автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Белорусская драматургия XX века: основные проблемы развития

Полный текст автореферата диссертации по теме "Белорусская драматургия XX века: основные проблемы развития"

АКАДЭИШ НАБУК БЕ1АРУС1 ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАРОДА? 1НСТЫТУТ Л1ТАРАТУРЫ 1мя ЯНК1 КУПАЛИ

Р Г Б ОД

УДК 882.6.09-2

ЛАУШУК СЦЯПАН СЦЯПАНАВ1Ч

БЕЛАРУСКАЯ ДРАМАГУРПЯ П СГАГОДЦЗЯ: АСНОУНЫЯ ПРАБЛЕМЫ РАЗВ11ЩЯ .

10.01.01 - беларуская л1таратура

А^ТАРЭФЕРАТ дысертацы! на атркманне вучонай сгупез! доктара ф!лалаг1чных навук

М!нск 1997

Работа выканава у 1нституце л1таратуры 1ыя Янк1 Купали АН Беларус!

Аф1цыйвня апаненты: докгар ф1ладаг!чных яавук, ирафэсар Лисенка С.А.

докгар иастацтвазнауства, прафэсар Сабалеуск! А.В.

ч

докгар ф!лалаг1чных навук Яскев!ч А.С.

Апан!рувчая установа — Бвларуск! дзяржауны ун1верс!тат

1мя Макс!ыа Такса

Абарона адбудаецца " мая 1997 года у /У гадз!н на пасядаэнн! Совета па абароне дысертаций Д 01.41.01 у 1нстыгуце л!таратуры 1мя Янк! Кулалы АН Беларус!.

(220072, г. М1нск, праспект Ф. Скарыны, 66).

3 дыаертацыяй мохна азнаём!вда у Цэнтральнай навуковай б1бл!ятэцн 1мя Якуба Колаоа АН Беларуо1 (г. М!нск, вул!ца Сур-ганава, 15)

Аутарэферат разасланы краоав1ка 1997 года

Вучоны сакратар доктар ф!лалаг|чных навук

Савега па абароне дыоертацый Г ¿Л'сЛ^Хч^Т.В. К!сялёу

Ордана Дружбы народау 1нстытут л!гаратуры 1мя Янк! Купалы, 1997.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАШСШКА РАБОТЫ

Акгуадьнасць даследавання.

Драматург1я заусёда л!чылася самым складаннм в1дам л1тара-турнай творчаоц!. Самч сабою зразумела, пгго ! яе даследаванне таксама мае сваю спецы$1ку I складанасц!. Менав1та таму беларус-кае лIтаратуразяауства (да 1 не тольк! баларускае) не мока пах-вал1ода багавдем публ1кацый, прысвечаных нраблемам драматург!I, таму кожная новея праца успримаеода падзеяй. Асабл!вы ж дэф!цыт . адчуваецца на работы абагульняючага характеру, Дарэчы, гэту ака-л!чнасць са шкадаваннем I не аднойчы адзначал! спецнял!сты. У га-, тым плане дасертацыйнае даследаванне "Беларуская драматург!я XX стагоддзя: Асноуныя праблеын разв!цця" мае неоуыненную актуаль-насць. 1,увогуле даследаванне праблем станаулення таго або 1нша-га жанру заусёда было кадзвычай актуальным у навуцы аб л!тарату-ры: яно дае магчымасць глыбей спасц!гнуць унутрануо сутнасць л1-таратурнага працэсу, вызначыць плённае i коснае у 1м, паказаць на канкрэтным матэртюле мастацк1л формы I сродк! выралгання эстэ-тычнага !дэалу I г.д. Што ж датычыцца даследавання г1сторы1 драматург! !, дак яно самым непасрэдным пынам звязана з заусёда актуальней для беларусау праблемай адраджэння нацыянальнай самасвя-домасц!. Ёсщ> яшчэ шэраг !ншых аб'ектыуных дэгэрм!наций актуаль-насц! тэмы дысертацы!, але пра гэта будзе сказана н1жэй.

Сувязь работы з буйным! навуковым! праграмам!, тэмам!.

Дысертацыя "Беларуская драматург!я XI сгагодгя: Асноуння лраблемы разв!цця" з*яв!лася вын!кам удэелз' дасертанта у распра-цоуци мног!х буйнейшах навуг.овнх праграм 1 тэм, якой быу заняты калектыу 1нстытута л1таратуры 1мя Явк! Купалы АкадэмИ навук Бе-ларус! на працягу апошн1х дваццац! пяц! год. Сярод 1х варта наз-ваць наступныя: "Беларуская л1таратура I праблемы сучаснасц1", "Бельруска-руск1я л!таратурныя узаемасувяз!", "Псторыя беларус-кай л!тэратуры XX стагоддзя".

Мэта задачи даоледаваиш.

Мэга даследавання давол! празрыста прачытваецца у яго назве: на аснове вял!кага фактычнага матэрыялу, з ул1кам новых даслед-тых падыходау дець широкую навукова-эстэтычную панараму разв!цця беларускай драматург!1 на працягу XX стагоддзя. Дзеля дасягнея-ня гэтай мэты давялося вырашаць мног!я даследчыя задачи. Сярод

1х:

высветл1щ> виток! надаяналънай драматург!чнай творчасц1; вызначыць пврнядазацню разв!цвд беларускай драматург!1; вылучыць перспектыуныя элементы у паршых Боингах стварання нацыянальнага рэпергуару;

аоансаваць своеасабл1васцъ станаулення беларускай драматурги XX стагоддзя, паказаць скхаданасц! выпрацоук1 новых гворчых традиций;

вызначыць своеасабл!васць тзорчых пошукау беларускай драматург!! на асобннх этапах яе г!старычнага разв!цця; паказаць уплыу буйных творчых 1ндыв!дуальнасцей на характер драматург!чнай практик!;

кв!нтэсэшцшй ус!х гэтых адносна лакальных задач з'яв!лася выяуленнв асноуных эаканамернасцей разв1цпя беларускай драматурги, асэнсаванне цяжкасцей, сулярэчнасцей ! перашкод, як!я давялося ёй пераадолець на працягу шаль стогадовага перыяду свайго станаулення. Навуковая нав!зна атрымаиых внн!кау.

Нав1эна атрымашпс вни!кау абумоулена мног!м! факт арам!, ся-род як!х немалаважннм з'яуляецца тое, што драматург!я упершыню у беларуск!м л!тарагуразнауствв даследуеода у адпаводнасц! с яе ханравым! асабл1васщш!, внзначаным1 адначасовай яе прыналежнас-цю адразу да двух в!дау мастацтва — л!', аратуры 1 тэатра. Акра-мя таго, у дысертацы! выяулены ! падвергнуты спецняльнаму наву-коваму анал1зу кампаненты паэтык1 драматург1чных жанрау, па-нова-ыу даследавана природа драматург! чнага кан$ш!кту, вызначана спе-цыф!ка яго эстэтычнай природа у драгие, камедн! I трагеды!. 7 ра-боце даеода новая дэфШция тэрм!на драматург1чны канфл!кт, па-кольк! ранейшая страц!ла карэляцыйную адлаведнаець з недаторим1 навейшым! узорам! драматург!чнай творчасц!. Навуковая нав1зла работы знайшла сваю рэгл1задыю I у фактичных матэрыялах, значка« частка як!х упершыяю уводз!вда у навуковн ужытак. Практычнае значаще атрыманых вын!кау. Фактычны 1 тэарэтычны матэрыял дысертацы! ысжна выкарыстоу-ваць при даследаванн! паэтык! жанрау 'беларускай драматург!1, при тэарэгыка-параунаучым I тыпалагЗчншл яе вивучэнн!. Практичную карысць работа можа аказаць непасрэдным рэал?загарам твор-

чага працэсу— драматургам, дапамагчы |м больш пэуна арыентавац-ца у складанай г!сторыка-л!таратурнай с!стэме каардынат. Будзе карнсвай яна I для выкладчккау рознях навучальннх устаноу прн падрыхгоуцы лекцый, спецкурсау I г.д.

Эканам!чная знячнасш. атршаных вын!кау. Вык1н1 дысертацн1, апубл1каваныя у рознага роду ввданнях, могуць быць выкарнстаны у якасц! камерцыйнага продукту.

Аоноуння палакэкн! днсергавд!, як!я вшосяцца на абарону. Беларуская драматург1я нарадкалася на хвал! нацыянальна-кулыгуряага адраддэння, была дзейсным чынн1кам яго, выпрацоува-ючы дзяржаун!цк! ментал!тэг, выхоуваючы пачувдё нацыянальнай са-масЕЯДомасц1; ,

•у гэтым м!с1янерска-творчнм аспекцв .яна паутарала шлях !н~ шых "младал!таратурных" драматург!й;

разам з тым, беларуская драматург!я яшчэ у дарэвалюцыйны, да-дзяржаунн час (ун1нальнн выпадак у г!сторы! сусветнай культуры!) склалася у л!таратуркуга рзальнасць з досыць разв1тнм1 жанравым! традициям! без наяунасд! прафео!Гаага нащянальнага тэатра;

жанрава-вкяуленчыя пошук1 беларускай драматурги 20-30-х гадоу шмат у ччк был! залеяння ад грамадск!х патрабаванняу: тэ-атр пав!нен быць бытавым (Я. Колас, У.~Гадубок), гера1чныгл (Щпь ка Гартны), эп!чшм (А. Вазнясенск!)..

фальклорна-этнаграф!чная яе плынь побач з рэал1зацияЙ наро-даадкрывальн!цкай м1с!1 паспяхова вырашала праблему стварэння гера!чнага хзрактару;

ада1н!страванне ! рэгламентацыя творчай,дзейнасц! — причина збяднення вняуленчай пал1тры, згортвання пошукава-эксперымен-тальных памкненняу драыагургау;

тэорыя бесканфл!ктнасц! — аб'ектыуны вын!к валюнтарысцкага умяшання дзярасаунаЛ !дэалог!1 у сферу мастацкай творчасц!;

уклад беларускай драматург!I у развянчанне тэоры! бесканф-л!ктнасп! — рашаючы;

сучасны стан разв!цця батарускай 1 сусветнай драматург!! не можа згдавол!цца разумением драматург 1чнага канфл!кту як ф!кса-;ьяй простых сутычак характарау. Драматург1чны канфл!кт — у су-часным разуменн! — гэга с!стэма !нтрлектуальна-аьяявых !мпуль-сау, паз!цый, тэкдэнцый, як!я у сва!х перапляцоннях арган!зуюць

драмапгчнае дзеянне, выражаючы сутнасць гэтага дзеяння, яго зыест мэту 1 сэнс;

творчы узлёт беларускай драматург!I 60-70-х гадоу — вын!к плённага спалучэння традиций I наватарства;

беларуская драматург! я ! на сучасным этапе свайго разв!вдя не страц!ла здольнасц! да знатных творчых здзяйсненняу, але ёй трэба набыць ?рамадскую зац!кг.уленасць да сябе.

Асаб!сты уклад са!скальн1кз.

Дысертацыя 1 кн!г1, у як!х апубл!каваш яе вын1к1, наМсанн без сааугарау, адаюстроувавдь асаб!сты уклад аутара у даследа-ванн! асноуных праблем разв!цця беларускай драматург!I XX ста-годцзя.

Апрабащш вын!ка? дысертады!.

Дысертацня абмяркоувалася на сумесншм пасяджэнн! аддзелау беларускай л!таратуры П стагодцзя 1 сучаснай беларускай л!та-рагуры 1нстнтута л!таратуры 1мя Янк! Купалы АкадэмН навук Беларусь Асобныя палаяэян! ! вывады яе вшищдал1ся у дакладах: иДрамагург!я як фактар нацыянальнага адрадаэння" (Усебеларуская театральная кан|'зрэнвдя "Тэатральнае ыастацтва Беларус! I праб-лемы нацыянальна-кул!турнага адрадаэння". — М!нск, 1994); "Су-часная беларуская драматург!я 1 Кудалауск! тэатр: пргблемы *гза-емаразв!цця". (Шжнародная навукова-творчая канферэнцыя. — Ш-нск, 1995); "Кандрат Крап1ва I беларуская драматург!я". (Наву-ковая канферэнцыя "Кандрат Крап1ва як люстэрка беларускай культуры XX стагодцзя". — МГнск, 1996) 1 т.д., а таксама у дакладах I выступлениях на вучоныы савеце 1нстытута л!тара^уры АН Беларус!, перад супрацоун!кам! мног!х !шшх навуковых I назучальных устаноу.

Структура аб'ём дысертацы!.

Дысертацыя складаеода з уводз!нау, агульнай характеристик! работы, чатырох раздзелау, высноу I сп!са выкарысташа крнн!ц. Агульны аб'ём дысертацы! — 210 старонак, сп!с выкарыстаных крын!ц займае 9 старонак ! складаеода з А/0 найменняу.

АСНОУШ ЗИЕСТ РАБОТЫ

Ва уводз!нах абгрунтоуваецца важнасць I актуальнасць тэмн, матывацыя звароту да яе, фаргяулюпцца галоуныя задачи I мэта да-следавання, вызначаецца спецыф!ка мотадалаг!чных падаходау з канстатецыяй пршщш:овых аспектау наэ!зны дасертацы!.

