автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Белорусская проза ХХ столетия: динамика жанровых структур

Полный текст автореферата диссертации по теме "Белорусская проза ХХ столетия: динамика жанровых структур"

1 О ФИ 1997

УДК 882.6 09

СІМЬКОВА ЛІОДМІЛА ДЗМ1ТРЫЕ?НА

БЕЛАРУСКАЯ ПРОЗА XX СГАГОДДЗЯ: ДЫМАМ1КА ЖАНРАВЫХ СТРУКТУР

10.01.0т - беларуская література

Аутарэферат

дьісертацьіі на агрыманна вучонай ступені доктара філалагічньїх навук

МІНСК-1996

Работа выканана на кафедры беларускай літаратурьі X стагоддэя Беларускага ордэна Працоунага Чырвонага Сцяі дзяржаунага універсітзта.

Навуковы кангультант - доктар філалагічньїх павук, чле

карэспандэнт АН Беларусі

А.А.Лойка

Афщыйныя апаненты: - доктар філалагічньїх навук, aкaдэ^

АН Беларусі В.А.Каваленка

Апаніруючая арганізацьія - Гродзенскі дзяржауны універсітзт

Абарона адбудзецца “20" лютага 1997 г. на пасяджзнні савета абароне дысертацый на атрыманне вучонай ступені доктара нэе Д 02.01.12 у Беларускім дзяржауным універсітзце ( 220030, г.Міні вул. К.Маркса, д. 31. Фіпалагічньї факультэт, ауд. 62 ) у 15,00.

3 дысертацыяй можна лазнабміцца у бібліятзцьі БДУ.

Аутарэферат разасланы “____"__________________199_ г.

Вучоиы сакратар савета

-доктар філалагічньїх навук, акадзмік Міжнароднай АН Еуразіі

А.І.Мальдзіс

- доктар філалагічньїх навук, акадзмік АН Беларусі М.А.Лаэарук

імя Я.Купалы

па абароне дысертацый

Л Д Сінькова

АГУЛЬКАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуапьнасиь тэмы. На зыходзе XX стагоддзя Беларусь іеражьівао чарговы імтзнсіуньї этап .у свайй гісторьіі. У гэтым тйскладаным працэсе актуалізуюцца праблемы нацыямальнай іухоунасці. Пстарычны шлях нацьіі, трагедыя беларускага духу (генаменальна адлюстраваныя у беларускай прозе XX стагоддзя. Іраан ■'лізаваць дьінаміку жанравых структур у беларускай прозе зтага часу - значыць, прасачыць шляхі беларускага творчага духу, »ывучыць тыя заканамернасці, паводле якіх у формах мастацкай фозы перманентна рзгенеруюцца нацыянальна-культурныя скарбы іеларусау, той унікальньї духоуны вопыт, без якога наасфера іастанецца збеднеиай і няпоунай. Для сучаснай філалогіі, і найперш ійчьіннай, адной з лершачарговых задач зрабілася якраз вывучэнне іухоунага вопыту, адлюстраванага у літературах народау былога ЗССР, у тым гісторьїка-літаратурньїм кантзксце, што істотна абнавіуся іа мяжы 80-х - 90-х гадоу. Прычым навуковы разгляд переважна іношняй фактуры заканамерна паглыбляецца да аналізу пэуных структурных узроуняу, сутнаснай дьінамікі мастацкіх формау.

Суаязь работы з буйным! поагламамі. тзмамі. Работа іьїканана у адлаведнасці з планавьімі тзмамі Міністзрства адукацьіі і <авукі Беларусі на кафедры беларускай літаратурьі XX стагоддзя Белдзяржуніверсітзта: "Беларуская література у еурапвйскім

сантэксце", 1995 - 1997 г.г ; ‘Праблемы канцзптуальнага асзнсавання :учаснай беларускай літаратурьГ , 1996 - 2000 г.г.

Мэта дысертаиыйнага даследавання: Канцзптуальна вьіявіць )ьінаміку жанравых структур у беларускай прозе XX стагоддзя як механізм той прагрзсіунай тзндзнцьіі у развіцці сусветнай літаратурьі, пто афармляе мастацкав мысленна у адпааеднасці з імператьівамі :учаснай зпохі. .

Заданы:

1. Распрацоука паняцця дьінамікі жанравых структур.

2. Канкрзтна-гістарьічньї ( манаграфічньї ) аналіз дьінамікі Зеларускіх празаічньїх жанравых структур на фона аналагічнью трацзсау у сусветнай прозе XX стагоддзя.

Матэрыял I метапы даслепавання. У дысертацыйнай прац разгпеджаны важнейшыя з’явы 1 факты беларуг.кай прозы X стагоддзя.найперш у класннай спадчыне Я.Коласа, М.Гарэцкап К.Чорнага, 1.Мвлежа, В. Быкава \ ¡нш.. У агульным культуралапчны кантэксце асэнсоуваецца таксама эстэтычная роля прозы З.Бядул М.Зарэцкага, Л.Калюп, А.Мрыя, М.Лынькова, Я.Брыля, 1.Навуменк ГПташжкзва, КЧыгрынава, 1.Шамякша, У.КараткевНа, М.Стральцов!

В.Адамчыка, В.Казько, а таксама А.Адамов1ча, А.Ас'тенк'|, Б.Сачанк А.Карпюка, Л.Гежюш, М.Сяднёва, К.Акулы, А.Кудрауца, В.Карамазав; Я.Стакова, Г.Дал1дов1ча, В.Пгев1ча.., ¡дзйныя пошую маладзейшь беларусюх праза1кау з пакалення У.Арлова, А.Федарзнк1, А.Глобус; А.Наварыча, Б.Пятров!ча, ¡нш.. У якасц1 канцэптуальнага фок прыцягваюцца ¡мбны клаакау рускай, нямецкай', л1тоускай, англтска! амерыканекай, лацЫаамерыканскай \ ¡ншых л1таратур свету.

Тэарэтычная I метадычная аснова дысертацьм вызначаеци вядомым! зстзтычныым |дзям1 Г.В.Гегеля, Г.Э.Лесжга, Арыстоцел: А.Лосева, М.Бярдзяева, М.Бахцжа, Д.Люачова, САверынцава, таксама плёнам так1х аутарытэтау айчыннага I расжскаг л1таратуразнауства, як Я.Кара«, М.Багданов1ч, М.Гарэцк

A.Весялоуск|, В.Вжаградау, Е.Меляцжсю, М.Сцяблж-Каменск

B.Шклоуск'|, Ю.Лотман, Г.Гачау, П.Палюуск1, Д.Затонем, 1.Навуменк;

A.Мальдз1с, У.Конан, А.Лойка, У.Калеснж, М.Мушынсю, Д.Бугай;

B.Жураулёу , М.Тычына I ¡нш.

У дысертацьм шырока выкарыстоуваецца генетычны анал неструктурнага тыпу ( у свой час адну з яго мадыфшацый практыкава напрыклад, таю аутарытс-ны вучоны, як А.Лосеу: ён называу свс метад “фенаменолага-дыялехтычным*1).

1 • “...змпірьічньї аналіз можа весціся толькі пад кірауніцтва фенамвнолага-дыялектычнага метаду...’, - пры тым ил фенаменалогія у гегелеускім сэнсе “бсць дыялектыка духу У цэльн г.зн. ягоная асэнсавальна-тлумачальная канструкцыя.” А.Лосе удакладняу: ‘Аб стасаванні фенаменалагічнага метаду спецыяльна i зстзтьікі шмат гаварылася на 2-м Кангрэсе па эстэтыцы і агульнаг. мастацтвазнауству у Берліне у 1924 г., дзе даклад М Geiger ( працяг зноскі гл. на наст, старонцы )

з

Навуковая навізна даследавання дьінамікі жанравых структур у іеларускай прозе XX стагоддзя заключаецца 9 самой пастаноуцы раблвмы. Жанр як іманентная стуктура, гістарьічная эвалюцыя санрау, станауленне жанрау у сусветнай прозе, станауленне жанрау у іеларускай прозе, беларуская проза як лрадмет рознабаковага іазгляду, - усе гэтыя навуковыя праблемы маюць сваю гісторьію іаследаванняу. Аднак канцэптуальна дьінаміка жанравых структур у іеларускай прозе XX стагоддзя яшчэ не вывучалася: ладобная іналітмчная работа выконваецца упершыню. У дьісертацьіі упершыню іьізначаоцца само паняцце дьінамікі жанравых структур: і як пзунай анкрзтьікі, і як своеасаблівай мздзлі, што апісвае істотньїя іаканамернасці у развіцці сучаснай культуры, у стана^ленні іеларускай мастацкай прозы XX стагоддзя. У дьісертацьіі таксама ітрьімалі далейшае развіццЗ, істотнае Удакладненне такія важнейшыя іастулатьі сучаснага беларускага літаратуразнауства, як палажэнне іра нестабільнасць беларускай пісьмовай традьщьіі і культуры, тэорыя іаскоранага літаратурнага развіцця, іншьія, больш прыватныя ломанты. Такім чынам, работа утрьімлівае новыя канцэптуальныя іадьіходьі да праблем інтзрпрзтацьіі беларускай прозы XX .стагоддзя у ¡учасным літаратуразнаучьім кантэксце.

Практычная каштоунасиь. Матзрыялы і вывады дьісертацьіі іктуальньїя для тэарэтычных і навукова-практычных даследаванняу найперш у галіне гісторьіі беларускай літаратурьі як сучаснай »урапейскай: у распрацоуках адпаведных лекцыйных і больш

Phänomenologische Ästhetik" утрымлтае зуам ясныя i павучальныя £армулёую (2 Kongress für Asth. Ul allg. Kunstw.- Bericht у часок. J.F.Asth. XIX Bd/ 1925, 29-42)..." (Лосеу А,Ф. Форма - Стиль -Эыражение / Сост. А.А.Тахо-Годи; Общ. Ред. А.А.Тахо-Годи и Л.И.Маханькова. - М.:Мысль, 1995. - С. 115, 164, 165 ). Гл. таксама: Цурганава Е.А. Феноменология II Современное зарубежное литературоведение: Страны Зап. Европы и США: Концепции. Школы. Термины: [ Энцикл. справ. ] / Рос. АН, ИНИОН: ( А.В.Дранов и др., Науч. ред. и сост.: И.П.Ильин, Е.А.Цурганова ]. - М.'.Интрада, 1996. -

С. 283 - 287.

слецыяльных курсау для вышэйшых і сярздніх навучапьных устаноу; педагагічнай практыцы.

Асмоуныя палажзнні. якія выносяииа на абарону:

1. Дьінаміка жанравых структур - гэта рзалізацьія пасіянарньїх нацыянальным полі мастацкіх ідзй.

2. Дыскрэтнасць як феномен, вызначальны для арьігінальнаг аблічча беларускай прозы XX стагоддзя.

3. Тэорыя паскоранага літаратурнага разеіцця як навуковк зуфемізм у кантзксце беларускай культуры.

4. Рзалізацьія у беларускай гразаічнай класіцьі (Я. Колас, М Гарзцкі, К. Чорчы, І. Мележ, В. Быкау, інш.) генеральнай тзндзнць сучаснай прозы: да пераструктураоання мэстацкага мыслення адпаведнасці з характерам сучаснай зпохі. .

5. Творчасць класікау беларускай прозы XX стагоддзя я радовішча старых і новых беларускіх вобразных архетыпау кантралункце з нарматыунай зстэтыкай сааецкай літаратурьі.

6. Дьінаміка жанравых структур - традыцыйны імператьі беларускай літаратурьі, прозы.

Апрабаиыя. Матэрыялы дьісертацьіі абмяркоуваліся ні пасяджэннях кафедры беларускай літаратурьі XX стагоддзя БДУ даклады і паведамленні па тэме работы бьілі эроблены на розны навуковых канферзнцыях, у тым ліку міжнародньїх ( г.Гродна, 1994 г. г.Мінск, 1994 г. і 1995 г.; г. Наваполацк, 1995 г. ); міжрзспубліканскіх г. Вільнюс, 1987 г.; г. Мінск, 1986 г. ); рзслубліканскіх ( г. Мінск, 1982 г

і 1994 г. ); на канферзнцыях маладых вучоных БДУ ( г. Мінск, 1989 1990 г.г. ). Асноуныя палажзнні дьісертацьіі апрабіраваліся таксамі на сумесных пасяджэннях секцый прозы і крьітьікі Саюза пісьменніка Беларусі ( 22.12.1995 г.; 01.02.1996 r.; 04.04.1996 г.; оправаздачньи публікацьіі $ штотьіднбвіку "Література і мастацтва": 'Надзея н, маладых”, 13.01.95 г., с. 6; "Які Єн, сучасны беларускі раман?”, 1.03.91 г.,- .6-7; "Аповесць, год 1995-ы...*, 10.05.96 г., с. 6 - 7 ). Станоучі водгук дысертацыйныя матэрыялы атрьімглі таксама у выданнях грыфам ордзна Дружбы народа? Інстьітута літаратурьі імя Я.Купалі АН Беларусі: Грамадчанка Т.К. Перад праудай высокай і вечнай Беларуская проза сёння. - Мінск: Навука і тзхніка, 1991. - C.113; Ні парозе 90-х : Літ. агляд І М.М.Арочка, П.К.Дзюбайла, С.С.Лаушук. Мінск: Навука і тзхніка, 1993. - С.134 - 135 ; Грамадчанка Т.К., Гурска:

<4.С., Гарзлік Л.М. Праблемы сучаснай беларускай крьітьїкі. - Мінск: Навука і тзхніка, 1996 . - С. 31 - 33, 81, 181 - 182, 192.

Апублікаванасиь. Асноуныя матэрыялы па дьісертацьіі выкладзены у 2-х манаграфіях і 32 навуковых публікацьіях.

