар. Лэкин ияртуле бэйлэнешнев[ бу тере монографик планда хэзерге кенгэ кадэр аерым альш тикшерелмэгэн. Шуны истэ тотьш, элеге хезмэт сузлэр арасындагы тегэллэуле менэсэбэтне, аны белдерэ торган чараларныц берсен — кушымчаларны махсус альш, мемкин кадэр тирэнрэк ейрэнугэ багышлана.

Тикттгерунед максаты Ьэм бурычлары. Бу хезмэттэ тегэллэуле менэсэбэттэге кайбер сузтезмэлэрнец табигатен, ягъни аны оештыра торган кушымчаларны барлап системага салу, вазифасьш, ягъни аларнъщ мэгънэ функциялэрен мемкин кадэр тулырак чагылдыру максат итеп куелды.

Элеге максатка ирешу юнэлешендэ, нигездэ, тубэндэге эшлэрне башкарырга кирэк булды:

— тегэллэуле менэсэбэт атамасы Ьэм тешенчэсе белэн бэйле бэхэслэрне кузэту Ьэм, гомумэн, элеге мэсьэлэне ейрэну тарихы белэн танышу;

— матур эдэби эсэрлэрдэн Ьэм башка стильлэрдэн тегэллэуле менэсэбэттэге мисалларны туплау;

— тупланган мисалларда сузлэрне бэйли торган кушымчаларныц асылын билгелэу, элеге чараларньщ кайсы

суз теркемнэре арасында тегэллэуле менэсэбэтне оештыруларын Ьэм нинди мэгънэ тесмерлэре барлыкка китерулэрен ачыклау;

— тегэллэуле менэсэбэтнец сейлэм тезелешендэ тоткан у рымы н билгелэу;

Тйкшерунец методологик нигезе Ьэм теоретик базасы итеп терки-татар, европа-славян теллэренец лингвистик эдэбиятындагы элеге хезмэттэ тикшерелэ торган мэсьэлэгэ караган фикерлэре, нэтиж,элэре алынды.

Тикшеру алым нары рус Ьэм татар теле белемендэ

аерым фактларны табу, барлау, теркэу, классификациялэу кебек алымнарны берлэштерэ торган гомум-лингвистик барлау ысулына;

— тегэллэуле менэсэбэтне барлыкка китерэ торган кушымчаларны тарихи кузлектэн анализлаганда тарихи-чагыштырма методка;

— тегэллэуле менэсэбэттэге сузтезмэлэрнец мэгънэ функциясен анализлаганда сгруктур-тезелеш, елешчэ функциональ-стилистик методка нигезлэнде.

Теп чыганак итеп хэзерге татар язма эдэби теленец матур эдэбият стиле Ьэм аньщ терле жанрлары алынды, димэк, фактик материал хэзерге татар эдиплэренец Ьэм шагыйрьлэренец эсэрлэреннэн тупланды, аерым очракларда жднлы сейлэмэ теленэ дэ мерэж,эгать ителде.

Тиктиерунед фэнни ят^альттът.

1. Бу хезмэттэ беренче мэртэбэ тегэллэуле менэсэбэт аерым алынып махсус тикшерелде.

2. Моца кадэр морфологик категория берэмлеге буларак кына ейрэнелэ торган кушымчалар синтаксик аспектта, ягъни сузлэрне бер-берсенэ бэйли торган мвстэкыйль синтаксик категория — твгэллэуле мвнэсэбэт — барлыкка китерэ торган чара буларак анализланды.

3.' Шушы эшлэр нигезендэ, ягъни сузлэр арасындагы твгэллэуле мвнэсэбэтне аерым бер системага сальш ейрэнгэндэ, тегэллэуле мвнэсэбэтне белдерэ торган кушымчаларныц эчтэлеклэре, мэгънэ твсмерлэре, ж,вмлэдэге урыннары Ьэм свйлэмне барлыкка китерэ алу мвмкинлеклэре тирэнрэк ачылды.

мэгънэле суз арасында кайсы очракта твгэллэуле мвнэсэбэт барлыкка килэ алуъш ачыклау, элеге мвнэсэбэтне хасил итэ торган кушымчаларныц сузлэр арасында нинди мэгънэ мвнэсэбэтлэре урналггыруларын ж,ентеклэп анализлау сейлэмдэ фикерне аныкг тэгаен белдерергэ ярдэм итэ. Татар теленец грамматика твзелешен: морфемика, морфонология, сузьясалышы, морфология Ьэм синтаксис буенча дэреслеклэр, ярдэмлеклэр твзудэ, лекциялэр укуда, практик дэреслэр оештыруда кулланыла ала.

