автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Белорусская автобиографическая проза конца XX столетия как художественная система

Полный текст автореферата диссертации по теме "Белорусская автобиографическая проза конца XX столетия как художественная система"

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУСІ ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАР0ДАУ 1НСТЫТУТ ЛГТАРАТУРЫІМЯ ЯНКІ КУПАНЫ

. г- '1

УДК 882.6.09+882.6(092)

Стрельцова Вераніка Міхайлауна

БЕЛАРУСКАЯ АУТАБІЯГРАФІЧНАЯ ПРОЗА КАНЦА XX СТАГОДДЗЯ ЯКМАСТАЦКАЯ С1СТЭМА

10.01.01- беларуская літаратура 10.01.08 - тэорыя літаратурьі

Аутарэферат дысертацьп на атрыманне вучонай ступені кандыдата філалагічньїх навук

Иінск - 2000

Работа выканана у ордэна Дружбы народау 1нстытуце лкаратуры ¡мя Яню Купалы Нацыянальнай Акадэми навук Беларусь

Навуковы юраун1к -доктар флалапчных навук, прафесар С.С.Лаушук

Афщыйныя апаненты:

доктар фталапчных навук, акадэмк, прафесар В.У. 1вашын

кандыдат фшалапчных навук, дацэнт Я.К. Адамов1ч

Апан|'руючая арганзацыя - Беларуси дзяржауны ун!верс!тэт

Абарона адбудзецца “ '//] ' снежня 2000 г. у гадз!н на

пасяджэнж Савета па абароне дысертацый Д 01.41.01 у Ыстытуце Л1таратуры ¡мя Яню Купалы Нацыянальнай Акадэмй навук Беларуси па адрасу: 220072, г.М!нск, пр.Ф.Скарыны, 66, тэл. 284-27-20.

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б1блютэцы ¡мя Якуба Коласа НАН Беларус! (г.Ммск, вул.Сурганава, 15).

Аутарэферат разасланы 7Ь I лютапада 2000 года

Вучоны сакратар Савета

па абароне дысертацый ____________ > к -•

доктар фталапчных навук | > ЪД-и-й, 7 Г.В.Кюялёу

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацый Літаратура як форма індьівідуальнай і іамадскай свядомасці спадарожнічае чапавечай гісторьіі многія стагоддзі. Кожны зсавы адмежак мае сваю спєцьіфіку, якая часцей за усё характарызуецца з'іначаннем зстацкіх традыцый, актыунай трансфармацыяй жаирааых форм і выяуленчых сродкау. цнак адно застаецца нязменным: літаратура стзараецца чалавекам, для чалавека і ¡еля чалавека. Гэта антрапацэнтрычная сутнасць прыгожага пісьменства дазваляе ¡энсаваць яго як спосаб самапазнання асобы, выяулення індьтідуальнасці. Наблізіцца з разумения складаных працэсау самаусведамлення дапамагае вывучэнне тага шітьічнага і духоуна-эстэтычнага вопыту, які закладзены у аснозу аутабіяграфічнай юрчасці, у прьіватнасці, аутабіяграфічнай прозы.

У шматаспектных літарагуразнаучьіх даследаваннях няма спецыяльных юпрацовак, якія б разглядалі аутабіяграфімную прозу як цэласную мастацкую сістзму,

; асобны від дакументальна-мастацкай літаратурьі, дзе бьілі б па магчьімасці поуна >ізначаньі асаблівасці жанравай структуры, заканамернасці функцыянавання таратурных форм у яе межах, характер сувязі тэндэнцый развіцця з лсіхалагічньїмі, тзтьічньїмі і сацьіяльньїмі каранямі аутабіяграфізму.

Грамадска-палітьічньї кантэкст канца 80-х - пачатку 90-х гадоу XX ст. {разбурэнне іцьіялістьічнай сістзмьі, працэсы дзмакратьізацьіі і г.д.) стварыу надзвычай ірьіяльньїя умовы для развіцця літаратурьі, дзе на першы план вьіходзіць асобавы тарскі пачатак. Значная колькасць пісьменніцкіх дзеннікау і мемуарау, злісталярньїх блікацьій і нататкау, лірьічньїх мініяцюр і запісау, якія вьійшлі з друку на працягу остлерабудовачнага11 дзесяцігоддзя, дає падставы меркаваць, што наспела пільная ¡абходнасць асэнсаваць гэту літаратурную сітуацьію як з’яву эстэтычнага, іхалагічнага, гісторьїка-літаратурнага характеру.

Аналіз выкарыстаных у дьісертацьіі творау (мемуарау, дзеннікау, зпісталярьія, зычных запісау, мініяцюр і г.д.) актуальны і істотньї як для вывучэння жанрава-іяуленчьіх, ідзйна-мастацкіх мамымзсцей аутабіяграфічнай прозы, так і для разумения ацэсау і з’яу, якія характарызуюць стан беларускай грамадскай думкі 80-90-х гадоу.

Сувязь работы з буйньші навуковьші праграмамі, тзмамі, Даследаванне еларуская аутабіяграфічная проза канца XX стагоддзя як мастацкая сістзма’ - вьінік зелу дыеертанта у вьівучзнні аддзелам сучаснай беларускай літаратурьі Інстьітута гаратуры імя Янкі Купалы НАН Беларусі надзённых псторыка-тэарэтычных праблем, у ьіватнасці, у распрацоуцы тзм “Бепаруская літаратура і працэсы грамадска-літьічнай перабудовы" і “Актуальныя праблемы сучаснага літаратурнага працэсу”.

Мзта і заданы даследавання Мзта дысертацьи - выяуленне жаирааых, істацкіх і нацыянальных асаблівасцей сучаснай беларускай аутабіяграфічнай прозы, а <сама характеру і заканамернасцей іх узаемасувязі са светапоглядньїмі і фамадска-пітьічньїмі з’явамі і працзсамі. Зыходзячы з гэтага, маецца на мэце вырашэнне зтупных задач:

Разгледзець літаратурную, псіхалагічную і сацьіяльна-палітьічную абумоуленасць тзндзнцьіі узмацнення аутабіяграфічнай пльїні у сучаснай беларускай літаратурьі.

2. Вызначыць жанравы абсяг аутабіяграфічнай прозы, а таксама сфармуляваць віда-жанраутваральныя прынцыпы сістзматьізацьіі творау гэтага шталту.

3. Раскрыць спецьіфіку выяулення аутарскага V, спосабы яе адлюстравання мастацка-выяуленчай структуры твора, і на падстэве атрыманых вьінікау акрзсліц канцэпцыю самаусведамлення асобы, якая рзалізуецца у аутабіяграфічнай прозе.

4. Выяв'щь нацыянальныя асаблівасці беларускай аутабіяграфічнай літаратурьі канц 80-х і 90-х гадоу.

5. Унесці асобьыя удакладненні у тэрмшалапчны апарат лсторыка-тэарэтычнаг, літаратуразнауства.

Методика даследавання. Шматасаектная праблематыка дысертаць вызначыпа неабходнасць комплекснага падыходу да вырашэння пастауленых задач н сумежжы літаратуразнауства, крьініцазнауства і псіхалогіі творчасці. Метадалагічну» аснову работы складає спалучэнне тэарэтычнага, канкрзтна-аналітьічнага і гісторьїка функцыянапьнага падыходау з гнасеалагічньїм, сацыялапчным, зстэтычньш псіхалагічньїм прьінцьіпамі даследавання.

Аб'ект і предмет даслєдавання. У полі зроку - тэарэтычныя праблемы прозы аутадакументальнай асновай, аутабіяграфічная творчасць і адлюстраванне у ёй асобі мастака, які займаецца літаратурай прафесійна, што дає магчымасць скіравац даследаванне да некаторых праблем псіхалогіі літаратурнай творчасці. З абсяг разгляду выключаюцца дакументапьныя аутабіяграфіі, тэматычныя, прафесїйньї: ваенныя, гістарьічньїя і г.д. дзеннікі і мемуары, публіцьістьічньїя нататкі, слрававодчае прыватнае ліставанне, якое не має мастацкай вартасці.

Павуковая наз/зна атрыманых вьінікау. Работа з'яуляецца першай, п сутнасці, спробай сістзматьізаванага псторыка-тэарэтычнага разгляду аутабіяграфічна прозы як асобнага віду дакументальна-мастацкай літаратурьі, як спецьіфічна шматжанравай катзгорьіі зместу, дзе вызначальнай (дыферзнцыяльнай) прыкмета выступав фактычная дакладнасць, сапрауднасць аутабіяграфічньїх і аутапсіхалагічньї рзалій, эакладзеных у структуру твора. У дысертаць» прапануецца разгля, фарміравання і развіцця навейшай тэндэнцы! нацыянальнай літаратурьі і яе сувязі сучасньїмі зтнакультурньїмі працзсамі. Выкарыстанне псіхапагічнага, эстэтычнага сацьіялагічнага прынцыпау пры аналізе шэрагу творау абумовіла магчымасць і нетрадыцыйнай інтзрпрзтацьіі з пункту гледжання псіхалогіі літаратурнай творчасці, таксама у залежнасці ад сацыякультурнага кантэксту, пстарычных і храналапчны межау стварзння і прачьпгання.