Структура I аб'бм работы. Дысертацыя складаецца з уводзін, агульнай характарьістьікі работы, чатырох раздзелау ( другі раздзол мае тры параграфы ), заключэння і спісу выкарыстаных крьініц. Асноуны тэкст займав 201 стар., спіс выкарыстаных крьініц - 301 назве '

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзінах абгрунтаваная актуальнасць дысертацыйнай тзмы, правамернасць і нэабходнасць даслэдаванняу у абраным кірунку, дадзена кароткая характарыстыка сучаснай ступені распрацаванасці праблемы, аызначана навуковая навізна работы, ахарактарызавакы абраныя дысертантам вядучыя напрамкі навуковага аналізу, вылучана тэарэтычнаа і практычнае значзннв работы.

Ва уводзінах падкрзсліваецца, што рэальныя рухомыя цзласнасці нацыянальных культур, літаратур як унікальньїя і у той жа час надзвычай прадстаунічьія, універсальніш феномены прьіцягЕалі увагу зельмі многіх вучоных яшчэ з часоУ Гердэра і Гегеля, Гумбальдта і Шпенглера, Юнга і Леві-Строса. У касмічнай містзрьіі нацыянальнага быцця свад прыватнае, але неэаменнае месца трыеала займає і нацыянальная проза бягучага стагоддэя.

Пстарычная пазтыка “зліха-раманічних, г. эн. апавядальных, формау“1 дэманструе шляхі мастацтва слова з часоу дарэфлектыунага традьїцьіяналізму ( калі літаратура яшчэ сама сябе не усведамляла ) да часоу традьїцьіяналізму рзфлектыунага ( калі адбылося яе самавыэначэнна2 ) і далей, да часоу, калі антьітрадьїцьіяналісцкія

' Мелетинский Е. Введение в историческую поэтику эпоса и романа. -М.: Наука, 1986. - С,10.

2 Гл.: Аверинцев С. Историческая подвижность категории жанра: опыт периодизации Ч Историческая поэтика: Итоги и перспективы изучения

I ( Ред. кол.: М Б.Храпченко и др. ]. - М.:Наука, 1986. - С.108 - 113;

( тмцяг ’иг;- ! гл. на наст, старонцы )

тэндэнцьм ¡ндустрыяльнай эпох1 прывял1 на змену з’яваи ‘рытарычным’, канажчным фенаменальную э'яву рамана. Якра; раман, як найбольш грунтоуна давёу М.Бахц'ж1, не толью разбуры} былыя л1таратурна-мастацкт каноны, але \ ’самую канцэпцыю жанрг як цэнтральнай I стабтьнай тэарэтыка-л1таратурнай катэгорьп"2. с прагрэсам ва усёй лп-аратуры новага часу, увогуле ва усёй культурь звяэваюць фармаванне рамана сучасныя даследчык!.3 Раман, пе славах М.Бярдзяева, эраб1уся "сапраудным шляхам да самапазнанн; чалавека, I праз гэта ён набывае фтасофскае значэнне’4.

Як неабходныя ва уводзЫах прыгадваюцца вядомыя ¡сцжы прг тое ,што "уявщь сабе жанр статычнай Ыстэмаю немагчыма...’5, што у рэельнасц!,' даследуючы жанравую прыроду мастацкага твора, мь кожны раз ста1м перад задачаю "раскрыць дыялектыку стабтьнага-

Аверинцев С. Древнегреческая поэтика и мировая литература И Поэтика древнегреческой литературы. - М.: Наука, 1981. - С.3,7.

1 Бахтин М.М. Эпос и роман ( О методологии исследования романа ) II Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. Исследования разных лет. - М.:Худож. лит., 1975. - С.447 - 483.

2 Авеоиниев С. Историческая подвижность категории жанра. - С.114.

3 Гл., напрыклад: "Узжкненне рамана i ягонае развщцё - бясспрэчнае сведчанне прагрэсу у мас~чцтве ( эаняпад рамана - прыкмета крьшсу мастацкай культуры )" ( Гулыга A.B. Мудрость трагедийного эпоса II Гулыга A.B. Уроки классики и современность: [ Сб. ст. ]. - М.: Худож. лит., 1990. - С.274 ); раман - жанр, як1 ¡дзе “ на чале працэсу развщця ус’ёй л1таратуры новага часу* ( Бахтин М.М. Эпос и роман ( О методологии исследования романа). - С. 454 ) .

4 Бердяев H.A. О самопознании и его пределах // Бердяев Н А. Самопознание ( Опыт философской автобиографии ).'- М.: Книга, 1991.- С. 316 - 317.

5 Тынянов Ю.Н. Литературный факт II Тынянов Ю Н. Поэтика. История литературы. Кино. - М..Наука, 1977. - С.257.

іестабільнага, знікагачага - і таго, што з'я^ляецца, узнікае"’ ; што аксібмаю сённяшняй навукі лічьіцца прызнанне гістарьічнай рухомасці , больш таго, карэнных змен, якія закранаюць “самую сутнасць <атзгорьіі жанру“2.

Разам з тым у практычным навуковым літаратуразнаучьім абыходку катэгорыя літаратурнага жанру безумоуна застаецца адной з самых ужывальных, неабходных і сапрауды центральных. Жанр -актуальнейшая аператыуная катэгорыя у сучаснай кампаратьівістьїцьі, у абг ульняючы’х працах якраз па прозе XX стагоддзя, па прозе сучасиай ( Д.Затонскі, В.Дняпроу, А.Адамовіч, М.Анастасьеу і інш.).

Дысэртант падкрзсліеав, што шляхі развіцця беларускай прозы XX стагоддзя даследавапіся у шэрагу вядомых прац беларускіх вучоньїх-літаратуразнауцау. У вялікай ступені у падобных працах мелася на увазе і развіццб жанравых формау беларускай прозы. Агульныя канцэптуальныя падыходы беларускага жанразнауства аызначаюцца наступным чынам: аналіз станаулення жанравых (

кананічньїх ) традыцый у беларускай прозе XX стагоддзя і вывучэнне беларускай жанравай тьіпалогіі3. Разам з тым жанр як дьінамічная

1 Поляков М.Я. Историческая поэтика и теория жанров II Вопросы

поэтики и художественной семантики. - 2-е изд., доп. - М.: Сов.

писатель , 1986.- С. 229.

2 Авериниев С. Историческая подвижность категории жанра. - С. 107.

3 Пздрабязна сучасны стан беларускага жанразнауства у галіне

їластацкай прозы у 1991 годзе разгледзеу І.П.Чьігрьін. Адзначыушы, шго уся беларуская літаратуразнаучая навука была невераемна аслабленая, калі не сказаць вьінішчаная ( фізічна і маральна ) у “лерыяд культу асобьГ, што “вельмі ж марудна’ яна адьіходзіла ад навязаных бй зверху вульгарна-сацьіялагічньїх догмау“, ГП.Чыгрын непасрэдна у нашым жанразнаустае вылучыу гады 60-я ( Адамовіч А. Беларускі раман: Станауленне жанру. - Мінск: Выд-ва АН БССР, 1961 ) і 70-80-я ( двухтомнае даследаванне: Беларуская савецкал проза: Алавяданне і нарыс І Зборнік артыкулау. Рэд.: М.Барысенка,

П.К.Дзюбайла. - Мінск: Навука і тзхніка, 1971; Беларуская савецкая проза: Раман і апоаесць / Зборнік артыкулау. Рэд.: М.Барысенка,

( працяг зноскі гл. на наст, старонцы )

структура, як з'ява фенаменалагічная усб яшчз знаходзіцца на больи. ці менш далбкай перьіферьіі даследчыцкай увагі. Праблема дьінамікі жанравых структур у беларускай прозе XX стагоддзя яшчз не ставілася і предметам спецыяпьнага еывучэння не рабілася.

Між тым у навуковым свеце набьші аутарытэт многія ід зі вучоньїх—прадстаунікоу розных літаратуразнаучьіх школ, што тычацца якраз гзтей праблемы: дьінамікі жанравых структур як такой

{іманентнай ). Фармаванне, выспяванне яе як праблемы самастойнай прасочваецца у выказваннях, працах, напрыклад, А.Весялоускага,

А.Лосева, М.Бахціна , Д.Ліхачова, В.Шклоускага, Б.Эйхенбаума, Б.Тамашзускага , Я.Мукаржоускага, М.Палякова, Ю.Лотмана, Г.Гачава,

С.Аверынцава, А.Адамовіча, В.Каваленкі, І.Навуменкі, У.Конана,

А.Мальдзіса, А.Лойкі, А.Яскевіча і інш.. -

Ва уводзінах адзначаецца, што на цяперашні час практычна найбольш поунаю, цзласнай, завершанай канцзпцыяй развіцця беларускай літаратурьі у XIX - XX ст.ст., у тым ліку у яе жанравым станауленні, з'яуляецца тэорыя паскоранага літаратурнаге развіцця, арьігінальную версію якой на беларускай глебе стварыу В.Каваленка1.

П.К.Дзюбайла. - Мінск: Навука і тзхніка, 1971; кнігі: Журяулйу В.П. Структура твора: Рух сюжзтиа-кампазіцьійньїх форм. - Мінск: Навука і тзхніка, 1978 ; П.К.Дзюбайла. Беларускі раман: Гады 70-я. - Мінск: Навука і тзхніка, 1981; артыкул: Матрунйнак А.П. Ідзйньїя і жанравыя пошукі сучаснага беларускага рамана // Ідзйна- тэарэтычныя пьітанні сучаснага літаратурнага працзсу. - Мінск: Навука і тзхніка, 1987. - С. 140-175 ). Варта гчгадзіцца з вьініковай і эмацыянальна афарбаванай высноваю І.П Чыгрына пра “тэарэтычную нераспрацаванасць пытанняу мастацка-жанравай праблемзтьїкі . під ёю, піша даследчык, “б'юцца розумы шматлікіх літаратуразнауцау у розных канцах свету', а мы, беларусы, па сутнасці, “толькі-толькі пачынаем падступаць" ( Чыгрын І.П. Рзальнав і магчымае: Проза Я.Коласа / АН БССР, Ін-т літ. імя Я.Купалы. - Мінск : Навука і тзхніка, 1991. - С. 178,180,181,182 ). •

1 Каваленка В.А. Вьітокі. Уплывы. Паскоранасць. Развіццб беларускай літаратурьі XIX - XX стагоддзяу / Рзд. П.К.Дзюбайла. - Мінск: Назука і тзхніка, - 1975.

У прьіватнасці, В.Каваленкам быу падкрэслены і дьінамічньї характер змястоунай форматворчасці у новай бвларускай літаратурьі, аутэнтычнасць нацыянальнзй літаратурнай традьїцьіі, якая складвалася у неспрыяльных гістарьічньїх варунках.1 Аднак у цэлым тэорыя паскоранага літаратурнага развіцця, асабліва па раздзелв XX стагоддгя, абьіходзіць або пазначае зуфемічна пьітанні, вызначаныя менавіта ¡манентным структурным развіццбм: з’явы і факты, з дьінамікаю мастацкіх структур найлерш звязаныя.

Такім чынам, аналітьічньї агляд сучаснага стану літарггуразнаучай думкі прьіводзіць да заключения, што адным з непазбежных кірункау далейшага развіцця навукі пра літературу з'яуляюцца спецыяльныя даследаванні дьінамікі жанравых структур, даследаванні фенаменалагічнага руху у прозе. І асабліва актуальны гэты кірунак у дачьіненні да бвларускай прозы XX стагоддзя.

Раздзел 1 “Дьінаміка жанравых структур у проза як тэорыя і як канкрзтыка беларускага мастацкага тэксту’ прысвечаны пастаноуцы і шматбаковай распрацоуцы вядучай праблемы дысертацыйнага даслед'вання. Тут найперш вылучаецца само паняцце дьінамікі жанравых структур у працах прадстаунікоу розных літаратуразнаучьіх школ (герменеутычных і структуралісцкіх). Гэта дав магчымасць не толькі абгрунтаваць уласны выбар арьігінальнага кірунку даследавання, але і сцвердзіць, што асабліва важна, методыку работы у цэлым.

У раздзелв 1 звяртавцца асаблівая увага на адно з самых спавутых у літаратуразнаустве выказванняу, думку Льва Талстога: “Калі ж бы я хацеу сказаць слоеамі усе тое, што меу давесці раманам, то я павінен быу налісаць раман той самы, які я напісау спачатку. І калі крьітьікі цяпер ужо разумеюць і у фельетоне могуць давесці тое, што я хачу сказаць, то я іх віншую..."3. У 1970-м годзе Ю.Лотман,

1 Тамсама. - С. 39, 46, 58, ¡нш.

2 Толстой Л.Н. Письмо Н.Н.Страхову. 1976 г., 23 и 26 апреля II Толстой Л.Н, Полн. собр. соч.: Сер. 3. Письма. - Т.62: Письма 1873 -1879 I Подгот. текста и коммент. А.И.Опульского, А.С.Петровского, *

Н.Д.Покровской. - М.: Госиздат, 1953. - С. 268.

прыгадваючы славутую цьітату, пісау: “Дуалізм формы і зместу павінек быць заменены паняццем ідзі, якая реалізує сябч у адэкватнаР структуры і не існує па-за гзтай структураю.”'

Сапрауды, адзначаецца у дьісертацьіі, геній мае што скаэаць, ягонае выказванне, рзалізуючьіся, нараджае сваю унікальнук структуру. Але, даводзіццца у рабоце, мастацкія формы могуць жыць уласным жыццвм. Могуць вылучацца са сваіх першасных сэнсавы) суплётау, асвойтвацца у новых кантэкстах. І як толькі мы пакіне», паднебныя вьісі адзінкавьіх, унікальньїх праяу чалавочага генія, як робіць першаадкрьівальнщкі прок па нейкім цапіку, то адраз^ алынемся у размаітьім мастацкім патоку, ларазумецца з якім бе: вышзйназванага дуалізму немагчыма. У сапрауднасці дуалізм формы зместу ёсць супярэчнасць занадта універсальная, каб яе можна былс хоць бы дастаткова рзгулярна ігнараааць, - гзтаксама як немагчымг ігнараваць абстракцыю у пазнанні.