Хезмэтне дпробаииядэу. Фэнни конференциялэрдэ тикшерену нэтиж,элэре буенча ждл,е доклад укылды, шуларньщ вчесе Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтынъщ (1996-1998), дуртесе Татар дэулэт гуманитар институтынъщ йомгаклау конференциялэрендэ (1997-2000) ясалды. Хезмэт Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать инстйтутьшьщ тел белеме булегендэ тикшерелде. Тема буенча 8 мэкалэ басылып чыкты.

Беренче булек

Сузлэр арасындагы бэйлэнеш. Ияртуле бэйлэнешнец бер торе буларак твгэллэуле мвыэсэбэт. Татар телендэге тегэллауле мвнэсэбэтне белдерэ торган чараларга

кыскача кузэту

Свйлэм, тел барлыкка килсен очен, сузлэр бэйлэнеше кирэк. Телнец башка категориялэре кебек ук, сузлэр бэйлэнеше эчтэлектэн Ьэм формадан гыйбарэт. Эчтэлек бульш сузлэр арасындагы тврле мэгънэ менэсэбэтлэре, э форма бульш сузлэрне бэйли торган чаралар тора.

Ж>емлэ сузлэрнец ияртуле юл белэн бэйлэнешкэ керулэреннэн хасил була: Минем бакчамда чэчэклэр усэ. Ияртуле бэйлэнештэн башка ике составлы лдыйнак та, ж,эенке ж,©млэ дэ оеша алмый, димэк бэйлэнешле сейлэм тумый. Шуца курэ ияртуле бэйлэнеш свйлэм оештыруда беренчел рольне уйный. Ж,вмлэдэ тезуле бэйлэнеш тэ булырга мэмкин: Минем бакчамда ал, кызыл, сары чэчэклэр усэ. Эмма тезуле бэйлэнеш узе генэ, ягъни ияртуле бэйлэнештэн тыш, ж,вмлэ оепггьфа алмый.

Рус теле бел ем е синтаксисында XVIII гасырдан алып XX гасьф башларына кадэр сузлэр арасындагы ияртуле бэйлэнеш ике тврле була дип карала: ярашу Ьэм башкарылу (М.Смотрицкий, 1721: 194; В.Ломоносов, 1757: 6 булек; А. Барсов, 1771: 23; Российская грамматика, сочиненная Российской Академией, 1802: §280; Ф.И.Буслаев, 1863: 23, 228-307; Н.К.Грунский, 1911: 100; А.Н.Овсянико-Куликовский, 1912: 9-25). 'Куп очракта телчелэр ияртуле бэйлэнешнец узен тугел, э аны белдерэ торган чараларны

терлэргэ аералар. Мэсэлэн, А.А.Шахматов ияртуле бэйлэнешне белдерэ торган чараларны дурт теркемгэ аерьш чыгара: 1) хэбэрлекле, 2) <\трибутив, 3) ^трибутив-хэбэрлекле, 4) релятив (Шахматов, 1941: 38). Эмма, гомумэн алганда, XX гасыр урталарында сузлэрне бэйли торган чараларны ечкэ булеп тикшерэлэр. О.С.Ахманова аларны хэбэрлекле, ¿хтрибутив, комплетив кебек терминнар астында бирсэ (Ахманова, 1955: 454; Ахманова, Микаэлян, 1963: 145-146), А.А.Реформатский, А.М.Пешковский кебек галимнэр ярашу, башкарылу Ьэм янэшэлек терминнарын кулай саныйлар (Реформатский, 1947: 110; Пешковский, 1956: 60-61), Ияртуле бэйлэнешне белдерэ торган чараларны шул рэвешле твркемлэу очраклы билгелэргэ генэ таянылган. Бу классификация теге яки бу тер бэйлэнешнец сейлэм оештыруда тоткан урынын исэпкэ алмый. Мондый буленештэ уртак принцип булмавы рус теленец Академик грамматикасында да эйтеп узыла: «Бэйлэнешнец hap еч тере (ярашу, башкарылу Ьэм янэшэлек) тирэсенэ узара бик терле Ьэм бер-берсеннэн ерак булган синтаксик куренешлэрнец берлэшуен, ж^ыелуын ачык курен була» (Академическая грамматика русского языка, 1954: 23).

