автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Ч.Ч. Валиханов - исследователь литературы

Полный текст автореферата диссертации по теме "Ч.Ч. Валиханов - исследователь литературы"

эож

821. 512. 122

Крлжазба кдолида

НАЗАРБЕК КДНАФИН

Ш.Ш.УЭЛИХАНОВ - ЭДЕБИЕТ ЗЕРТТЕУШ1С1 10.01.02 - кдзак, эдебиеп

Филология гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэрежесш алу упин дайывдалгаи диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Кдзакстан Республикасы Туристам 2000

Жумыс К,.А.Яссауи атындагы Халыкдралык, кдзак,-тур1к университетшщ казак, едебиет1 кафедрасында орындалды

Рылыми жетеюш: филология гылымдарыньщ докторы, профессор Д.Ысщкулы

Ресми сарапшылар: филология гылымдарыньщ

докторы, профессор С.Негимов

филология гылымдарыньщ кандидаты, доцент Э.Мус акулов

Жетеюш уйым: Абай атындагы мемлекеттк университет!

Диссертация 2000 жылы " _ сагат /<2

К^А.Яссауи атындагы Халыкаралык казак-тур'ис университетшдег! филология гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэрежесш алу ушш диссертация к,оргау жошндеп К. 14.44.03 диссертациялык Кецестщ мэжшанде крргалады. (Мекен-жайы: Туркестан кдласы, Есьмхан аланы, 2)

Диссертациямен К^А.Яссауи атындагы Халыкаралык казак-тур'ис университвтшщ ютапханасында танысуга болады.

Автореферат 2000 жылы " _таратылды.

Диссертациялык кецестщ

галым хатшысы,

филология гылымдарыньщ

кандидаты, доцент "2М. ^_Ш.Керш

Жумыстьщ жалпы сипаты

Такзырыптьщ езектшМ. Эдеби мураньщ тарихи мацызын тера угынып, оны гылыми зерделеген Шок^н Шьщгысулы Уэлихановтьи енбектерш жан-жакты, жуйел1 зерггей тYcyдi каз1рп уакыттын в: талап етш отыр. Ралым шыгармалары дву1р рухымен ундес, пшрлер куш кеше немесе дэл бугш айтылгандай тыц, кунды. Шокан кдза ауыз едебиетш жинап, зерттеумен б^рге баскд ел ауыз едебиеттерше д кен барлау жасады. Кдзак улттык едебиеттану гылымынын. непзп калады.

Ш.Уэлихановтьщ казак. улггык едебиеттану гылымыньи ¿ргетасын кдлаудаш бшмпаздыгы, тури халыкгарыньщ ауыз эдебиет нускдларын взара салыстыра зерттеген тэсщдер1, филологи гылымдарына коскаи улеа жошнде курд ел! гылыми ецбек жазу ода] смес. Б1з такьфыптьщ аса мэндiлiriн сезше отырьш, диссертациялы жумысымызда галымныц эдебиет зерттеудеп аса багалы мурасьц гылыми жуйелеуге кдцам жасадык,-

Рас, Шокдинан бурын да казак ауыз одсбиетш жинан, зерттеуи адамдар болды. Б1рак олардын кепшшп жол-жвнекей жазга] кунделжтершде, белгш б!р саяхатнамалары мен хаттарында, арнаш кужаттык есептершде, мемлекетпк елшшктер кезшдеп толтырылга] "журналдарьища" халыктьщ езшдж ерекшелтне токтала келп олардьщ тш байлыгын, эдет-салтын, макалдап-мэтеддеп свйлеуг шеберлтн, суырып салма акындардыц тапкырлыгын, дал тургындарыныц энге, куйгс, жырга кумарлыгын, баскд д байкдгандарын кыска баяндаумен шектелген. Олардьщ жазбаларынд кунды деректермен- коса .уотрт.тюрлер, жацсак топшылаулар д ушьфасып отырады. Мундай кемшшктердщ бетш ашуда, то. эдебиет1м1здщ квне нускаларына эдш бага беруде Ш.Уэлихановты орны ерекше. Бул ретге Ш.Уелиханов кдзак елендер! мен ауы эдебиет! туралы алгаш деректер жинаган Н.П.Рычковтьщ 1770 жьш жарык керген "Кунделк жазбаларын", П.С.Палластыц "Росси мемлекетшщ турЛ1 провинцияларына саяхатын", А.И.Левшиннщ 183 жылы баспадан шыккан "К^ыргыз-кдзак, немесе кьгргыз-кайса ордалары мен даласы туралы жазбаларын", т.б. галым саяхатшылардыц жазгандарын ой елепнен етюзш, сын-ескертпеле жасаганын айта кеткен жен. Мысалы, А.И.Левшиншц каза олендершщ суырып салып айтылатьш ерекшелптне байланысп "Осындай туткиылдан туган олендер, кобшесе, магынасыз, шатпак жарымжан б1рдене болып шыгады" ¡1. 136-137] деген жансак пшр1; Шокан аталган енбекке жазган сын макаласында (Замечания н третью часть описания киргиз-казачьих орл А.ИЛсвшина) бьчп сыншы ретшде жокка шыгарган |2. 39-401.