У першым раздзеле "Выбар шяхоу" даследуюцца нацыяяальна-ментал1тэгныя, пал!тычныя, канкрэтна-г!старычныя умовы, як!я самым непасрэдным чинам уплывал! на разв!ццё беларускай драматург! I пачатку XX стагоддзя. Падкрэсл!ваецца, што ячо было ввль-м! цесна увязана з праграмай пабудсвы на Беларус! прафес!йнага тэатра. Гэтая праграма начала практична рэел!зоувацца шчэ у канцы XIX'стагоддзя пмяхам арган!зацы! аматарск!х тэатралышх гурткоу з далейшым пазапашваняем нацыянадьнага рэпертуару I пад-рыхтоукай акцёрск!х кадрау. Нягледзячы на татальную забарону уяывання ва yclx сферах грамадскай 1 культурней дзейнасц! беларускай мовы, рух за стварэнне тэатра на роднай мове яшчэ да рэ-валюцы! 1905—1907 гадоу набыу па-сапрауднаму усенародны харак-тар. Сама ж рэпалюцыя не прынясла Беларус! н! сацыяльнага, н! нацыянальнага разняволення, аднак адно заваяванне было агрнма-на вельм! важнае — перастала дзейн!чаць забарона на публ!чнае убывание беларускага слова. 7 сувяз! з гэтым усведамленне неаб-хсднасц! стварэння уласнага тэатра, як! ва yclx народау трады-цыйна з'яуляецца дзейснш чыня!кам абудтсэння нацнянальнай сама-свядомасц!, яшчэ больш'умацавалася. I раб1ць гэта зараз монна было легальна, выкарыстоувашы трибуну адной з лв^ла беларуска-моуных гакет "Наша н!ва", якая аб'яднала бадай што усю творчую 1нтэл!генцыв Беларусь Ужо з самых перших сва1х нумароу гэта газета стала настойл!ва ! паслядоуна прапагандаваць 1дэв арга-н!зацы! прафес!йнага нацыянальнага тэатра. На даль, перыяд ле-гад!зацы! беларускай адрадаэнскай справы суттау з часам змейы пакаленняу. Старэйшыя — В!нцэнт Дун!н-Марц!нкев I ч, Арцём Вяры-га-Дарэуск1, В!конц!й Рав1нск1, Геран!м Марц!нкев!ч I !нш; пас-тупова адыгол! ад актыунай л!таратурнай творчасц!, адаппл!, урэшце, г жчцця, так I не спраудз!ушы да канца сва^х драчагург1чннх задуман , а маладзейшыя — Ядв!г!н Ш., Карусь Каганец, Касьян Вясёлы, i-нка Купала, Яку^ Колаз. Зм1трок Бядуля, Кандрат Лейка, Канстан-цыя Буйло, Леапольд Родзев!ч, Франц1шак Аляхноз!ч, Уладз!сла$ Га-

лубок I 1нш. — япгаэ не паспел! трывала стаць на ног!.

Другой асабл!васцю гэтага перыяду было тое, што драматург! начал! мяняць творчыя арыентацы!, што з'яв1лася вин!нам зменн сацыяльна-пал!тычнаЙ атмасферы у кра!нв. Кал! ранейшыя п!сьмен-н1к!, у тым л!ку I В. Дун1н-Марц1нкев1ч, сва!м! творам! !мкнул!-ся абудз!ць у душах асвечаных,^шляхетных" чытачоу спагаду да простата селян!на-беларуса, дык л!таратары новай фармацы! наогул ад-маулял! саслоунуп выбранасць: урок! рэвалюцц! намарна не прапал!.

Адбнл1ся пэуныя карэктывн 1 арыентаванасц! тэатра на катэ-горы! глсдачоу. Доуг! час беларускамоунага гледача нацыянальны тэатр шукау у сельскай мясцовасц!. I такая практика была цапкам апрауданай, бо гарадское насельн!цгва Пауночна-Заходняга краю па свайму нацыянальнаму складу аутахтонным не з'яулялася. I тольк! у канцы XIX стагодцзя у сувяз! з узмоцненым пран1кненнем кад1талу на беларуск!я земл!, з будаун!гтвам чыгунак, заводау I фабрик на-цыянальнн склад гарадоу пачау мянявда на карисць карэннага насе-,тп>н1цтва. Пераарыенгаваушыся у сваей дзейнасц! на горад, арган!-затары беларускага тэатра атрымал! большая мази^вас'цЬдля рэал!-аацы1 сцэн!чных яадумак. 7 гарадах, ла-першае, было шмат адука-ваных беларусау, з як!х можна было выбраць асоб, здолышх да сцэ-н1чнай дзейнасц!. А па-друтое, тут ! глядацкая аудыторыя была не-вшлерна большай. Прауда, тагачасная драматург1я ("У !ншым шчасц1 няшчасце схавана" (1903), "Двойчн прап!л1" I "Модны шляхцюк" (абедзве 1910) Каруся Каганца, "Не розумам сцям!у, а сэрцам" (1909) Касьяна Вясёлага I !нш.) засяроджвала сваю увагу на асэн-саванн! выключна сельскай рэча1снасц!, аднак супярзчнасць гэта была лёгкапераадольнай: гарадаанам у першым пакаленн! праблеш вёск1 заставал!ся бл!зк!м! I актуальным!. Тым болып, што мног1я пытанн!, як!я уздымал1ся у тагачасных п'есах, был! аднолькава бакючым! як дая селян1на, так I для гараджан!на. I адно з — барацьба з п'янствам, ятсое у Рас!йскай 1мперы! пачаткам стагодцзя набзвала катастраф!чнае распаусюдаанне. Пастав!ушы на парадак дня лытанне барацьбы за самастойнуга Беларусь, нашянальна свядомая 1нтэл!генцыя не магла не. думаць пра маральны вобл!к будучага гас-када^а кра!ны. Пры гэтым, п!сьменн1к1•у сва!х творах даводз!л1, ито тыя сацыяльныя перажытк!, як!я а.?рымал! назву св1нцсиык мяр-зотнасцей вясковага жыцця, — не аб'ектыуная дадзенасць. Яны на-родааны. пал!тыка-ада!н!страцыйнай с1стэглай самадзяржауя. Поуная

бяспраунасць, адсутнасць хоць нейк!х магчымасцей для духоунай самарэал!зацы! перагьарыл! 1снаЕанне сялян у панылую бязмзтнасць, при якой кожны чалавек роб1цца палонн!кам сваёй непрыкаянасц!. У пошуках забыцця — штодзёнлыя наведванн! шынка, пастаянныя вып!у-к! да страты чалавзчага вобл!ку. Але ж ад жыцця не уцячэш, — да-водз!у у п'есв "Двойчы прап!л!" Карусь Каганец. П'яны чад вывет-рыцца, а боль ад несправядл!васц! тольк! паболыпае. Саг.; рэвалю-шянер I сын рэвалюццянера, п!сьменн!к падказвае 1ншы шлях абяз-доленым — шлях барацьбы за свае правы. Чырвонай н!ткай праз п'е-су пралОдз1ць думка, якая пазней стане агульнай для мног!х творау беларускай драматург!I: так далей шць нельга, трэба вырывацца з сацаяльных вуз'л1шчау на прасторы свядоыай пращ, ск!раванай на адрадазнне нацыянальнай годнасц!. Прапагандзе гэтай пачэснай !дэ! драматург прысвяц!у 1 усе !ншыя свае п'есы, дбайяа пашыраючы тэ-матычна-выяуленчыя абсяг1 жанру. Бысокаадукаваш чалавек, ён ра-зумеу, што без усведамлення свайго м1нулага н!як! народ не здоль-ны самарэал!завацца як сузерэнны суб* ект м!жнароднага супольн1ц-тва, таму адну за атной п1ша дзвэ г!старычныя драмы "Старажовы курган" ! "Сы.1 Дан!ла", як!я прауда, застал!ся незакончаным!, ад-нак стал1 пердшЛ цагл!нкам! у падмурку беларускай драматург!чнай г1старыягрэф!1.

Вял1кай праблемай разв!цця беларускай драматург!I пачатку XX сгагодцзя стала вызначэнне балансу пам1я катэгориям! эмясгоунасц! I мастацкасц!. Прапагандысцкая тэндэнцыйнасць, сацыяльная заанга-жаванасць оильшасц! п'ес гэтага часу рас1л1 зус1г.: ряальнай небяс-пеку ператварэння беларускага тэатра у пал'.тычную арэну, а не пры-стан!шча музау. Прасвятл!ць жа с!туацню магла тольк! сцэн1чная практыка, таму нельга перацан!ць ролю дзейнасц! тзатральных ка-лектывау на чале з I. Буйн1цк!м, А. Еурб!сам, Ф. Аляхнов!чам I Ф. Кданов!чам. Меняв! та спектакл! Беларускага музычна-драматычнага гуртка, 1ншых ила?арск!х калектывау аадказал1 Я. Купалу, што п*е-са пгв1нна быць не стольк1 пал!тычным трактатам, кольк! матэрыя-лам для в!дов1шча, якое моя л зац1кав1ць гледача перш за усё мастац-к!м рг.скрыдцём характарау. Гэтая падкаэка дазвол!ла яму, паэтычна-му ген!ю, шчасл1ва пераадолець яанравыя бар'еры, стаць прызнаным аутарытэтам I у драматурги. Да з'яулення "Паул!ьк!" (1912) у беларускай драматург!1 было ужо нямала творау, у як!х дастаткова пераканауча паказвауся побит вёск!, яскрава I з'едл!ва высмейва-л!ся патрыярхальния перажытк! беларускай шляхты, яе беспадстау-

ная фанебэрыя I пыхл!васць. Але лауры поспеху дастал!ся усё z "Паул1нцы", паколыс! ыастацк!. узровень гэгага паказу I высмейван-вя у ёй аказауся вышзйшым. •

Вогатны п!сьыенн1к I разважл!вы арган!затар культурнага руху, Я. Купала ввдагна разумеу, што беларускаму тэагру патрэбны не тольк1 п'еоы, заснаваныя на ла;газе ярк1х, дасн!пных, займальных г!сторый, каларытшк малюнкау ь.г<шасрэднай рэча!снасц!, таму ад гарэзл!ва-вясёлай "Паул!нк1", фрьзольна-кур•ёзных "Прымакоу" (1913) прыходз!дь да нап!сання гллбокай пс!халаг1чнай драмы "Ра-ск!данае гняздо", згвершанай у верасн! 1913 года. У гэтай п'есе аутар дасягнуу вельм! арган!чнага спалучэння рэал1стычных 1 ра-мантичных стылёвых плыняу. I дасягнуу ён гэтай няпростай мастацкай задачи перш за усё праз вобрази, як!я з'яв!л1ся наватарск!м адкры-ццём для тагачаснай беларускай драматург!I. Кояны персанаж "Ра-ск!данага гнязда" — адначасова I с1мвал, I яиццёвая рэальнасць. Пры гэтым, усе яни непасрэдна выяулял1 аутарск!я погляди, мерка-ванн!, сумненн! — перажытыя, развеяния, або па-ранейшаму турбот-ныя. "Персан1ф!кацыя" !дзй праведзена у строгай с!стэмнасц!: кох-ны вобраэ п'есы урасабляе пэуныя грамадск!я тэндэнци!, ! тольк! на перш погляд здаецпз, што 1х !ндав!дуальныя памкненн! мала "стыкуюдца" адно з друг1м. На самай справе геро! розющца тоАьк! выбарам ныццёвых шшхоу, а мэта., канчатковы пункт пашсненняу адз!-ны — разняволекне у шырок!м разуменн! гэтага слова. Я. Купала у сва1х пакугл!вых пощуках сэнсу гыцця як бы паслядоуна прайшоу галях кожнага персанааа. Быу час, кал1 яму здавауся адз1на прав!-льным выбар Дан!лк!, як! бачыу панацэю ад ус!х жыццёвых напасдей у ыузыци, у масгацтве. Еыодё велыл! хугка развеяла гэтао заблуд-ЯЭНН8. Toe самае атрымалася I з дуыкам!, як!я у п'есе выспавед-вавдь Зоська, Марыля, Лявон. Вядома ж, !нтэл!гентнай натуры Я. Купалы ла-чалавечи бл!зкай была яыццёвая паз!цыя гэткх персанажау, аднак мекав!та яна падве^гнулася найболып бязл!таснаму выкрыццю, . бо аутар добра разумеу бесперспектыунасць 1люзорнай надзе! на вырашэнне антаган!сткчнага канфл!кту пам!ж землеуласн!кам! I пра-цоуннм сялянствам нерэвалюцыйннм шяхам. Разам з т:ш, яго усё ж TI-нвожила перспектива крывавых сутичак; таму п'еса завяршаецца сансавим шлаткроп'ем: Сымон I Незнаёми настроены цалкам радыка-ллна, але яны нак!роуваюцца не у баявыя дружины, а на Вяя!к! сход-I невядома яичэ, якая рада на !м будзт, якое рашзнне прымецца.

"Раск1данае гняздо" — твор у многЛм падагульняльны, ён з»я-

в!уся вын!кам нз гольк1 папярэдняй Творчасц! аутара, але ! тнх вял!зных мастацк!х пошукау, як!я вяя!ся беларускай драматург!яй у пачатку XX стагоддзя. Гэты твор не тольк1 с!нтэзавау лепшыя здабытк! папярэдняй драматург!чнай практик!, але ! сам накрэсл!-вау новия пшях! ! метады мастацкага пазнацня рэча!снасц1. 3 вы-хадам "РаскГданага гнязда" у беларускай драматург!! сцвердз!уся метад аб'ёмнага, пал1фан!чнага адлюстравання жьщцёвых з'яу, ма-сгадка-ф!ласо$скага !х асэнсавання. А тэта азвачала, што герыяд першапачатковага (па сугнасц! стнх!йнага) накашшння нацыяналь-нага рэпертуару закончился, што пачауся новы кругаЗег разв!цця беларускай драматург!I, характэрне.й асабл!васда> якога пав!нен стаць пошук новых сродкау ыастацкай выразнасц!. Для вырашэння гэтай задачи патрэбны был! новыя с!лы. I яны з'яв!л!ся, Пры да-памозе Я. Купалы шг.снаццац1гадовая К. Буйло п!ша драмы "Кветка папарацГ' (1914), "Сягонняшн1я I даунейшя" (1914), такоама сцэнку "Крывавы год" (1916). Гэтак! а юны I. Родзев!ч, дзбютаваушы у 1912 годзе вострасюжэтнай антыцарысцкай драмай "Блуда!к!", стварае глыбокук,пс!халаг!чную драму "Пакрыудааныя" (1916). У рэдакцыю '.'Натай н!вы" присылал! рукап!сы п'ес !ншын маладыя л!таратары. Па ус!м адчувалпся, што справа арган!зацы! прафес!йнага нацыяна-льнага тэатра увайшла у стадию практычнай рэал!зацы1. У сувяз! з гэтым перад беларускай драматург!яй паустала праблема карэкц!роу-кI творчых напрамкау. У стратэг!чны!,! плане усё было палкам зразу-мела: неабходна ствараць рэпэртуар для тэатра народнага. Аяе ц! многа I снав^ла на той час тэарэтыкау I ппактыкау спян!чнага маста-цтва, як!я зус1м пэуна усведамяял! б адметнасц! тоатра дня народа? I няважна, прадстаун!кам1 як1х кра!н яны з'яуллл!ся — з висока-творчым! гзатральным! традициям! ц! пачатковым!. Для беларусау было карысна I павучальна наз!раць, як у !ншых кра!нах спрабуюць вырашаць праблему пашырэння тэатральнай справы у глыб народнай масы. Ёю, напрыклад, у пачатку XX стагоддзя была апанаваяа трупа французск1х п!сьменн!кау на чале з Р. Раланпм, як! л!чыу, што па-трэбна перш за усё стварыць для народнага тэатра надежны рзперту-ар, бо створанае сусветнай драматург!яй з'яуляецца мастацтвач для гыбраных, для вузкага кола людзей. Дарэчы, праблэма рэпертуару для народнага тэатра, якая тэарэтычна акрэсл1лапя на рубяясы XIX I УХ стагоддзяу, на самай справе мала глыбок!я г!старычныя виток!: тэатральная дзейнасць Лопэ дэ Бег! I Шэксп!ра 1 ёсць прыклад та-го,.як адбывауся працэс набл!аэння драматург!I I тэатра да народ-

нага светауспрымання. Лаг!чны працяг гэтага працэсу наглядауся у творчасц! Мальера, як1 рашуче рэфармавау салонна-манерную французскую камедыю, напоун!уш яе сацыяльнай-змястоуяасцю, народным светабачаннем I атыкай. Щкавыя спробы дэмакратызацы! тэатральна-га мастацтва раб!л!ся у 1тал11 у ХУШ сгагодаз!, у Аустры! I Герман!'. — у канцы XIX. Паступов,-;, шляхам эмп!рычнага назапашвання вопыгу, выкраштал!завал!ся пат^баванн!, як!м мус!ла адпавядаць драма для народа. Па-першае, яь': не пав!нна стамляць, пав!нна вык-л!каць радасць, а не смутак: у гарода хапае уласнай скрух!, наво-шта яе печял!чваць. Кал! народу прапанаваць спектакл!, як1я яго будуць засмучаць, ён абавязкова павернецца да !х сп1ной I пойдзе шукаць суцяшэння у шынок. Па-другое, драматург!я дая народа пав1-нна быць крын!цай онергП, падтрымл!ваць 1 узбудкаць душу. Дня простанароддзя няма радасц! без дзеяння, 1 тэатр пав!нен даваць в!дов!шча глыбок!хперажыванняу, высок!х подзв!гау, як!я закл!-каюць гледачоу на новыя подзв!г!, на новыя выяуленн! народнага гера!зму,-Па-трэцяе, народная драма пав1нна вучыць, будз!ць думку, прывучаць яе "працаваць" I даваць ёй спажыву дая такой працы.