Ияртуле бэйлэнешнец югарыда курсэтелтэн еч тергэ буленуе XX гасырларда терки теллэр дэреслеклэренэ да механик рэвештэ кучерелэ. Мэсэлэн, ярашу, башкарылу Ъэм янэшэлек терминнары кыргыз (Батманов, 1938: 12), башкорт (Дмитриев, 1940: 204-206; Грамматика современного башкирского литературного языка, 1981: 411), терек (Кононов, 1956: 373-380; Баскаков, 1974: 19-21), узбэк (Кононов, 1960: 342-344), эзербайж,ан (Грамматика

азербайджанского языка, 1971: 210-224) теллэре грамматикаларында кулланыла. Э якут Ьэм карачай-балкар теллэре белгечлэре сузлэр арасында изафэле бэйлэнешнец дэ була алуын искэртэлэр (Убрятова, 1950: 12-13; Алиев, 1973: 37). В.А.Аврорин исэ изафэне икенче бер термин — «чагылу» («отражение») термины белэн атый (Аврорин, 1960: 35).

Татар теле белемендэ сузлэр арасындагы бэйлэнеш, бу мэсьэлэнец практик тестэ ©йрэнелэ башлавы XIX йездэ, кубесенчэ рус телендэ твзелеп, дэреслек яки кулланма характерында йергэн татар теле грамматикаларында куренэ башлый. Мэсэлэн, А.Троянский (1814), М.Иванов (1842), А.Казем-Бек (1846) грамматикаларында сузлэр арасындагы бэйлэнешлэрнец ярашу, башкарылу Ьэм янэшэлек терлэренэ, аларньщ тезелешлэренэ кагыйдэлэр бирелэ, мисаллар китерелэ. Ягъни сузлэр арасындагы бэйлэнешлэрне белдерэ торган кайбер чараларга да башлангыч нигез сальша дияргэ урьш бар. Бу авторлардан аермалы буларак, К.Насыйри сузлэр арасындагы бэйлэнешне гарэп теле йогынтысында тикшерэ. Ул аерым терминнарны, хэтта кайбер кагыйдэлэрне дэ гарэплэштергэн. К.Насыйриньщ кузэтулэре аергыч Ьэм аерылмыш, хэл Ьэм ул бэйлэнгэн суз, тэмамлык Ьэм ул бэйлэнгэн суз турындагы кагыйдэ Ьэм мисалларга туры килэ (Насыйри, 1895: 86-89).

XIX йездэ татар тел белемендэ сузлэр арасындагы бэйлэнешкэ кагылган грамматикалар шулар.

XX йезгэ кергэч, бу мэсьэлэ буенча эшне Ж,.Вэлиди башлап ж^бэрэ. Бэйлэнеш сузен К.Насыйри кебек «тэркип»

дип атый Ьэм тубэндэгечэ теркемли: 1) аеру тэркибе, 2)теркэу тэркибе, 3) хекем тэркибе (Вэлиди, 1919: 100-113).

Бу хезмэттэн соц утыз еллап элеге мэсьэлэгэ карата хезмэтлэр басылмый тора. Бары тик 1941 елда гына В.Н.Хангильдин узенец «Татар телендэ суз тезмэсе Ьэм синтаксик бэйлэнешне тэгъбир иту чаралары» дип аталган кандидатльпс диссертациясен яклый. Автор: «Ияру бэйлэнеше формаль яктан 3 терле юл белэн эшкэ ашырыла: 1)ярангу, 2) башкарылыш, 3) янэшэлек», — дип белдерэ (Хангильдин, 1941: 113).

Ияртуле бэйлэнешне шул рэвешле, ягъни ярашу, башкарылу Ьэм янэшэлек терлэренэ булеп карау сейлэмдэге сузлэр арасындагы бэйлэнешне белдерэ торган чараларны ейрэнудэ буталчьгклар китереп тудыра. Ярашу, башкарылу Ьэм янэшэлек сузлэр арасындагы мэгънэ мвнэсэбэтен оештыра торган бэйлэгеч чараларны куллану ысульш белдерэлэр.

Ярашу — ияруче суз белэн ияртуче сузнец бер ук формада килулэре, яисэ элеге чараныц эчтэлеге ияртуче суздэ чагылуы. Мэсэлэн: Мин аны, ягъни Разияны, сэер ярату белэн яраттым (Э.Еники). Бу мисалдагы Разияны сузе аны елешен аныклау очен, -ны тешем килеше кушымчасьш алган, ченки ияртуче компонентта да щул ук форма. Димэк, ияртуче белэн ияруче сузлэр формалары белэн тэцгэл килэлэр. Э Мин язам ж,емлэсендэ хэбэр I зат, берлек сандагы формасын алган. Бу шулай ук ярашу, эмма тулы булмаган ярашу.