У свой час Г.Гачау разгледзеу генезіс мастацкіх формау падрабязна прасачыу, як мастацкасць у пэуных умовах ператвараецц« у майстэрства, прынцып светаразумення - у механічньї прыём...’2 Іншьімі словамі, як робіцца банальнаю мастацкая ідзя. Прычым лрацзі гзты не проста заканамерны, бн катзгарычны; і гзтак нараджаюцці катзгорьіі. Сярод жа найбольш алератыуных катэгорый - жанр. Цікава што наколькі часта літаратуразнауцьі, літаратурньїя крытык карыстаюцца гзтым тзрмінам, настолькі ж часта, відавочна, янь адчуваюць і патрзбу у пэуных дадатковых агаворках, вызнаючы жанр ) мастацкім тзксце.3 Пры блізкім разглядзе значнага таора тым больш ;

1 Лотман Ю. М. Структура художественного текста. - М.: Искусство 1970.- С. 19.

2 Гачев Г.Д. Жизнь художественного сознания. Очерки по исторт

образа. М.: Искусство, 1972. - 4.1. - С. 20. Гл. Таксама: Гачев Г.Д

Содержательность художественных Форм. Эпос.Лирика.Театр,- М. Просвещение, 1968. '

5 У свой час выразна падкрэсл1вау гэты аспект праблемь Б.Тамашэускк “<...> тякай лапчнай I цвёрдай клаафжацьи жанра' лравесц1 нельга...“ ( Томашевский Б. Литературные жанры / ( працягзноск! гл. на наст, старонцы )

ім зауважныя сляды переходных формау, - нагадваюць пра сябе рзшткі колішніх гвніяльньїх структур, нібьіта ужо дауно разбураных эвалюцыяй.

У сучасным, так сказаць, хрзстаматьійна-падручнікавьім літаратуразнаустве усталявауся погляд на жанр як на з'яву тьіпалагічную: “Жанр - тэта толькі адна, і пры тым адцягненая, тьіпалагічная уласцівасць зместу мастацкіх творау”; “Жанры - з'ява на гістарьічна канкрзтная, а тьіпалагічная’.1 I трэба сказаць, што тыпаг^пя жанрау - гэта адэкватная мова для класіфікацьіі, парадкааання літаратурнай пльїні. Жанр як форма, як знабмая пэунасць стабільньїх прыкмет - гэта цьівілізацьія і гзта тзхналогія крэатыуных магчымасцей чалавека.

У прозе XX стагоддзя, як вядома, ролга мастацкага фокуса неабходна адыгрывае унутраны свет асобы, а на месца былых мастацкіх матрыц усё больш выразна прьіходзіць свабодны улік усяго інфармацьійнага акіяну. У адпаввднасці з гзтьімі вьізначальньїмі тзндзнцьіямі адбывгецца агульнав пвраструктураваннв мастацкага мыслення. З другога боку, актуальным для прозы XX стагоддзя застаецца і той факт, што названая пераарыентацыя. - згодна з характерам і светаадчуваннем зпохі (катастрафічньїм, ¡рацыянальным, адасоблена-адзінкавьім, наабходна-інтзлектуальньїм) - ніколі не была і не можа быць лрамалінейнай. Гэтая пераарыентацыя, пераструктураванне, ускладняецца стасункамі традыцый і наватарства, пвраемнасці У літаратурьі. Кансерватызм у прозе XX стагоддзя таксама ёсць неабходны гарант і складнік яе жьіццЗвасці і

Томашевский Б. Теория литературы. Поэтика. - Изд. 5-е, испр. - М.,Л.: Госиздат, 1930. - С. 162 I н1жэй).

1 Поспелов Г.Н. Теория литературы: Учебник для ун-тов. - М.: Высш. школа, 1978. - С. 254, 233. Гл. таксама: Жанры в советской литературе. Сборник научн. работ [ Ред. коллегия: проф. А.И.Хватов (отв. ред. ) и др. ]. - Л.: ЛГПИ, 1973; Уэллек Р.. Уоррен О. Теория литературы: [ Пер. с англ. ] / Вступит, статья А.Аникста; Коммент. Б.А.Гиленсона. - М.: Прогресс, 1978. - С. 242 - 255; Поляков М.Я. Историческая поэтика и теория жанров. - С. 299 - 325.

яе прагрэсу. Таму якраз канкрэтны аналіз мастацкіх тэкстау толькі і можа прадзманстраваць, у якой ступені і якім чынам, напрыклад, “традьїцьіяналістамі’ ( “зпікамі" ) у формах прозы XX стагоддэя

з’яуляюцца Р.Ралан, Р.Мартзн Дзю Гар. Д.Галсуорсі, Т.Драйзер, М.Шолахау, А.Х.Тамсаарэ, І Мележ; “наватарамі” ( “суб’ектьівістамі“) -

О.Уайльд, К.Гамсун, Г.Джэймс, М.Пруст, Т.Ман, Г.Гесэ, З.Хемінгузй, У.Фолкнер, К.Абэ, Ц.Пулатау, В.Казько, Є.Авіжус; і у якім радзе месца такіх імбнау, як Л.Талстой і Ф.Дастаеускі, Д.Джойс і Ф.Кафка, Г.Г.Маркес і Х.Л.Борхес; які плен у жанравых формах сучаснай рускай, напрыклад, прозы звязаны з імбнамі А.Белага, У.Набокава, Б.Пастарнака, А.Платонава, Ю.Казакова, А.Бітава; у беларускай - з іменамі , з'аднаго боку, Я.Коласа, Л.Калюгі, І.Мележа, І.Пташнікава, І.Чьігрьінава, В.Адамчыка.., з другога - М.Ґарзцкага, К.Чорнага,

З.Бядулі, М.Зарзцкага, Я.Брыля, І.Навуменкі, В.Быкава, У.Караткевіча, М.Стральцова, В.Казько... Паказальна, што, калі браць пад увагу агульналітаратурную тьіпалогію, прапанаваную Ю.Лотманам, ’ то, наприклад, новую беларускую прозу трзба кваліфікаваць як з’яву поля пераважна пазатзкставых сувязей ( супраць пераважна

унутрытэкставых ) і з’яву зстзтьікі супрацьлегласці, г.зн. пануючага прынцыпу арьігінальнасці (супраць арьіентаванасці на рзалізаиьію папярэдне зададзэнай структуры ). У той жа час зусім відавочна, што для новай беларускай прозы • як феномена у аялікай ступені сінкрзтьічнага - даволі істотньїмі з’яуляюцца і усе названыя тут у дужках “супраць"; г. зн. беларуская проза упісваецца не толькі у парадыгму рзалістьічную, але перагукваецца і з мастацтвам сярзднявечча, і з фалькпорам, і з класіцьізмам, г з барока, і з

1 Чютман Ю.М. Текстовые и внетекстовые структуры // Лотман Ю.М. Лекции по структуральной поэтике II Учён. зап. Тарт. гос. ун-та. -Тарту, 1964. - Вып. 160. - С. 181. - ( Труды по знаковым системам. Т.1 ). Гл. таксама: Лотман Ю.М. Каноническое искусство как

информационный парадокс И Проблема канона в древнем и средневековом искусстве Азии и Африки: Сб. статей I Отв. ред. И.Ф.Муриан ]. - М.: Наука, 1973. - С. 16 - 22.

мадзрнізмам, і асабліаа с рамантызмам як зусім пзуньїмі мастацкімі парадьігмамі.

Дысертантам сцвярджаецца, што рэальна прасачыць агульнакультурную тэндзнцыю лрагрзсу магчыма найлерш у манаграфічньїм даследаванні ллбну беларускіх класікау, з чыёй творчасцю беларускае мастацкае мысленна выйшла на стрыжань сучаснай злохі. Паколькі на Беларусі большая частка XX стагоддзя сталася надзвычай неспрыяльным часам для незапашвання і выяул°ння вьісокай культуры арьігінальнай творчасці У агульнанацыянальных, масавых маштабах, то зразумела, што такая культура зрабілася прэрагатывай адзінак: у істотна, непараунальна большай ступені, чым, схажам, у іншим цьівілізаваньїм свеце, дзе падобныя лрацэсы (“нівеліроукі") таксама ішлі, і таксама стьімулявалі “суб'ектьівізацьію" мастацтва. Відавочна, што на фона працзсау сусветных дьінаміка жанрааых ( як і усіх мастацкіх ) структур у беларускай прозе мае сваю спеиысЫку.

У даследаванні даказваецца, што, каб вьіявіць гзтую спецьіфіку, неабходна узяць пад увагу наступныя паняцці: літаратура як

фенаменалогія і літаратура як рэальны канкрзтна-гістарьічньї працэс. Затым сцвярджаецца, што ва усякім разе арьігінальнае, спецьіфічнае аблічча беларускай літаратурьі вызначае такая асаблівасць, як пыскрэтнасиь. пврарьіаістасць. Дыскрзтнасць і. лвгітьімнага літаратурнага працзсу, і увогуле дыскрзтнасць натуральна-па^накроунага нацыянальнага быцця, быцця менталітзтнага, духоунага, фенаменалагічнага.

У рабоце асвятляюцца гістарьічньїя прычыны названай дьіскрзтнасці, яв сутнасць, культуралагічньїя вьінікі, іх відавочнасць. Дысертант падкрзслівае, што элементарным сведчаннем, найлершым прадуктам дьіскрзтнасці бсць, па-першае, такая буйнамаштабная з'ява, як іншамоуная творчасць зтнічньїх беларусау; па-другое - той факт, што напрыканцы XX стагоддзя У такой адносна старой культуры, як беларуская, усй яшчз актуальная задача нацыянальнага адраджэння.

У даследаванні даводзіцца, што дыскрзтнасць культурнай (літаратурнай, празаічнай) беларускай традьїцьіі - з'ява вельмі складаная. Між іншьім, яна дыктуе беларускай фенаменалогіі наступны

імпеоатьіу: патрэба штораз асвойтваииа у чужых багатых кантзкстах стымулюе дьінаміху беларускіх мастаикіх структур. У дьісертацьіі падкрзсліеаецца, што тут макщца на увазе іменна унікальньїя структуры, геніяпьньїя мастацкія ідзі, моманты сутнаснага руху, а не развщцё тьіпалогіі формау. Гэты імператьіу і вызначае беларускую духоуную задачу; можна сказаць, што йн мадэлюе беларускую фенамвналогію.

У раздзелв 1 грунтоуна даследуецца і удакладняецца праблема паскоранасці у развіцці беларускай літаратурьі. Вялікая увага эвяртаецца дысертантам на той факт, што У вучоным свеце вядомаю з’яуляецца тэорыя паскоранага літаратурнага развіцця, якую выклау на матзрыяле балгарскай літаратурьі першай паловы XIX ст. Г.Гачау.1 На Беларусі у свой час гэтую лраблематыку вылучыу М.Багдановіч.* З прац М.Конрада распачалася традыцыя разглядаць як “паскораныя" адносна еурапейскіх працэсы развіцця літератур Усходу ( у М.Конрада

- літаратурьі японскай 70-х гг. XIX ст. - 10-х гг. XX ст. ).* Урэшце, у савецкім літаратуразнаустве быу усталяваны тззіс пра тое, што Чырвоны Кастрьічнік безумоуна паскорыу развіццб усіх літератур Савецкага Саюза; і не толькі тых, яхія У мінульїм не молі сталай пісьмовай традьїцьіі.4 І, такім чынам, нібьіта лагічнаю рабілася

1 Гачев Г.Д. Ускоренное развитие литературы ( На материале болгар, литературы перв. пол. XIX в. ) - М.: Наука, 1964; Гачев Г.Д. Неминуемое; Ускор. разви-ие лит. - М.: Худож. лит., 1989.

2 Багданов!ч М. Забыты шлях // Багданов1ч М. Поуны з^ор творау: У 3 т. - Т. 2. - Мастацкая проза. Пераклады. Л^таратурныя артыкулы. Рэцэнзи I нататю. Чарнавыя наюды. - М1нск: Навука I тэхжка, 1993. -

С. 286 - 291.

3 Конрад Н.И. Запад и Восток. Статьи. - Изд. 2-е, испр. и доп. - М.: Наука, 1972.

4 Гл., напрыклад: Ломидзе Г.И. Методологические вопросы изучения взаимосвязей и взаимообогащения советских литератур. М.: Изд-во Акад. наук СССР, 1963; Ломидзе Г. Расширение эстетического диапазона // Вопросы литературы. - 1971, №9.- С. 16 - 24. Пар. таксама: Суровцев Ю. Что же такое "ускоренное развитие'’ литературы

( працяг зносю гл на наст, старонцы )

экстрапаляцыя “паскоранасці“ на матэрыял XX ст., на матэрыял савецкіх літератур. (Аднак далей за 20-я гады XX ст. гэтая экстрапаляцыя не сягала, таму што савецкі літаратурньї працэс пачынауся з ідзалагічньїх установах, і на яго падставе цяжка было генераваць агульныя літаратуразнаучьія тзорьіі, - хіба што тьіпалагічньїя.)

У 70-я падцэнзурныя гады тэорыю Г.Гачааа з развіцц&м беларускай літаратурьі XIX - XX ст. ст. звязау В.Каваленка.1

Цытуючы думку Г.Гачава пра тое, што магутныя уплывы могуць стым; іваць, а могуць і задушыць таго, хто побач, В.Каваленка пісау пра беларускую літаратуру: уплывы і дапамагалі ёй, і звяззалі. Не або-або, а i-і. Якая тэндэнцыя павінна была перамагчы, пісау

В.Кавапенка, залежала ад 'многіх гістарьічньїх фактарау".2 Ясна, што тут маюцца на увазо на літаратурньїя, не эстэтычныя фактары у першую чаргу.

