автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Бытовая лексика башкирского языка

  • Год: 1999
  • Автор научной работы: Ишбулатова, Ханифа Давлетбаевна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Уфа
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
450 руб.
Диссертация по филологии на тему 'Бытовая лексика башкирского языка'

Текст диссертации на тему "Бытовая лексика башкирского языка"

61 ■■ оо-

10/1'ц -ь

Башкирский государственный университет

V

На правах рукописи

Ишбулатова Ханифа Давлетбаевна

БЫТОВАЯ ЛЕКСИКА БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА (семантика, структура, источники формирования)

i.

4 Специальность 10.02.02. - языки народов РФ

(башкирский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель -доктор филологических наук,

Уфа - 1999

Башкорт дэулэт университеты

л

* ТСулъя^ма хотсугында

Ишбулатова Хэнифэ Дэулэтбай тсызы

БАШТСОРТ ТЕЛЕНЕН, ТОРМОШ - КЭНКУРЕШ лексикаьы

(семантикаЬы, структураИы, формалашыу сыганатстары)

* Специальность 10.02.02. - РФ хальпггары телдэре

(баштсорт теле)

Филология фэндэре кандидаты рил ми дэрэжэИенэ диссертация

Билми етэксеИе -филология фэндэре докторы, профессор М.В. Зэйнуллин

*

©фе -1999

ЙеКМЭТКЕЬЕ

Инеш..................................................................................................6

I булек. Хэ?ерге баштсорт теле тормош-кенкуреш лексикаЬыньщ лексик-семантик классификацияЬы...........................................................24

1.1 '©й кэрэк-яратстары атамалары' лексик-семантик теркеме........24

1.1.1 Кауыттарзын, дейем атамалары...............................................26

1.1.2 А?ьгк-тулекте Ьалып тсуйыу, Ьатслау есен тсулланьишан Ьауыт исемдэре......................................................................................................26

1.1.3 Аш-hbiy э?ерлэу есен чкулланылган Ьауыт атамалары.............52

1.1.4 Ашау-эсеу процесында кэрэк булган Ьауыт исемдэре..............56

1.1.5 Аш-Ьыу э?ерлэгэндэ, ашап-эскэндэ фащаланылган кэрэк-яратстар исемдэре......................................................................................................59

1.2 'Торлатс атамалары' лексик-семантик теркеме...........................63

1.2.1 Торлатс Ьэм унын, елештэре атамалары....................................63

1.2.2 ©йгэ тсушып Ьалынран йорт-тсаралты исемдэре.......................75

1.3 'Кэртэ-тсура атамалары' лексик-семантик теркеме.....................76

1.3.1 Мал, тсош-тсорт арыралган кэртэ-тсура атамалары..................76

1.3.2 Ауыл хужалыгы продукттарын, хе?мэт тсорамалдарын Ьатслау есен тсулланылган тсаралты исемдэре.......................................................80

1.4 'Йорт-йыЬаз атамалары' лексик-семантик теркеме....................83

1.4.1 Ял итеу, йотслау есен тсулланылган ей йыЬазы исемдэре........85

1.4.2 Терле кэрэк-яратстарзы Ьатслау есен тсулланылган мебель исемдэре......................................................................................................87

1.4.3 Балалар есен тэгэйенлэнгэн йорт-йыЬаз атамалары................90

1.5 'Постель эйберзэре атамалары' лексик-семантик теркеме..........92

1.6 'Эй эсендэ тсулланылган тутсыма эйберзэр атамалары' лексик-семантик теркеме......................................................................................98

1.6.1 Тартамал Ьэм терле япма атамалары.......................................98

1.6.2 Торлатстын, терле урындарына тсоролган предмет атамалары..................................................................................................99

1.7 'Йылытыу Ьэм Иыуытыу приборзары атамалары' лексик-семантик теркеме.....................................................................................................101

1.7.1 'Йылытыу приборзары атамалары'..........................................101

1.7.2 'Кыуытыу приборзары атамалары'..........................................105

1.8 'Ятктылытс биреусе предмет атамалары' лексик-семантик теркеме......................................................................................................106

1.8.1 Иркеатамалар...........................................................................106

1.8.2 Ян,ы hy339p.................................................................................108

II булек. Тормош-кенкуреш лексикаЬынын, ЬузьяИалыш ысулдары Ьэм унын, лексик-семантик, структур узенсэлектэре........................................110

2.1 Ялгаузар тсушып Ьу^эр яЬау ысулы............................................110