Практычнав значзнне атрыманых вьінікау. Матэрыялы і вьінікі дысертаць могуць быць карысныя для падрьіхтоукі Тісторьіі беларускай літаратурьі XX ствгоддзя' над якой працуе калектыу Інстьпута літаратурьі імя Янкі Купалы Нацыянальнай АкаДзм навук Беларусі, пры налісанні падручнікау і дапаможнікау па тзорьіі і гісторьіі літаратурь пры далейшым вьівучзнні тэарзтычных праблем аутабіяграфічнай прозы, а таксама праетыцы выкладання і навучання у ВНУ.

Асноуныя палажзнні дьісєртацьіі, якія выносяцца на абарону:

1. Аутабіяграфічная проза - специфічная шматжанравая катэгорыя, асобны ві, дакументальна-мастацкай літаратурьі.

з

І Істотнае ажыуленне аутабіяграфічнай прозы, узмацненне тзндзнцьіі "зкспансіі аутарскага “я"" у нацыянальнай літаратурьі другой паловы 80-х і 90-х гадоу -заканамернае праяуленне інтзлектуальна-творчай і псіхалагічнай рзакцьіі на сітуацью ананімнасці асобы у эпоху калектьівізму.

). Сукупнасць ¡ндьтідуальньїх (псіхалагічньїх, творчых, маральна-зтычных, ідзапагічньїх, сацыяльных) арыентацый аутара як выток ідзйна-мастацкіх асаблівасцей твора.

Дыстанцыя паміж рзальнай чалавечай асобай пісьменніка і той літаратурнай роляй, якая з'яуляецца вьінікам мастацкага перастварзння аутапрататыла у вобраз -прычына узнікнення фактычных нєсупадзенняу, пераразыеркавання акцзнтау, фігур замоучвання, вымыслу у аутабіяграфічньїм творы.

і. Пытанне аб мастацкасці факта у аутабіяграфічнай прозе - прыватны момант праблемы творчай індьівідуальнасці.

і. Ступень аб'ектьіунасці факта, яго сзнсавая значнасць і каштоунасць, а таксама сувязь з эстэтычнай катэгорыяй "прыгожае-брыдкае" (альбо "цудоунае-жахлівае) як асноуныя крытзрьн мастацкасці факта.

Нацыянальна-патрыятычная дамінанта як характарыстыка ідзйнз-мастацкай своеасаблівасці сучаснай беларускай аутабіяграфічнай прозы.

Асабістьі уклад суіскапьніка. Усе распрацоукі па томе дьісертацьіі выкананы іамастойна. Артикулы, у якіх выкладзены вьінікі работы, напісаньї без сааутарау. "анцэпцыя даследавання бягучага літаратурнага працэсу, прадстауленая у дьісертацьіі, іаспрацавана на падставе уласных назіранняу, аналізу і сістзматьізацьіі з’яу, яшчз іедастаткова асвоеных літаратуразнаучай практыкай з прычыны іх навізньї.

Апрабацыя вьінікау дьісертацьіі. Дысертацыя абмеркавана на аб’яднаным іасяджзнні аддзелау сучаснай беларускай літаратурьі і тзорьіі літаратурьі Інстьпута іітаратурьі імя Янкі Купалы НАН Беларусі. Асноуныя палажзнні і вьінікі дьісертацьіі іьікладаліся аутарам на Міжнароднай навуковай канферзнцьіі "Literatury і j§zyki slowian /schodnich. Stan obecny і tendencje rozwojowe’(Anone, 1996 г.), Міжнароднай анферзнцьіі "Славянскія літаратурьі у кантзксце сусветнай" (Мінск, 1997 г.).

Публікацьія вьінікау. Вьінікі распрацовак і даследаванняу па тзме дьісертацьіі іакладзеньї у аснову адзінаццаці публікацьій (дзевяці артыкулау і матэрыялау дзвюх анферэнцый), змешчаных у навуковых, навукова-метадычных і культуралагічньїх зданиях.

Структура і аб'ём дысертацьй. Работа складаецца з уводзін, агульнай арактарьістьікі работы, чатырох раздзелау, заключэння і спіса выкарыстаных крьжіц. стоуны змест займає 107 старонак. У дысертацьй выкарыстана 187 крьініц.

АСНОУНЫЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзінах акцзнтуецца увага на тым, што галоуная задача дысертацьй аключаецца у раскрьіцці уиоу фарміравання і развіцця навешай тндзнцьи іацьіянальнай пітаратурьі і асзнсаванні жанравай і выяуленчай прыроды іутабіяграфічнай прозы як цзласнай мастацкай сістзмьі. Падкрзсліваецца, што

даследаванне не прэтэндуе на усеахопнасць і вычарпальнасць, бо дэталёвы разгля; усяго комплексу праблем аутабіяграфічнай прозы немагчымы у межах адной работь Таксама абгрунтоуваецца выбар тэмы, яе актуальнасць і шматаспектнасць, иго абумовіла специфіку метадапапчных падыходау.

Аналіз аутабіяграфічнай прозы на матэрыяле сучаснага літаратурнага працэс абраны невыпадкова. Па-першае, таму, што мэта даследавання - паказаць дыяпектык; рух, гльїбінньїя сувязі, а 'на матэрыяле сучаснасці лягчэй за усё пераканацца шматабліччьі шляхоу літаратурьі, у іх складаным судачьіненні і адсутнасці адной прамо лініі даследавання’1. Па-другое, 1985-1995 г.г. - адметнае дзесяцігоддзе у гісторь нацыянальнай літаратурьі. Грамадска-палітьічньїя зрухі супалі з паваротам сацыяльнай свядомасці. У гэты час адбываецца пераасэнсаванне жыццёвых з'яу н новым узроуні мыслення, што стварае удзячную глебу для з'яулекня творау іншаї каштоунаснага кшталту. Выяуленне асобы аутара робіцца больш адкрыть» разняволеным, непасрэдным. Абавязковая раней "сацыяльная дамінанта” страчвг сваю напятасць і зададзенаець. Пішучьі пра сябе і свае жыццё, пісьменнікі не баяці ужо папрокау у залішняй камернасці. Прысутнасць гісторьіі і грамадства набывае лепшых іх творах тую натуральную і справядлівую меру, якая выяуляе жыву дыялектыку суадносін асабістага і агульназначнага, эмацыянальнага і рацыянальнага.

У літаратурньї ужытак уводзяцца творы, якія бьіпі напісаньї раней, у рознь перыяды функцьіяніравання сацьіялістьічнай сістзмьі, але па цэнзурных меркаваннях і маті быць надрукаваны. Стаушы фактамі літаратурьі у лерабудовачны постперабудовачны часы, яны паунавартасна увайшлі у літаратурньї працзс і зраб адпаведны уплыу на стан сучаснай літаратурьі. Дзякуючы намаганням выдавецтв; перыядычных выданняу і прыватных асоб, пачалося сістзмнае (а не фрагментарна зпізадьічнае, як раней), азнаямленне шырокага кола фамадскасці з творамі емігрант; а таксама з беларускамоунай літаратурай Беласточчыны.

У дьісертациі адзначаецца, што істотнае ажыуленне дакументальна-мастацк прозы, узмацненне аутабіяграфічнай пльші у канцы 80-х і 90-я гады не бы прыналежнасцю выключна беларускай літаратурьі. Адзначаная тэндэнцыя, бясспрэш ахоплівае цапкам усходнеславянскія літаратурьі (хоць, вядома, у кожным выпадку м свае асабліваеці), што дає магчымасць у межах работы звярнуцца да некатор аспектау тыпалапчных сыходжанняу роднасных літератур.

У перииым раздзвле “Сутнасць асноуных прынцыпау і зыходных пат вывучэння аутабіяграфічнай прозы” аналізуецца стан сучхнай навуковай думк дачьіненні прадмета даследавання і абгрунтоуваецца тэарэтычная канцзпі аутабіяграфічнай прозы - з канстатацыяй прынцыпова новых метадапагічі падыходау.

У першым параграфе раздзела удакладняецца спецьіфіка прадм даследавання. Аутабіяграфічная літаратура асзнсоуваецца як досыць вялікі аб размаітая тзкставая прастара, у сферу якой трапляюць шматлікія немастацкія, ула дакументапьныя жанры [аутадакументалістьша), а таксама празаічна арганізаваї

'Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. - М.: Наука, 1977. - С.494.

эрмы літаратурна-мастацкай творчасці, што зэснаааны на аутабіяграфічньїм зтэрыяле (аутабіяграфічная проза). Гэтыя жанры і жанравыя формы адрозніваюцца іміж сабой ступенню мастацкасці і адвольнасці у трактоуцы факта: тадакументалістьїка - фіксує, аутабіяграфічная проза (аутабіяграфічная ілетрьістьїка)1 - фіксує і асэнсоувае. Важна падкрзсліць, што менавіта у гэтай, выразна эстацкай, частцы жанравага дыяпазона аутабіяграфічнай літаратурьі (якую было б імьілкова атаясамліваць з дакументалістьїкай) пралягаюць шляхі навуковай цікаулєнасці дысертанта.

Асаблівая увага звяртаецца на тое, што творчы пачатак у аутабіяграфічнай прозе ііяуляецца праз адбор і арганізацьію матзрьту, які вызначаны непасрэдным, ітуральньїм рухам падзей. У белетрыстыцы аутар таксама кіруецца уражаннямі і пульсамі, якія атрьімлівае праз уздзеянне навакольнага свету і людзей, але у гэтым тадку працх нараджзння твора у большай ступені апасродкаваны творчай воляй і знтазіяй аутара.