Праграма народнага гэатра, сфармуляваная,Р. Раланам I яго ад-надумг,ам1, хоць 1 атрымала шырокае м!жнароднае признание, аднак не была пазс'аулена су&ярэчнасцей I пэунай схаластык!, на як] я пран!к:11ва 1 доказна указау рас!ян1н В. Брусау у артикуле "Народны тэатр Р. Ралана", змешчаным у часоп!ое "Русская мысль" (1909, № 4). Найболвшае непрыняоде выкл!кала сцвердаанне аб ш, што народны тэатр пав!нен замян!ць сабою усе тантры свету, што можа 1с-наваць мастацтва дая народа I не для народа. Сапраудн&люстак творыць для усяго чалавецтва, а не дая нейкай яго частк!, а мастацтва стане усенародным не тады, кал! яно прыстасуецца да народа, але кал! увесь народ будг.е успрымаць нэйдасканалейшыя перлы мастацкага стварэння. Прыкладна з так1х жа зыходннх эстэтычнчх паз!цый пры фармуляванн! пастулатг.у рэфармавання тэатральнага , мастацтва выступал! !Л. Горк!, I .А. Луначарск!.

Арган1затары беларускага тэатральнага мастацтва у сваёй прг-ктычнай дзейнасц! сал!дарызавал!ся з юркаваннем А. Луначарскага а5 тым, што народны тэатр пав!неи быць бытавым, л!таратурным I эгычншл. Так1 тэатр быу проста немаг«ымы без наяунасц! вксакара-5в!тай нацыянальнай драматург!!, таму зразумелая тая настойл!ва-оць, з якой "Наша н!ва" аг!тавала за стварэнне ариг!нальных бела-

руск!х л *ес. Значыць, добра разумел! на Беларус!, пгго нават такая ц!кавая мадыф1кацыя с!нтэтычнага тэатра, правобр^зам якога была трупа 1гната Буйн1цкага, — з'ява часовая, феномен этапу запачат-кавання. Выкананнем народных песень ! гакцау, дэкламацыяй патрыя-тычных вершау можна разбудз!ць, ускалыхнуць заснулую душу "тутэй-шых" насельн1кау к~аю, гле выхаваць з !х народ — немагчыма. Ус-ведашяючы гэту акал!чнасць ! фармулявау М. Гарэцк! патрабаванн! да беларускага нацыянальнага тэатральнага маотацтва у праграмным артыкуле "Наш тэатр". Канкрэтызуючы задачы, як!я пав 1н.ча вырашыць беларуская драматург1я, ён падкрэсл!вау, што самая важная з !х — гэта паказаць беларусу, што так жыць, як ён живе, нельга. Нель-га надалей трываць такое жыцце, бо беларус — чалавек, як! пав!-ненмець свой чалавечы гонар, I дзетак сва!х ён пав1нен гадаваць з сумленнем. Сярод !ншага тэатр пав1неи паказаць са ецэны бела-русу:

— што ён мае слаунае м!нулае;

— што рэл!г!я не пав!нНа падзяляць беларусау на руск!х I палякау;

— што пал!тычная абыякавасць бесперспектыуная;

— што нельга зал!вмща гарэлкай..•

Беларуск! тэатр бачыуся М. Гарэцкаму "Храмам Нашага Адрадазн-ня", сродкам выхавання грамадзянскай моцы людзей. Разам з тым, не забивау ён мастацкага аспекту драматург!чнага стварэння:

"Я не кажу, што наш тэатр пав!нен мець к!рунак тольк! практична карысны. О не, гэтым бы я выняу першы камень з падмуроуку нашага разв!цця 1 укарац1у бы роднаму тэатру веку. Дык жа не, дак жа я, усё роуна як на добрых хрэсб!нах, каку пры • эрадаэнн! нашага тэатра: "Вял!к расц!, здароу будзь, дай габз божухйа доуг! век!" Гэта значыш>, што наш тэатр де пав!нен зак!даць шлях мастацк!, ён нават павIнон здавол!ць як людзей, каторыя гавораць: "Лепш зда-будзь гаршчок юшк!, чым дарма трац!ць чао на вершык", так I тых людзей, што даводзяць: "Мастацтва для мастацтва". Бо ведама ус!м, якое зял!кае значэнке мае тэатр у яыцц!, I што чалавеку, апрача пг.ум!"зк! юшк! патрэбна отрава дая душы".*

Да так!х вывадау арган!загары беларускай тэатральнай справы прьгал! не у вын!ку 1нтэлектуальных азарэннчу, а шляхам практичных спроб 1 пашлак, страт I знаходак. I кал!, у рэшце рзшт, тэ-страстваральная фаграма усё ж нлбыла дакладна акрэсленыя навуко-

выя контуры, дык гэта атрымалася дзякуючы таму, што яе аутары бы-

-т—-—--

Вял1кодкая т'санка. - Б1льня, 1913.-С. 16.

л1 лвдз! м 1 1 адукаванш!, I прагматичным!, здольным! анал! заваць ! манеУраваць. СапраУды, спачатку беларуок! тэатр бачыуся яго ар-ган!загарам народным у поуныи ! прамым значэнн1 тэтага слова, та-му к1раУн!к Першай беларускай трупы 1гнат Буйн!цк! разумвУ сваю творча-арган!затарскую м!с1ю не тольк! У наладжванн! " ¿'эатраяьна-га абслугоУвання" як мага болы-, шырокага кола жыхароу беларуска-га краю, але 1 у арган1зацы1 Уо§ новых 1 новых аматарск!х калек-тывау.

Адкл!каючыся на закл!к "Наша^ н1выв ствараць арыг!нальны ра-пертуар для нацыянальнага тэатра, у драматург!ю прыходэяць усё иовыя 1 новыя творцы. У 1914 годзе дзве п'есы "Смерць пастушка" 1 "Спатканне" п!ша 3. Бядуля. У тш на годзе драму "Антон" ства-рае М. Гарэцк!, як! годам раней нап!саУ вельм! традщыйную анты-алкагольную драму "Атрута". У иовай сваей п'.есе драматург, добры знаУца сусветнай драматурги, заяз!у сябе вельм! арыг!нальным п!-сьменн1кам-мысл!целем. Нап1саная на Узмежш двух творчых стых1й 1прозы I драматурги), драма "Антон" с!нт&завала мног!я ярк!я асабл!васц1 адной 1 другой, ураясваючы сваей глыб1нёй ф!ласофска-га асянсавання рзта1снасц1, балючай абвостранасцю пастэноУк! пра-блем 1 пытанняУ нацыянальнага I пал!тычнага уладкавання беларусаУг Трагедчя маладога селян!на Антона прачытвалася як трагедия усяго запрыгоненага чужой воляй беларускага краю.

На дастаткова бл1зк1х да М. Гарэцкага тьорчых паз!цыях зна-ходз!Уся Якуб Кодас пад час нап1санкя перших сва!х драматург !чньас хвора?. I У гэтым няма н!чога дз!Унага, бо 1 на сацыяльную м!с!ю сцэн1чпага мастацтаа абодва п1съменн!к! глядзел! у принципе адао-лькава, 1 з аднолькавай настойл1васцю зыагал1оя за стварэнне рра-фес!йнага беларускага тэатра. Приход Я. Коласа у драматург!*) ад-быУоя параунауча позна: перишя драматичный твори "Ангось Дата" 1 "На дароза жщця" нап 1 саны 1ы у 1917 годзе, кал! за яго пля^ша бцу ужо немалы творчи вопит працы 1 у 1вшык л.!таратурных аанрах. I хоць у гетых драматург!чных спробах д1сьменн!к не узняуоя да вышын1 лепшых свр.!х творау, нап!сайнх у 1ншых жанрах, рука майст-ра У 1х усё ж адчуваецца. У абедзвюх драмах, аоабл1ва У першай в

'Я. Колао вывеу некальк! каларытнейшшс вобразау оялян, уражл!-■за выяа!Ушы траг! вм 1х станов¡шча.

3 вял!к!м! цяжкасцям!, з пераадолекнем шматлШх пераыкод ад-бьшалася нараджэнно беларускага прафзс1йнага тэг.тра. У красав!ку 1917 года арган!аацыйна аформыася 'Дершае беларускае таварыства

драмы ! камеды1", яков фактычна распачало сваю работу яшчэ летам 1913 года, але з-за рзпрэс1уных мер царск1х улад вымушана было прыпын{ць дзейнасць. Ф. Жданов1ч, на долю якога выпау асноУны ця-яар па УзнаУленн! трупы, змог за адносна каротк! тэрм!н стварщь жщцездольны театральны калектыУ. Вял!кай падзеяй быУ прыход у трупу рознабакова адоранага Уладз1слава Галубка, Спачатку ён за-няуся акцёрокай дзэйнасцв, але У калектыве хутка разабрал!ся, вто яго мэтазгодаей в:лсарыстоУваць на 1ншых амплуа. Адкл1кнуУпыся на просьбу нал!саць ито-небудзь для палауневня рэдертуару, У. Галу-бок ура.э1у ус!х планнасцю сваёй працы. Мета чым за пагода ён п1-ша ажно тры п'есы: камедыйны абраиок "ЗабыУся падперазацца", мв-ладпаму "Апошняе спатканне" I сатырычную гамедыю "Шсаравы 1мян1-ны"-. Поспех меладрамы "Апошняе спатканне" не бы? працяглш, а во-оь камедыя "Шсаралы !мян!нп", якая мела некальк1 сцэн!чных вары-янтау I »шла дад розньм! наэвам! ("Залёты дзяка", "Хвароба У добрым здароу!"), яичэ 1 сёння став!цца калектнвам! мастацкай сама-дзейнасц!. Стых!я каыедыйнага выяулення была заусёды бл!зкай У, Галубку, але перааакным жанрам у яго творчасц! перыяду грамадзян-скай вайны бапа меладрама- "Бязв1нная кроУ" (1918), "Праменьчык шчасця" (1919), "Бязродны" (1919) — усе гэтыя п'есы наЫсаны на падставе меладраматычных сюжэтау. Элементы меладрамы ёсць 1 У п'е-се "Ганка" якув дахладней было б аднос!ць да жанру народней драмы. Прынамс!, у традициях народнай драмы вырашаецца любоуны трохкутн!к: студэнт ВасIль, кахаючы Ганку, жэн!цца на багатай Марыс!, бо над-та ж хоча су.ончщь вучобу. Шчасця гэта вIкому не прынясло. Мачыха Вас1ля, завалодаУты пасагам нявестк!, п!ша данос у пал!цыю на пасынка, яго ссылащь на катаргу. Неузабаве Марыся знаходз!ць уцеху з.1ншым, а Ганка канчае жыццё на дне рак1. Гэтая баладная гИстория вельм! кранала тагачаснага гледача, л!шн! раз даказваючы, што У асобе У. Галубка ^еларуская драматург!я атрымала адаысловага май-отра.