2.2 Куззэрзе -кушып Ьу^эр яИау ысулы.............................................116

2.3 Фонетик ЬузьяЬалыш ысулы........................................................122

2.4 Лексик-грамматик ЬузьяЬалыш ысулы (конверсия).....................123

2.5 Лексик-семантик ЬузьяЬалыш......................................................125

2.6 Тормош-кенкуреш атамаларынын, ЬузьяЬалыш структураИы... 129

2.6.1 Синтетик hу??эр..........................................................................130

2.6.2 Аналитик Ьуззэр.........................................................................131

III булек. Хэ^ерге баштсорт теле тормош-кенкуреш лексикаЬынын, теп сыганатстары..............................................................................................134

3.1 Теп баштсорт Ьу^эре.....................................................................134

3.2 Узлэштерелгэн Ьуззэр....................................................................137

3.2.1 Фарсы теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары,.139

3.2.2 Fapan теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары... 140

3.2.3 Рус теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары.......141

3.2.4 Рус теле аша башка телдэрзэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш

атамалары..................................................................................................144

3.3 Тормош-кенкуреш лексикаЬында актив Иэм пассив Ьу^эр

л тсатламы.....................................................................................................147

^ 3.4 ТСулланылыш сфераЬы кузлегенэн тормош-кенкуреш

лексикаЬы...................................................................................................149

ЙомБатслау..........................................................................................152

Библиография.....................................................................................155

ТСушымта............................................................................................173

ИНЕШ

f\vh,fbi йылдарза двйем тел галемендэ, шулай уте тюркологияла лекеикологияга, унын, тсайЬы бер проблемаларын ейрэнеугэ иггибар артты, Шулай за лексикология тел рилеменен, аз ©йрэнелгэн елкэлэренен, береЬенэ -карай, сенки элегэ тиклем теоретик характерзагы рил ми тикшеренеузэр куп тугел.

Конкрет телдэрзен, лексикаЬын ейрэнеу айырыуса меИим Ьэм актуаль Ианала. "Терки халытстарзын, уткэне тураИындагы тарихи белешмэлэр бик а? йэки бетенлэй булмаган сатста, лексика терки телле халытстьщ я?ма эзэбиэткэ теэзэре булган дэуерзэге боронро йэшэу урындары, кенкуреш шарттары тураЬында бай мэглумэт бирэ ала."1

Хэзерге ватсытта айырым терки телдэр лексикаЬы буйынса куп кенэ материалдар йыйылран. Улар теоретик Ьыгымталар яЬау есен ниге? була ала. Мэрэлэн, баштсорт галимдары тарафынан басылран рилми хезмэттэрзэ лексикологиянын, айырым тарматстары, шул иеэптэн тормош - кенкуреш лексикаЬына тсараран тсайИы бер Ьуззэр ниндэйзер кимэлдэ сагыла, уларзын, диалект варианттары курЬэтелэ, бер ниса лексик - семантик теркемгэ лингвистик анализ яЬала.2

Лексиканын, системалы характерза булыуы хэзер бер ниндэй зэ

1МусаевК.М. Лексикология тюркских языков. М.: Наука, 1984. 11 -се б.

2 Бикбулатов Н.В. Башкирская система родства. М., 1981; Гильманова С.Г. Наименования молочных продуктов в башкирских говорах.// Вопросы лексикологии и лексикографии башкирского языка. Уфа, 1983. 49-54 - се бб.; Гареева Г.Г. Ареальное отражение женского нагрудного украшения. // Ареальные исследования в языкознании и этнографии. Уфа, 1985.

► 45-46 - сы бб.; Дильмухаметов М.И. Материалы по лексике Среднеуральских башкир.

// Исследования и материалы по башкирской диалектологии. Уфа, 1981. 58-62 - се бб.;

t Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. М., 1966; Максютова

Н.Х. Бурзянский говор. // Башкирская диалектология. Говоры юго-востока Башкирии. Уфа, 1963.; Максютова Н.Х. Восточный диалект башкирского языка. М., 1975.; Миржанова С.Ф. Северо - западный диалект башкирского языка. Уфа, 1991; Миржанова С.Ф. Южный диалект башкирского языка. М., 1979.