Пісьменніцкія мемуары, дзеннікі, запісньїя кніжкі, зпісталярная спадчына -гаратура, якая адпэвядае крытэрыям паунааартасиага мастацкага твора і у той жа <с має значзнне і важкасць аб'ектыунага дакутнта; гзта дакументальна-мастацкія оры з моцным асобавым пачаткам, ступень мастацкасці якіх залежыць: па першае, -і канкрэтнай творчай задачы, якую ставіць лерад сабой аутар; па-другое, - ад яго іьгеідуальньїх магчымасцей і здольнасцей, ад асаблівасцей творчай пісьменніцкай знеры.

У другім параграфе раздзела увага скіроувзецца да лытання тзрміналагічнага ;трументарыя, адносна якога сярод даследчыкау аутабіяграфічнай прозы не існує зды, паколькі у айчынным літаратуразнаустве статус аутабіяграфічнай прозы доугі час меу адзнакі самастойнасці і жанравай поунакаштоунасці. Нярздка яе атаясамлівалі з ікументальнай літаратурай, прымаючы лад увагу толькі фактаграфічную аснову. Пры гьім цапкам ігнаравауся працх творчага перастварзння матзрыялу. Нават такі р’ёзны даследчык, як Л.ГІнзбург, вядзе гаворку аб другаснасці мемуарау, дзеннікау, таткау і вызначае іх як пераходныя, дапаможныя, "прамежкавыя" жанры.2

У даследаваннях савецкагай пары грунтоунаецю і аналітьізмам вылучаюцца

ацы П.Паліеускага, А.Тартакоускага, Н.Лейдэрмана, Н.Банк, М.Новікавай,

Яучуноускага і інш., дзе, аднак, памянёныя жанры і жанравыя формы разглядаюцца іаль выключна у рэчышчы дакументальнай літаратурьі. У беларускім

гаратуразнаустве аб аутабіяфафізме слушна пісалі А.Адамовіч, С.Александровіч, *,трашкевіч, В.Жураулёу, А.Лойка, А.Мальдзіс, М.Мушьінскі, І.Навуменка, Ю.Пшыркоу, е іх развагі датычаць пєраважна прынцыпау увасаблення знешніх рзалій і фактау ,іцця аутара у мастацкім творы, перш за усё пытанняу крьініц і прататыпау. Л.Гаранін, ^нтоуна даследуючы гєнезіс і жанравыя асаблівагіці мемуарьістьікі, па-за увагай кідае аутапсіхалагічньї аспект, заканамернасці увасаблення у творы падзей

іутранай” біяграфіі.

зрмін 'белетрыстыка* тут і далей ужываецца у значзнні ’мастацкая проза", инзбург Л.Я. О психологической прозе. - Л.: Худ. лит,, 1988. - С.133.

Істотньїя разьіходжанні існуюць у меркаваннях адносна вызначэнняу жанравай структуры дакументальна-мастацкай прозы. Так, напрыклад, у даследазаннях

А.Тартакоускага успаміньї і дзеннікі успрымаюцца як адзіньї тьіпалагічньї акт мемуаратворчасці і адпаведна адносяцца да адзінага мємуарнага жанра.1 В.Аскоцкі, аутар кнігі "Дневник как правда", палемізуючьі з А.Тартакоускім, настойвае на тым, што вельмі істотньїмі, варгьімі пільнай увагі з'яуляюцца значныя тыпалапчныя разьіходжанні паміж азначаньїмі жанравьімі формамі - і прапануе весці размову не пра мемуарную, г пра мемарыяпьную літературу, не пра мемуарны жанр, а пра иемарыяльныя жанры функцыянальнае прызначзнне якіх - служыць “прамым правадніком памяці, яе непасрэдным выражэннем."2

Памяць як відавую прыкмету гэтых жанрау вылучаюць таксама Л.Гаранін Л.Лявіцкі, зноу жа А.Тартакоускі.3 3 такой пастаноукай пытання можна цалкам пагадзіцц: хіба што у адносінах да мемуарыстый. Сапрауды, паказ падзєй і апісанне фактау в; успамінах маюць дынам/ку рзтраспектыуную. Але ж гэтага нелыа сказаць, напрыклая пра дзеннік, дзе выклад жыццёвага матэрыялу мае паступальны характер разгортваецца у часавай перспектьве.

На нашу думку, больш мэтазгодным уяуляецца весці размову пр аутабіяграфічньїя жанры і аутабіяграфічную літературу, узяушы за аснову жанрава тьіпапогіі дакладнасць (сапрауднасць) асабістага аутарскага вопыту і успрымання.

Традыцыйнае размежаванне знешнеапісальнага моманту ("знешн аутабіяграфізм) і моманту псіхалагічнага ("унутраны” аутабіяграфізм) акрзслівае де асноуныя шляхі выкарыстання асабовых матэрыялау у творы. З біцзнтрьічнай прырод аутабіяграфізму вьінікаюць паняцці "унутранага” (псіхалагічнага) і “знешняп (падзейнага) вопыту. Праз гэтыя дзве палярныя, але знітаваньїя паміж сабой сфер жыццявыяулення асобы рзапізуюцца прынцыпы гістарьізма і псіхалагізма аутабіяграфічньїм творы.

У трзцім параграфе раздзела абгрунтоуваецца вылучэнне дысертантг аутабіяграфічнай літаратурьі у асобную шматжанравую катэгорыю. Абсяг так< літаратурьі складаюць творы, размаітьія па структурных і стылявых характарыстыкг мастацкія хронікі і дзеннікі, белетрызаваныя аутабіяграфіі, мемуарныя (і зпісталярнь аповесці і раманы, аутабіяграфічньїя навелы, мініяцюрьнмпрзсіі і г.д. Па сутнасці, аутабіяграфічнай белетрыстыцы можна сустрэць любы празаічньї жанр ці жанрав; форму (ад мініяцюрьі да рамана). Гэты “сінкрзтьізм” аутабіяграфічнай прозы - з’яа; заканамерная, і натуральная: у разнастайнасці струетурна-стылявых варыяцый выраз

1 Тартаковский А.Г. 1812 год и русская мемуаристика: Опыт источниковедческого изучения. -М.:198! 1812 год... Военные дневники /Составление и вступительная статья А.Г.Т артаковскога. - М.: 1990.

2 Оскоцхий В. Дневник как правда. - М.: Московский рабочий, 1995. - С.4-5.

3 Гаранин Л Я. Мемуарный жанр советской литературы. - Минск: Наука и техника, 1986.- С.8-11; Литературный энциклопедический словарь. -М.: Советская энциклопедия, 1987. - С.216; Тартакова А.Г. 1812 год и русская мемуаристика: Опыт источниковедческого изучения. -М.:1980.~С.27-39.

праяуляюцца багатыя магчьімасці асваення і мастацкага перастварэння рзчаіснасці праз вопыт асабістьіх уражанняу і падзей упаснай біяграфіі,

Варта звярнуць увагу на тое, што у літаратуразнаучьіх аглядах 80-90-х гадоу цосыць часта адзначаецца узмацненне тзндзнцьіі зсзізацьіі літаратурьі, гэта значыць, /знікнення такіх жанравых форм, дзе на першы план вьіходзіць асобавы аутарскі пачатак, свабодны ад умоунасцей белетрыстычных канонау. Сюжэту і персанажам, якія цзейнічзюць паводпе пэунай ролі, тут супрацьстаіць "аголены* змест, які адпавядае натуральнаму руху жыцця і непасрэдным развагам аб ім. Жанры аутабіяграфічнай прозы эсвойваюць памежныя сферы рзчаіснасці, таму тут могуць паядноувацца элементы цакументальнасці, мастацкасці, навуковасці. Наогул, пытанне жанравай тыпалогй творау 'этага кшталту трзба прызнаць здным з самых складаных, таму што апроч уласна зутабіяграфічнай літаратурьі (мемуарау, дзеннікау, запісньїх кніжак, зпісталярнай зпадчыны) ёсць яшчэ шмат творау, што існуюць на мяжы, за якой - зсзістьїка, іемастацкія жанры, лірьічная проза з выразнай аутабіяграфічнай асновай, а таксама зялікая колькасць стьілізацьій, праз якія рзалізуецца, па сутнасці, альтэрнатыуная тсеудааутабіяграфічная (псеудамемуарная, псеудазпісталярная і г.д.) плынь.

Вельмі ¡статным для даследавання з’яуляецца адказ на пытанне аб ?ызначапьным прынцыпе, агупьным стрижні, што аб'ядноувае шматлікія варыянты і зазнавіднасці аутабіяфафічнай прозы у жанрава-стылявое адзінства.