Друг1м л1дэрам драматург1чнага стварэння гэтага часу быУ Ф. Аляхнов1ч. Пакааальна, што I яго творчая зац1каУленасць ч'асцей за Усё апаноУзалася меладрамай. Узор рэвалщыйнай меладрамы п!сьмен-

рэал1эаваУ п'есай "Кал!сь" (1917), прысвечапай падзеям 1905 — 1907 гадоУ. "Дзядзька Якуб" (1918), "Страх! жыцчя".(1918), 'Чек!" (1919) — меладрамы бытавыя. У гэтых п'есах для прасвятлення сва-ёй задумы драматург адщукаУ вострыя, у вышзйшай стуген! дзейсныя выяуленчыя сродк!, чэрпаючы з арсеналаУ як рэал!стычнага ме.^а-

ду творчаоц!, так i з мадэрн!сцкага. Герой яго п'ес — не той чалавек, !мя якога гучыць горда. Гэты чалавек, як таго патрабава-ла мадэрн1сцкая паэтыка, — маленьк!, са спакутавана-дэфармаванай душой, цалкам апанаваны рэ&лекс!ям!. ПастаУлены У крытычную с!ту-ацыю, ён не здольны на канструк'П-фныя дзеянн| i Учынк!. Цесна, няутульна, дыскамфортна — так у агульных рысах можна вызначщь душэУны стан герояу меладрам Ф. ¿дяхноа!ча. Яны пастаУлены драматургам у так!я кал!з!йныя с!туаць.1, у як1х яскрава усведамляюць н!кчэмнасцт>, марнасць уласнага 1снавання. Такое перанасычэнне 8мрочныы! Ураяанням! i адыоУнш1 эмоцыям! выкл i кала негатыУную раакцыю тагачаснай крытык!, з якой не пагадз!уся М. Гарэцк!. У аднос1нах да "Страхау ящця" ён сцвярджау: "ПрачытаУшы, ц! пагля-дзеУшы на сцэне Уса тра акты, мы так уражаны жахам гэтага зла, гэ-ткх страхаУ, ото сэрца вак1пае гняул!вш абурэннем i напаУняецца смагаю аовай творчасц!, жаданнеы аи!штожыць страх! старога свету i стварщь новае, яснеючае, не бл!зкае да Усякix страхаУ жъвдё".*

У яанри мелодрамы нап!сана 1 п'еса иЗы1трок з Высокай Буды" (1918) М. Грамык!, прысвечаная падзеяц Кастричн1цкай рэвадщы!. I наогул, жанравыя прых!льнасц! беларускай драматурги на парозе 20-х гадоу яо.срава сведчыд1, што яна не пайшла па шляху, павна-чанаму, зк вехам!, "Раск!данъм гняздом" Я. Купали, "Антонам" М. Гарвцкага, "ПакрыУджаным!" JI. Родзев1ча. Скрутныя, траг!чныя аб-„ став!ны грамадзянскай вайны, арыентацыя на еурапейск!я праграмы, праекты народнага тэатра, абумов1л! той факт, што меладрама паця-сн!ла нават ведьм! люб!мую у народзе сацияльна-бытавую камедыю. Новая рэча1снасць начала'на стойл isa прарывацца у беларускув драматург] в. БргУда, некаторыя драматург! хутчэй па 1нерцы! працяг-вал1 распрадоУку сацыяльна-пал!тычнай праблематык! дарэвалюцыйнай веек!. Напркклад, Я. Бил!на У траг1камеды! "Быбары старшш!" (1918) паслядоуна пратрымл!ваючыся нашан!Уйк!х традиций, засярэдз!у сваю Увагу на крктщы бюракратычних парадкау царскай Рас!!. Дастаткова нечаканым для суровай итодзённасц! грамадзянскай вайны было в'яУ--ленне вершаванай драмы А. ПаУлов!ча (1919), у якой разгортваецца тр£х!чна-сентыментальная г1еторкя кахання гаспадара Андрэя ! па-каЬУк! Агнешн. Арха!чнасць гэтых п'ес была в!давочнай ящчэ часам !х 8'яУлення. На пярздк1 план начал! выходз!ць п'есы, як!я выспа-ведвал! так званую пралетарскую дактрыну ыастацкай творчасц!. I першай сярод !х в ар та л!чздь драму Д. !'артнага "Хьал! жщця" (1918). L Гар&цк! Макс!м. Псторыя беларускай л!таратуры. - Мн., 1992.С.362,

Выводзячы вобраз "рэвалщыянера-самр.родка" Яся Драява, драматург дэтэрм!н1зм яго паводз1нау тлумачы? не асабл!васцям1 характеру героя, не пс!халаг!чнкм! вьггокам1, а класавш! макс 1 мам 1, сацыя-льным1 узаемадачыненням! 1 антаган!змаы1. Апярэджваючы час, Ц. Га-ртнн стварыУ п'есу. якая лучцлася з творчай практыкай канца 20 — пачатк./ 30-:-: гадоУ, кал! цалкам сфармавалася "манумейтальная" манера. Увпсаблення вобраза рэвалтсцыянера, наогуд станоучага героя. Гату п'есу можна л1чщ,э своеасабл!вым мастком пам1я драматургЬгй дарэ-валкцыйнага часу 1 драматург1яЙ санецкага перыяду.

ТагЛм чыаам, белар$ская драматург!я пачатку XX стагоддзя У на-дзвычай складаных ! неспрыялышх умовах дасягнула зкачнык творчых поспехау. Бцу гакладзены трывалн рэпертуарны падмурак для стварэння нацыяаальнага театра, выпрацаваны навык! нап!сання п'ес самых розных жанравых разнаа!днасЦей. Драматург!я иавучылася весц! дыялог са сва!м народам на зразумелай яму мове, выхоУваць у !ы паяуцц! самасвядомасц! 1 нацыяйальнай годнасц!.

У друг!м раздзело "Пошук! мастацк!х адэкватаУ" анал!зуюцца перыпеты! творчых пощукаУ беларускай драматурги 20-30-х гадоУ.

Пачатак 20-х гадоу стаУ для беларускай драматурги пачаткам прынцыпова нола?а этапу У яе разв!цц!. Найдершай адзнакай гатай нав!знн было тоэ, што яна перастала бщь апаз1цыйнай да I снуюча-га дзяржаунага ладу, па 1нерцы1 працягваючы крытыкаваць бюракра-тычную дзяржаунуто машыиу н!звергнутага рэвалюцыяй самадзяржауя. I гэта не дз!уна, бо "прыязнасць" царек!х уладаУ ва Ус!х была на памед!, а епсь новая Улада Уэяла зус!м 1нш курс. Грынамс!, здзей-сн!лася адно з самых запаветных спадзяванняу адраджан!зму: справа культуркага разв1цця бел?рускага народа перастала бщь клопа-там адно тольк! патрыётаУ-актыв!стаУ, яна стала адным з галоУных чынн!каУ дзейнасц! маладой беларускай дзяржавы. У незваротнае м'1-нулае адышл! усяк'я забароны на правядзенне беларуснамоУных опек-•;аияяу, на другаванне беларуск!х п'ео 1 г.д. Но пршус!л! чакаць ! пераыя аынЫ новых сацшльна-пал1тычных варункау у янвд1 наща-га народа. 10 жн!уня 1920 пда У памяшханн! Беларускага рабочага клуба распачау сваю работу тэатральны калектцу "Трупы беларуск!х артыстау гад загадам Галубка". Прыкладна праз месяц — 14 верас-ня гэтага ж год? адбылося Урачыстае адкрыццё Беларускага дзяржау-нага тэатра. Аргашзацыя адразу двух тэатральных нацыяналышх ка-лектываУ аб'екпфна азначала вял!знуга перамогу беларускай культу-

ры. Але без забяспячэння 1х адпаведнш рэпертуарам гзта акцыя маг-ла ператварьцца у звычайны пал i тычна-прапагандысцк i блеф.

Амаль н1як1х праблем не было з рзпертуарам xiáa што У трупы Уладз1слава Галубка, якi задавальняУся спачатву выключна уласны-м1 п'есам!. АдкрыУ жа ён свой першы тэатральны сезон камедыяй "Суд". Твор гэты па праву л1чыгда адным з самых дасканалых не то-льк! У творчаа.-! Галубка, але i ва УсёЙ беларускай драматурги пачатку XX стагоддзя. Паказалыш, щто прынцыаова новы этап разв1ц-ця гэтай драматурги пачынаУся зуЛы не новай па сваей паэтщы п'есай: кыледыя "Суд" i тэматычна, i сэнсава-выяуленчым! сва!м1 асабл1васцям! была цалкам "прывязанай" да традщый дакастрычн1ц-кай л!таратуры. Toe я самае мокна сказаць í пра 1ншя п'есы гэта-га часу: "Мутэрка" (1920) М. Гарэцкат, "Конек! партрэт" (1920) 1 "Пасланец" (1921) Л. Родзев1ча 1 г.д. Родн1ць згаданыя п'есы 1 тое, што Усе яны параунауча невял1кЬ,' па аб'ёму 1 не патрабавал! значках ввдаткау на сваю пастаноуку, рэкв!з1т, сцэнаграф!ю: такую аи-чаднасць дьктава? галотны пасляваенны, паслярэвалщыйны час. Ха-рактэрна 1 яшчэ адна деталь: амаль кожная з п'ес, як1я-з'яв1л1ся У пачатку 20-х гадоу, распрацоУвала сваю праблеыатыку, выкарыстоУ-ваючы свой "арсенал" в-аиУленчых сродкау. Абразок з натуры "Мутэрка", напрыклад, прысвячауся балючай як для самога аутара, так i для Усёй Беларус1 праблеме здрадн1цтва нацыянальным 1нтарэсам з боку 1нтэл1генцы1, выкрщцю духоУнага яе кампрадорства. Вадэв1ль "Kohckí партрэт" разв!вау традыцы! бытавой сатыры, камеды1 стано-в1шчау, а абразок "Пасланец" ды драма "Вяселле" (1921) В. Гарбацэ-в!ча дал1 пачатак цэламу фальклорна-этнаграфiчнаму напрамку У бо-ларускай драматурги 20-х гадоУ. Иайвял1кшага ж поспеху з п'ес гэ-тага кшталту дасягнула музычна-етнаграф!чная драма М. Чарота "На Купалле" (1921), якой быУ наканаваны ярк! сцэн1чны лё<;. У драматурги яе аутар нав1чком не быУ: да гэтага ён нап1саУ камедьш "Жан1х б(.з тлюбу" (1919), драму "Слуцкая варопа" (1920), аднаак-■ тавыя п'еск! для дзяцей "Дан1лка i Алеська" (1919), "Пастушк!" 7(1920), Таму закаламерна, што ён здолеу прапанаваць тэатру так! тпор, як1 прынёс першыя аншлаг!.

Паспяховая распрацоУка фальклорна-этнаграф1чных скжэтаУ была для беларускай драматурги прынцыпога важнай. Пра адз!н бок праб-лемы добра сказал1 маскоуск!я тэатральныя аглядальн!к1, як1я па-бачыл! спектакль "На .Супаллэ" У 1923 .тодзе, кал! ВДТ вьязджау у

Маскву для Удзелу ва Усерас1йскай сельскагаспадарчай i саматужна-прамысловай выстаУцы, адзначыУшы, ито тэта спектакль раскрыУ ру-скаму гледачу душу беларускага народа лепш, чым бы тэта зраб!л! дзесятк! спецыяльных навуновых артыкулаУ. СапраУды, фальклор заУ-сёды з'яУляУся добрым люстрам душ народа, таму для Беларусi, якая тсльк1-тольк1 пачала зайыаць мой пачэсны пасад м!ж народа-м1", фальклорна-этнаграф!чныя п'есы працавал! на яе сацыяльна-па-л!тычную рэкламу, выкокваючы народаадкрывальную функцию. Характэ-рна, што гэтьи п'есы адкрыэал! Беларусь не тольк! для народаУ свету, але i для сам1х беларусаУ, як!м пасля доуг1х сгагоддзяУ нацы-янальнага Уц!ску бьшо няпроста Усьядом!ць сваю дзяржауную самас-тойнасць.

БыУ 1 яшчэ адз!н бок праблемы. Беларускай драматурги, якая мела чиста л!таратурных традиций значна менш, чым руская 1 нека-торыя 1ншыя еУрапейск!я драматург!i, ариентацыя на.уласны фальклор дапамагала не страц!ць свайго творчага абл!чча. А тэта небяс-пека была зус1м рзальнай у атмасферы няспынных атак на "стары" тэатр, на клас!чныя традыцы!, як)я вялi у гэты час пралеткультаУ-цы. У беларуск.1х драматургау хап!ла мудрасц! не захап!цца ультра-рэвалкцыйным! нгзадыям!. ПерабудоУваць можна тое, што Ужо як след выбудавана. Рас1янам можна было н1звяргаць АстроУскага, Сухаво-Кабыл1на, Чэхава... Легка 1м было пракламаваць-спрачацца аб.ства-Puhhí новага тэатра. Маючы так!я магутныя традьцы! м!нулага, можна 1 паэксперыглентаваць. Беларуси пракаычна не мел! права на ры-зыку. АтрымпУшы рэальны шанс стварвдь наг^ыянальныя драматург!ю i тэатр, било б недаравальнкм грахом перад псторыяь упусц!ць яго, захап¡Увыоя гульнёй у новае мастацтва. Спектакль "На Купалле" быУ, несумненна, новым словам у театральным мастацтвв Беларус'1, але ён абап!раУся на надзейныя шы шматвяковай традщы! народнай творча-сц!, арыентацыя не якую засцерагла беларускую драматург1ю ад кас-лапал!тычна-паз1нацыянальнай безабл!чнасц!.

ПралеткультаУск!я тэарэтык! без цяжкасц: разгадал!, што маста-цкая з'ява, якую яны пагардл!ва ахрысц!л! этнаграф!змам, не Уп1с-ваецца У 1г. пастулаты, што яна станов1цца сур'ёзнай перашкодай йля ажьццяУлення íx !дэй пабудовы новага тэатра. Менав!*га таму вельмi аператыУна, маглравана f неталерантна паля,-и яны барацьбу у гэтай з'яваЗ. Як альтэрнатыву яны прапагандавал! тэатр масавых дзействау, прэтэнцыёзна назваУшы яго "тэатрам тэатраУ". Побач з гэткм была падтршаиа 1дэя М. Горкага аб стварэшп так званага

гера!чнага театра, як1 пав!нен быУ 5слав!ць геро!ку рзвалщыйных выаганняУ, заф!ксаваных у г!старычных апалах, у памяц! народной. Был! сфармуляваны 1 асноУныя патрабаванн! 'да п'ео падобнага плану у творах пафас рэвалкцы! (аг!тацыйнасць, рамантызм) пав1нен бы? спалучацца са строг¡м рэадтзмам г!сторы! 1 сучаснасц! (мастацка-сць I праУдз1васць).

Пачатак 20-х гадоУ — час уоё яшчэ дастаткова плюрал!стычны. Прынаыо!, у Беларус!. I кал! белоруск1я драматург!(не ведьм!, да-рэчы, дружна) У зял!ся за распрацо.?'су гера!чнай тэматык!, дык зуо!л1 не таму, _то гэтага яадалася пралегкультаУцш або калятэатральна-ыу чыноУн!цтву, а таму, што тэта адоавядала Унутранкм патрэбаш нацыяналънага тзатра. Пра справядл1васць гэтай высновы саедчьць хоць бы той факт, што У пазнейыыя гады гера1чная тэматыка атрымала вельм! шырокае распаусоджанне У беларускай драматург!1. Ну а п'есай-вытокам была драма В. Гарбацэв!ча "Чырвоныя каетк! Белару-* с!" (192.3), прысвечаная барацьбе 1 пакутн!цкай сыерц! дукорск!х партызан, растраляных польск1м! акантам! незадоУга да свайго аД ступлення вясной 1920 года. Драма, нягледзячы на пэУНую сваю 1лю-страцыйнасць, меля, добры послах на сцэнах тэатраУ Беларус!, адаой э першых беларуск!х атрымала гонар бьць перакладэенай 1 паотауле-най за межам! рэспубл1к1. Ц1кавасць да п'есы зус1м апраУданаь: гера1чны пафас, самаахвярнасць герояу, траг1чныя падрабязнасц! ба рацьбы з акулантам! — усё гэта добра адпавядала духу часу. Меншы Грамадск! рэзананс атрымала геро!ка-рэвалщы2лая драма А. Ляжне-в!ча "3 дымам-пажарам". I зус!м справядл!ва, бо па сва!х мастацк!х вартасцях яна Уступала "Чырвоным кветкам Беларус!".