У дьісертацьіі даводзіцца. што, сапрауды, беларускай літаратура як плынь, як функцыяваннэ звязкі пісьменнік - друкарскі станок - чытач плюс адпаведная атмасфера ( бо патрэбная і грамадская атмасфера вакол аутарау, твора^, рзцьіпіентау ), дык вось у такой іпастасі беларуская літаратура існавала толькі у пэуныя перыяды, у маштабах гісторьіі дык не дужа і працяглыя. У 1975 г. В.Каваленка не мог пісаць

II Суровиев Ю. Необходимость диалектики: К методологии изучения интернационального единства советской литературы. - М.: Худож. лит., 1982. - С. 380 - 435; Реизов Б. Об изучении литературы в современную эпоху II Русская литература. - 1965, №1. - С. 3 - 15. Гл. таксама: “Суседства літератур робіць магчымым паскоранае развіццй асобных літератур і пераадоленнв абмежааанасцей нацыянальных літаратур. Гэтыя магчьімасці яшчэ не рзапізуюииа. але яны JcS болыи

і больш пашыраюць ступені свабоды літаратурьі, магчьімасці яе творчага выбару.’ [ Падкрэслена намі. - Л.С. ] Лихачёв Д.С. Будущее литературы как предмет изучения II Лихачёв Д.С. Прошлое -будущему. - С. 193.

1 Каваленка В.А. Вьітокі. Уплывы. Паскоранасць.

2 Тамсама. - С. 32 - 33.

пра культурны генацыд. Єн anicay, так сказаць, настулствы. Тую сітуацьію, якая лаутаралася у нашай літаратурьі ці не кожны раз, калі яна, літаратура, атрьімлівала магчымасць дыхнуць вальней з-пад чарговага дзяржауна-цзнзурнага прэсу. В.Каваленка пісау: "<...>

дагнаць ( спачатку хоць бы У агульных і лрьіблізньїх рысах ) перадавыя і развггыя літаратурьі свету. У гэтым заключаецца творчы пафас беларускай літаратурьі на працягу вяксу * І ніжзй: ‘Літаратура, якая даганяе, <...> павінна спяшацца наперад, услед за развщцём эстэтычнай свядомасці чалавецтва, каб не ператварыцца у адсталую літературу, але гэтая спешка лры слабасці творчых сіл звяэана з незавершанасцю ¡дэйна-эстэтычных з'яу... Toe, што было упушчана, у спрыяльный часы вяртаецца, асаойваецца. <...> але пройдзены этап усё роуна застаецца збедненым.’1 ’

У дьісертацьіі даводзіцца, што з гзтьімі тззісамі нельга цалкам пагадзіцца. Яны рацыянальныя у тым, што тычыцца грамадскай, шараговой, масавай літаратурнай свядомасці. А таксама узнікнення па суседскіх слядах лэуных літаратурньїх школ, плыняу, кірункау. Яны рацыянальныя там, дзе маецца на увазе узбагачзннв жанравай тьіпалогіі як такой.2

Але апеляцыя у першую чаргу да Узорау, да стандартау, асабліва да фармальных стандартау, робіць беларускі варыянт названай тзорьіі безумоуна некарэктным. Бо тут не улічваецца У дастатковай ступені той факт, luto культура па вялікім рахунку паусюль і заусёды ёсць феномен унікальна-злітарньї, феномен выключзнняу, якія толькі з цягам часу у складаных перыпетыях зніжаюцца да "правілау гульні’, да масавых з'яу, - тых фармальных стандартау. і затым/вышзйназааная тзорыя залішне сацыяцэнтрычная ( што нядзіуна для савецкіх часоу ); яна недаацзньвае асобу мастака, ролю яркай індьівідуальнасці У тво^чым працзсе. Такая індьівідуальнасць ужо сама па сабе ёсць

1 Каваленка В.А. Вьітокі. Уплывы. Паскоранасць. - С. 55. а Гл.: Лойка А. На парозе падагульнення: Спроба канцзптуальнай інтзрпрзтацьіі беларускай літаратурьі XX стагоддзя // Літ. і мастацтва.

- 1994. - 29 ліп. - С. 7.

“скачок паскоранасці’, калі карыстацца прапанаванай тзрміналогіяй. Мастацтеа - не толькі адна з функцый соцыуму, але яшчэ і таямніца. Якраз таямнічая, пасіянарная, крэатыуная дьінаміка мастацкіх структур “выпадав” з тзорьіі паскоранага літаратурнага развіцця. Рух сталых, абагулена-асацыяленых, амаль безасабовых ужо формау яна апісвае дакладна. Але у яе ‘не упісваецца' рэальны значны творца: не тое што геній, але і дастаткова буйны талент, які кожны раз ператварае задыханы бег адстаючага у вольны палёт. Єн не паутарае аута^ зтныя узоры, а толькі прымае іх да ведама, роуна як і усю, як мага больш шырокую, інфармацьію. Асабліва у XX стагоддзі, калі гэтак паменшау свет, дьінамізавауся час, абагулілася культурная прастора.

Увогулв, чым большь; талент, тым карацейшы “паутарыцельны курс". М.Багдановіч жа не забыуся у свой час падкрзсліць, што, беручы чужое, трзба даваць сгааё, ‘а свайго, як мы бачым, мы давалі меней, чым маглі.”1 Дык соль у тым, што меней не таму, што бракавала творчых сіл, - таго ж Міцкевіча прыгадаць, Дастаеускага, - а таму, што перажьівалі генацыдныя зпохі у культуры, таму што бьші пазбауленьїя дзяржаунасці, пазбауленьїя таго, яшчэ скарынаускага, друкарскага станка і той дзяржаунай атмасферы, у якой мог бы існараць, дыхаць натуральны літаратурньї працзс як грамадскі інстьітут-арганізм. Калі мы возьмем пад увагу высновы Д Ліхачова пра тое, што “форма, закасцянелая форма заусбды робіць літературу пэуным чынам пафаснай, урачыстай, як усялякі гарнітур ці убор’, пра тое, што “рана ці позна сталая форма лрьіходзіць да ‘увабранасці’, да цзрьіманіяльнасці - заусбды у той ці іншай ступені традыцыйнай, бо без традьщьіі няма і параду’2, то нам адкрыецца тая відавочная рэч, што іменна ‘увабранай’ у сталыя этыкетныя формы, іменна “цзрьіманіяльнай", "лараднай" у XIX - XX ст. ст. беларуская література, як правіла, быць не паслявала.

Такім чынам, у дьісертацьіі даводзіцца, што тзорыя паскоранага літаратурнага развіцця у дачьінвнні да беларускай' літаратурьі, па

1 Багданов1ч М. Забыты шлях. -С. 287, 291.

2 Лихачёв Д.С. Литература - реальность - литература // Лихачёв Д.С. Избранные работы: В 3 т. - Т. 3. - Л.: Худож. лит., 1987. - С. 222.

сутнасці. з’яуяяецца на в у ковы м зуфемізмам неаднаразовага гвалтоунага переводу нармальнага літаратурнага рг^віцця $ рэжым ліхгманкава-нєнармальнага. Тим часам, канстатуе дысертант. тзрміньї ‘ласкоранасць*. “ласхоранае развіцце’ настолькі тривала увайшлі у беларусхі савецкі шарагоаы літаратуразнаучьі ужьітах, што набьілі ужо тут і семантыху кечага натуральна-зталнага, заханамернага, непазбежнага, ледзь не іманентна белагусхьй літаратури улзсцівага. Зачаста у тых лрацах, дзе згадваюцца названия терміни, у кантзхсце навуковай раз.мовы ігнаруецца якраз сутнасная,. з трагедияй нацыянальнай культуры звязаная семантыха 'ласхоранасці'.

У даследаванні падхрзсліваецца, што сталы, значны мастацхі твор заусёды не 'пасхораны", а виключна унікальньї. Єн роуны мастацхаму адхрыццю. Єн бсць ях бы сінтзз вяліхага радаводу. і заусёды ні болъш ні ивнщ як адзінхави. Плбн жа ‘паскоранасцї* заусёды мае адзнакі мутангнасці з-за відавочних уплывау латрона-донара.

Паводле беларусхай версіі тэоры! пасхоранага літаратуркага развіцця у дьісертацьіі зроблена наступнае захлючзннв: яна ускосна пахазвае. ях гісторьія адбірала у Беларусі тасрчыя сіли, ях не давала магчьімасці беларусхім мастакам развіваць уласнае зшгонстаа, напрацоуваць типалогію культуры. Гэтая тэорыя, аднах же, у пэунам стулені пазначае і шляхі. на яхіх беларусхі кпэатыунь-, мастацхі латэниыял і у самыя змрочныя часы захоувау тое, ито называецца regsam - саыарух, динаміку, жиццё. Кожны раз, калі стагнация > нацыянальнай гісторьп змянялася выбуховым рухам, у высока развітим сусветным куль /рным кантзхсце найімкліаа развівалася і селарусхая культура, література.

У раздзеле 1 дысертацы! дадзены кароткі аналітични нарис раз-чцця беларусхай літератури у XX стагоддзі з пункту гледжання рзалізациі беларусхай духоунай задачи (фенаменалагічнай культурна-нацыянальнай. адраджзнцкай); інакш кажучи, змадзлявань у самим агульним виглядзе "самарух', динаміка жанравых структур ) беларусхай прозе XX стагоддзя у кантрапункце з диктатам тагачасна* слецифічнай культурней прасторы.

Раздзел 2 дысертацыйнага даследавання 'Беларусхай лразаічная класіка XX - стагоддзя і динаміка жанравых структур' лрысвечаны канхрзтнаму вывучэнню найяскравых выяу беларускагг

творчага духу у нацыянальнай празаічнай спадчынв. Трымаючы у по лі зроху агульную ппынь літаратурнага працэсу, у гзтым раэдзеле дысертант засяроджвае сваю увагу найпериї на плёне тых аутарау, у чьіім пісьменствв рзалізгваліся пераважна не стабілізугсчьія. а пошукава-акалпгычныя мастац^ія тзндзнцьіі.

Раздзел 2 мае эдпаведныя падраздзвлы: 2.1. “Пзсіянзрньїя мгастгцхія гдзі прозы М.Ггрзцкага"; 2.2. "Распрацоука бэларускага ментальнага поля у прозо К.Чорнага'; 2.3. "Мастацхая знергетыка прозы В.Быкагг*.

.. цзлым у раздзеле 2 у пзунай канкрзтыцы абгрунтоуваецца вядучзя канцэптуальная выснова дысертацык рзалізуючьі пасгянзрныя у кацыянальным - полі мастацкія ідзі (рзалізуючьі вышзйказвгны імператьіу), беларуская література у сваіх класічньїх узорах спрауджваецца у соє це — ягс унікальная, духоуна багатая, па-еурапейску высокакультурная.

У раздзеле З “Роля фармальнага кансерватызму у развіцці беларускай празаічнай традьщьіі. Крзатыуны імпульс у прозе Я.Коласа* даследуецца дьінаміка зпічньсх, ковазпічньїх форм. Дысертант звяртав увагу на. спрзчныя у сучасным беларускім літа рагу размауства пьітанні пра патрыярхальнае і нацыянальна-духоунае у культуры. У рвбоце даведзена, што якраз сфера беларускай нацыянальнай духоунасці у ладцзнзурнай савецкай літаратурьі, прозе выяулялася няпоуна, абмежавана - у тым, што тычылася наї-перш нацыянальнай ідзі. Той ідзяй жыла беларуская класіка пачатку XX стагоддзя; у савецкай жа прозе адбылэся баналізацьш гзтай ідзі да узроуню простай пззтьізацьіі патрыярхальнага, да /зрауте клішьгрзггнзй, стабільнзй жянплвай структуры. Ад канчатковай архаізацьіі, ецвярджаецца у дьісертацьіі, з аднаго боку і ад суцзльнай *інтзрнацьіяналізаць<і‘ з другога нашу традыцыйную культуру, можна сказаць, уратавала тое, што у бепарускай літаратурьі (прозе) у падцзнзурныя часы з'яуляліся едзін за адным ярка-таленавітьія таоры такіх аутарау, як Я. Брыль, І. Нзвуменка, і. Пташнікау, І. Чыгрынау, І. Шамякін, В. Карамазау. Я. Сіпакоу і некаторыя ¡ншыя. І патрэба у падобных творах, якія ззмзцо>ваюць тым ці іншим чынам ’зпічную’, новазпічную традыцыю у бепарускай літератури, будзе адчувацца да таго часу, пакуль са;дясвяяомасць цзлай нзцьіі не выспее да цьівілізаванага узроуню.

Такім чынам, зраэумела, што кансерватызм - у беларускім кантэксце дык надззычайна - з”ява вельмі складеная. I ён мае, нясе і свой дьінамічньї зарад, сваю пз^ную, так сказаць, латэнтную анергію.

У чым жа заключаецца дьінаміка зпічнай формы? У тым, каб паказваць не толькі вузка-патрыярхальнае. А - новы стан нацыянальнага духу: адэкватна, з усім вьісокім і нізкім, прыгожым і балюча-звьіродлівьім, што ёсць у нацыянальным жьіцці. Паказваць так, каб адкрывалася агульная, дастаткова повная і дастаткова канкрэтная шырокамаштабная карціна нацыянальна-духоунага быцця.

У свой час *Вайна і мір” Л. Талстога з"явілася як унікальная дьінамічная жанравая структура, наватарская мастацкая ідзя. З цягам часу яна зрабілася злічньїм канонам.' І ужо М. Шолахау у “Ціхім Доне' фармальна сцвердзіу гзтукі структуру, па-мастацку “паутарыу“ геніяльную форматворчую ідзю Талстога. “Паутарыу“ на узроуні архітзктонікі, на узроуні родавых зпічньїх прыкмет. Але праз гэтую форму М. Шолахау рзалізавау і сваю геніяльную мастацкую ідзю -свае бачанне расійскага народу • эпасу у новай фазе канкрзтна-гістарьічнага нацыянальна-духоунага быцця. І шолахаускі светапогляд стауся сапрауды злахальным, нова-зпічньїм.