Аналіз тэарэтычных аспектау прац Д.ЛІхачова, О.Уорзна і Р.Узлека, Р.Барта, И.Эпштэйна, а таксама А.Акудовіча, В.Атрашкевіча, Л.Гараніна, А.Мальдзіса, \.Матрунёнка дає падставы меркаваць, што менавіта асобавы пачатак з'яуляецца шбольш ¡статным сэнсавым інварьіянтам аутабіяграфічнага твора. {Канкрзтна-жалітьічньїя назіранні, выкладзеныя у наступных раздзелах дьісертацьіі, пацвярджаюць :правядлівасць гэтай думні.) Пры літаратуразнаучьім аналізе ззусёды вельмі важна іайперш вызначыць, якім чынам асобавы пачатак закладзены у структуру твора, якія :уадносіньі існуюць паміж падзеямі унутранай і знешняй аутабіяграфіі, паміж (закталагічньїм і псіхалагічньїм аспектам. Менавіта характар гэтай прапорцьіі вызначае і юаблівасці жанрава-стылявога дыяпазона: ад аб’ектыунай хронік! да пльїні свядомасці, Аутабіяфафічная проза, яе шматжанравая прырода вельмі блізкая зсзізму. 1ыферэнцыяльны аналіз гэтых дзвюх літаратурньїх з’яу дазволіу прьійсці да высновы, ито толькі фактьтая дакладнасць, сапрауднасць аутабіяграфічньїх і іутапсіхалагічньїх рзалій, закпадзеных у структуру твора, можа выступаць іідаутваральнай прыкметай для творау аутабіяграфічнага кшталту.

Кожная з аутабіяграфічньїх літаратурньїх форм, акрамя агульнай для усіх іюжзтнзй незададзенасці, мае свой набор прыкмет і характерных рыс, праз якія можа >ыць вызначана іх жанравая прыналежнасць.

Мемуары - форма дыялапчная, адрасатная (у тым сэнсе, што яны пішуцца з іазлікам на чытача); дапушчальна адступленне ад храналапчнага прынцыпа; істотная ;тупень асэнсавання і абагульнення; динаміка паказу падзей - рэтраслектыуная.

Дзеннікі - форма маналапчная, безадрасатная; строга храналагічньї прынцып іпісання падзей; хранікальнасць; непасрздная фксацыя падзей; характар асэнсавання абагульнення носіць адбітак моманту; дьінаміка паказу падзей - паступальная.

Аутабіяграфія - форма дыялапчная, адрасатная; строга храналагічньї прынцы апісання падзей; рэтраслектыуны паказ спалучаецца з паступальным вьікладаї^ хранікальнаець, завершанасць; жанрава-стылявы дыяпазон - ад дакументальнай д белетрызаванай аутабіяграфіі, ступень асэнсавання і абагульнення залежыць а жанрава-стылявых харакгарыстык.

Этстапярый - форма дыялапчная, адрасатная; храналагічньї прынцы вытрышйваецца не заусёды, бо у тзкстах лістоу могуць прьісутнічаць дзеннікавьі (сінхронньїя) і мемуарныя (рэтраспектыуныя) і інш. элементы у свабодныи незамацаваным парадку; ступень асэнсавання і абагульнення матэрыялу залежыць а прычыны, мэты і характера ліставання; дьінаміка паказу падзей - адвольная.

Нататкі, запіскі, запісньїя кніжкі - формы безадрасатныя, маналагічньи храналагічньї прынцып істотнага значзння не має; фрагментарнасць, незавершанасці ступень асэнсавання і абагульнення - нязначная; дьінаміка выкладу матэрыялу адвольная.

Варта удакладніць, што вельмі розную ступень асэнсавання, абагульненш арганізацьіі матэрыялу мзюць тыя запіскі і нататкі, якія пішуцца як нарьіхтоукі, накіді для выкарыстання у пазнейшай літаратурнай працы і тыя, якія ад пачатку ствараюцца намерам іх самастойнай публікацьіі. Устаноука на чытача ці яе адсутнасць істоти уплываюць на характер мастацкасці твора.

Гэты пералік найбольш тыловых жанраутваральных прыкмет і рыс ма дачыненне хутчэй да жанравых мадэляу, чым да рэальных творау. У "жывы\ літаратурньїм працэсе часцей за усё сустракаюцца пераходныя формы, і любая дэталяу харакгарыстык! можа у канкрэтнай сітуацьіі не адлавядаць схеме.

У другім раздзеле ‘Адметнасць выяулення аутарскага “я" разглядаюци асаблівасці модуса аутабіяграфічнага твора (модус у дадзеным выпадку разумеецца г нэджанравая характарыстыка пітаратурнага працэса на скрыжаванш “герой-аута; чытач").

Спецьіфічньїм для аутабіяграфічнай прозы з'яуляецца тое, што пісьменніцкае "5 зададоена у ёй як апааядальная тэма, цэнтр кампазіцьіі і сюжэтны стрыжань. Пры гэты аб'ект разгляду супадае з суб'єктам. "Суб'ектыуна аб суб'ектыуным" (сам пра сябе) гэтак умоуна можна вызначыць сутнасць спецьіфікі досыць размаітай па жанравы складзе і стьтістьнна-мастацкіх характарыстыках прозы з аутабіяграфічнай асноваї Лірьічньї герой атаясамліваецца тут з ангарам, і гата асаблівасць выяуляе новы ракур старой праблемы, праблемы літаратурнага героя, якую у 70-80-я гады абмяркоувапі к старонках друку і працаунікі крытычнага цэха, і прадстаунікі акадзмічнай навукі, вольныя мастакі слова, і нават проста дасведчаныя чытачы.

Той нюанс, які дадае да аіульнай праблемы аутабіяграфічная проза, датычьи перш за усё суадносін паміж падзеямі унутранай і знешняй біяграфіі. Тут істотная ^ толькі ступень праудзівасці, з якой аутар прьітрьімліваецца рзалій сваей біяграфіі, але тое, наколькі выразна і адпаведиа ён выяуляе сябе як асоба.

Для разумения спецьіфікі “я" у мемуарна-дзеннікавай прозе важным падаеці. пытанне аб псіхалагічньїх вытоках аутабіяграфізму, якое мае надчасавы агульнаасабовы змест - у тым сзнсе, што у гэтым выпадку не так ужо і істотна, пра чь

канкрэтна жьіццепіс ідзе размова: пра успаміньї Ксенафонта ці "Споведзь" Аугусціна Блажэннагэ, "Псторыю маіх бедствау" Абеляра ці "Новае жыццё" Дантэ, успаміньї мадам дэ Сталь ці "Сшьіткі" Камю, дзеннікі братоу Ганкурау ці "Завочны допыт" Гавэла, "Мою жизнь в искусстве" Станіслаускага ці "Люди, годы, жизнь" Эрэнбурга, успаміньї Ядвігіна Ш. ці мініяцюрьі Брыля...

Але - вельмі важна зразумець прыроду імпульсу, які дає штуршок нараджэнню аутабіяграфічнага твора: прага самавыяупення індьівідуальнасці з'яуляецца

натуральным памкненнем асобы сцвердзіць свой вопыт і разумение жыцця, замацаваць яго у рзаліях і знаках навакольнага свету: вербальна, графічна, фанетычна і г.д. Гзтая думка дає падставы меркаваць, што у вьініку даследавання павінна быць сфармулявана канцэпцыя самавыяупення асобы, што рзалізуецца у аутабіяграфічньїм творы.

Канкрзтна-аналітьічньїя і тэарэтычныя падыходы да праблемы выяулення аутарскага “я” у беларускай аутабіяграфічнай прозе азначанага перыяду, што вьіявіліся у ходзе даследавання, прапануюць комплексны разгляд пытання:

1. Аналіз асаблівасцей літаратурньїх з’яу канца 80-х і 90-х гадоу у рэчышчы грамадска-палітьічньїх працзсау і іх сувязь са зменамі у сацыяльнай, нацыянальнай і індьівідуальнай свядомасці ( з выкарыстаннем дьіскусійньїх публікацьій нацыянальнай перыёдыи, а таксама матэрыялау “круглага стала” па актуальных пытаннях сучаснай рускай прозы (“Вопросы литературы”, 1998, март-апрель))

2. Разгляд тэарэтычнай канцзпцьіі зсобы у нацыянальнай аутабіяграфічнай прозе ( з выкарыстаннем вопыту і высноу сусветных літаратурньїх школ: заходнееурапейскай і рускай псіхалагічнзй канца XX стагодцзя, англа-амерыканскай - “новей крытыкГ, французскай - структурапщкай і інш.).

3. Назіранні, зробленыя пры аналізе аутабіяграфічньїх творау беларускіх аутарау (А.Адамовіча, Л.Геніюш, С.Грахоускага, Б.Мікуліча і інш.), якія даказваюць, што нават у рэчышчы канкрэтнай абмежаванай творчай задачы кожны пісьменнік выяуляе сябе па-свойму. Менавіта у гзтай адметнасці - выключим матэрыяп для назіранняу над тым, якімі адрозньїмі шляхамі вядзе аутарау іх мастаци інстьінкт і індьівідуальная логіка.

З аналізу матэрыялау, якія разгледжаны у гэтым раздзеле, вьінікаюць наступныя высновы:

1. У псіхалагічньїм механізме аутабіяграфічнай творчасці істотную ролю адыгрывае момант унутранага разняволення, вызвалення. Праз яго рзалізуецца патрэба аутара у споведзі. Адбор і арганізацьія фактьнна-дакладнага матэрыялу у аутабіяграфічньїм творы вьінікаюць з мастацкай прыроды літаратурнага псіхалагізму.

2. Матывацыя і характар паводзін героя аутабіяфафічнага твора выяуляюць "індзкс" сацыяльна-культурнай, этычнай, хтэтычнай індьівідуальнасці аутара.