Адзначаючы сур'ёзныя мастацк!я прал1к1 першых беларуск!х геро-!ка-рэвалщыЁных п'ес, ноабходна, разам з тым, мець на Увазе, што гэтыя творы знаходзШся у авангардзе жанравых поиука,У, прынос!л1 У нашу драматург!ю новыя тэмы, праблемы, новых герояу, без чаго н!якае яо разв!ццё прост! было б не магчымым. Гэту !сц!ну добра усведамляу М. Гарэцк!, прыступаючы да. нап!сання г] сторыка-рэвалю-цыйнай драмы "Чырвонш ружы" (1922). Знаходзячыся у въыушанай эм!-гргцы! У Дзв!нску, ён зус!м не залежау ад пал!тыччай 1 тэатраль-К1й кан'юнктуры Савецкай Беларус!, таму яго творчы выбар можна л!-чщъ абсалюгна свабодныи. Для М. Гарзцкага зварот да тэта:! тэматы-к! быУ закацамерньм яшчэ ! таму, што Усе яго п!сьменн1цк!я пошук! (асабл!ва у пачатку 20-х гадоУ) у той або 1ншай меры был! ск!рава-ны на асвнсаванне г!старычнага лесу бзларускага народа, а любая

рэвалщыя заключав у cade вял!к!я лёсавызначалышя патэщы!.

П'еса "Чырвоныя ружы" ц1кавая з пункту гледжання пошукаУ та-гачаснай беларускай драматург!1 у гал!не формы: яна складаецца з чатырох актаУ, названых аутарам абразкам!, кожны з як!х йрысвеча-' вы пэУным вузлавш момантам у г!сторы! сацыяльна-пал!тычных адно-с1нау на Беларус!.

У дзв!нск! пеоыяд сваёй творчасц! М. Гарэцк! нап!сау яшчз не-кальк! драматург! чньгх абразкоУ: "Садцат 1 яго жонка", "Свецк! ча-лавек", "Не адной веры", "Каменацёс", "Жалобная камедыя", экспе-рыментальна-смелых па задуме, ц!кавых адкрщцём арыг!налышх ха-рактарау-тыпау ^ шхщёвых с!туацнй. Аднак, у л!таратурны Уяытак яны Увайшл! тольк! У канцы 60-х гадоу, таму у творчы працэс га-'° доу 20-х !х уклад праблематычны.

Зрэиты, эксперыментальнасць не з'яулялася ярэрагатывай творчасц! аднаго М. Гарэцкага. Яна была Уласц!вай па сутнасц! усёй беларускай драматург!! першай пеяав1ны 20-х гадоу —на эксперыментальнасць, на наватарск! пошук драматург!я была прыгаворана часам, непасрэдным! патрэбам! нацыянальнага тэатральнага мастацт-ва, якоо якраз уваходэ1ла У паласу свайго бурнага разв!цця. Неаб-ходнасць маотацк!х пощукау успрымалася беларуск1м! драматургам! як аб'ектыУная дадзенасць, як зарука паспяховай барацьбы за гле-дача. Эстэтьгиш узровенх. якога, па сведчанн! тагачаснай прэсы, знатиа вырас, таму задавол!ць яго устарэлым1'прыёмаы! 1 сродкам! было цяжка. Зрэшгы, арыентацыя на непасрэднага "адрасата-спажирца" адыграла для беларуск1х драматургаУ шчасл1вуа ролю, аказалася несут,шенна плённай,■справа У тщ> што вакол праблем разв!цця тэатральнага мастацтва у мног1х савецк!х рэспубл!ках, асабл!ва У Pací!, на Укра1нв не;пераставал! к1пець 1мпэтныя, а часам 1 непры-м!рша-жорстк!я дыскусi f. На Беларус! яны на набьм! асабл!вай ва-стрын!, тым не менш ! тут знайшлося нямала заузяткс дыопутантаУ, як1я найбольш часта атакавал1 "этнагра$1ач" у беларускай драматурги, разумеючы пад i и любое выкарыстанне п1съмеин1ка'л1 фальклор-най'паэтык!, як^я аддггралй вял! куп ролю у станаУленн! выяуленчых традиций беларускай драматург!1. Яны з в!давочнай, нагляднай пе-раканальнасцю даказвал!, што вварот нацыянальнага сцэн1чнага мастацтва да фальклорна-этнаграф!чнага матэрыялу быу заканамарным, а таму надзвычай плённым. Так!я п'есы давал! ввдатныя магчьыасц! для стварэння с!нтэтычна-разма!тых спектакляУ, у як!х на роУных правах выступал! i драматург!чны тэкст, ! музыка, 1 харэаграф!я.

Длённым было i тое, што У гэтых п'есах арганИна спалучал!ся элементы народнага лубка 1 клас!чнай драмы, щго У íx рэальныя перса-наяы дзейн1чал! побач з м1фала:'1теда!, ôo у сё гэга з'яУлялася вышкам напружанага, нярэдка экспериментальная, творчага поиуку, у як! уключыл!ея вельм! мног!я драматург!. Е. М!ров1ч дасяг'нуУ, ба-дай, найболыаага поспеху: у яго актыу варта зал!чыць адкрьццё шэ-рагу ц!кавых вобразаУ-тшаУ (Мащэка, Ваявода, Блазён); пераразме-ркаванне жанравай наменклатуры (паказ гера!чнага матэрьшлу ород-кам! камедыйнай паэтык!); сцвердяанне варыянтнасц! наказу шляхоУ народа у рэвалюцыю.

Апошн!м творам беларускай драматург!^20-х гадоу, заснаванш на фольклорным матэрыяле была п'еса В. Шашалев1ча "Апраметная" (1926). Прысвечаная так званай адрадаанi сцкай тэматыды, яна пака-звала Беларусь у алегарычным вобразе заснулай лрыгажун!, зачарава-най злым! с!лам! ! абуджанай ад сну, вызваленай з палону ачмурэн-ня казачна магутным! в!цязям1. ПастаноУку гэтай п'есы ажыццяв!у БДТ-П, але спектакль нядоУга прэтрымауся У рэпертуары маладога тэатра, tío быу л!таральна разгромлены вульгарызатарскай крытыкай. Асабл!ва агрэс!уна выступаУ В. Вольск!, як1 нап!саУ адну за адной дзве рэцэнзй над шматзначным! назвам!: "Вас!льковая м!стыка" ("Ра бочий", 1927, й 66) ! "На няправ!льным шляху" ("Рабочий", 1927, J6 83). А Вольск! на жаль, у CBaiw непрыняцц! "этнаграфНму" быУ не адз!нок!м. Вось чаму неталерантнасць успрыняцця аф!цыйным1 каля-тэатральным! структурам! распрацоук! фальклорных сшэтау — з ад-наго боку, ! Усведамленне плённасц! такой распрацоук! cpmíwí творцам!— з друтога,! прымус!ла беларускЛх драматургаУ манеУраваць, щукаць абходных шляхоу. А падказка била знойдзена У самой драка-тург!чнай практьцы: ящчэ У 1922 годзе У. Галубок HanicaJ драму "Пан Сурынта". Жанрава-стылявш ладам яна вельм! шчыльна примыкала да фальклорна-этнаграф!чных п'ес, але разам з тьм мела Усе фа-рмальныя адзнак! драмы гтстарычнай. Разв!ццё ж гэтай жанравай пад-разнав!днасц! Ус!м1 заахвочвалася, таму беларуская драматург!я 20-х гадоУ зазнала значны npuniy так званых фальклорна-г1старыч-ных п'ес. Апроч У. Галубка,1х nican! Я. Дыла ("Панск! гайдук", 1924), А. Александров!ч ("ПаУстанцы", 1925), М. Грамыка ("Скары-н!н сьш з Пэлацка", 1926), Я. Раманов!ч ("Bip", 1926) i шш. Вя-дома, чыстай ricTopui У гэтых творах адшукаць было цяжка, бо ад-люстроувал!ся У ix хутчэП легенды аб гíстаринных падзеях, а не канкрэтныя г!старычныя факты. Пстарыпш фон выкарыстоУваУся ni-

сьменн!каы1 для больш глыбокага I Усебаковага пакаэу духоунага жыцця беларускага" народа У м!нулш. Харакгэрна, ито аж да канца 20-х гадоУ м|нулаэ У творах беларуск!х драматурга? бачылася не ( адно тольк1 у змрочным святле. Прщамс 1, фарс1раванне негатыУных эмоцый у наказе дарэвалкцыйнага побыту народа, яго беспрасветнасц1 1 заб1тасц1, якое стала абавязковым пазнпйс.ъм часам, у 20-я годы распаУсвджання не мела. У параУнанн! з фальклорна-этнаграф1чнни1 гэтыя п'есы вызначал!ся больи шырок!м ахопаы канкрэтнага матэрыя-лу, большай увагай да пс!халаг1чнай характарыстык1 дерсанажаУ, да дэтэрм1нацы! рэал1зуемых у п'есах сюжзтных с!туацый. Згаданыя яка-сц! найболыа я&срава выявШся У п'есе Е. М1ров1ча "Кастусь Кал1-ноУск!" (1923), якую можна з поуным! падставам1 назваць першай у беларускай л!таратуры чыста г!старычнай драмай. Тагачасная критика вельм! высока ацан!ла перпынца нашай драматург1чнай г!старыяг-рафН, назваУшн яго (вуснам! Зм1трака Бядул!) эпохай у беларуск!м сцэн1чннм рэпертуары. Зус1м спралядл!ва-адзначалася майстэрства Е. М1ров1ча ва Увасабленн1 вобраза галоУнага героя п'есы, уклад п1-сьменн!ка У распрацоУку праблемы г!старычнай асобы У беларускай драматург!!. Умелы адбор жыццёвага матэриялу, майстэрства мастац--кай тып1зацы1, удалая згарман!заванасць паказу 1ндив1дуальнага 1 агульнага — усё гэта визначыла поспех "Кастуся Кал1.ноускага" 1 усё гэта, разам з тнм, засвоенае творчай практнкай, з'яв!лася тры-вал^й прыступкгй вопыту, своеасабл!вым в!там!нам росту, так неаб-ходаага для тагачаснай драматурги. Асабл1ва каштоУным для яе ака-заУся вопыт стварэння вобраза К. Кал1ноУскага. На жаль, пад свят-ло рампн паспел! У 20-я гады трап1ць тольк1 двое з вял!кай кагор-тн знакам1тых беларусаУ — К. Кал1ноуск1 I Ф. Скарнна: следам за фальклорна-атнаграф1чнай пал!тычнаму астрак1зму бйга падвергнута 1 г1старычная тэматыка. Не уся, вядома, а тольк1 тая яе частка, якая ахопл1вала Уласна нпцыянальныя аспекты. Вулы'крна-сацыялаг!-чная критика разгарнула планамерны 1 бязл!тасны параслед менав!та патрьгятычна-адрадхан1сцк1я матывы У драматурги, аб'яуляючы ледзь не кокную спробу маотацкага асэнсавання м1нулых часоу 1дэал1зацы-яй сярэдневякоУя, прапавезаннеу: "залатога веку" г1сторы! Беларус!.

Само сабою зразумела, што у такой творчай атыасфери было Усё цяжий адшукаць тыя сферы жыццёвага матэрыялу, пры адлюстраванн! як!х можна б ало б пазбегнуць дагматызаваных паняццяу. ПраУда, аж да :санца 20-х гадоУ яшчэ можна было "па1ншадумн!чэдь", нават па-бунтаваць супраць аф!цыёзных усгановак. I гой-сёй з маладзейшых

драматурга^ дазааляу сябе такую раскошу, аяе тэта был! тольк! эп1-зоды У пэУна-рэгламентаванай плын1 тэатральна-драматург1чнага пра-цасу, як!я, разам з тнм, сведчыл! аб наяунасц! хоць нейкай разна-стайнасц1 творчых падыходау. 3 маладзейяых п!сьменн!кау найбодьи паслядоуным парушальн!кам л1тспакою бцу М. Зарэцк1, як! У'адстой-ванн! сва!х паз1цый не баяУся "нарывацца на скандал"..

Своеасабл1вым актам нязгоды з аф!цыёзам было нап!санне Я. Ку-палам траг!камеды! "Тутэйшыя" (1922). Адразу ж пасля прэм'ерных спектакля? п'есу рашуча забаран!л!, а пасля на працягу некалья!х дзесяц!годдзяу при любой нагодзе жорстка 1 несправядупва крытыка-вал! яе за нацыянал!зм. При параУнанн! "Тутэйшых" з ранейшым! п'е-сам! Я. Купалы к!даецца У вочы, што погляд аУтара на духоУныя па-з!цы! герояу стаУ больш жорстк1м, патрабавальным. Для абмалёук! вобл!каУ персангжаУ ён карыстаУся тэхн<кай святлоценю: з падкрэс-ленай кантрастнасцю, з рэзк1м размежаваннем светлых I цёмных та-ноУ. Побач з гэтым заУваааеода I тое, што драматургу па-ранейшаму чужое пачуццё астрак!зму у аднос!нах да самых; здавалася б, непры-емных (Зносак, Сп1ч1н1 1 !нш.) для яго гррояу. I няхай у мастэц-к!х аднос!нах гэтая п'еса не самая дасканалая у творчасц! Я. Купалы, адо.ак у плане выпрацоук1 традыцый сатырычнага асваення рэча!с-насц! у беларускай драматургII ёй наледыць значнае месца. 3 лёг-кай рук1 яе аУтара выкрщцё прыстасаванцау рознага тылу стала сю-жэтным цэнтрам мног!х твораУ. Сярод !х прыкметнае месца заняла сатырычная камедыя Е. М!ров!ча "Кар"ера таварыша Брыэгал1на" (1925) Пяру гэтага ж драматурга належала 1 драматичная хрон!ка "Черамога" (1926), у якой аУтар выкарустаУ некаторыя нааатарск!я структурна-кампаз1цыйныя приёмы, па-к!нематаграф!чнаму УключыУшы У п'есу ке-кальк! сшэтных эп1зодау~ уставак , як1я закл!каны был! актыв1за-ваць дзею, зраб!ць больш капружанай !нтрнгу.