У новай беларускай літаратурьі кананічную зпічную форму стварыу Я. Колас. Але “Новая зямля” відааочна не мела у рэальным беларускім культурным жьіцці таго шчаслівага лбсу, якога яна заслугоувае. Прычым якраз нацыянальна-духоунае быццё беларусау, якое адлюстравана у пазме з сапрауды зпічнай сілай і выразнасцю, не сустрзла злагаднага прыняцця; прымалася, усяляк вьілучалася, вьіпіналася менавіта прьі/і-’тнае для кансервацьіі. ’

У дьісертацьіі падкрзсліваецца, што праз абмежаванні сацьіялістьічнага рзалізму, самога жыцця у савецкі час неслрыяльна склауся пёс зпічньїх творау М. Гарзцкага і К. Чорнага (найперш

1 "Мастацкі канон не ёсць эстэтычная катзгорыя. ён ёсць у лагічньїм сэнсе ужо наступная яе мадьіфікацьія і увасабленне. Мастацкі

канон не ёсць структура мастацкага твора - ён адно грунтуецца на ёй.” (Лосев А.сЬ. О понятии художественного канона II Проблема канона в древнем и средневековом искусстве Азии и Африки. - С. 6, 8.)

“Камароускай хронікі“ і зпічнага у “Зямлі", у “Бацькаушчыне“). І М. Гарзцкі, і К. Чорны сцвердзіліся передусім як інтзлектуальї: якраз зпічнай цзласнасці, гарманічмасці, якраз упэунена-слэхойнага, аб'ектыуна-сцвярджальнага погляду на свет гзтым пісьменнікам не стае у такой меры, якая зрабіла б іх безумоуньїмі зпікамі.1 Але нашым літаратуразнауствам яны гэтак трыэала “паселеныя” у семантычнае поле зпічнасці, відаць, з-за таго, што іх таорчасць перадав сам дух народу-зпасу, і таму іхняя стьілістьїка натуральна стала асацыявацца з карэнна-нацыянальным, зпічна-нацьіянальньїм. (Паказальны парадокс таксама - парабаліст-зпік В. Быкау.) Па савецкіх прыярытэтах у творчасці гзтьіх класікау наша навука перш мелася акцзнтаваць іменна иейкія архаічна-зпічньїя, складана-патрыярхальныя формы і фарбы (так сказаць, з паступовым рухам да саоецкай сучаснасці), а на тзндзнцьіі мадэрновыя, інтзлектуальньїя звярталася меншая увага.

Тым часам пасля Я. Коласа у беларускую літаратуру прыйшоу новы гльїбінньї, соетапоглядны зпік - Іван Мележ. Калі І. Мележ пачынау пісаць сваю "Палескую хроніку“, то ужо і задача зпігонскай баналізацьіі вялікай коласаускай зпічнай ідзі набыла значзнне з’явы, неабходнай для нацыянальнай мастацкай традьщьіі. З-за фенаменалагічнай, духоунай стагнацьіі у беларусчай культуры і змястоунае злігонства набыло ужо значзнне жыццядайнага прагрзсу. Тым больш, што, пауторымся, “узорнага’ у сусветным кантзксце поазаічнага зпасу беларуская література усе яшчз не мела. І раман ‘Людзі на балоце" І. Молежа зрабіуся такім узорам. Гэта быу другі, пасля коласазага, пік зпічнага "рзнесансу* у беларускай - еурапайсксй

- літаратурьі другой паловы XX стагоддзя.

1 Гл. пра зпічньї светапогляд, напрыклад: Стеблин-Каменский М.И. Фольклор и литература и проблема литературного прогресса II

О

Стеблин-Каменский М.И. Историческая поэтика. - С. 128 - 143; Стеблин-Каменский М.И. Есть ли смысл в истории литературы? Н Стеблин-Каменский М.И. Мир саги. Становление литературы I Отв. ред. Д. С. Лихачёв. - Л. Наука, Ленингр. отд-ние, 1984. - С. 12 - 20.

Прычым I. Мепеж не спыжуся на простай пазтызацьй патрыярхальнага. Агульнасаюзная грытыка ухваляла » “Людзей на 6алоца\ I "Подых пазальжцы' як творы, у нацыянзльна-духоуным плане цапкам рзал(заваиыя. Безумоуна, I. Мележ, так скаэаць. на усе часы сцзердз'гу аутзнтычную беларушчьшу I сам нацыянальны хзрактар-тып. Ала тсьменшк ужо выхода^ на шлях!, пэуна праклздзекыя нацыянальнай ¡дзяю у будучыню, у сучаскук» эпоху. I узка у рамане "Заве!, снежань" вядомая узорная фармаяьная структура была I. Мелекам мадзршзаеанзя: иенав!та >' ¡нтэлектуальным «¡рунку.

У гзтым жа плана паказальная, напры*лад, { эвалюцыя 8. Адамчыка: ягокая т.за. эпапая пра заходнабеларускае жыццё - раманы "Чужая бгцькэушчына”, 1978 г., “Год нулязы’, 1983 г., "I скажз той, хто иародзЩца', 1987 г. - убачилася у новым, дынашчным кантзксце пасля з'иуления кн1г« Талас крыз( брата твайго”, 1991 г., дзе велыш выразна I ла-сучаснаму. праз ¡нтзлект акцзнтуецца найперш нацыянальна-духдуная праблематыка. Гзтаксама ‘вырасла' I шырокавядсшая эгтапоя I. Чыгрынава (“Плач лерапелк!“, 1970 г., 'Апрауданне хрыв»“. 1976 г., ‘Сваз \ чужынцы’, 1984 т.) са з'яуленнем апощняга рамана шсьменжка 'Не усе ълы загшем’, 1996г.. Далей можна гаварыць I пра аналапчную эвалюцыю у творчасф Г. Дал!дов1ча, шшых аутарау, ят пачынал! зусЫ па-вучнйуску, з пазтызгцы) патрыярхальнага, I вырастал) да значных арыгиалъных ф«гур у бзларускай проза.

Пра сапрзудиы маштаб назаэшчнай задумы !ванз Мал?жа можиа мвркаваць толь<1 з уг>\каи тых частак 'Палескзй хрон^“, ямь застал|'ся

5 чарназых распрацоуках тсьменжка па яганай смерцк У беларускай л1таратуры магпо гдбыцца мастацкаэ адкрыццё маштабу сапрауды сусзатнага, кат б л&с больш спрыяу I. Мэлежу, ( кал! 5 апошжм! у яго ■мыцц; нэ стал) гады 70-я, у як!я трагедыя беларускагр. духу у XX стагоддз! яшчэ не была прадматам публ(чнай увзг». '

Яшчэ адным буйным праза^ам, сцвярджае дысертант, чый кансерватызм" (г. зн. засваенна традыцый, 'старых' у свэца, ала дэфщытных у беларускай л1таратуры пасля чаргсвых праяу дыскрзтнасц() быу хыццздайнай заваёаай нашгй прозы, з'яуляецца У. КаратхвВ1Ч. У ¡1 палоаа XX стагоддзя У. Кзраткев1ч звириууся да канажчных рэмантычных форм. Вядо\*а, што рамантычиыя 1

неарамантычныя лавевы не беларускай глебэ мелі свой багаты ллбн, асабліва у яершыя дзесяцігоддзі XX ст., - дастаткова назвэць толькі еялікае імя Я Купалы. Але У. Караткевіч звярну^ся не стслькі да традыцьп неарамантычнай, колькі ^с4 ж да той мастацкай парадыгмы, якую аызначаюць шёны В. Слота, Г. Сенхевіча. Апошнім часам даслздчым (М.Тычьша, П.Васючзнка) падкрэслшаюць таксама рысы барокавай традыцы» } творчасці У. Каратхевіча, яго уманче ‘падхлючацца" да народнай харнаэальнай культуры.

У раэдзело 3 наибольшая увага надаецца аналізу творчасці Я.Коласа як буйнейшага, класічнага беларускага зліха. Дысертантам сцвгрджзецца, што аддалены з-за лольсг.амоунасці міфалагічмьі сгет Я.Баршчэускага, сжкрэтычная фальклорная свядомасць, зтнаграфізм, лобытавая гумарыстыка, наіунасць апісальнага рзалізму або дазолі нязграбныя ся яды новаеуралейскіх стыляу, - уся гзтая эстэтычная мазаіка таксама рыхтавала будучыя узпёты белзрусхай прозы. Аднах безумоуна творчасць Я.Коласа усталявала спецьіфічньї нацыянаяьиы вобраз свету, і тым вызначыла падмуркі новай белзрусхай літаратурьі. У той жа час творчасць Я.Коласа принесла з сабою светабачанне і светаадчуаанне індивідуальна©, - сучаснае стагэддзю ХХ-му. Проза Я.Коласа дала магутны імпульс і беларускай белетрыстыцы, г. зн. угрунтаяала беларускую жанравую тьіпалогію.

У раздзепе 4 "Дьінаміка жанравых структур ях імператьіу сучаснай беларускай прозы. Актыунасць беларускай творчай моладзі у

II пал. БО-х - І пал. 90-х гадоу XX стагоддзя" прааналізавань» вядучыя тэндэнцьй надзбннага літаратурнзга працзсу.

Дысертанг сцвярджае, што, паколькі у празаічнай кяасщы ярчсй выяулены пасшнарныя мастацкія ідзі, то клзсічньїя узоры можна назваць 'вьзсокімі хвалямі' паміж чарговьімі праявамі дьіскрзтнасці у гісторьіі літаратурьі, ламіж "праваламі- у ламінуючую масавую ( у дадатак падцзнзурную ) баналИацыю аяліхіх ідай. Сапрауднай драмай беларускай літера туры XX стагоддзя трзба назваць асабліва рззкія перапады ( з-за дьіскрзтнасці у развіцці ) ва узроук^х беларускай прозы: злітарнай, г. зн. сапрауды культурней, сутнасна-нацыянальнай, класічнай і прозы 'валавай\ передусім нарматыунай { да таго ж, калі узяць пад увагу ‘масавуго' прозу ^ інших нацыянальных літературах, то - беларуская на гзтым фоне выглядае лараунауча нешматлікай ). У

80-90-я гады названая драма зрабілася асабліва відавочнай для усёй беларускай інтзлігенцьіі. У гэтыя ж гады у сувязі з новай, “пасляперабудовачнай“ культурнай сітуацьіяй, на Беларусі адбыуся асабліва “адчайны' усплёск грамадскіх эмоцый, а рух жанравых форм у беларускай прозе набыу асабліва кантрасныя,' асабліва рззкія, сутаргавыя праявы.

Вядома, канстатуецца у дысвртацьй, што традыцыйна станауленне і развіццб беларускай прозы у XX стагоддзі савецкае літаратуразнауства мусіла звязваць са станауленнем і развіццем рзалізму. Аднак у сапрауднасці “шляхі, рзалізму’ вельмі хутка перасталі быць адзіна жьщцядайньїмі, бо ужо з 20-х гадоу пачалі рабіцца нарматьіуньїмі, так што у 40-я, 50-я гады беларуская літаратура мела агульнасаюзныя узоры кананічнага сацьіялістьічнага рзалізму. Такім чынам, абааязковая і шматгадовая афіцьійная прыярытэтнасць марматыунага стылю закансервавала у беларускай прозе тое, што называецца рзалізмам наіуньїм, зтнаграфічньїм; столькі “масавай“ прозы бьітавісцхага кшталту, мусіць, у іншьіх иацыяу, і таксама “мужьіцкіх", усе ж няма. ( Вядома, што тычыць вьібітньїх талєнтау, тым больш вялікі/, геніяльньїх, якія у сваёй творчасці гемаруюць дьінамічньїя структуры, то іх цалкам змясціць у ідзалагічную схему, насную эстэтыку не удавалася ніколі: скажам, К.Чорны, пры тым, што ён - паказальная фігура 30-х гадоу, у сваёй прозе застаецца найперш рзалістам-еурапейцам узору XX стагоддзя, і не у апошнюю чаргу праз перажыты вопыт Гамсуна, Дастаеускага; у гэтым сзнсе І.Мепеж, тым больш В.Адамчык, напрыклад, відавочна кансерватыунейшыя за К.Чорнага). Разам з гэтым сітуацьія має і адваротны бок: у цэлым кансерватьіуна-апісальная плынь беларускай прозы, асабліва у лепшых сваіх, таленавітьіх гуманістьічньїх узорах, адыграла У нацыянальнай культуры і вельмі каштоуную ролю - ролю ахоуную для нацыянальнага менталітету у часы асіміляцьійиай зкспансіі.

У другой палове 80-х гг. амаль усе дзейсныя беларускія празаікі узяліся за мадзрнізацьію сучаснай беларускай прозы, арыентуючыся як на новыя ¡дэйна-тэарэтычмыя, раней забаронвныя, абсягі, так і на "нерзалістьічньїя" жанрава-стылёвыя формы. Сёння беларуская проза ізноу асабліва знергічна шукає сучасную беларускую мастацкую

мову і сучаснае беларускае мастацкае мысленно, ізноу актыуна працуе на дьінаміку жанравых структур.

На гэтым шляху даводзіцца пераадольваць спвцьіфічньїя цяжкасці: яны грунтоуна аналізуюцца у дьісертацьіі.

Вялікав месца у раздзвлв 4 займав даследаванне ідзйна-мастацкага плбну маладых пісьменнікау. Аналіз акгьіунасці авангарднай часткі беларускай творчай моладзі мяжы 80-х - 90-х гадо^ прьіводзіць да наступных высноу.

Абвясціушьі у пасляперабудоучыя гады ‘еурапвізацьію’1 усвй беларускай літератури, тагачасная маладая літературная плынь практычна дарауняла гатую вурапвізацьію да кавалерыйскай атакі на табуіраваньїя сацьіялістьічньїм рзалізмам жанрава-стылёвыя формы. Такім чынам, жаданая вышэйшая, паслясавецкая культура творчасці на масавым узроуні была зблытана з павярхоунай, ралтам кожнаму дазволенай, эрудыцыяй. Няудача, няудалая спроба агулам і штурмам узяць аурапейскі Алімл, даць узоры відавочнай “маладзвжнай’ класікі, адным рыуком ліквідаваць чарговы ’прагал" дьіскрзтнасці у гістарьічньїм развіцці беларускай л!таратуры XX стагоддзя спарадзіла найвялікшьі і агрзсіуньї песімізм у “еурапеізатарау". Вінаватаю, аднак, была прызнана беларуская культура, беларусхая традыцыя; іменна яна зрабілася предметам маладога астракізму. Беларушчына была абвешчана прьімітьіуньїм кантэкстам, які не дазваляе маладому нацыянальнаму творцу свабодна рзалізаваць свой патэнцыял.