Башкарылу — ияруче сузнец ияртуче суз талэп иткэн бэйли торган чараны кабул иту ысулы ул. Ияруче сузнец

формасы ияртуче компонент формасына бэйлэнмэгэн. Гадэттэ монда килеш кушымчалары, бэйлек Ьэм бэйлек сузлэр керэ: энине ярату, бала турында кайгырту Ь.б.

Янэшэлеккэ исэ ярашу Ьэм башкарылу эченэ кермэгэн калган барлык чаралар хас. Монда янэшэ тору да, хэл фигыль; шарт фигыль Ь.б. кушымчалар да керэ.

Сузлэрне бэйли торган чараларны еч теркемгэ: ярашу, башкарылу 11ЭМ янэшэлеккэ булгэндэ, аларныц Ьэрберсенец ж,емлэ оештырудагы рольлэре исэпкэ алынмый. Моннан тыш, бу буленеш сузлэрне бэйли торган чараларны ейрэнутэ ж,авап бирми, э, киресенчэ, аны тоткарлый. Шуца курэ XX гасыр урталарында ияртуле бэйлэнешне бетенлэй башка кузлектэн чыгып тикшеру башлана.

Ияртуле бэйлэнеш — сейлэм оепггыруда катнаша торган сузлэр арасындагы ияртуле менэсэбэтне махсус тел чаралары, ягъни сузлэрне бэйли торган чаралар белэн белдеру ул. Сузлэр арасындагы менэсэбэт мэгънэви менэсэбэт дип тэ йвртелэ. Шуннан чыгып ияртуле бэйлэнешнец ©ч тврле мэгънэ менэсэбэтен аерып чыгаралар: хэбэрлекле, ачыклаулы Ьэм аныклаулы (Алпаров, 1945: 213; Зэкиев, 1958: 17, Сафиуллина, ИбраЬимов, 1994: 11). Эмма соцрак М.З.Зэкиев ачыклаулы дш-эн терминны тегэллэуле сузе белэн алмаштырырга кирэк булуына басым ясый (Зэкиев, 1974: 33; 1984: 14; 1995: 32). Безнец фикеребезчэ, бу тор мвнэсэбэткэ, семантик яктан Караганда, чынлап та тегэллэуле сузе туры килэ. Менэ шуннан чыгып та, тэкъдим ителэ торган хезмэтебездэ тегэллэуле менэсэбэт дигэн терминны кулланабыз Ьэм

ияртуле бэйлэнешнец бары тик шул терен генэ аерым альш тикшерэбез.

Тегэллэуле менэсэбэт — сузлэр арасындагы аергычлы, тэмамлык Ьэм хэл менэсэбэтлэрен билгеле бер чаралар ярдэмендэ белдеру ул. Мэсэлэн, чэчэк сузе телэсэ нинди чэчэкнё белдерэ (ак, кызыл, зур, кечкенэ Ь.б.) Эгэр бу суз башка суз белэн тэгаенлэндерелсэ, мэсэлэн, кызыл сузе белэн, бу вакьггта инде телэсэ нинди чэчэк тугел, э конкрет бер кызыл чэчэк куз алдына килеп баса. Шул рэвешле терле сузлэр куп яктан тэгаенлэнергэ мемкин.

Ияртуле бэйлэнешнец хэбэрлекле мвнэсэбэте ж,емлэ оештьгруда беренчел рольне уйнаса, тегэллэуле белэн аныклаулы менэсэбэт ж,вмлэне ж,эенкелэндереп килэлэр. Эмма свйлэм оепггыруда хэбэрлекле белэн тегэллэуле менэсэбэтнец функциялэре бертерле. Алар икесе бергэ урелеп барганда гьша чын сейлэм, тел формалаша.

Ияртуле бэйлэнешнец хэбэрлекле, аныклаулы тэрлэренэ Ьэм тезуле бэйлэнешкэ синтаксиста ж,емлэ кисэклэрен ейрэнгэндэ анализ ясала. Э иц еш очрый, кулланыла торган, мэгънэ менэсэбэте Ьэм узен белдерэ торган чараларныц куплеге белэн аерылып торган тегэллэуле менэсэбэт тюркологиядэ дэ (АТроянский, 1814; М.А.Казембек, 1846; К.Насыйри, 1895; Ш.Иманаев, 1910; Ь.Максуди, 1910; Г.Чьнътай, 1918; Ж,.Вэлиди, 1919; Г.ИбраЬимов, 1919; М.Корбангалиев, Х.Бэдиги, 1919;

B.Н.Хангильдин, 1941; М.З.Зэкиев, 1958; 1963; М.Б.Балакаев, 1957; Ф.Газизова, 1959; Л.Ю.Тугушева, 1961; Н.А.Баскаков, 1961; Г.Сайранбаев, 1965; В.