1дэйна-тэматычны спектр беларускай драматург!1 станав!уся усё больш I болыц разма!тым. Аб праявак новага У чалаеечьге аднос1нах, у жьцц! простых лвдзей наЫсаны мног!я п'есн: "Лекары 1 лек!"

(1925), "Два жан1х1" (1925) А. Гаротнага, "Дзень ураджаю" (1925) I. Барашк1, "Пашанцавала" (1926) Т. Кашэль, "Чырвоная касыь.ка" •

(1926) Г. Базыленк!, "Бацька. I сын" (1927;, "Опявай, вясна!" (1926) В. СташэУскг^а, "Пад в1шнэвым1 садкам!" (1927) В. Гарбацэв^ча ! !нш. ПраУда, яны, ча рэдк!м выключэннем, не вызначал1ся высок!м мастацк!м узроУнем, бшп адбыушкмся фактам, а не з'явай у беларускай л1таратуры. Не узнял!ся да мастацглх в шпынь 1 творы на анты-

рэл!г!йную тэму:'"Кал1 дзяк гаворщь правду" (1924) А. Вольнага, "У цемры" (1927),""У прошчы" (1928) В. СташэУскага, "За калгас" (1930) Я. Мазуркев!ча 1 1иш. Toe самае ыожна ск^заць I пра шмат-л!к!я аг1т-п'есы, як!я належал! пяру М. М1цкев1ча, Ю. Лявоннага, А. Ц!тавай, А. Дабравольскага, М. 1ль!нскага 1 !нш.

Першая палав!на 30-х гадоу прайщла у беларускай драматург!! пад знакам асваення !вдустрыяльнай тэматык!. ПастаУленыя на сцэ-нах не тольк! беларуск!х гэатраУ у 1929—1932 гадах п'есы "Мост" Я. Раманов!ча, "Гута" Р. Кобеца, "Напор" А. Александров iча, "Ка-чагары" I. Гурскага f !нш., адкрыл1 прынцшова новы напрамак у ра-зв!цц! беларускай драматург!i. 1х несомненна станоучае значэнне я заключалася у тш, што лны пашырал! гарызонты мастацкага асваення рэча!снасц!, паказвал! чалавека У новай сферы дзейнасц!. На жаль, гэты паказ асабл!вай яркасцю, эстэтычнай дасканаласцю не вы-значауся — як спачатку, так i У пазнейшыя часы. Справа У тым, што сюяэтная структура гэтых п'ес ставка персанажы У зале лага о стано-в!шча, пры як!м не !х волевыяуленне, а вытворчц працэс выходз!у на пярэдн! план. Гэтнм самым раб!уся перши'крок да суына вядомай тэоры! бесканфл!ктнасц!, кал! станк!, агрэгаты í планазыя паказчы-к! выцяснял1 з гворау жывую душу чалавека. Апроч усяго 1ншага, усебаковая падтрымка на дзяржаунш узроУн! вытворчцх. п'ес нарад-жала практику пратэкцыян1зыу — наогул для Ус!х п'ес з надзённай тэматыкай безадяосна ад 1х мастацкага УЕроУню. I не дз!уна, што яны паступова пачал1 навадняць драматург!чна-тэатральную прастору. Асабл!ва папулярнай па вядомых причинах была тэма калектив1зацы!: "Тры крыжык!" (1932) У. Стэльмаха, "Шлях1-дарог1" (1935) Я. Рама-нов!ча, "Актив!ст" (1933) П. 1саенк!, "Грунт" (1934) н. Бл!сц!на-ва, "Нашы казнры" CIS34) А. Траецкага, "Сваты" (1934) I. Гурскага, "Н!кола Гсман", "Самсон ! Лвдм1ла" (абедзве 1936) СташэУскага i 1нш. 3 некальк!х дзесяткау п'ес, прысвечаннх асэнсаванню сельс-кай рэча1снасц!, тольк! адз!ши визначал!ся bucokímí мастацк!м! вартасцям!. I сярод !х — драма "Симон Карызна" (1935) М. Зарэцкага.

Тгнараванне сам'акаштоУнасцей значнасцi асобнага чалавека, на-заджэнне примату калектыУнага ва Урон !ндыв!дуальнаму пачало ад--чувальна шкодз!ць драматург! 1. Пе'раыг.и гэта заУважыл! К. Чорнн ! L Крап!ва. ПркняУшн на творчае узбраенне тэорню зшвога чалавэка, потым !дэю малых спрау, яны тэарэтычна ! практична паУстал! на :1барону мастацк!х прыярнтэтаУ драматург!i, адстоЯваючы правы эс-сэтычнага анал!зу, nctxazarlзму, г!старнзму. Настойл1вае укаране-:те мастацкага даследавання маральнай адказнасц! асобн, дыялекты-

к1 асаб!стага 1 грамадскага, якое К. Крап1ва прадэманстравау у драме "Канец дружбы" С934), стане характэрпым для яго працы у драматурги на усё астатняе жщцё. А у 30-я гады тэта дазвол!ць яму нап!саць яшчэ два вьщатныя творы: драму "Партизаны" (1937) ! сатырычную камедыю "Хто смяецца апош!м" (1939).

Узмацненне у вядучых кра!нах Еуропы паз!цый фашизму актыв!завала у беларускай драматург!1 распрацоуку так званай м!жнароднай тэматык!. Бл1 скучим выпадам супраць татал!тарызму, п'есай-папярэд-жаннем успрыняла публ!ка драму В. Шашалев1ча "С1мфон!я гневу" (1935). Сваё прыкмегнае месца у шэрагу савецк!х антыфашысцк!х п'ес занял! "Рот фронт" (1933) Б. М!кул!ча I "Сяржант Дроб" (1935) Э. Самуйлёнка. "

Напрыканцы 30-х гадоу у беларускай драматурги на поуны голас загучала тэма жыцця у прыгран!ччы: "Базьшев1чава сям'я (1938) К. Чорнага. "Паг!бель воука" (1939) Э. Самуйлёнка, "На варце" (1938) I. Гурскага, "Гарачае сэрца" (1938) I "Шалёная рысь" (1939) М.Па-слядов!ча, "Хата з краю" (1939) Я. Маура г !нш. Завяршал!ся 30-я гады на мажорнай ноце. Два творы: ."Хто смяецца апошн!м" К, Крап!-вы I "Даг!бель воука" Э.. Самуйлёнка на ^кадзе беларускага мастац-сгва у Маскве (1940) атрымал1 вельм! высокую ацэнку' савецк1х ! зарубежных слецыял!стау (апошн!.з !,х, здаецца, крыху завышаную).

Трэц! раздзел "Выхад за круг" прысвечакы анал!зу творау, на-п1саных у 40 — першай палав!не 50-х гадоу. Пачатак гэтага перыяду быу щматабяцаючым: ажыуленне творчых пошукау, прыход у драматург!ю новых п1сьменн!кау - усё гэта магло стаць зарукай яе узцыму. Адгак вайна бязл!таена перакрэсл1ла усе светлыя спадзяванн!: за ваенные гады не нап!сана 1 дзесяц! п'ес, прычым, тольк1 дзве з !х - "Проба агнём" (1943) К. Крап!вы ! "Круц! не круц! — трэба памярц!" (1943) Ф.Аляхнов!ча сва!м! мастацк!м! якасцям! аказал!ся вартым! таго узроуню, якога дасягнула наша драматург!я за ранейшы час. Драмы "Заложн1к!" (1943) А.Кучара, "Палещук!" I "Таварыш Андрзй" (абедзве 1944) Я. Раманов!ча хоць ! был! пастаулены тэатрам!, але вельм! хутка сышл! са ецэны: недакладнасць пс!халаг!чнай характа-рыстык! персаяажау, схематизм у расг.рыцц! падзей не магл! не рас-чараваць гледачоу. Бяда больщасц! п'ес аб Вял!кай Айчыннай вайне заключалася у агульным паказе гера!чнага:, драматург! брал! тольк! тое, што ляжала на паверхн!, замяняючы мастацкае даследаванне пло-скасным паказам. I недз1уна, што падзея легка выцясняла з драматурги яе атрыбутууныя якасц1 — канфлштчасчь, пс1халаг1зм, разводе характера?. У пазнейшых л;таратуразнаучых даследаваннях мож-

на было сустрэць меркаванне, што У той час па-!нтаму п!саць было проста нельга. Arie ж К. Крап1ва эдолеу пра ваенную рэча1снасць на-nfсаць "па-1ншаму". Яго сатиричная камедыя "М!л,н чалавек" (1945) — узор яркага, нават бл!скучага паказу "зашостэркавай", адваротнай црасторы пцця кра!ны часоу ваеннага л1халецця. Ц!кавасць да па-дзей вайны У беларускай драматурги 40-х гадоу мела прыярытэтнае значэнне, разам з тым спектр яе тэматычных арыентацый быУ дастат-кова широк! — ад г1сторы! да сучаснасц1. АктцУна распрацавау г!-старичныя сшэты М. Кл!мков!ч: "Адплата" (1943), "Гаорг1й Скары-на" (1946), "Кастусь Кал1ноУск1" (1947), на аснове апошняй з ix створана aiöpsia аднайменнай оперы. На жаль, яго творчыя намаган-н! не был! падтриманы !ншш! п1сьмб.чн1каш, бо пачалася чарговая кампан!я падтрымк! твораУ, прнсвечаных праблемам сучаснасц!. За доУг1я гады вайны л!таратура "адвыкла" ад асэнсавання м!рных буд-няу. Так, як п!сал! пра ix да вайны, nicaqi. было нельга, а па-но-ваыу — яшчэ не навучыл!ся, бо арцентаванасць на "паэтыку" тэорн! бесканфл1ктиасц! аказалася принцыпова няплённай. Лак!роука, прихаро-щванне рэча!снасц1, падыена паУнакроУнцх мастацк!х вббразау схематичным! рупарам! аУтарск1х 1дэй уласц!вы был! п'есаы "Прамень бу-дучын!" (1948) В. В!тк!, "Пескя нашых сэрцаУ" (1948) В. Палескага, "Дараг! госць" (1948) Ю. Рудзысо, "Неспакойныя сэрцы" (1953) А. Кучара ! !нш. Больш плёяным1 былГ творчыя стасуши у асваенн! ва-еньуй тематик!: драмы "Канстанц!н ЗаслонаУ" (1947), "Брэсцкая крэ-пасцъ" (1948) К. Губарэв!ча i !нш., хоць ! у гэтых творах аУтарам не Удалося пазбегнуць схематизму ! пэУнай павярхоУнасц! паказу па-дзей. Супраць стандартизацы! :йнфл!ктау, паслаблення пс1халаг!аму, здрабнення характарау, тыражавання свдэтаУ рашуча шступ!л! К. Краа1ва ! А. Макаёнак. Сатиричная камедыя апошняга°'з ix "Выбачай-це, кал1 ласка!" (1953) аказалася тыл творам, як! здолеу разарва-ць зачараванае кола установак гэоры! б есканфлiктнасг^, даць магут-ны 1мпульс для плённага разв!цця не тольк! беларускай, але 1 Усёй савецкай драматург!!.

У чацвертым раздзеле "На сучасным этапе," анал!зукцца мастац-к1я пошук! беларускай драматурги на працягу апошн!х сарака гадоу. Найхарактэрнейшай асабл!васцю гэтага перыяду стала тэндэнцыя, 1м-кненне да зрывання путау творчай несвабоди; у барацьбе за'нёрэгла-ментаванае развщцё эстэтична-творчай практик! мужнел! таленты MHorix драматургау. У ¡дэалагНним, сацшш>на-пал!тнчным плане тэта СыУ час дзвюх "адлгг" (50 1 80-я гг.) i мноства "пахаладаняяУ".

У эстэтычна-творчым — смелых мастацк!х эксперыментаУ, адкрыццяу 1 здзяйсненняу. Творчае дзярзанне i казённае супрацьдзеянне, сва-боднае мастацкае парыванае i цензурная рэгламентацыя — усё тэта на Беларусi набыло амб!валентны хараятар: з аднаго боку, беларус-к!я драматург! паказвал! сва!м савецк!м калегам прыклад вольналю-бства, а з другога, — сапраУднага андэграунда не ствграл!. I тлу-мачыцца тэта не стольк! славутай памяркоУнасцю ментальнасц! белару-са, кольк! уменнем беларуск!х п!сьменн!кау абыходз!ць цзнзурныя рагатк!. Прынамсi, тольк! траг!камеды! А. Макаёнка "3 к1рмашу" (1967) не пашанцавала прарвацца скроаь 1х, хоць па-сапраУднаму вострых п'ес было нап!сана нямала.

Адным з несумненна значных феномена? йастацкага 'здзяйсниння драматурги гэтага часу варта л!чыць распрацоуку г!старычнай тэ-матык!. У сярэдз(не 50-х гадоУ з'яв!лася серыя ri сторыка-рэвалю-цыйных п'ес, якая сталася прарывам у ьовыя сферы мастацкай выраз-насц!, у цэлым удалай спробай у святле новага курса сацыяльнага разв!цця па-поваму асзнсаваць шлях беларускага народа У ri старинным аспекце. Абвостраная Увага п1сьменн!кау да рэвалюцыйных падзей была абумоУлена !мкненнем пачаць з выто;-пУ савецкай дзяржаУнаоц!, каб не тольк! разабрацца з причинам! культу асобы Стал!на, шшых культаУ, але 1 даказаць, што кра!на магла разв!вацца i больш дэма-кратычным кшталтам. Адной з характэрных адоютнасцей драматург i i гэтага жанрава-выяУленчага пласта з'яв1лася строгае захаванне пры-нцыпаУ г!старызму, як заруку мастацкай праУдз1васц1. Другой з та-к!х адметнасцей было адмаУленне ад "наменклатурнага" выбару перса-НажаУ ад пастаноук! У цэнтр твораУ герояУ, буйных не характараь а сва1м службовым станов! щчам. 1мкненню убачыць вял!кае у "прост чалавеку У немалай ступен1 абавязаны csaiM поспехам драмы "Дн! на-раджэння" (1957) I. Мележа, "ГалоУная стаука" (1957) К. Губарэв!-

"У б!тве вял!кай" (1957) А. МаУеона, "Год дзевяцьсот семнацца-ты" (1957) П. Вас!леУскага i 1нш. Настойл!вае, а часам нават пале-м1чнае падкрэсл1ванне "асчоватворчай рол1 народа ва ycix сгцыяль-на-г!старычных працзсах бшо для беларускай драматург!! надзвычай плённым, кал! ул!чыць той фактар, щмо яна спрадвеку генетычна мела арыентаванасць на распрацоуку народных характараУ, на мастацкэ даследаванне глыб!нных праяУ народнага духу. Гэтыя творчыя падыхо ды ûwl цалкам прыдатныя i пры асвятленн! больш даУняй нашай ric-торы!: "Лявоя1ха" (i960) II. Дан1лава, "Мурын Бор" (1967) I. 1оача нк1, "Кастусь Кал!ноУск1" (1963), "Званы В!цебска" (1973), "Калыс

ка чатырох чараУн!ц" (1981) I "Мац! Урагану" (1982) У. Караткев!-ча 1 !нш. У п'есдх У. Караткев!ча паустае вел1чная панарама м!ну-лага нашай Радз!мы, асэнсоУваецца жщцё беларусаУ на пераломных, траг!чна-драматычных этапах: В1цебскае цаУстанк'й 1623—1-624 гадоу, Крычаускае паУстанне сярэдз!ны ХУ111 ст., паустаннэ 1863 года, першая руская рэвалщыя. П1сьменн1к принёс у беларускую драматург!» эп1чную маштабнасць у паказе падзей, намалнваУшы цэлуо галерэю ка-ларытнейшых тыпау-характарау людзей, беззапаветна, самаахвярна ад-дадзеных Айчыне.