У сапрауднасці ж сітуацьія у беларускай культуры напрыканцы XX стагоддзя склалася ларадаксальная. І вядучы парадокс тут -этычны: врніцтва і цьінізм, зкзістзнцьійньї тулік постмадзрнісцкай гпохі дьісаніруюць з патрзбамі нацьіі.

Аднак, ладкрзсліваецца у дьісертацьіі, падобны парадокс для Беларусі далёка не ловы; бопьш таго - йн традыцыйны; 8н якраз і выяуляе катэгарычны імператі ” беларускай культуры, літаратурьі, чый

1 Пар.: наприклад, новая эстонская література падобнай “дзіцячай хваробаю” паспела перахварэць на самым пачатку XX стагоддзя; вельмі падобныя працэсы 5 свой час перажыла і література латышская...

шлях - дыскрзтны на працягу стагоддзяу. А іменна: беларуская культура штораз, са сваіх патрэб зыходэячы, асвойтваецца у боль'и развітьіх культурных кантэкстах найперш не праз калькаванне клішьіраваньїх форм, а поаз дьінаміку арьігінальньїх мастацкіх (жаноавых^ структур. Так, наша класіка XX стагоддзя, ад Купалы і Гарзцкага да Танка і Быкава, наша вьібітная література у кожным таленавітьім творы вырашае адраджзнцкую задачу - задачу сцвярджэння беларуса, беларускага светабачання - як задачу кожны раз мадзрновую (сучасную), і сцвярджае яе у арьігінальньїм, крэатыуным, пасіянарньїм творчым вьісілку, ,у адпаведнасці з агульнай сусветнай тзндэнцыяй да свабоднага уліку усяго шматвяковога вопыту сусветнай літаратурьі.

У заключзнні дысертант робіць наступныя вывады.

У айчынным літаратуразнаустве на мяжы 80-х - 90-х г.г. XX стагоддзя значна пашырыуся абсяг філалагічньїх даследаванняу. Адбылося істотнае удакладненне многіх канцэптуальных высноу, якія раней лічьшіся непахісна усталяваньїмі. Відавочна узбагаціуся таксама і гісторьїка-літаратурньї кантзкст. Шзраг новых навуковых прац беларускіх вучоных пацвердзіу вьісокі аутарытэт беларускага літаратуразнауства. У той жа час свабода публічнага выказвання натуральна прадэманстравала і пзуную няспеласць і нецьівілізаванасць, у шэрагу выпадкау, малапрафесійнай даследчыцкай думкі, - у тым, што тычыць беларускага літаратурнага працэсу XX стагоддзя.

Такім чынам, у II палове 90-х г.г., поруч з надзеннай задачай лапулярьізацьіі новай культуралагічнай інфармацьіі, надзвьнай актуальнай зрабілася і задача слецыяльнага навуковага даследавання у новых умовах, задача найперш аналітьічньїх падыходау да асзнсавання літаратурньїх з’яу. Неабходна менавіта сістзмнае вывучэнне спецьіфічньїх мастацкіх феноменау. '

Аналіз дьінамікі жанравых структур у беларускай прозе - вопыт якраз такога гіарадку; такі аналіз дає магчымасць убачыць і зразумець літаратуру, прозу як нацыянальную фенаменалогію; убачыць і зразумець, у прьіватнасці, беларускую прозу XX стагоддзя як вьіяву беларускага творчага духу на пакручастых гістарьічньїх шляхах. Само

паняцце “дьінамікі жанравай структуры' ёсць навуковая абстракцыя, якая нясе у сабе і новую канцэптуальную ¡дэю.

Пра тое, што такое жанр, што такое яго дьінаміка, у розных кантэкстах так ці інакш аьїказваліся многія славутыя вучоныя: аутар гістарьічнай пазтьікі А.Весялоускі; рускія фармалістьі - В.Шклоускі, Б.Тамашзускі, Б.Эйхенбаум, інш.; вядомыя структуралісти і семійтьікі -Я.Мукаржоускі, Р.Барт, Ю.Лотман... Як вядома, у літаратуразнаустве першай паловы, нават першых двух трацей XX ст. увогуле так ці інакш переважала фармалізацьія ( да вышэй названых далучым яшчэ ¡мёны К.Юнга, Н.Вінера, К.Леві-Строса... ); другая ж палова XX ст. выразна пазначана фенаменалагічньїм ухілам ( пасля філосафау Э.Гусерля, М.Хайдзгера, Б.Крочэ, У.Салауёва, М.Бярдзяева, Вяч.Іоанава, П.Фларэнскага, А. Лосева, інш. - літаратуразнауцьі А.Весялоускі,

В.Жьірмунскі, В.ВІнаградаУ, М.Бахцін, М.Сцяблін-Каменскі, Д.Ліхачоу, Є.Меляцінскі, С.Аверынца$> і інш.. Бадай, з гранічнай выразнасцю фенаменалагічная тэндзнцыя у савецкай навуцы вьіявілася і? вядомых спецыяльных працах Л.Гумілева і Г.Гачава ). Сучаснае постсавецкае жанразнауства, такім чынам, таксама зауважна пераадольвае фармальныя падыходы на карысць фонаменалагічньїх1, або, вз усякім разе, відавочна умацоувае тут свае пазіцьіі.

У беларускім літаратуразнаустве, жанразнаустве між тым фенаменалагічньїя пьітанні толькі пачынаюць трапляць у спецыяльнае поле зроку.2 Жанр як знабмая пзунасць стабільньїх прыкмет, як

1 Звернем увагу, наприклад, і на такую выснову: “Уваскрэсенне’ рьіторьікі як падыходу да літаратурьі магчымае толькі у виключна вузкіх акадзмічньїх рамках' ( Авериниев С.С. Античная риторика и судьбы античного рационализма II Античная поэтика: Ритор, теория и лит. практика: [ Сборник ] / АН СССР. Ин-т мировой лит. им.

А.М.Горького; [ Отв. ред. М.Л.Гаспаров ]. - М.: Наука, 1991. - С.19).

1 Пацвярджэнне сказанаму можна знайсці у такіх кнігах, як “Здалйк і зблізку ( Беларуская проза на літаратурнай планеце )* А.Адамовіча; “Беларусь у люстзрку мемуарнай літаратурьі XVIII стагоддзя’

A.Мальдзіса; “Міфа-гк зтычныя матывы у беларускай літаратурьі"

B.Каваленкі; "Ля вытокау самапазнання" У.Конана і інш..

матрыца, клішз, што дапамагае сістзматьізаваць літаратурньї працзс, • вось на сбнняшні дзень самы распаусюджаны у беларускай навуцы падыход да предмета.1

Тым часам зусім еідавочна, што беларуская культура, література, беларуская проза XX стагоддзя дзманструе сёння тую ж Фенеменалагічную звалюиыю. што і ^ся література, проза сусветная. А іменна: ла-пвршае, у беларускай прозе, як і ва усім мастацтве XX стагоддзя, узрастае роля асобы, індьіаідуальнасці, што супрацьстаіць уніфікатарскім і антигуманным патзнцыям злохі. I, значыць, па-другое, жанр як неабходная матрица, абавязковае клішз практычна перастав існаваць: на змену ‘ритуальным’ і “парадным* формам, жорсткім парадигмам лрыходэщь саабодны у л і к усяго шматаяковага вопыту літератури. Дуалізм формы і зместу, па ужо цытаванаму вышэй виразу Ю.Лотмана, замяняецца паняццем ідзі, якая реалізує сябе у адзкватнай структури і не існує па-за гзтай структураю.

Такім чинам, сёння ( і у беларускай літаратурьі гзта асабліва відавочна ) мастацкі прагрэс вызначаецца не той плынню, што засвойвае пзуныя формы, карыстаецца імі як клішз. Этапы сутнаснага руху вызначае новая мастацкая ідзя, што рзалізуецца, не зважаючи многа на існуючьія формы, што вьіліваецца у сваю аутаномную, “няправільную", толькі для сябе арганічную новую структуру. Што яна новая - гзта за^сбды зауважна па тим, як цяжка яна упісваецца ва усталяааную тьіпалогію. Прычым новая мастацкая ідзя не структуруецца ніжзй глабальных для свайго часу мастацкіх звязау, ідзйна-праблемньїх вузлоу. Таму што гзтая мастацкая ідзя абавязкова нясе новы узровень мастацкага мислення і новую мастацкую мову. Такая нацыянальная класіка. Практична з’яуленне класічнага твора азначае чаргоаае абнауленне ("разбурзнне' і пвраасзнсаванне )

1 Пра гзта, напрыклад, сведчаць манаграфіі паводле сучасних кваліфікацьійньїх навуковых прац: Штзйнєр І.Ф. Варожаць балады вякоу: Беларус. балада і славян, традьїцьіі / Гомел. дзярж. ун-т імя Ф.Скарыны. - Мінск: Навука і тзхніка, 1993; Мішчанчук МІ ёсць у пазта свой абпог цалінньї: Жанрава-стылявая разнастайнасць сучас. беларус. лірьікі / Рэд. У.В.Гніламбдау. - Мінск: Навука і тзхніка, 1992.

катэгорый. У гэтым і заключаецца динаміка жанравых структур: у матзрьіялізацьіі ідзй э вялікім пасіянарньїм патэнцыялам.

Найперш э творчасцю нацыянальных класікау беларускае мастацкае мысленне выйшла на рерадавыя рубяжы зпохі у пачатку XX стагоддзя. Між тым тэндэнцыя передусім абнауленчея у гісторьіі літаратурьі иіколі не была і не можа быць самедастатковай. Яна дьінамічна звязаная з тэндзнцыяй кансерватыунай. У беларускім жа кантэксце кансерватызм набыу асаблівую вагу - передусім у II лал. XX стагоддзя, калі стабілізацьія традьїцьіі адыграла ахоуную, антьіасіміляцьійную ролю у нацыянальней культуры. Текім чынам, сапраудная, сутнасная дьінаміка мастацкіх ( жанравых ) структур ёсць э'яеа надзвычай скледаная; яна мае таксама і нацыянальную специфіку.

У сувязі з дыскрзтнасцю, татальнай перарьівістасцю лептымнай беларускай культурнай традыцьи' на беларускую прозу распаусюджваецца агульны ¡мператыу беларускай культуры. Што гэта за ¡мператыу? Гэта неабходнасць штораз, пасля чарговага гвалтоунага прылынку, наноеа асвойтвацца У кантэксце іншьіх культур, тых, якія развіваюцца больш рэгулярна. У беларускім літаратуразна^стве да апошняга часу застаецца аутарытэтнаю тэорыя паскоранага літаратурнага развіцця ( В.Каваленка; у савецкім лігаратуразнаусгве

- такія розныя вучоныя, як Г.Гачау, М.Конрад, Г.Ламідзе, інш. ). Беларускі варыянт названай тзорьіі аформіуся у падцэнзурныя чесы, і як такая яна мае вырезна тыпалапчны, “дефенаменалагічньї* характар. Яна схоплівае важнейшыя аб'ектыуныя заканамернасці, але фенаменалогію, дьінаміку нацыянальнай духоунасці мусіць у вялікай ступені пекідаць “між радкоу".

Узяушы над увагу найперш динаміку жанравых структур, неабходна падкрэ(^лщь наступнае: менавіта матзрьіялізуючьі

пасіянарньїя у нацыянальным полі мастацкія ід зі, беларуская

літаратура і спрауджваецца у свеце кожны раз пасля чарговага

гвалтоунага прыпынку - як культура жывая, паунавартасная,

унікальная, патзнцыяльна нэвычэрпная, кожны раз сучасная і роуная сусветным узорам у нейкіх вышэйшых праявах свайго мастацкага адчування - мислення. Беларуская культура, літаратура, проза самасцвярджаоцца не гаму, што больш ці менш паспяхова некага

зо

даганяе, переймає. А таму, што рзалізуе аутзнтычны крзатыуны патэнцыял; таму, што свядома, са сваіх патрэб зыходзячы,

• арыентуецца у сусвеце інфармацьіі.

У беларускім літаратуразнаустве відавочна наспала патрэба падкрзсліць, вылучыць і прааналізаваць ролю іменна дьінамічньїх жанравых структур у творчасці нашых празаікау; акцзнтаваць якраз тов, што не змяшчаецца у жанравы канон і якраз таму рухає, развіває' сам жанр; адкрывае нозыя ідзйна-мастацкія абсягі у нацыянальнай духоунасці.

Прыгадаем, што натуральнае "зпічнае" свєтаадчуванне і адпаведны светапогляд, што адлюстроуваецца у мастацтве, напрыканцы XX стагоддзя зрабіліся архаікаю: гзтаксама, як некалі міфалогія, сёння ужо і зпіка не можа быць інакшаю, як толькі тым ці іншьім чынам мадзрнізаванаю. У глабальных маштабах на змену гармоніі лрыйшла дьісгарманічнасць. Вядома таксама, што у культуры XX стагоддзя разумовы - пачатак, інтзлектуалізм зрабіуся універсальнай прыкметаю мастацкага мислення. Таму што па-за інтелектам немагчьіма арыентавацца у сучасным свеце.

Між тым у беларускай празаічнай традьїцьіі асаблівую каштоунасць, як вышзй адзначалася, набыла якраз кансерватыуная “зпічная* плынь. Стабілізацьія гзтай пльїні да статусу цзлай злігонскай школы азначала найлерш замацаванне нашай ( дыскрэтнай

на лрацягу стагоддзяу ) культурнай традьщьіі на “зпічньїм” рубяжы: неабходным, аксіяматьічньїм рубяжы для кожнай нацыянальнай культуры. Аднак савецкая культуралогія за магістральньї курс мела не выяуленне латзнтнай знергетьікі зпічньїх і новазпічньїх форм, а вылучзнне на першы план архаічна-зпічньїх, складана-патрыярхальных форм і фарбау. Дзвіз ‘культура нацыянальная па форме, інтзрнацьіянальная па змесце* практычна азначау кансервацыю патрыярхальнага, стагнацыю нацыянальнай і д зі, нацыянальнай духоунасці, - передусім у шараговай літаратурнай пльїні. З другога боку, у эстэтычных лраграмах і у творчым плёне маладой паслясавецкай беларускай прозы выразна вьіявілася абсалютызацыя “нетрадыцыйных" для беларускай культуры, мадэрновых жанрава-стылёвых форм, якія пасля 10-х - 20-х, часткова 30-х г г XX стагоддзя у беларускай прозе шырока не практьїкаваліся.