икелэнеу тыузырмай. Уныц системалылыгы, иц тэузэ, телдец лексик составын семантик теркемдэргэ булеп ейрэнеу мемкинлеген бирэ. Шундай теркемдэрзен, йыйылмаЬы лексиканын, дейем семантик Ьэм тематик классификациями барлытска килтерэ.1

Телден, лексик составын системалы куренеш рэуешендэ ейрэнеузен, теоретик нигеззэре Ф.П. Филин, А.А. Уфимцева, Д.Н, Шмелев, JI.A. Новиков, В.Н. Прохорова, М.М. Покровский h.6. хезмэттэрендэ бирелде.2 Улар укоренен теоретик концепцияларында логик дойемлектэн сырып берлэштергэн Иуззэрзен. куп осракта семантик теркемдэр менэн характерланыузарын билдэлэйзэр. "Ьуззэрзе ниндэйзер формаль билдэлэре буйынса берлэштергэн тематик теркемдэргэ булеу лингвистик анализ есен зур эИэмиэткэ эйэ,"-тип яза Д.Н. Шмелев.3

Лексиканы системалы куренеш итеп ейрэнеу теп тематик теркемдэрзе асытслаузы талап итэ. Был пландагы хезмэттэр рэтендэ якут теленен, тарихи лексикаЬын хальгк тарихы менэн бэйлэнештэ тсараусы Н.К. Антоновтьщ гилми эшен, телсе-галим К.М. Мусаевтын, терки телдэре лексикаИынын, айырым тематик теркемдэрен сагыштырмаса ейрэнеугэ арналган хезмэттэрен, татар, баштсорт, сыуаш, мари Ьэм удмурт телдэре есен уртатс булган рухи Ьэм материаль культура елкэлэренэ таракан атамаларга анализ

Иэм этимологик характеристика биреусе P.F. Эхмэтйэновтьщ рилми

1 Новиков JI.A. Лексикология русского языка и ее основные понятия и категории. // Русский язык в национальной школе. 1972. №5. 7 -се б.

2 Филин Ф.П. Очерки по теории языкознания. М.: Наука, 1982; Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. М., 1962; Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики. М.: Наука, 1973; Новиков Л. А. КурИэтелгэн хе?мэт; Прохорова В.Н. Полисемия и лексико - семантический способ словообразования в современном русском языке: Лекции по спецкурсу. М.: Изд-во МГУ, 1980; Покровский М.М. Семасиологические исследования в области древних языков. // Избранные работы по языкознанию. М.: Изд-во АН СССР, 1959.

3 Шмелев Д.Н. КурИэтелгэн хе^мэт. 105 - се б.

эштэрен, терки, алтай телдэре лексикаЬынын, тарихи усешенэ арналган коллектив фэнни хезмэттэрзе атап утергэ кэрэк.1

Хэзерге семасиологик тикшеренеузэрзэ лексиканы классификациялауза "тематик теркем," "лексик-семантик теркем," "микросистема" тигэн тешенсэлэр индерелде Ьэм фэнни нигезлэнде.

Тел гилемендэ Иуззэрзе терле тематик теркемдэрге булеп тикшереу кин, таралган. "Тематик теркемдэр тип реаль ысынбарльпстары предметтарзьщ, куренештэрзен, уззэрен классификациялаура нигезлэнгэн 1туззэр теркемдэре атала."2

ТСайЬы бер телсе галимдар конкрет телден, лексикаЬын тикшереу есен уны тематик теркемдэргэ булеп тсарау ундйлы алым булып тора тип Ьанай.3 Лексиканы шул рэуешле тикшергэндэ, хальгк тормошо, ул йэшэгэн урындагы тэбигэт шарттары, хужальгк итеу узенсэлектэре, торлаты, баштса телдэр менэн бэйлэнеше h.6. тураЬында белешмэ алып була, сенки бетэЬе лэ предмет, куренеш атамаларында caFbuia. Лэкин лингвистик характерны мэглумэттэр гена етмэй, э Ьуззэрзе тикшергэндэ тарихи, этнографик, археологик белешмэлэр, терле хальгктарзын, теле, фольклоры ла зур эЬэмиэткэ эйэ.

Телден, Ьузлек составы - бер-береИенэ бэйлэнеше булматан элементтарзьщ йыйылмаЪы тугел, э ниндэйзер ятстары буйынса бэйлэнгэн лексемалар системаИы. Шуга курэ лэ Ьуззэрзен лексик-семантик бэйлэнештэре проблемами ейрэнеу актуаль мэсьэлэ Ианала.