3. У вобразе героя аутабіяграфічнага твора рзалізуецца літературная роля пісьменніка, ідзальная апрыёрная мадэль, якая не адпавядае паунаце чапавечай асобы аутара. Разьіходжанні паміж вобразам і рзальным жыццёвым аутапрататыпам

- непазбежныя.

4. Спецьіфіка камунікатьіунай пары "аугар-герой" у аутабіяграфічнай прозе праяуляецца у тым, што (у лараунанні з іншьімі відамі літаратурьі) рзальная асоба

апавядальніка мае наибольшую ступень супадзення з яе эстэтычна-мастацю» перастварэннем у вобраз.

5. Камунікатьіуньїя адносіньї "аутар-нытач" найбольш выразна выяуляюцца белетрызаваных мемуарах, зпісталярьіі і аутадакументальных аповесцях, ' дзеннікавьіх запісах і нататках пераважае безадрасатна-маналагічньї характа выкладу аутабіяграфічнага матэрыялу.

У трзцім рзздзеле ‘Рот творчай індьівідуальнасці у мастацкім перастварзні факта’ адзначаецца, што адказы на пьітанні, якія разглядаюцца у гэтай сувязі, ляжац у сферы, памежнай з псіхалогіяй літаратурнай творчасці. Сапрауды, шляхам выключи літаратуразнаучага аналізу нельга знайсці адказы на питанні, якія ставіць пера даследчыкам аутабіяграфічньї твор.

Чаму літаральна кожнае жьіццеапісанне грашыць фактычным несупадзенне падзейнай ці псіхалагічнай канкрзтьікі з яе мастацкім перастварэннем? Якая лрырод такіх дэфармацый? Чаму непазбежна разыходжанне паміж рэальным аутапрататылам яго літаратурнай роляй? Наколькі аб'ектыуная аутарская самаацэнка, з якой прычыны у якой ступені ён (аутар) часам замоучвае адны моманты сваей аутабіяграфіі і узмацня іншьія? Якія мэты ставіць лры гэтым?

У кантэксце пэстауленых пытанняу робіцца зразумелым, што праблем аутабіяграфічнай дакументальнай асновы і вымысла заключаецца не толькі дакладнасці (скажзнні) фактау і падзей, адлюстраваных аутарам, але і у сапрауднасці псіхалагічнай матьвацьіі.

У першым параграфе раздзела разглядаецца праблема вымысла дакументальнай аутабіяграфічнай асновы; у гэтым ракурсе аналізуюцца асобнь зпізодьі творау А.Адамовіча, УАрлова, А.Глобуса, Л.Дранько-Майскжа і іні Падкрзсліваецца заканамернасць той асаблівасці, што пісьменніку цяжка бьіі аб'ектыуным у адносінах да самога сябе. І прычынай тут нават не грзх самаідзалізаць а хутчзй за усе несупадзенне індьівідуальньїх каштоунасных арыентацый, асаблівасці успрымання. Заганнасць вьінікау саманазірання - адна з асноу лраблемы суаднос факта і вымысла. Як сведчаць псіхолагі, версія чалавека пра самога сябе далека і заусёды самая дакпадная. Сапрауды, каб даць аб'ектыуную ацзнку асобе, сцвярдж; іспанскі пісьменнік М.Унамуна, трзба улічьіць як мінімум тры яе іпастасі: "...асоба як яі ёсць, асоба як яна уяуляецца сабе самой і асоба як яна уяуляецца іншай асобе"1. Гэт як бачым, варыянт ¡дэальны: на пракгыцы непазбежныя аберацьіі. Разам з несвядомь вымыслам, які тлумачыцца натуральным! асаблівасцямі памяці і успрымання, час; існує установка на вымысел свядомы, - такі, якога вымагае канкрэтная сітуацьія, не індьівідуальньїя асаблівасці і здольнасці. Іншьімі словамі, у аутабіяграфічнай про досыць адчувальная - свядомая ці несвядомая - арыентацыя на фактары зношн? парадку, пад якімі трзба разумець перш за усё так званую сацьіялогію пісьменнік; характарыстыка якой складаецца з сацыяльнага паходжання і грамадскага ста: у пісьменніка, яго светапогляду, які вызначае не толькі творчае крэда, але таксам?

1 Унамуно М. Избранное: 8 2-х т. - Л.: 1981. -Т.2. - С.8.

2УэллекР., Уоррен О. Теория литературы.-М.: Прогресс, 1978.-С.109.

пазалітзратурную дзейнасць. Сюды ж трэбз аднесці таксама грамадскі змест мастацхіх творау і уплыу літаратурьі на грамадства.

У рэчышчы праблемы вымыслу і дакументальнай аутабіяграфічнай асновы разглядаюцца асобныя аспекты питання аб псіхалагічнай і этычнай асиове самаідзалізацьй. Пры разглядзе дысертант абапіраецца на кгаочавое палажэнне аб тым, што з 'яуленне аутабіяграфічнага твора успрымаецца не толькі як мастацкая з ’ява, але і як акт дакументацьіі фатычнага матэрыяпу.

Другі параграф раздзєла прысвечаны канкрзтна-аналітьічнаму і тэарэтычнаму даследаванню праблемы мастацкасці факта на прыкладзе аутабіяграфічнай творчасці Янкі Брыля 90-х гадоу. Падкрзсліваецца, што дакументальна-мастацкая прырода аутабіяграфічнай прозы дає падставы вызначыць як адно з самых актуальных у яе праблематыцы пытанне аб тым, як, чаму, пры якіх умовах фат са сферы інфарматьіунай пераходзіць у сферу мастацкую. Вельмі важна не толькі тое, што адлюстроувае пісьменнік, але і тое, як ён гата робіць, у якім канцэптуальным ключы і з якіх эстэтычных пазіцьій. Тут важна памятаць: прауда жыццёвая не заусёды супадае з праудай мастзцкай.

З даследаванняу М.Арнаудава, Ю.Борава, Б.Бурсава, А.Бялецкага, Л.Выгоцкага, Я.Добіна, П.Мядзведзева, М.Храпчанхі і інш. вьінікае важная метадалагічная выснова: мастацтва ставіцца да факта інакш, чым навука, бо для мастацтва, у адрозненне ад навукі, найбольш істотнай з'яуляецца яго эстэтычная значнасць. Спосаб угрунтавання фактичных матзрыялау у мастацкую рзальнасць з'яуляецца сёння адной з самых актуальных праблем.

Разумение мастацкасці для пісьменніка заусёды звязана з імкненнем да гарманічнага адзінства формы і зместу. Своеасаблівасць аутабіяграфічнай прозы у тым, што форма тут не прадвьаначаецца, а адшукваецца - праз дакументальны матэрыял, які каштоуны сваёй нєкранутасцю сувязяу з рэальнасцю. Аутарскі клопат пра адпаведнасць формы і зместу быццам бы і непатрэбны: форма і змест узгоднены, згарманізаваньї самім жыццём.

Перзканаучым прикладам таго, як арганічна і нязмушана жыццёвая прауда можа пераутварацца у прауду мастацкую, якім чынам адзінства аб'ектыуных і суб'ектыуных сувязей лучыць лісьменніцкае слова з рэальнасцю, з'яуляецца творчасць Я.Брыля -прызнанага майстра нацыянальнай рзалістьічнай літаратурьі.

Лірьічньїя запісьі і мініяцюрьі, эсэ і апавяданні, аповесць "Муштук і папка", з якімі чытач пазнаеміуся у 90-я гады, пераважна маюць форму дзеннікавьіх (без датавання) запісау альбо успамінау. Творчая эвалюцыя аутара здаецца на першы погляд парадаксальнай, бо ідзе шляхам згортвання форм - ад буйных зпічньїх жанрау да малафарматных. Аднак гэта менавіта эвалюцыя, якая адбываецца за кошт паглыблення семантычных, псіхалагічньїх і аналітьічньїх магчымаецей мастацкага слова.

Зварот да аутабіяграфічнай практьікі Я.Брыля пацвярджае тое, што канкрэтыка суб'ектыунага вопыту, асгбістьія уражанні і пачуцці, якія захоувае біяграфічная і псіхапагічная памяць і выток якіх мае пзуную, рзальную часава-прасторавую лакалізацьію, у лрацэсе свайго угрунтавання у сістзму мастацкага твора губляе змпірьічную адзінкавасць і набывае значэнне агульнага, універсальнага. Тут

праяуляецца вядомая якасць мастацкай цзласнасці, паводле якой усе складнім, якія яе утвараюцъ, страчваюць прыватнасць свайго быцця у вьініку шматлікіх уэаемадзеянняу і узаемаугшывау, але кожны з гэтых складнікау робіцца носьбітам таго універсальная мастацкага сэнсу, што праяуляецца у цзлым.

Праанапізаваньїя у раздзеле матэрыялы дазваляюць зрабіць наступныя высновы:

1. Праблема вымыслу і дакументальнай аутабіяграфічнай асновы, гэтаксама, як і

праблема мастацкасці факта, вьінікае са спецьіфікі узаемадзеяння індьівідуальнай мастацкай сістзмьі пісьменніка і агульных заканамернасцей перастварэння жыццёвых рзалій у мастацкія вобразы. -

2. Узнікненне вымыслу альбо свядомага замоучвання фактзу у значнай ступені залежыць ад фактарау этычнага парадку. Прычынай гэтай творчай псіхалагічнай з'явы з'яуляецца таксама дыстанцыя паміж рэальнай асобай пісьменніка і той літаратурнай роляй, якая рзалізуецца праз вобразную сістзму аутабіяграфічнага твора.