Літературная сітуацьія на Беларусі напрыканцы XX стагоддзя урэшце акрзслілася як парадаксальная: максімалісцкае брніцтва і цьінізм, зкзістзнцьійньї тупік постмадзрнісцкай зпохі, што выразна вьіявіліся у плёне самых маладых сённяшшх аутарау, супярэчаць патрэбам нацьіі, для якой - усё прав тую ж дыскрэтнасць - актуальным! засталіся духоуныя заданы зпохі рамантычнай, задачы нацыянальнага адраджзння. Такім чынам, ізноу актуалізавауся і вышзйназваны ¡мператыу беларускай культуры: праз фенаменалагічную дьінаміку сцвярджаць сваю аутэнтычнасць.

Усё вышзйсказанае пацвярджаецца у дысертацыйнай працы аналізам беларускай прозы XX стагоддзя, у размаітьім культуралагічньїм кантзксце. Прыярытэт класікі тут вызначаны тым, што найперш яна дае узоры фенаменалагічнай дьінамікі, што яна як бы увасабляе абнауленне; унікальнеє, асобаснае “перастварзнне" празаічньїх канонау у беларускай прозе XX стагоддзя, абнауленне і перастварзнне традыцыйных жанравых форм; і прытым яшчз у жорсткім кантрапункце з нарматьівамі сацьіялістьічнага рзалізму.

Адным з першых класікау беларускай літаратурьі XX стагоддзя з’яуляецца Якуб Колас. Яго творчасць вьіявіла тое, што можна назваць нацыянальнай карцінаю свету, якая усталёувае фундаментальныя арыенц!ры новай літаратурьі. Паэма “Новая зямля” з’явілася той унікальнай мастацкай структурай, у якой увасобіуся момант дьінамікі зпасу на боларускай глебе. Такім чынам, Я.Колас вьіступіу творцам мастацкага светапогпяду, які нараджае прозу, нараджае сталыя узоры вьісокаразвітьіх празаічньїх жанрау. Проза Я.Коласа У беларускай літаратурьі пачатку XX стагоддзя найперш замацавала культуру нацыянальнага прыгожага пісьменства на узроуні, адпаведным эпосе:

з вострым адчуваннем гісторьїка-сацьіяльньїх драм, з найвыразным асабовым пачаткам,,з тьімі інтзлектуальнасцю і пачуццёвасцю, якія надалі стылю Я.Коласа ры^ы універсальнасці. Проза Я.Коласа угрунтавала і беларускую празаічную жанравую тьіпапогію: вопыт Я.Коласа літаральна стымулява^ творчасць не аднаго0пісьменніцкага пакалення. Пазней, у II лапове XX стагоддзя, творчасць лепшых мастакоу коласаускай фенаменалагічнай школы захавала беларускую літературу ад канчатковай архаізацьіі з аднаго боку і ад суцэльнай “інтзрнацьіяналізацьіі” з другога. У вьініку творчы плён Я.Коласа

выступав як узор дьінамікі жанравых структур: найперш праз мадзпі нацьіянальна-касмічнага ( "зпічнага", новазпічнага ) мыслення.

У пвршай трзці XX стагоддзя на самыя перадавыя мастацкія рубяжы беларуская проза выйшла з творчасцю Максіма Гарэцкага. ён быу гвалтоуна ізаляваньї ад свету. І сйння відавочна, якой трагедыяй гзта стала найперш для Беларусі, для культуры, літарагурьі беларускай. Проза - паліфанічная драма, проза - алюзія на класічньїя формы, проза дакументальна-мастацкая, проза парабалічная, філасофская - у сённяшняй беларускай жанравай тьіпалогіі падобная проза яшчз мусіць зрабіць вялікія вьісілкі, каб пашырыць тыя творчыя далягляды, якія накрзсліу тут, у гзтых жанрах, М.Гарзцкі. Старыя, класічньїя формы рамантычнага і рзалістьічнага пісьма у прозе М.Гарэцкага пераадолены як недастатковыя: яны пераутвораны на шляхах мадэрновых, зкзістзнцьійньїх; на тых шляхах, дзе пачыналася новая эстэтыка стагоддзя. Сапраудным прызваннем М.Гарэцкага было іменна мысленчае, інтзлектуальнае, філасофскае пісьмо; найбольш арганічнай - унутраная пазіцьія апавядальніка-мьісляра, шукальніка новых сэнсау, адкрьівальніка даляглядау сучаснай думкі. І найперш беларуская духоунасць, менталітзт, - нацыянальны характар і гістарьічньї л£с нацьіі бьілі предметам рзфлексіі М.Гарэцкага. Асноуны масіу прозы М.Гарэцкага вызначаецца пераважнай, падауляючай адсутнасцю усяго таго, што знарок працавала б на форму-прыукасу, на фабульныя фігурьі. Матэрыя гэтай прозы фармальна самадастатковая. I - вось мы маем як быццам бы нястала-каструбаватыя, часта не вытрыманыя па архітзктоніцьі, аднак ужо несумненна класічньїя па свабй фенаменалагічнай змястоунасці апавяданні ( імпрзсіі? стьілізацьіі? міфатворчасць? ), аповесці (

рзфлексіі? ¡нвектывы? ), затым хронікі ( cari? дзйннікі? раманы ), драматызаваную прозу ( п’есы? ), абразкі ( зсз? ), філасофскія трактаты ( артыкулы? )... Прозу М.Гарэцкага ' трэба назваць зафіксаваньїм на паперы парываннем у новыя, жыццядайныя для нацыянальнай культуры мастацка-мысленчыя абсягі, увасобленай дьінамікаю жанравых структур.

Надзвычай важны імпульс для імклівага руху у беларускай прозе нясуць і пасіянарньїя ідзі Кузьмы Чорнага. К.Чорны геніяльна вычуу духоуную трауму у менталітзце беларуса XX стагоддзя пасля вякоу

нацыянальнага ды сацыяльнага гвалту на мяжы генацыду. Но толькі як сын селяніна, але і як вялікі ¡нтэлектуал і чалзвек тонкай нервовай арганізацьіі, К.Чорны разумеу прьініжзнне беднасцю і няволяй, што несла беларусу "нуду цёмнага. жыцця”, "вякі сярод гнільїх сцен’, “дробныя хітрьікі уласный прьініжанасці", "адвечнае прыгнечанне духу”...І, ’акрылены рэвалюцыяй", К.Чорны з магутнай знергіяй, з гарачым пафасам звярнууся найперш да беларуса як да індьівідуума, да асобы, як да унікальнага мікракосму. Яму был і блізкія К.Гамсун і

A. Бальзак; 6н ментальна адчувау роднасць з Ф.Дастаеускім -хоаравіта-драматьічньїм, раздвоеным, уражаным пакутамі дзіцяці і комплексамі прьініжаньїх або траумаваных людзей. Такім чынам, ідзйная блізкасць К.Чорнага з класікаю іншьіх культур больш пзуная, чым з традьщьіямі уласна нацьіянальнамі, і гзта не у апошнюю чаргу тлумачыцца якраз дыскрэтнасцю у развіцці культуры беларускай. К.Чорны у апавяданнях 30-х г.г., у раманах “Систра’ і “Зямля" сапрауды у чарговы раз ‘адкрыу’ беларуса годнага, прыгожага, з жывой душою, са сваёй адметнаю культурай, адкрыу і усяму свету, і самому беларусу, якога праз шзраг пакаленняу змушалі зняаерыцца у самім сабе. У 30-я г.г. лбс К.Чорнага быу зламаны. Але у гадь; 40-н, найперш у раманах “Пошукі будучьіні" і “Млечны шлях", К.Чорны у інтзгральньїх мастацкіх вобразах увасобіу страту беларусамі сваёй Бзцькаушчыны і будучьіні і бясконцыя пошукі гэтых святыня^. Тут завязарся той ідзйна-праблемньї вузел, які вылучыу К.Чорнага-мысляра на узровень мастакоу, што генеруюць дьінамічньїя, пасіянарньїя мастацкія ідзі. Маланкамі з гзтага звязу бліскаюць у чорнаускіх тзкстах унутраны драматызм, інтзлектуальнасць, патаемная мяжа думак і пачуццяу як топ у стьілі К.Чорнага, а таксама гльїбокі імпрзсіянізм і цьівілізаванасць гзтага стылю. Спадчына К.Чорнага, там, д,зе яна ацалела ад разбуральных уплывав нарматьівізму, відавочна з'яуляецца радовішчам старых і новых беларускіх мастацкіх архетыпау, г. зн. глыбока угрунтаваных у нацыянальнай псіхалагічнай тебе інтзгральньїх вобразау беларускай рзчаіснасці.

Найбольш парадаксальна дьшаміка жанравых структур у беларускай прозе XX стагоддзя вьіявілася у творчасці В.Быкава. Для

B.Быкавэ быць дына .ічньїм - несці новы ^зровень мастацкага

мыслення у гады нацыянальнай стагнацьіі, у ласляядзерным свеце, -значыла быць іменна верным сабе насуперак каласальнай ' інерцьійнасці асяродху; значыла з выключнай, бадай што беларускай засяроджанасцю сцвярджаць самакаштоунасць асобы і маралі у часы найвялікшай дзвальвацьіі асобы і маралі! Рушыць наперад для

В.Быказа значыла заставацца пастаянным у сцвг.рджзнні той па-новаму змястоунай мастацкай структуры, якую яму удалося змадэляваць ужо у першых сваіх аповесцях. Гэтая структура аказалася надзвычай змястоунай нэ толькі у савецкім, але і у агульнакультурным працзсе пасляваеннага свету. Яшчз і сёння знергетыка быкаускай прозы мусіць "разганяць* стагнацыйныя асяродкі, яшчэ і сёння для мшьёнау людзей ід зі В.Быкава застаюцца наватарскімі у іхнім маргінальньім бьіцці. В.Быкау стварыу уласную, новую мадьіфікацьію жанру аповесці на мяжы рзалістьічнай і зкзістзнцьійнай пазтьікі, засвоіушьі некгторыя фармальныя прыёмы да структурнай пзунасці. Надзвычай важна і тое, што В.Быкау здзейсніуся як віднейшьі мастак XX стагоддзя у беларускамоуным мьісленні, і такім чынам з'явіуся як бы правадніком тых менталітзтньїх сэнсау, тых культурных абсягау (на жаль, пакуль што яшчэ амаль не актуалізаваньїх), якія нясе свету беларуская духоунасць.

Аналіз дьінамікі жанравых структур у беларускай прозе XX стагоддзя дазваляе зрабіць наступныя вывады:

1. V антьінамічнай сувязі са звычайным, дастаткова

прадуктыуным і абавязкова-непазбежным рухам стандартных жанравых форм, які узбагачае і мацуе жанравую тьшалогію, забяспечвае літаратурньї працзс як штодзённую бытнасць літаратурьі -у найперш наватарскіх, этапных для мастацкага мыслення творах аналітьїку адкрываецца дьінаміка жанравай структуры: момант

няпзунасці, нясталасці, нестандартнасці формы; момант унікальнасці, момант якасна новага для свайго часу мастацкага сэнсзвага звязу; момант нараджэння новай дастаткова значнай фенаменалапчнай ідзі. Новыя для свайго часу мастацкія сэнсавыя звязы, крэатыуныя вузлы у беларускай празаічнай традьїцьіі дэманструюць дьінаміку жанравых структур - матзрьіялізацьію ідзй з вялікім пасіянарньїм патэнцыяла'м.

2. Фактарам, вызначальным для фарміравання арьігінальнага аблічча беларускай культуры, літаратурьі, прозы XX стагоддзя

з’яуляецца дыскрэтнасць, перарьівістасць натуральна-паунакроунага нацыянальнага быцця; а значыць, дыскрэтнасць беларускай літаратурьі і як легітьімнага канкрзтна-гістарьічнага працзсу, і як ¡ншабыцця нацьіі менталітзтнага,. духоунага, фенаменалагічнага.

3. Паводле беларускай версіі тзорьіі паскоранага літаратурнага развіцця тзрміньї 'паскоранасць', “паскоранае развіццй* настолькі трывала увайшлі у беларускі савецкі шараговы літаратуразнаучьі ужытак, што набьілі ужо тут і семантику нечага натуральна-зтапнага, заканамернага, непазбежнага, ледзь не іманентна беларускай літаратурьі уласцівага. Такім чынам, зачаста з кантэксту навуковых даследаванняу знікае якраз сутнасная, з трагедыяй нацыянальнай культуры звязаная, семантыка паскоранасці, а іменна: неаднаразовы гвалтоуны перавод нармальнага літаратурнага развіцця у рэжым ліхаманкава-ненармальнага. У даследаванні жанравага руху у беларускай прозе XX стагоддзя неабходна актуалізуецца якраз тэты, істотна новы падыход.

4. Каикрзтна-гістарьічнав ( манаграфічнае ) - на фоне сусветнай літаратурьі - даследаванне дьінамікі жанравых структур у прозе беларускіх класікау XX стагоддзй Я.Коласа, М.Гарэцкага, К.Чорнага,

І.Мележа, В.Быкава, іншьіх дэманструе генеральную тэндэнцыю сучаснай прозы: да пераструктуравання мастацкага мыслення формах суб’ектыуных, асобасных. У жорсткім кантрапункце з нарматьівамі сацьіялістьічнага рзалізму беларуская проза XX стагоддзя захавала, рэгенеравала свой крэатыуны патэнцыял праз дьінаміку жанравых структур: праз магутны імпульс да нацыянальна-касмічнага, нацьіянальна-зпічнага мыслення на глебе новага часу (Я.Колас; І.Мележ ); праз пераутварзнне на шляхах наватарскіх старых форм рамантычнага і рзалістьічнага пісьма у прозе-паліфанічнай драме, прозе-алюзц на класічньїя формы, прозе дакументальна-мастацкай, прозе парабалічнчй, філасофскай ( М.Гарзцкі ); праз інтзлектуальна-псіхалагічную распрацоуку беларускага ментальнага поля ( К.Чорны ); праз гранічна канхрзтызаваную і0у той >ка час парабалічна-абвостраную г.пеляцыю да гуманізму ( В.Быкау ); праз арьігінальнае сцвярджэнне нацыянальных класічньїх традыцый (беларуская “ваенная” і “вясковая” проза II пал. XX ст. ); праз актуальнеє вяртанне кананічньїх рамантычных і барокавых формау

( У.Каратяевіч, інш. ); а таксама у пзунай ступені і праз авангардный пошукі самай маладой беларускай прозы.