Г!старычнае м!нулае як крын1ца л!таратурных сюжэтаУ мае сама-дастатковую ка^тоУнасць, аднак зварот да яго звнчайна дыктуецца патрэбам1 надзённасц!. Мног!я актуальный праблемы дня сённяшняга (патрыятызм, г!старнчная справядл!ьасць ! г.д.) ставяцца I выраша-щца У п'есах "Нап1санае застаецца1' (1978), "Русь К!еУская" (1982), "Змова" (1986), "Прарок для Айчшы" (1990) А. Петрашкев!ча, "Сле-дчая справа Вашчшш" (1988), "Звон — не мал!тва" (1989), "1грак!" (1989) I. Чыгрынава, "Судны дзень Скарцнн" (1990) М. Арочк! 1 1нш..

Адметнай асабл!васцю разв!цця беларускай драматург!1 на сучас-ним этапе з'яУляецца Усебаковасць яе канравцх пошукау. ПраУда, асабл!ва прнкметныя поспех! дасягнутн Усё ж камедиёграфам!. I У першую чаргу — А.'Макаёнкам. Рэпрэс!уныя меры Улад.у аднос!нах да траг!камеды! "3 KipMaiiiy" прыму'с!л! яго пакутл!ва раздумваць над MHoriict праблемам1, заязаным! з у заемааднос1намi асобы ! грамадст-ва, настака 1 дзяржавы. У гэтых роздумах выкраштал!завал!ся новыя творчыя падыходы, светя задумы. ЗдолеУшы паглядзець на зробленае раней як бы збоку, драматург беспамылкова вызначыУ рэзервы Уласна-га творчага росту. I як вын1к — з !нтэрвалам у паугода з-пад яго пяра выходзяць п'есы "Зацкканы апостал" (1969) t "„Грыбунал" (1970), як!я стал! этапным! 1 У яго творчым лёсе 1 У беларускай драматурги наогул. Нап!саныя у жанры траг!камеды!, яны п.рывабл!вал1 на-ватарск!м вырашэннем сацыяльных праблем, смелым!, у'"начни нават экспериментальным! потука',и драматург1чнай выразнасц!. Характерна, што' пошук1 новых выяУленчых форм А. Макаёнак вё? не самамэтна, а дзеля больш дакладнай мастацкай аргументацы! пэУнай канкрэтнай ■ думк!, якую хацеУ сцвердз!ць. Часта такая думка йас!ла палем!чны, нечаканы характер. Менав-'та парадаксальнасць стала асноУным выяУ-ленчым сродкам у "Зацюканым апостале". Адмов1ушыся "новае в!но за-л!ваць у старыя мях!", драматург прапанаваУ сваи рэканструкцыю формы пал1тичнага памфлета. "Трибунал" таксама У многiм эксперы-

ментальны твор. У аспекце сюжэтна-кампаз!цыйнай формы гг;та п'еоа, магчыма, 1 не вызначаецца нав!зной, затое тэма гера!зму чалавека на вайне асветлена У ёй з зус!м нечаканага для тагачаснай драматург! 1 боку. Гера1зм, трагедия — 1 рантам смех, кам!каванне... I н!хто да А. Макаёнка падзе!, пра як!я да меоца гаварыць тольк! мо-вай рэкв!ема, не асмельваУся паказваць у жанры камедыйным, у жанры народнага лубка. Ён асмел!Уся, таму У "Трибунале" пульсуе, в!-руе целы комплекс перажыванняу. Траг!чнае арган!чна пераплятаецца з кам!чным; смех 1 адчай, узнёслае 1 "праза1чнае", гарэзл!вае 1 жудаснае чаргуюода, стварагачы свяеасабл1вы, непаУторны каларыт. Такому Уражанню садзейн!чала 1 тое, щто драматург змог адшукаць вельм! плённы ракурс паказу гера1чнага: ён "зазямляе" гера!чнае, наваг як бы зн!жае яго, каб у той жа час 1 тым самым узвыс!ць. Дзя-куючы А. Макаёнку атмасфера творчага пощуку трывала Усталявалася у беларускай драматург!1. Пры гэтым, яна падышла (1, магчыма, бл!жэй за 1ншня жанры) да асэнсавання, вырашэння вельм! сур'ёзных, асно-ватворчнх праблем чалавечага !снавання, спакваля перамясц!ушы сваю творчую зац!кауленасць са сферы побнтавай у .сферу !нтэл актуальную, духоУна-этычную. Бадай, найбольш яскрава адб!л!ся новыя павевы У камеды! К. Крап!вы "Брама неУм!ручасц!", у якой аУтар выяв!у ичас-л!вую здольнасць да комплекснага асэнсавання рэча!снасц!. Дапытл1-вае.вока мастака дакладна эаф1ксавала, накольк! У сучасным жыцц! чалавечыя Узаемааднос1ны стал! узаемаабумоуленым!, сацыяльна дэтэ-рм1наваным!. Н!чыя дзейнасць не можа л!чыцца аутаномнай, кожнае дзеянне так ц! !накси адб1ваецца на лесе !ншых лвдзей. Тым больш тэта аднос!цца да навуковай дзейнасц1.

Праблема пашырэння жанрава-выяуленчых абсягаУ беларускай драматург! 1 вырашалася калектыУна. Але асаб.^ва актыУна ! мэтанак!ра-вана- працаваУ у гэтым напрамку А. Макаёнак. За адносна каротк! час !м был! завершаны так!я розныя па свз!х структурна-кампаз!цыйных формах творы, як камедыя-рэпартаж "Таблетку пад хзык" (1972), са-тырычная камедыя "Кашмар" (1974), камедыя-сентыментальны фельетон "Верачка" (1979), траг!камедыя "Дыха2це э.саномна" (1982). Увогуле ж у камедыйных жанрах упэУнена пачуьал! сябе ! !нщыя драматург!. А!. МатукоУск! стаУ вядомым' шырокай тэатральнай грамадскасц 1 перш за Усё сваЫ камедыям! "Амшотыя" (1970) ! "ЭДудрамер" (1987). Добры грамадск1 рэзананс атрымал! камеды! А. Петрашкев!ча "Адкуль грэх?" (1970), "Злвдзень" (1973), "Украл! кодэкс" (1976).

Канстатуючы абсалютна аб'ектыУны факт, што галоуння поспех! беларускай драматурги У асноУным звязаны з камедыяграф!яй, неаб-ходна, разам з тш, адзначыць i здабытк! 1ншых ^анраУ. Прыкметна, напрыклад, актыв!завалася сацыяльна-бытавая, пс!халаг!чная, пуб-л!цыстычная драма: "Апошняя !нстанцыя" (1974), "Наследны прыщ" М. МатукоУскага, "Трывога" (1974), "Соль" (1981), "Мост упоперак рак!" (1986) А. Петрашкев1ча i 1нш. АктыУна працуе У "йекамедыйных!' жанрах беларускай драматург!i А. ДудараУ. ПраУда, першая яго драма "Выбар" (1976) прачакала свайго сцэнНнага Увасабдення У прафе-с!Йным тэатры некальк! гадоу. I Усё ж да сярэдз1ны 80-х гадоу !мя маладога белар^окага драматурга стала широка вядомым не тольк! на агромн!стых абшарах СССР, але i за лго межам!. У асобе А. Дудара-ва беларуская драматурги займела п!сьменн!ка яркага даравання, з выдатным адчуваннем сцэн!чнасц!, ведьм! чуйнага на кан'юнктуру гля-дацк^х с1мпатый. I хоць тзатральная крытыка на здз1Уленне дружна адзначала пэУную другаснасць ягс£ твораУ; недастатковую патрабава-льнасць да сябе як мастакоУскай !ндыв!дуальнасц1; аднак у п'есах "Парог" (1981), "Вечар" (I98¿) ! "Радавыя". (1984) любы непрадузя-ты спецыял!ст можа заУважыць яуныя прыкметы самастойнага творчага пошуку. Кожная з гэтых п'ес унос!ла У бедарускую драматург!ю — хай сабе тольк! У нюансах, — але ношта.новае, свежае. Часцей за усё Уражання арыг!нальнасц! А. ДудараУ дасягау зменай ракурсаУ ас-вя1/9ння той Ц1 f ншай праблемы, таго ц! 1ншага чалавечага тылу. Так, у яго "Парозе" з'яУляецца вобраз-Андрэя Буслая, алкагол1ка-ф!лосафа,. як! на самых дрымучнх нетрах сацыядьнага дна Умудраецца заставацца болып чистым, разуьйым ! высанародным, чым мног!я яго" рэспектабельныя суграмадзяне. Альбо пераможцы магутнейшай ваеннай мах!ны фашысцкай Герман!! з п'есы "Радавыя" сам! а'казвакцца перамо-жаным!: вайна выстудзиа, спусташыла 1х дуты, так што для MipHara, здавалася б, такога жаданага жыцця яны Ужо не приданы. Шмат ц!ка-вых творчых знаходак прадэманстраваУ А. ДудараУ у драме "Вечар", якая па праву л!чыцца самай глыбокай у творчасц! п!сьменн!ка. У лепшых традыцыях айчыннай драматург!! аУтар засяроджваецца на глы-б!нных праблемах чалавечага-iсн£-.вання. Праз лёсы апошн1х жыхароУ неперспектцунай вёск! Вежк! — састарэлых сялян Мульц!ка, Гастрита 1 Ганны яму Удалося намаляваць уражл!вую карц!н,у нядаУняй rjc-Topui натай кра!ны, вуснам! CBaix герояУ выказаць шмат слушных вы-сно? аб сэнсе жадя, аб узаемаабумоуленасцi Дабра. ! Зла, аб свят-ле лрынцкловасц1 i цяпле даравання.

Адметнасцю 80-х гадоу варта л!чыць актыУны прыход у беларускую драматург1ю прадстаУн!коу !ншых л!таратурннх "цэхау". У гэтда да-статкова ыасавнм з'яв1шчы цяжка Улав!ць кейк!я заканамернасц!: у кожнага п!сьменн1ка был! свае, уласння пабуджальныя махывы Ц1 1м-пульсы. Рознай била таксама 1 глыб!ня зац!кауленасц! драматург!ч-най творгасцю. Некаторыя з 1х, на жаль, не адчуУшы зац!каУленасц1 з боку тэатраУ, абмежавал1ся адной-дзвкма п'есам!: I. Навуменка "Птушк! м!ж маланак" (1982), В. Адамчык "?а!на Грамычына" (1989) 1 г.д. Для 1ншнх захапленне драматург!яй было больш глыбок^м: А. Асташонак "1скры уначы" (1982), "Камедыянт, ц! Узнёсласць сумнай надзе!" (1984); Л. Леванов!ч "Пасля ра шоцу" (1980), "Зямля не да-руе" (1987); В. ТкачоУ "Вокны" (1984), "С1вы бусел" (1985); Ул. Дзюба "Доктар Русель" (1985) 1 г.д.

Даказальна, што сярод прышлых у драматург!ю вял1к! працэнт прыпаУ на доле аУтараУ-жанчын: Г. Каржанеуская "1ван Св!танн1к" (1981), "Шукайце кветку-папараць" (1985), "Зуб мудрасц!" (1986), "Мора, аддай пярсцёнак" (1987); 0. Кл1мков!ч "Казка пра цара Юры-ка 1 каваля Рымшу" (1981), "Балада пра (¡злую в!шню" (1984), Вчековая песня (1985); 3. Дудзюк "Канёк-гарбунёк" (1984), "У абдымках вятроУ" (1985), "Дудка-самагудка" (1989); В. 1патава "Памяць па сходнай цане" (1985) ! г.д.

Як н! дз!Уна, але пасля распаду СССР 1 набыцця Беларуссю статуса суверэннай дзяржавы для беларускай драматург!! наступ!л! не лепиыя часы. ПазбаУленыя сапрауднай уваг! як з боку тэатраУ, так 1 дзяржавы увогуле, п!ськенн!к! рэзка зн!з!л! сваю творцы актыУ-насць.Час ад часу радукць маладзейшыя драматург!, як!я не абмя-лсоуващца тольк1 рэал!стычным метадам творчасц!. ПраУда, н1 дра-. ма "Ку-ку" (1991) М. АрахоУскага, н! фаре-вадэв!ль "Галава" (1992) I. С!дарука, нап1саныя з выкарыстаннем мадэрн^ецкай паэтык1, не' стал! падзеяй тэатральнага жыцця кра!ны. У гэтых п'есах, асабл!ва У апоишяй з 1х, форма аказалася незмястоУнай: халодная, рацыянал!-стычная канструкцыя твора паныла ! паслядоУна гас!ла кволы агень-чык канфл!кту, не давала разв!вацца цзе1. Што ж датычыць крыз1су У нашай драматурги, дык ёсць плдставы меркаваць, што ён не заця-гнецца. ЗаУважана, што У перыяды крыз1снай неразбярых! яна заУсё-ды звяртала сваю увагу на фал^клор, на генетычныя сьае выток1. I заУсёды знаходз1ла Узмацаванне творчых патэнцнй. Вось I з пачг.тку 90-х гадоу наглядаецца активизация асваення беларуск!м1 драматургам! фальклорных сюжзтау такой ?нтэнс1унасц!, якой, не было, бадай

што, ажио а пачатку 20-х гадоу. Тады гэта принясло ввдатнн плён, таыу ёсць спадзяванн! на неита падобнае I зараз. Высновы даследавання наступныя:

1. Народная драма, батлейка, школьны тэатр, творчасць В.Дун!на-Марц!нкев!ча 1 яго паплечн!каУ — уса тэта стала той спажцунай гле-бай, тим грунтам, у ян1ы беларуская драыатург!я XX стагоддзя фар-ыавала сваю каранявуо с!стзму.