3. Умовай переходу факта са сферы інфарматьіунай у мастацкую, па сутнасці, з'яуляецца магчымасць перастварэння факта у вобраз.

4. Пры апрацоуцы жыццёвага матэрыялу, адборы і арганізацьіі фактау аутар перш за усё кіруецца уласнай творчай інтуіцьіяй, пач/ццём меры і індьівідуальньїм мастацкім густам. Але можна, на нашу думку, вылучыць і агульныя накірункі, крьітзрьіі мастацкасці, прынцыпы адбору фактычна-дакладных рзалій, закладзеных у структуру твора:

- сувязь з эстэтычнай катэгорыяй "прыгожае-брыдкае" (альбо “цудоунае-жахлівае");

- сзнсавая значнасць і каштоунасць факта;

- ступень яго суб'ектьіунасці (адзінства аб'екгыунага і суб'ектыунага).

У чацвёртым раздзеле “Вопыт асзнсавання г'ютарычных і духовых магчьшасцей нацьіі у сучаснай беларускай аутабіяграфічнай прозе’ дысертант кіруецца тым меркаваннем, што аутабіяграфічная проза за кошт спалучзння дакументальнага і асабістага пачатхау дає унікальную магчымасць зрабіць назіранні над тым, як выглядае чалавечая сітуацьія - індьівідуальная і грамадская - у пэуныя храналап'чныя перыяды. Літаратура неадлучная ад агульнакультурнага працэсу, аднак культурнее поле у кожнага часу і кожнай нацьіі сваё: са спецьіфічньїмі, уласцівьімі менавіта гэтай сітуацьіі крьітзрьіямі і ацзнкамі. Таму сацыяльна-пстарычны фон, прынцыпы хтэтычнага аналізу, каштоунасныя прыярытэты, этычны імператьіу, мастацкія каноны маюць устойлівасць у межах пзунай, часам даволі абмежаванай храналагічнай і культурнай прасторы.

Уздым аутабіяграфічнай прозы - адна з найістотнейшьіх асаблівасцей развіцця беларускай нацыянапьнай прозы канца 80-х і 90-х гадоу. Вытокам гзтай тзндзнцьіі з'яуляецца комплекс сацьіяльна-псіхалагічньїх, культурна-гістарьічньїх і уласна літаратурньїх прычын:

Па-першае, тут адьіфалі сваю ролю асаблівасці сацыяльнай псіхалогіі, якая доуг час фарміравалася над уплыаам калектьівісцкіх стзрзатыпау, дзе нормай лічьілас? гіпертрафія абагуленага "мы" і амаль поунае занядбанне асабістага "я“ Перабудовачныя фамадскія працэсы "запусцілі" кампенсацыйныя светапоглядны?

механізмьі, і легалізаваная увага да асобы, да індьівідуальнасці пачала выяуляцца маштабна і паслядоуна.

Па-другое, азначаныя псіхалагічньїя працэсы адбьіваліся на фоне слрыяльных грамадска-палітьічньїх змен і шмат у чым бьші імі абумоулены. Замена сітуацьіі падцзнзурнасці у адносінах да друкаванага слова на выразна дэмакратычную вьіклікала да жыцця хвалю так званай "новай шчьірасці”, спавядальнасці, дэманстратыунай адкрьітасці.

Па-трзцяе, змена жанравага дыялазону выспявала спакваля як рэакцыя на тое, што у айчыннай літаратурьі доугі час пераважалі буйнамаштабныя формы, штучныя сюжэтныя канструкцьіі, ідзалагізаваная прапагандьісцка-агітацьійная праблематыка. Трансфармацыя літаратурнай традьїцьіі па прынцыпу сулрацьлегласці - з'ява не новая. Калісьці, наприклад, натуралізм з'явіуся як вьїкпік рамантызму: ён дэманстратыуна паказвау сітуацьіі апдныя і брьідкія, пратхтуючы супраць часам празмерна саладжавых летуценнасці і узнесласці.

Такім чынам, комплекс азначаных рознааспектных прычын у канцы 80-х і 90-я гады лаклікау да жыцця "аператыуную" літаратуру дробна- і сярзднефарматных жанрау з выразнай асобавай дамінантай, аутадакументальнай асновай і сюжзтам, які адпавядае самаруху жыцця.

У жанрава-стылявым і выяуленчым шматабліччьі сённяшняй беларускай аутабіяграфічнай прозы можна досыць пэуна вызначыць дзве палярныя пльїні:

- традыцыйную, якая арыентуецца на асвоеныя у дастатковай ступені ранейшай літаратурнай практыкай маїчьімасці нацыянальнай рзалістьічнай прозы (В.Бечык, Я.Брыль, Дз. Бугаёу, С.Грахоускі, І.Навуменка, П.Пруднікау, І.Шамякін і інш.);

- наватарскую (мадзрнісцкую), у якой сустракаюцца нечаканыя асацыятыуныя хады, элементы эпатажу, абсурдызму, а часам і акцэнтацыя увагі на крьізісньїх, нават паталапчных станах чалавечай свядомасці (А.Глобус, Л.Дранько-Майсюк, С.Дубавец і інш.).

Трэба зазначыць, што умоунасць і нібьіта дэманстратыуны герметызм такіх мастацка-выяуленчых канструкцый, які часта сираваны да пошуку "антыформ" і "антымовы", не з'яуляецца навацыяй на фоне сусветнай ці еурапейскай літаратурньїх традыцый. Гзтыя прыёмы актыуна вьїкарьістоувалі мадзрнісцкія школы пачатку XX стагоддзя (сюррзалізм, зкспрзсіянізм, сімвалізм і інш.). Аднак для беларускай літаратурьі, гісторьія якой не ведае мадзрнізму як самастойнага літаратурнага накірунку, а має толькі лрыклады спарадычнага праяулення яга рыс і прыкмет у творчасці асобных аутарау, з'яуленне такіх творау як "Інтрадукцьія" і "Стомленасць Парыжам" Л.Дранько Майсюка, "Трынаццаць дзён з дзенніка' А.Кудлатага альбо эратычнай прозы А.Глобуса, безумоуна, успрымаецца як навацыя. Улічваючьі актыунасць форматворнага пошуку таксама і у паззіі, навелістьїцьі, драматургії 80-90-х гадоу, мы сёння маем пэуныя падставы весці гаворку пра усталяванне нацыянальнай мадзрнісцкай школы.

Характэрнай рысай аутабіяграфічнай прозы канца 80-х - сярздзіньї 90-х гадоу з'яуляецца устойлівьі акцэнт на лытаннях духоунага, нацыянальнага і моуна-культурнага Адраджэння. Як слушна зауважае у сваім хз "І шлях, і мзта, і ісціна" М.Тычына, "такая засяроджанасць на сабе і уласных праблемах не павінна выглядаць нацыянальным

и

згаізмам, а тым болыи дзівацтвам у той час, калі нацыянальныя праблемы для большасці цы ві лізаван ых народау у асноуным вырашаны'1.

Специфіка дахументальна-мастацкай прозы, якая выяуляецца у непасрэднай фіксацьіі з'яу і сітуацьій, дає магчымасць праз адметнасць канкрэтнай асобы меркаваць лра асаблівасці нацыянальнага характару. У аутабіяграфічньїм творы ён выступав у сваёй найбольш натуральная праяве, адпавядае самаразвіццю жыццёвых падзей і абставін. Гэта акалічнасць дазволіла у ходзе даследавання звярнуцца да шэрагу тыпалапчных сыходжанняу архетыпнага, зтнічнага, духоуна-генэтычнага плану паміж беларускай,. балгарскай, македонскай, славенскай і інш, літаратурамі; з супастаулення якіх вьінікае.што зкспансія іншанацьіянальнай (іншамоунай) культуры з'яуляецца карэн-ным фактарам, які уплывае на гльїбінньїя асновы фарміравання літаратурьі, шмат у чым прадвызначае яе асаблівасці і характар развіцця. Гэтыя знешнія, сацьіяльна-гістарьіч-ныя умовы, бясспрзчна, уздзейнічаюць таксама і на усталяванне самога тыпу “нацыя-нальнай логікі’ (Г.Гачау) як на узроуні пэуных зтнічннх груп, так і на узроуні асобы.

Нацыянальная дакументальна-мастацкая проза канца XX стагодцзя не проста шукає адказы на "спрадвечныя питанні’ - яна прагне усталявання "у знакавай прасторы свету адбітку беларускага досведу, замацавання формул нацыянапьнай псіхалогіі і нацыянальнага бытавання" (Ю.Залоска). Аіп'абіяграфічная проза зноу і зноу звяртаецца да праблем аеэнсаваня лстарычных магчымасцей нацьіі. Такая устойлівая дамінанта абумоулена крьізісньїм станам сенняшніх сацыяльных, духоуных і моуна-культурных працэсау на Беларусі.