1 Антонов Н.К. Материалы по исторической лексике якутского языка. Якутск: Якуткнигоиздат, 1971; Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении (западно -кипчакская группа). М., 1975; Мусаев К.М. КурИэтелган хезмэт. М., 1984; Ахметьянов Р.Г. Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья. М., 1981; Ахметьянов Р.Г. Общая лексика материальной культуры народов Среднего Поволжья. М., 1989;

2 Филин Ф.П. О лексико - семантических группах слов. // Езиковедски изследвания в чест на академик Стефан Младенов. София, 1957. 525 - се б.

3 Был турала тсараьыу. Филин Ф.П. КурЬэтелгэн хезмэт; Шмелев Д.Н. КурЬэгелгэн хе?мэт.

Ь уззэрзе лексик-семантик теркемдэргэ булеп ейрэнеузе беренсе башлап М.М. Покровский хе?мэттэрендэ курэбез.1 "Ьуззэр Ьэм уларзыц мэгэнэлэре айырым йэшэмэйзэр, э ниндэщер отсшашлытстарына йэ мэгэнэ тсапма-тсаршылытстарына нигезлэнеп, терле теркемдэргэ буленэлэр,"- тип яза М.М. Покровский.2

Был хезмэттэ лексик - семантик теркемдэргэ булеузэ Ьу??эрзен, мэгэнэ якынлыгы буйынса теркемлэнеше карала. Бер лексик - семантик теркемгэ,

-кагизэ буларатс, бер терле грамматик формалы hy?39P карай. Э бындай

теркемдэргэ элементтарзын, у? - ара бэйлэнеше ньгклы, шунын, есен дэ ундай лексик - семантик теркемдэр лексиканын, системалылыгын асыгырак сагылдыра.3

Куззэрзе лексик - семантик теркемдэргэ булгэндэ, уларзын, семантик бэйлэнештэре генэ тугел, э лексемаларзын, лексик - грамматик бэйлэнештэре лэ анализлана. Шулай за 1зуззэрзе лексик-семантик теркемдэргэ берлэштергэндэ, объектив критерий булып уларзын, теге йэки был тарихи осорзагы ирекле мэгэнэуи бэйлэнеше тора. Лексик -семантик теркемдэрзе Ьуззэрзец теркемлэнеш микросистемалары араЬында теп тер тип haHapFa мемкин.4

Эммэ -кайЬы ватсытта Иуззэрзен, тематик Ьэм лексик-семантик

классификациялары 6ep-6epehe менэн -кушылалар, уларзы ике айырым тер классификация тип тсарап булмай. Был

теркемдэрзец отсшаш ятстары куп. "Тематик Иэм лексик - семантик

1 Покровский М.М. Семасиологические исследования в области древних языков.// Покровский М.М. Избранные работы по языкознанию. М.: Изд. АН СССР, 1959. 63-170 - се бб.

2 Покровский М.М. КурЬэтелгэн хе?мэт. 82 - се б.

3 Слесарева И.П. Лексико - семантические группы в современном русском языке (к проблеме типологии): На материале группы количественных наречий и группы имен существительных со значением ' лицо, старшее по положению, по отношению к другому лицу или лицам.' Канд. дис. М., 1977. 21-се б.

4Уфимцева А. А. Опыт изучения лексики как системы. М.,1962. 263-се б.

теркемдэрзен, отсшаш ятстары уларзьщ объектив ысынбарлытсты сагылдырыуында куренэ. Нуззэрзен, бетэ лексик - семантик теркемдэренен, hap ватсыт уценен, "темаЬы" була. Был осратста Ьуззэрзе ике терле теркемгэ булеузен, эЬэмиэте кпстса сьта. Ьуззэрзен, лексик - семантик теркеме лексемаларзын, теге йэки был тематик берлэшмэЬенэ инэ Ьэм унын, состав елешен тэшкил итэ."1

Был диссертацион эштэ хэзерге баштсорт теленен, тормош -кенкурешенэ тсараган лексика тикшерелде.

Ьэр телден, лексик составында халытстын, кенкурешен сагылдырган Ьуззэр билдэле урын тота. "Тормош - кенкуреш лексикаЬы " тешенсэЬе кендэлек хужалытс алып барыу менэн бэйле булган предметтарзын, (кейем-Ьалым, бизэнеу эйберзэре, терле ашамлытстар, торлатс терзэре, йорт-тсаралтылар, уларзын, елештэре, Ьауыт-Ьаба Ь.б.), тсорамалдарзьщ, куренештэрзен,, хэл - ватсигаларзын, атамаларын ацлаттсан Ьуззэрзе у? эсенэ ала. Был тер лексика Ьузлек составынын, ин, хэрэкэтсэн елешенэ тсарай, сенки йэмгиэттэге узгэрештэр ин, тэузэ Ьэм аньшыратс тормош-кенкуреш лексикаЬынын, семантик урешендэ caFbma. Шуга курв был лексик тсатлам тел менэн бетенлэй бэйле булмаган факторзарзы тикшергэндэ лэ меЬим эЬэмиэткэ эйэ. TaFbi ла лингвистик тикшеренеузэр Ьеземтэлэре буйынса билдэле тарихи осорзон, материаль культура хэлен асытсларга мемкин.