2. Пры выпрацоУцы тэарэтнчна-практычных праграм дзейнасц! бела-рускай драматурги широка выкарнстоУваУся сусветны вопит, што да-зэол!ла випрацаваць !мун!тэт супраць прав !нцыял! аду.

3. Беларускай драматург!я была дзейсннм чннн!кам нацыянальнага адрадхэння. ^

4. Творчая сувязь паы!ж драматург!яй I тэатрам — зарука 1х плё-ннага разв1цця.

5. Праблема стварэння нацыянадьнага характеру была вызначальна яахнай на ус!х этапах разв!цця ¿драматург! 1Г

6. Разв!ццё беларускай драматург!I мала шмат адметнасцей, абу-моУленых асабл!васцям! нацыядальнага ментал!тэту.

7. Уклад беларускай драматург!! у развянчанне тэоры! бесканфд!к-тнасц! — рашаючы.

8. Творчыя Узлёты беларускай драматург!! — вын!к.плённага.спа-лучэння традиций ! наватарстаа.

9. Беларускай драыагург1я дасягнула узроуню большасц! разв!тих драматург!Й свету. ;

Па тэме дысертаци! апубл1кавани наступния работы: I. Манаграф!1 ^

1. Станауленне беларускай савецкай драматург!!. -Шнек: Навука ! тэхн!ка, 1984. '- 192 С. ■ '

2. Кандрат Крап1ва 1 беларуская драматург!я. - Шцск: Навука ! тэ-хн!ка, 1986. - 240 С.

3. Сучасная беларуская драматург1я. - М!нск: Навука ! тэхн1ка, 1977. - 168 С. •

4. На драматург!чных скрьгсаваннях. - М1нск: Навука 1 тэхн!ка, 1989. - 159 С. ,

5. Беларуская л!таратура I праблемы сучаснасц! (сааутары М. Барс-ток, I. Навуменка, I. Чигрын). - М!нск: Навука ! тэхн!ка, 1978. С. 169—255.

3. УЛ. Лен!н ! Кастрычн1цкая рэвалюцыя У беларускай л!таратури (сааутары У. Гн1ламэдау, Л. Сав1к). - М!нск: Навука ! тэхн!ка,

1987. С. 108—158. 7. На парозе 90-х (сааутары М. Арочка, П. Дзгабайла). - М1нск: Навука i тэхн!ка, 1993. С. 138—207. П. Брашуры

■1. 3 думкай пра сучасн1ка. - Mîhck: Веды,' 1977. - 32 С.

2. Перщы народны артист БССР. - Шнек: Веды, 1982. - 19 С. .

3. Высок1я арбiты грамадзянскасцi. - Mîhck: "Веды, 1984. - 36 С.

Ш. Раздзелы У riеторыях беларускай л!тарагуры Î. Андрей Макаёнок //История белорусской советской литературы.

- М1нск: Навука i TsxHÎKa, Г977. - С. 747—765.

2. Беларуская драматург!я 20-х гадоу //Г^торыя беларускай савец-кай л!таратуры:у 2 т.'. - М!нск: Вышэйшая школа, 1981. - T. I.

- С. 81—91.

3. Беларуская драыатург1я 30-х гадоУ //Г!сторыя беларускай савец-кай л!таратуры: у 2 ¿. - М1нск: Вышэйшая школа, 1981. - I. I.

- С. 118—125.

4. Беларуская драматург1я на сучасннм этапе //Tiсторыя беларускай савецкай л1таратуры: у 2 т. - М1нск: Вышэйшая школа, 1982. Т.2

- С. 95—112.

5. Андрэй Макаёнак //Tiсторыя беларускай савецкай л!таратуры: у 2 t. - Mîhck: Вышэйшая школа, 1982. - Т. 2. - С. 362—384.

6. Драматург!я пачатку XX стагоддзя //Нарысы па ricToptii беларус-ка-руск!х л!таратурных сувяэей: у 4 т. - Mîhck: Навука ! тэх-н!ка, 1994. - Т. 2. - С. 118—155.

7. Драматурпя 1917—1941 гадоу //Нарысы па г!сторы! беларуска-руск!х л!таратурных сувязей: у 4 т. - Mîhck: Навука i тэхЫка, 1994. - Т. 3. - С. 140—177. .

8. Драматург!я 1941—1992 гадоу //Нарыск па ricTopui беларуска-pycKix л1таратурных сувязей: у 4.т. - Mîhck: Навука ! тэхн1ка,

. 1995. - Т.4. - С. 289—324.

1У. Прадмовы да KHir драматурги

1. Тэта яго лёс //Андрэй Макаёнак. Выбраныя твори: у 2 т. -Шнек: MacT.niT., 1980. - T. I. - С. 5—28.

2. Заснаванне драматург!чных традыцый //Беларуская дакастрэтя!ц-кая драматург!я. - Mîhck: Навука i тэ\н!ка, 1978. - С. 3—14.

3. 3 чыстых крын!ц //Й'есы. - Mîhck: Юнацтва, 1984. - С. 5—16.

4. 3 верай у дабрыню //Андрэй Макаёнак. Збор твораУ: у 5 т. ' - Mîhck: Маст.л!т., 1987. - T. I. - 5—18.

5. Усё гэта грэба нагл /ЛЛхайла Грамша. Родная пушча. .- Mîhck:

Маст.л1т., 1987. - 0. 3—19.

6. Ля вытохсау беларускай дз!цячай драматург! 1 //Хлопчык у лесе.

- Mi иск: Выд.БДУ, Г992. - С. 3—8. . >:

7. Рэвалкцыяй акрылены талант //Уладз!слаУ Галубок. Творы.

- Ml иск: Маст.л!т., 1983. - С. 3—18.

8. Здавён тэатрам зачараваны //М!калай ПатукоУск!. Апошняя 1нста-нцыя. - Шнек: Масг.л1т., 1996. - С. 3—12.

У. Артикулы

d. Узмужненне жанру //Весц! АН Беларус!. Сер.гуман*т.навук. -1973.

- №4. - С. 79—88.

2. Конфликт в ^драматург ии //Неман. - 1973. - № II. - С. 168—1£9.

3. Во имя будущего //Йеман. - 1974. - Я 8. - С. 180—182.

4. Напрамак пошукаУ — сучаснасць //Йолымя. - 1975. - й 2.

- С. 192—205.

5. Праблема героя у беларускай г!старычнай драматург!! //Весц! АН Беларус!. Сер.гуман!т.навукР- 1975. - Л 3. - С. 94—104.

6. Чтоб лзди не печалились //Неман. - 1979. - А 2. - С. 160—181.

7. Превратности жанра //Неман. - 1980, -I 2, - С. 174—180.

8. 3 плеяды пачынальн!каУ //Гэатральны М!нск. -1982. -МЗ. -С.37-41. :

9. Узыходжанне на драматург!чны Парнас /Л!астацтва Беларус!.

- 1984. -И 7. - С.56—68.

[0. Смех ! гнеу сатыркка //Полымя!, - 1986. 3. - С.202—204. Смеху ачышчальная с!ла //Зб.Беларуская дз!цячая кн!га. -Miиск: Шацтва, 1987. -С. 206—215. !2. Большое видится все ярче //Йеман..- 1987. -й II. - С. 152—161. :3. И все же история есть //Йёйан. -1987. -Л' 5. - С. 167—170. А. Выбар шляхоУ //Вобраз-89. r-Шнск: Маст.л!т. Д9Б9, -С.123—138. !5. Сумленна нап1санае — застаецца //Тэатральная Беларусь. - 1992. -й 4. - С. 2—3.

А

:fi. У чаканн1 кароны //Театральная Беларусь. - 1995^ -И I. -С.2—3. .7. А дзе наша дарога /Лватэрыялы Усебеларускай тэатральнай канфе-рэнцы!. - MIhck. - 1994. - С. 108—122.

8. Жыць ды жыць бы яму //Роднае onoBai - 1995. -Л II. -с. 33—34.

9. Псшук1 аз!мутаУ //Гэатральны летап!с Беларус! 90-х гадоу.-1996.

10. Вябйа^апВжанцы вссси! //Тэатральная Беларусь.-1993.-№3.-0.41-4Si

11. Горыч разв1тальнай усмещк! //Тэатральная творчасць.-1995..'¿4.02-3J

12. Уласннм прикладам натхняючы //Тэатральная творчасць. -1996.

- Ji 4. - С. 24—28.

'3. Час пераадольванш //Полымя. - 1997. - ИЗ. - С. 241—260.

РЭЗЮМЕ

ЛАУШУК СЦЯПАН СЦЯПАНАВ1Ч. "БЕЯАРУСКАЯ ДРАМАТУРПЯ XX СТАГОДДЗЯ: АСНОУНЫЯ ПРАБШЫ РАЗВ1ЦЦЯ"

Клютавыя словы: фалыслорны субстрат, творчы працэс, карэляцыя а театральный ыастацтвам, драматичны характер, драматург!чны кан-фл!кт, яацыянальны тэатр, м!жнародны творчы кантэкст, траднцы! 1 наватарства, !дэалаг!чная рэгламентацыя творчасц!, тэорыя бескан-фл!ктнасц!, сацняльная змястоунасць, мастацк! пошук, творчая 1н-дыв!дуальнасць,

Мэтай даследавання ставкща асэнсаганне разв!цця. беларуокай драматург!1 на працягу XX стагоддзя. Метадалаг!чную аснову дысер-тацы! склала спалучэнне гнасеалаг!чнага, сацыялаг!чнага ! эстэтыч-нага прынцыпау даследавання. На падставе вял!знага фактычнага материалу вызначасцца асноуныя заканамернасц! станауленкя творчюс, традыцый беларускай драматург!!. Нав1зна атрыманых вын!кау абуыоу-лена тим, што драматург1яулершыяю у беларуск!м л!таратуразнауст-ве даоледуецца у адпаведнасц1 з яе жанраэш! асабл!васцям1, выз-начаннм! адначасовай яе- лрыналежнасцю адразу да двух в!дау маста-цтва —> л!таратуры 1 тэатра. Па-новаму даследавана природа драматург !чнага канфл!кту, вызначана спецыф!ка яго эстзтычнай прыроды у драме, камеды! ! трагеды!. Фактычны 1 тэарэтычны матэрыял дысер-тацы! можна выкарыстоуваць пры даеледаванн! паэтык! жанрау беларус кай драматург!!, пры тэарэтыка-параунаучым ! тыпалаг!чным яе вы-вучзнн!. Практичную карысць работа можа адсазаць непаорздгдо рэа-л!аатарам творчага працэсу — драматургам, дапамагчы !м арыента-вацца у складанай г!сторыка- л!таратурнай с!стэме каардынат, а таксама выкладчыкам розных навучальных $сганоу пры падрыхтоуцы • лекцый, спецкуроау..! г.д. •,••

РЕЗЮМЕ

ЛАВЩУК СТЕПАН СТЕПАНОВИЧ. "БЕЛОРУССКАЯ ДРАМАТУРГИЯ XX

ВЕКА: ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ"

Ключевые слова: фольклорный субстрат, творческий процесс, корреляция с театральным искусством, драматический характер, драматургический конфликт, национальный театр, международный творческий контекст, традиции и новаторство, ' идеологическая регламентация творчества, теория бесконфликтности, социальная содержательность, художественный поиск, творческая индивидуальность.

Н

Целью исследования ставится осмысление развития белорусской драматургии на протяжении XX века. Методологическую основу диссертации составило сочетание гносеологического, социологического и эстетического принципов исследования. На основе большого фактического материала определяются основные закономерности становления творческих традиций белорусской драматургии. Новизна полученных результатов обусловлена тем, что драматургия впервые в белорусском литературоведении исследуется в соответствии с ее жанровыми особенностями, определяемыми одновременной ее принадлежностью к-двум видам искусства - литературе и театру. По-новому исследована природа • драматургического конфликта, определена специфика его эстетической природы в драме, комедии и трагедии. Фактический и теоретический материал диссертации можно использовать при' исследовании поэтики жанров белорусской драматургии, при теоретико-сравнительном и топологическом ее изучении. Практическую пользу работа может оказать непосредственным реализаторам творческого процесса - драматургам, помочь им ориентироваться в сложной историко-литературной системе координат, а также преподавателям разных учебных заведений при подготовке лекций, спецкурсов и т.д.

SUMMARY-

LAVSHUK STEPAN STEPANOVICH. "BYELORUSSIAN DRAMATURGY OF XX AGE: MAIN PROBLEMS OF DEVELOPMENT"

Keywords: folklore substratum, creative process, correlation with the theatrics, dramatic nature, драматургический conflict, national theater, international creative context, traditions and innovations, ideological regulation of creation, theory unconflict, social content-richness, artistic searching, creative individuality.

The aim of studies is put comprehension of development of byelorussian dramaturgy on length XX age. .Methodological base of the thesis is has to form a combination gnoaiological, sociological and aesthetic principles of study. On the base of big actual material are defined main regularities of formation creative traditions of byelorussian dramaturgy. Innovation of received results is stipulate that dramaturgy for the first time in byelorussian literature studies is research in accordance with its genre particularities, defined by simultaneous its attribute to two types of art - literature and theater. On-new is explored nature of dramatically conflict, is determined specifics its aesthetic nature in the drama, comedies and tragedies. Actual and theoretical material. to thesis is possible to use at the study an poeticalness genres of byelorussian dramaturgy, at the theorist-comparative and typilogical its study, Practical profit a work can render a direct creators creative process -playwrights, help they are orientated in the complex historian-literary coordinate system, as well as teachers different university for preparing the lectures, the special lectures and etc.

Uiip^

Подписано к печати ■ Формат 60 х 34 1Л6. Заказ ЛЬ

Усл. печ.л. Тира* -ЦС Отпечатано на ротапринте из-

дательства "Белорусская Энциклопедия" имени Петруся Бровки (г.Минск, ул. Ф.Скорины,15-а)