У межах раздзела аналізуеццз нацыянальны аспект аутабіяграфічнай прозы

В.Адамчыка, У.Арлова, Л.Дранько-Мзйсюка, Н.ГІлевіча, П.Васючзнкі і інш., а таксама творау лрадстаунікоу беларускай дыяспары (АБарскага, Г.Валкавыцкага, М.Сяднёва), на падставе чаго вызначаюцца наступныя асаблівасці:

1. У аіпгабіяграфічнай прозе рзалізуецца нацыянальная мадзль светабачання, уласцівая беларускай літаратурьі у цэлым, незалежна ад жанрава-стылявых і- ідзйна-мастацкіх характарыстык. Аднак, у адрозненне ад іншьіх літературних форм, дзе праз умоунасць сюжэтных і вобразных пабудоу увага скіравана да калізій аб’ектьівізаванага свету, у аутабіяграфічнай прозе творчая задача вырашаецца праз форму здкрытай размовы аутара аб сабе і сваім жьіцці.

2. Устойлівай рысай аутабіяграфічнай прозы другой паловы 80-х і 90-х гадоу з’яуляецца пільная увага да грамадска-палітьнньїх працэсау і пытанняу сцвярджэння нацыя-нальнай саматоеснасці, што тлумачыцца культурна-гістаричньїмі умовамі фарміра-вання беларускай нацьіі, а таксама канкрзтнимі асаблівасцямі сітуацьіі перабудовы сацыяльнай і індивідуальная свядомасці на рубяжи 80-х і 90-х гадоу XX стагодцзя.

3. У рэчышчы сучаснай дакументальна-мастацкай прозы з аутабіяграфічнай асновай выразна размяжоуваюцца дзве рознастылявыя пльїні: традыцыйная, якая арыентуецца на здабьіткі нацыянапьнай рзалістьічнай прозы і характарызуецца моцнай сувяззю з фальклорным вопытам, а таксама мадзрнісцкая, якая широка выкарыстоувае наватарскія форматворныя приёмы і арыентуецца на авангардныя

1 Тычина М. І шлях, і мата, і ісціна IIБеларусь. -1997. -№10. - С.16.

заходнееурапейскія узоры слоунай творчасці. ■ У абодвух напрамках шырока выкарыстоуваецца мастацкі прынцып наказу жыцця праз “малы свет", законы якога з'яуляюцца агульназначньїмі.

ЗАЮ1ЮЧЭННЕ

1. Праз аутабіяграфізм у мастацкім творы выяуляецца сутнасць чалавечай сітуацьіі, яе надзённасць: як у знешнім (сацыяльным), так і ва унутраным {светапоглядным) плане. Узмацненне аутабіяграфічнай пльїні, тэндэнцыя зкспансіі аутарскага “я’ - вызначальная асаблівасць развіцця беларускай нацыянапьнай прозы другой паловы 80-х і 90-х гадоу XX стагодцзя. Гэта з’ява вьіклікана цэлым комплексам сацьіяльна-псіхалагічньїх, купьтурна-гістарьічньїх і уласна літаратурньїх прычын, сярод якіх могуць быць названы: агульная дэмакратызацыя грамадства; змена сітуацьіі падцзнзурнасці у адносінах да друкаванага слова; актьівізацьія кампенсацыйных светапоглядных механізмау; адмауленне ад тэндэнцыйнай гіпертрафіі калектыунага “мы”; легалізацьія увагі да асобы, індьівідуальнасці; трансфармацыя літаратурнай традьїцьіі і г.д. [ 2,3,4,7]

2. Мэта і задачы, пастауленыя у рабоце, рзалізаваньї дзякуючы шматаспектнаму канкрзтна-аналітьічнаму вывучэнню аутабіяграфічньїх творау з лазіцьій тэарэтычнага, сацыялапчнага, структурна-эстэтычнага і псторыка-функцыянальнага падыходау. Магчымасць комплекснага сістзматьізаванага разгляду забяспечана вылучэннем аутабіяграфічнай прозы у спецьіфічную шматжанравую катэгорыю зместу, якая асэнсавана як асобны від дакументальна-мастацкай прозы, як сінкрзтьічнае адзінства, у аснову якога пакладзена імкненне да максімальнага самавыяулення аутара. Канцэптуальны характер даследавання дазволіу, шляхам узбуйнення і канкрзтьізацьіі праблемных стыкау, вызначыць агульныя заканамернасці развіцця і функцьіяніравання аутабіяграфічнай прозы як цэласнай мастацкай сістзмьі. Пры такім падыходзе непаз-бежнай з’яуляецца канцэнтрацыя ¡дэйнач:энсавых акцэнтау за кошт асваення, асэнса-вання і пераходу у пасіу пэунай колькасці прыватна-фактычных матэрыялау [1,3,7,9].

3. У працхе тэарэтычнага даследавання вызначаны асаблівасці структурных форм аутабіяграфічнай прозы (мемуарау, дзеннікау, белетрызаваных аутабіяграфій, зпісталярьія і г.д.) і сфармуляваны іх асноуныя жанраутваральныя прыкметы [1,3,9].

4. Сацыялапчны і псторыка-функцыянальны падыход дазволіу вылучыць нацыянальна-латрыятычную дамінанту як адну з найісготньїх устойлівьіх рыс беларускай аутабіяграфічнай прозы канца 80-х і 90-х гадоу. Гэта асаблівасць вьінікае з канкрэтных працэсау трансфармаць» грамадскай думкі у азначаны перыяд, а таксама са спецьіфікі культурна-пстарычных умоу фарміравання беларускай нацьіі [3,4,7,9,11].

5. Вывучэнне адметнасці самавыяулення аутарскага “я” і ролі творчай індьівідуальнасці у мастацкім перастварзнні аутабіяграфічнага факта на прыкладзе канкрэтнага аналізу творау А.Адамовіча, УАрлова, А.Барскага, Я.Брыля, Л.Галубовіча, Л.Геніюш, Н.ГІлевіча, С.Грахоускага, Г.Вапкавыцкага, Л.Дранько-Майсюка, Б.Мікупіча, М.Сяднёва, А.Сямёнавай і інш. дазволіла сфармуляваць канцэпцыю самаусведамлення асобы, якая рзалізуецца у межах дадзенай мастацкай сістзмьі [6,7,8,10].

• 5.1. Аснову канцзпцьіі самаусведамлення асобы складаюць псіхапагічньїя, маральна-этычныя, мастацкія, ідзалагічньїя, сацьіяльна-палітьічньїя арьіентацьіі аутара. Адпаведна ім у аутабіяграфічньїм творы увасабляюцца прынцыпы арганізацьіі, адбору, дакладнасці выкарыстанага дакументальнага матзрыяпу, а таксама адбываецца працэс яго структурна-выяуленчага перхтварзнняі афармлення [2,4,6].

• 5.2.Спецьіфіка самаусведамлення і выражэння аутарскага “я” заключаецца у тым, што у аутабіяграфічньїх творах назіраецца наибольшая (у параунзнні з іншьші відамі літаратурьі), заяуленая самім аутарам, ступень супадзення рзальнай чалавечай асобы апавядальніка з яе мастацкім пераувасаблением у вобраз. Аднак, нават і у мемуарна-дзеннікава-зпісталярньїм творы мы непазбежна маем справу толькі з літаратурнай роляй, а не з канкрзтнай асобай. Таму было б ламылкай весці размову пра тоеснасць, паунату супадзення ауталрататыпа і літаратурнага вобраза [ 4,6].

• б.З.Канкрэтныя прычыны пераразмеркавання акцэнтау, характару фактычных несупадзенняу, існавання фігур замоучвання альбо наяунасці вымыслу у аутабіяграфічньїм творы абумоулены псіхалагічньїмі, мастацкімі, ідзалагічньїмі схільнасцямі і асаблівасцямі аутара. Падзейная і псіхалагічная салрауднасць “версіі пра самота сябе" звязана таксама з маральна-зтьічньїмі якасцямі канкрзтнай творчай індьівідуальнасці [6,9].

• 5.4. Працэс самаусведамлення асобы і яго адлюстраванне у аутабіяграфічнай прозе непазбежна падпарадкаваны своеасабліваму кантролю нацыянальнай логікі. На склад мыслення аутара як прадстауніка пзунай нацьіі уллываюць як канкрэтна-пстарычныя, “генетычныя” асаблівасці фарміравання, так і стан надзённай сацьіяльна-палітьічнай сітуацьіі (напрыклад, для беларусау тып нацыянальнай логікі вьінікае з сукупнасці гістарьічньїх асаблівасцей самасцвярджзння беларусау і з асаблівасцей сучаснага стану нацыянальных працзсау на Беларусі (аднауленчых - у канцы 80-х-пачатку 90-х, крьізісньїх - з сярздзіньї 90-х гадоу) [2,4,11 ].

• 5.5. Харзктар мастацкага перастварэння аутарскіх рзфлексій у аутабіяграфічньїм творы, разам з вьізначаньїмі раней фактарамі (псіхалагічньїм, ідзалагічньїм, ыаральна-этычным і г.д.), залежыць таксама ад асаблівасцей нацыянальнай літаратурнай традьїцьіі і індьшідуальнага узроуню ‘кніжнай’ культуры аутара [2,4].

• 5.6. Асоба, прадстауленая у аутабіяграфічньїм творы праз уласнае усведамленне пісьменніка, выяуляе шчыльную светапоглядную дзтзрмінаванасць фактарамі знешняга / унутранага парадку [3,4,5,6,7].