5. Важнейшая беларуская духоуная задача - спраудзіцца у свеце. Вырашэнню гэтай задачы у беларускім мастацтве, у прозе XX стагоддзя спрыяе найперш дьінаміка жанравых структур. Менавіта праз фенаменалагічньї рух беларуская проза вырашае тыя мастацкія льітанні, якія ужо сталіся архаічньїмі у многіх іншьіх развітьіх літаратурах свату, і вырашае іх як пьітанні сучасныя у поуным сзнсе гэтага слова: нестандартна-індьівідуальньїя, мадэрновыя.

Такім чынам, беларуская літаратура і праз самыя неспрыяльныя, чорныя для беларускай нацьіі і культуры часы несла і нясо свой духоуны дар у скарбніцу агульначалавечай культуры.

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі адлюстраваны у наступных працах:

1. Беларуская проза XX стагоддзя: Дьінаміка жанрзрых структур. - Мінск: ВПП “Новік\ 1996. - 220 с.

2. Цукрсвы пеунік: Літ.-крьітьіч. артыкулы. - Мінск: Маст. літ., 1996. - 288 с.

3. Коласаускія традьїцьіі у сучаснай беларускай прозе аб вгине // Творчая

сладчына Янкі Купалы і Якуба Коласа і развіццй спавянскіх моу і літаратур: Тзз. дакл. рзсп. навук. канф. - Мінск, 1982. - С. 52 - 53. •

4. Некаторыя аспекты ваеннай праблематьікі у беларускай прозе апошніх гадоу II Учебно-исследовательская работа студентов. - Минск, 1982. - С. 3.

5. 3 трыаогай пра чалавека II Полымя. -1982, № 4. - С. 213 - 216.

6. Аб эстзтычнай рэакцьй чытача на аповесць А.Адамовіча “Карнікґ II Веснік БДУ. Сер. IV - 1984, № 1. - С. 3 - 6.

7. Аб некаторых асаблівасцях псіхалагізму аповесці В.Быкава “Знак бяды' II Веснік БДУ. Сер. IV. -1934, № 3. - С. 3 - 6.

8. Псіхалагізм у творчасці Д.Квіцарьідзе II Взаимообогащение литератур народов СССР: Тез. докл. III межреспубл. конф. - Минск, 1986. - С. 27 - 28. - ( На рускай мове).

9. Пазнаванне сапрауднага II Літ. і мастацтва. -1986. -17 касгр. - С. 6 - 7.

10. “Лес багоу“ Баліса Сруогі і беларуская дакументальна-мастацкая проза аб Вялікай Айчыннай вайне И Связи литовской литературы с литературами СССР и зарубежных стран: Тез. докл. межреспубл. конф. - Вильнюс, 1987. - С. 111 - 114. - (На рускай мове).

11. Адбігак часу // Літ. і мастацтва. - 1988. - 22 ліп. - С. 5, 6, 7.

12. Пра літаратурньї лсіхалагізм // Некоторые вопросы изучения славянских языков и литератур: Материалы V конф. молодых ученых филолог, фак. БГУ. - Минск, 1990.. - С. 85 - 86.

13. “Што значыць цяпер чалавек?” ( Па старонках раманау

В.Адамчыка ) II Літ. і мастацтва. - 1990. - 14 снеж. - С. 6 - 7.

14. Агрзсія формы. Стылёвыя пошукі маладой прозы // Літ. і мастацтва. - 1991. - 6 вер. - С. 6 - 7.

15. Пра "рожкі", старых, маладых, і яшчэ тое-сёе ( Дыялог з праф. Д. Бугаёвым ) II ЛИ. і мастацтва. - 1992. - 28 лют. - С. 6 - 7.

16. Марудны скон стэрэатыпау: Беларуская ваенная проза II Літ.

і мастацтва. - 1992. - 15 мая. - С. 6 - 7.

17. Іншасвет у межах рзалізму: Прытчы Янкі Сіпакова II Літ. і мастацтва. - 1992. - 4 снеж. - С. 6 - 7.

18. Яшчэ раз пра Сотнікава // Беларуская література: Рзспубл. міжведам. зборнік. - Вып. 20. - Мінск: Універсітзцкае, 1992. - С. 105 -112.

19. М.Зарзцкі II Беларуская література: Проза 20-х гадоу: Хрэстаматыя / Склад. Д.Я.Бугаёу і інш.; Пзд рад. Д.Я.Бугабва. - Мінск: Універсітзцкае, 1996. С. - 252 - 253, 582 - 583.

20. Л.Калюга II Беларуская літаратура: Проза 20-х гадоу: Хрэстаматыя / Склад. Д.Я.Бугаёу і інш.; Пад рэд. Д.Я.Бугайва. - Мінск: Універсітзцкае, 1996. - С. 488, 587 - 588.

21. Сентыментальнае выхаванне ( Проза Галіньї Багданавай ) II Літ. і мастацтва. - 1994. - 22 ліп. - С. 6.

22. Ці лёгка быць геніем? II Полымя. - 1994, № 8. - С. 227 - 236.

23. Пра рамантызм у беларускай прозе XX ст. II Узаемадзеянне еурапейскіх пітаратур: Праблемы творчых метадау XIX - XX ст. ст.:Матэрыялы міжндр. навук. канф. - Гродна, 1994. - С. 35 - 37.

24. Новая маргінальная беларушчына //Літ. і мастацтва. - 1994. -ЗО вер. - С. 6 - 7.

25. Маргінальная беларушчына у некаторых тзкстах беларускіх

О

літаратарау 90-х гг. II Национально-культурный компонент в тексте и языке: Тез. докл. междунар. науч. конф.: в 2ч. - Ч. 1. - Минск: Университетское, 1994.- С. 152 - 154.

26. Авангард і пар ддокс // Культура. - 1995. - 9 - 15 жн. - С. 5.

27. Актуальный літаратуразнаучьія праблемы і самасвядомасць

навучэнца // Беларуская мова і літаратура: Праблемы навучання і вывучэння у сярэдняй і вышэйшай школе: Тэз. дакл. рэсп. нав.-прак. канф. - Мінск, 1994. - С. 188. .

28. *ёсць абсалюты...’: Дауняя гутарка з Алесем Адамовічам // Літ. і мастацтва. - 1995. - 20 студз. - С. 6 - 7.

29. Постаці. М.Танк II Крьініца. - 1995, № 10. - С. 32 - 33.

30. Беларуская літаратура і тэорыя паскоранага літаратурнага развіцця II Славянские литературы в контексте мировой: Докл. междунар. науч. конф. - Минск, 1995. - С. 137,- 142.

31. Дьінаміка'жанравых структур у беларускай прозе XX ст. II Веснік БДУ. Сер. IV. - 1996, № 1. - С. З - 7.

32. Беларуская проза XX стдгоддзя. Дьінаміка жанравых структур

II Актуальные проблемы естественных и социально-гуманитарных наук. Тез. докл. науч. конф., посвящ. 75-летию Белгосуниверситвта: В

2 т. - Т. 1. - Минск, 1996. - С. 86.

РЭЗЮМЭ

СІнькова Людміла Дзмітрьіеуна

Бвларуская проза XX стагоддзя: Дьінаміка жанравых структур

Ключавыя словы: Беларусь, Быкау, Гарзцкі, дьінаміка, дыскрзтнпоць, жанр, Копас, літаратурньї працзс, ласіянарнасць, паскоранасць, проаа, структура, фенаменалогія, Чорны.

Даследуюцца важнейшыя з'яаы і факты у беларускай прозе XX стагоддзя, найперш у класічнай спадчыне Я.Коласа, М.Гарзцкага, К.Чорнага, І.Мелвжа, В.Быкава. Метад даследавання - генетычны аналіз неструктурнага тыпу (падобная методыка называецца таксама фенаменолага-дыялвктычнай).

Асноуныя вьінікі і навізна: упершыню распрацавана само паняцце дьінамікі жанравых структур, даказана, што прагрзсіуньї рух у прозе непасрэдна звязаны з рзалізацяй пасіянарньїх у нацыянальным полі мастацкіх ідзй; устаноУлена, што дыскрзтнасць у беларускай культурна« традыцы! з'яуляецца вызначальным фактарам для фарміравання арьігінальнага аблічча беларускай прозы XX стагоддзя; упаршынк сцверджана, што тзорыя пасхоранага літаратурнага развіццн з яуляецца навуковым зуфемізмам у кантзксце беларускай культуры, што сутнзс ;ая семантика "паскорамасці* на беларускай тебе павінна актуалізавацца у адпаводных нэвуковых даследазаннях дзеля іх карзктнасці; упершыню у беларускай празаічнай класіцьі слецыяльна вылучана і комплексна прааналізавана тэндэнцыя да пераструктуравання мастацкага мысленна адпаведиасці з характарям сучаснай зпохі; развіта І удакладнанг інтзрпрзтацьія творчасці М.Гарзцкага, К.Чорнага, В.Быкава, Я.Коласа,

І.Мележа у кантрапункце з нарматыунай зстзтыкай савецкай літаратурьі; упершыню даказана, што дьінаміка жанравых структур з'яуляецца механізмам фенаменалагічнаг-~ руху ? прозе, і, у прьіватнасці, традыцыйным імперативам беларускай прозы XX стагоддзя. Такім чынам, работа утрьімлівае новыя канцзптуальныя падыходы да інтзрпрзтацьіі беларускай прозы XX стагоддзя у сучасным літаратуразнаучьім кантзксце.

Матзрыялы і вывады дысертацыйнай працы маюць каштоунасць найперш для наауховай і педагагічнай практьіхі у галіне гісторьіі беларускай літаратурьі як сучаснай еурапейскай.

РЕЗЮМЕ

Смнькиоа Людмила Дмитриевна Белорусская проз« XX века: Динамика жанровых структур

Ключевые слова: Беларусь, Быков, Горецкий, динамика,

дискретность, жанр, Колас, литературный процесс, пассионарность, проза, структура, феноменология, Чорный.

Исследуются важнейшие явления и факты в белорусской прозе XX века, прежде всего в классическом наследии Я.Коласа, М.Горецкого, К.Чорного, И.Мележа, В.Быкова. Метод исследования - генетический анализ неструктурного типа (подобная методика называется также феноменолого-диапектической). .

Основные результаты и новизна: впервые разработано само понятие динамики жанровых структур, доказано, что прогрессивное движение в прозе непосредственно связано с реализацией пассионарных ' в национальном поле художественных идей; установлено, что дискрэтность в белорусской культурной традиции является определяющим фактором для формирования оригинального облика белорусской прозы XX века; впервые установлено, что теория ускоренного литературного развития является научным эвфемизмом в хонтексте белорусской культуры, что сущностная семантика *ускоренности‘ на белорусской почве обязательно должна актуализоваться е соответствующих исследованиях - в целях корректности; в белорусской прозаической классике специально выделена и комплексно проанализирована тенденция к переструктурированию художественного мышления в соответствии с характером современной эпохи; развита и уточнена интерпретация творчества М.Горецкого, К.Чорного, В.Быкова, Я.Коласа, И.Мележа в контрапункте с нормативной эстетикой советской литературы; впервые доказано, что динамика жанровых структур является механизмом феноменологического движения в прозе, и,в частности, традиционным императивом белорусской прозы XX века. Таким образом, работа содержит новые концептуальные подходы к интерпретации белорусской прозы XX века в современном литературоведческом контексте.

Материалы и выводы диссертационной работы имеют ценность прежде всего для научной и педагогической практики в области истории белорусской литературы как современной европейской

SUMMARY

Sinykova Lyudmila Dmitriyevna Belarusion Prose of the 20th century: The Dynamics of Genre Structures

Key words: Belarus, Bykov, Goretskiy, dynamics, discretion, genre, Kolas, process, passionarity, prose, structure, Tchorniy, phenomenology.

The most important phenomena and facts in Belarusian prose of the 20th century are studied, first of all in the classical legacy of V.Kolas, M.Goretskiy, K.Tchorniy, I.Melezh, V.Bykov. The method of research is genetic analysis of non-structural type (this method is also called phenomenological dialectical).

The main results and the novelty is that the concept of the genre structures dynamics has been for the first time developed; it has been proved that the progressive movement in prose is connected directly with the realization of passionarity artistic ideas on national ground; It has been ascertained that the discretion in Belarusian cultural tradition is a determining factor for creation of the original image of Belarusian prose of the 20th century; it also has been for the first time asceratained that the theory of accelerated literary development is a scientific euphemism in the context of Belarusian culture, that essencial semantics of ‘the acceleration’ on Belarusian ground must be necessarily actualized in the corresponding research for correctness; the tendency to restructure the artistic thinking in accordance with the character of the modern epoch has been particuiary emphasized and thorouqhly analysed; the interpretation of the works by M. Goretskiy, K.Tchorniy, V.Bykov, Y.Kolas, I.Melezh has been developed and detailized in counterpoint with the normative aesthetics of the Soviet literature; for the first time it has been proved that the dynamics of genre structures is the mechanism of phenomenological movement in prose and particuiary is a traditional imperative of Belarusian prose of the 20th century. Thus the work contains new conceptual approaches to the interpretation of Belarusian prose of the 20th century in modern literature comext.

The materials and conclusions of the dissertation are of great value first of all for scientific and pedagogical experience in the field of history of Belarusian literature as modern European one.