Татар телсеЬе Р.Г. Эхмэтйэнов: "Материаль культура терминдары,

билдэле булыуынса, кеше эшмэкэрлегенед теп ябын - материаль байлытстарын (аш, кейем, Ьэм торлатс) етештереузе сагылдыра. Шуга курэ лэ уны тикшереу халытс тарихын ейрэнеу есен меЬим эЬэмиэткэ эйэ,"-тип яза.2

1 Филин Ф.П КурЬэтелгэн хезмэт. 528 - се б.

2 Ахметьянов Р.Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков (фонетика и лексика). М.: Наука, 1978. 170 - се б.

Кешелек тормошонон, терле ятстарын сагылдырган был лексик тсатлам Ьузлек составында зур урын билэй, Ьэм ул - телден, айырып алилЬыз елешв. Кендэлек тормоштагы эйберзэрзе тсулланмайынса йэшэй алмаран кеуек ук, халытстыц кенкурешенэ бэйле лексиканы тсулланмайынса Ьейлэшеу, аралашыу за мемкин тугел. Был теркемгэ караран Ьуззэрзе тсулланыу профессияра, территорияга, социаль снклэузэргэ буйЬонмай. ТСайЬы ватсыт был тсатлам лексикага тсараган лексемалар кенкуреш тормоштан бетенлэй алыр елкэлэрзэ лэ тсулланыла. Шуньщ есен тормош - кенкуреш лексикаЬынын, сиктэрен билдэлэусе конкрет критерийзарзы асытслау лексшсологияла меЬим мэсьэлэлэрзен, 6epehe Ьанала.

Тормош - кенкуреш лексикаЬын туплау, билми тикшереу буйынса тюркологияла тсазатс, узбэк тел рштемендэ куп кенэ фэнни эштэр баш-карылган. Мэсэлэн, узбэк ралимдарыньщ хезмэттэрендэ Ьуззэрзе лексик - семантик группаларра булеп ейрэнеу, терле тарматстарга тсараган терминдарзы классификациялауга зур иртибар бирелэ.1 Узбэк телсеЬе JI. Мирзаева уз хезмэтендэ хэзерге узбэк теленен, тормош -кенкуреш лексикаЬын, элегэ сатслы махсус ейрэнелмэуен ирэпкэ алып, кин, планда тикшергэн: Ьуззэрзе терле лексик - семантик теркемдэргэ булгэн Ьэм лексемаларзыц килеп сырышын, яЬалыу юлдарын курЬэткэн.2 BbiFa тиклем узбэк тел гилемендо тормош -кенкуреш лексикаЬы система рэуешендэ тикшерелмэгэн, Л.Х, Мирзаеванын, гилми эшендэ тэугелэрзэн булып был тер лексика анализлана.

1 Асамутдинова М. Названия одежды и ее частей в узбекском языке: Автореф. дис. канд. филол. наук. Ташкент, 1969; Мирзаев Н. Этнографическая лексика узбекского языка ( На материале узбекских говоров Кашк. обл.): Автореф. дис. д-ра филол. наук. Ташкент, 1971; Мирзаева Л.Х. Источники формирования и семантика бытовой лексики современного узбекского языка: Автореф. дис. канд.филол. наук. Москва, 1986; ИкрамоваН.М. Узбекская кулинарная лексика: Канд.дис. Ташкент, 1983; Воронина В.Л. Узбекское народное жилище. СЭ, 1949. №2. 59-85-се бб.

2 Мирзаева Л. X. КурЬэтелгэн хе^мэт.

Шулай уте тсазатс тел рилеменец тарихи лексикология!1ы проблемаларына арналган докторлытс Ьэм кандидатльгк дисеертацияларында ла терки тел рилеме есен эЬэмиэтле фактик материалдар тикшерелгэн, Ьэм тепле рилми Ьыгымталар яЬалган.1

Билдэле тюрколог К.М. Мусаев - лексиканы рилми тикшереу едтендэ эшлэусе гал