Вопыт звароту да дакументальна-мастацкай прозы сведчыць пра новыя магчьімасці паглыблення псіхалагізму і аналітьізму нашай літаратурьі. 1 у тым, што багата творчых знаходак здараецца на ніве жанрау аутабіяграфічньїх, няма нічсга дзіунага. Проза такога кшталту, магчыма, напярздадні сваей “зорнай1' гадзіньї, бо, ла-першае, аператыунасць дакументальна-мастацкіх жанрау адпавядае сучаснаму рытму жыцця; па-другое, не маючы на мзце прьінізіць вартасць іншьіх здабыткау прыгожага пісьменства, зауважым, што праз аутабіяграфічньї твор - найкарацейшы, непасрэдны шлях да выяулення індьівідуальнасці, самапазнання асобы.

Асноуныя палажзнні дысертацьи адлюстраваны у наступных публікацьіях:

1. Стральцова ЕШ. Жанравыя асабпівасці беларускай аутабіяграфічнай прозы канца

80-х-пачатку 90-х гадоу// Весці Акад. навук Беларусі. Сер. гуманітар. навук. -1997. - №2. - С.88-95.

2. Стральцова В.М. Асэнсаванне духоуных магчымасцей нацьіі у сучаснай

беларускай аутабіяграфічнай прозе II Весці Нац. Акадзміі навук. Сер. гуманітар. навук.-1999,-№2.-0.101-104.

3. Стральцова В.М. Пошукі сучаснай аутабіяграфічнай прозы II Literatura і j?zyki

sfowian wschodnich. Stan obecny i tendencje rozwojowe: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферзнцьіі у 2-х т./ Апопьскі універсітзт (Попьшча). - Аполе:1997. -Т.1.- С.191-195.

4. Стральцова В.М. Аб некаторых нацыянальных асаблівзсцях беларускай

аутабіяграфічнай прозы канца 80-х-сярздзіньі - 90-х гадоу II Славянскія літаратурьі у сусветным кантэксце : Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферзнцьіі І Бел. дзярж. універсітзт. - Мінск: Універсітзцкае, 1999. - С.152-155.

5. Стральцова В.М. Лірьїка лета II Полымя. -1997. - №8. - С.285-296.

6. Стральцова В.М. Шлях да самога сябе: Факт у літаратурьі - жыццёвая рэальнасць і

мастацкая прауда II Полымя. - 2000. - №3. - С.271-289.

7. Стральцова В.М. Аутабіяграфічная проза II Термапільі(Польшча,Беласток). - 2000.

- Na3.-С. 180-192.

8. Стральцова В.М. Заставацца самім сабой II Літаратура і мастацтва. - 1983. - 16

верасня. -С.16.

9. Стральцова В.М. Ад споведзі да хронікі II Літаратура і мастацтва. - 1997. - 21

сакавіка. - С.6-7.

10. Стральцова В.М. Каб думкі знайшлі сябе у слове...// Літаратура і мастацтва. -1997.

-27чзрвеня. - С.7.

11. Стральцова В.М. Аутар - само жыццё II Літаратура і мастацтва. -1998. - С.6-7.

Агульныаб’ём надрукаваных матэрыялау- 5,9 друк.арк.

РЭЗЮМЕ Стральцова Вераніка Міхайлауна Беларуская аутабіяграфічная проза канца XX стагоддзя як мастацкая сістзма

Ключавыя спозы: а/табіяграфізм, проза, аутапрататьт, факт, вымысел, лсіхалагізм, сістзма, шматжанравая катэгорыя, мастацкая логіка, самавыяуленне, літературная роля, асобавы пачатак, нацыянальная саматоеснасць, дакументалізм, псіхалогія творчасці.

У дьісертацьіі даследуюцца мастацкія, нацыянальныя і жанравыя асаблівасці сучаснай беларускай аутабіяграфічнай прозы. Шляхам аналізу зтнакультурнай сітуацьіі,

на прыкладзе творау, А.Адамов1ча, В,Адамчыка, У.Арпова, А.Барскага Я.Брыля, Г.Валкавыцкага, Л.Гежюш, Н.Плев1ча, Л.Дранько-Майсюка, Б.М1кул!ча, М.Сяднёва 1 шш. аутар роб1ць наз1ранш адносна асаблшасцей узмкнення тэндэнцьн “зкспансИ аутарскага “я’“у сучаснай беларускай лпаратуры 1 адносна вопыту асэнсавання духоуных \ пстарычных магчымасцей нацьн у прозе гэтага кшталту. У цэнтры разгляду - пытают жанравай тыпалогй, мастацкасц! факта, л1рычнага героя 1 п'юьменнщкай ¡ндывщуапьнасц1 аутаб1яграфмнай дакументальнай асновы \ вымыслу.

Тэндэнцыя узмацнення аутаб1яграф1чнай плыш асэнсоуваецца у даследаванн! як своезсаблтая рэакцыя на анан!мнасць асобы у “эпоху мае” 1 з’яуляецца агульнай для. усходнеславянсюх л!таратур. Аутаб1яграф'|чная проза упершыню разглядаецца як цэлаеная мастацкая сгстэма, як асобны в!д дакументальна-мастацкай лтаратуры.У працэсе тэарэтычнага даследавання яна вызначаецца як шматжанравая катэгорыя зместу; зыходзячы з гэтага вылучаюцца жзнравыя асабл1'васц! структурных форм (мемуарау, дзённтау, белетрызавыных аутаб1яграф1й, эпюталярыя 1 г.д.)

На падставе комплексная псторыка-функцыянальнага, структурна-эстэтычнага I сацыяльна-па'халапчнага падыходу у заключэнш дысертацы! сфармулявана канцэпцыя самаусведампення асобы у сучаснай беларускай аутаШяграф1чнай прозе, якая адлюстроувае слецьфку выяулення аутарскага "я” праз сютэму умоуна-мастацюх заканамернасцей I канонау, а таксама з пункту гледжання пахалогн лпаратурнай творчасцЬ

РЕЗЮМЕ Стрельцова Вероника Михайловна Белорусская автобиографическая проза конца XX столетия как художественная система

Ключевые слова: автобиографизм, проза, автопрототип, факт, вымысел, психологизм, система, многожанровая категория, художественная логика, самовыражение, литературная роль, личностное начало, национальная самотождественность, документализм, психология творчества.

В диссертации исследуются художественные, национальные и жанровые особенности современной белорусской автобиографической прозы. Путём анализа этнокультурной ситуации, на примере произведений А.Адамовича, В.Адамчика, А.Барского, Я.Брыля, Г.Валкавыцкого, Л.Гениуш, Н.Гилевича, Л.Дранько-Мойсюка, Б.Микулича, В.Орлова, М.Седнёва и др. автор делает наблюдения относительно особенностей формирования тенденции “экспансии авторского “ я",” а также опыта осмысления духовных и исторических возможностей нации в современной белорусской документально-художественной прозе. В центре рассмотрения - вопросы жанровой типологии, художественности факта, лирического героя и писательской индивидуальности, автобиографической документальной основы и вымысла.

Тенденция усиления автобиографического направления осмысливается в исследовании как своеобразная реакция на анонимность личности в “эпоху масс” и является общей для восточнославянских литератур. Автобиографическая проза

впервые рассматривается как целостная художественная система, как отдельный вид документально-художественной литературы. В процессе теоретического исследования она определяется как многожанровая категория содержания; исходя из этого выделяются жанровые особенности структурных форм (мемуаров, белетризированных автобиографий, дневников, эпистолярия и т.д.)

На основе комплексного историко-функционального, структурно-эстетического и социально-психологического подходов в заключении диссертации сформулирована концепция самоосознания пичности в современной белорусской автобиографической прозе, которая отражает специфику выражения авторского “я” через систему условных художественных закономерностей и канонов, а также с точки зрения психологии творчества.

SUMMARY Straltsova Veronika Mikhailovna Belarusian autobiographical prose at the end of the XX century as a system of fiction

Key words: autobiographism, prose, autoprototype, fact, fiction, psychologism, system, multi-genre category, logic of fiction, self-expression, literary role, personal origin, national self-identity, documentalism, psychology of creative work.

Fictional, national and genre-peculiarities of contemporary Belarusian autobiographical prose are investigated in the thesis. By the ethnocultural situation analyses, illustrated by the works of Adamovich A., Adamchic V., Barsky A., Bryl I., Valkavytsky G., Geniush I., Dranko-Moysyuk L, Mikulich B., Orlov V., Sednyov М., ets., the author makes observations on the peculiarities of the formation of “write’s self-expansion” tendency, end also on the practice of the nation’s spiritual and historical possibilities comprehension in contemporary Belarusian documentary and fictional prose. In the center of the investigation are questions of genre-typology, fictionality of the fact, the protagonist of a story and the writer’s individuality, autobiographical documentary basic and fiction.

The tendency towards strengthening of the autobiographical trend is considered in the investigation as a kind of reaction to the anonymity in 4he epoch of masses” and is common to East-Slavonic literatures. It is the first time when autobiographical prose is regards as separate branch of documentary and fictional literature. In the process of theoretical research it is defined as a multi-genre substantial category. And thus genre-peculiarities of the structural forms (memoirs, diaries, belles-lettres autobiographies, epistolaries.ets.) are defined.

On the basis of complex historical and functional, structural and aesthetic and social and psychological approaches, the person’s self-determination conception in contemporary Belarusian autobiographical prose is formulated at the end of the thesis. This conception reflects the specific features of the writer’s self-expression of conditional fictional regularities and canons and also from the point of view of creative work psychology.