Орыс географиялык, когамындагы /Петербургта/ Шокан Шыцгысулына арналган архивте "Словесность" деген улкен ецбек сакгауяы тур. Ол казак едебиетш зертгеуге арналган. €bi 6ipireuie бел1мдерден турады: "Tin", "Поэмалар", "Импровизация жене импровизаторлар", "Ертегшер", "Макзлдар", "Мэтелдер мен жумбактар". Оны кезшде Шокдн окып, одш де кдггы сынапты. Бул жинакты жазган Батые Ci6ip казак эскершщ (линейный казачьи войска) офицер! Е.И.Шебелин деген. Оньщ жазгандарын Шокан бурыннан да унатпаган [2. 422-423].

Эдебиетйзш, тарихымызды, моден иет«зд! Tepíc Tycinflipyfli коздегендерге батыл наразылык бщцрген Уэлиханов ез! бас болып, одеби мурамыздьщ шьшайы mohíh гылыми непздеуге арналган зерттеулер жазды. К^зактын халык ноэзиясына алгаш тсориялык талдау жасады.

Gkíhíiiitící - халык ауыз одсбиет! туралы бурыныракта айтылып, калыптаса бастаган кате маглуматгардыц сол улт ушш зияндылыгын бултартпас деректер аркылы двлелдеген, ceiÍTin, шынайы аки катка жугшген Шокдннын, к,унды материалдарыньщ б!разы к,олды болып кегп; жеке к1тапханасы ертелд1; колжазбаларыньщ KaiíCbiGipi 6Í3re жетпед1; ал б'фталайы архивтерде саргайып, шац басып жатыр. Оларды жинап зертгеу, кэдеге жарату - келешектщ абзал борышы.

Ш.Уэлихановтьщ eMipi мен шыгармашылык, кызмет1 туралы аз жазылган жок. Сыртгай Караганда 6api де зерттелген сиякты. Эйтсе де, галымныц тел эдебиеггануга ткелей байланысты ецбектеринц ani де ашылмаган кырлары жеткшкп. Tan муддеа дейпнд1 желеу еткен отаршылдык, пигыл Шокдн шыгармаларынан да кемшшж табуды талап еткен. кездер болды. Кецестж шектеу саясаты улттык эдебиеттану гылымыньщ дамуына, сондай-ак, шокантануга да зиянын типзда. Осы жагы ескершп, диссертациялык жумыста улы галымныц эдебиет зертгеушЫгш саралап корсетуге, гылыми жyйeлi талдауга басты назар аударылды. Такырыптыц езектшп де осында.

Зерттеудщ макраты мен мвдеть Бупнде кене жазбалар, пайдалануга тыйым салынган эдебиеггер жарык коре бастады. Оларды Ш.Увлихановтьщ одеби мурасьш талдау барысында кецшен пайдалану, сойтш, галымныц тел одебиетт туралы ецбектерщ жан-жакты зерттеу - диссертацияныц непзп максаты. Осы максатка орай диссертант зерттеу жумысыныц алдына мынадай мшдеттер кояды:

- Ш.Уэлиханов жинаган одеби мураны такырыптык, жаирлык жагынан жуйелеу;

- галымныц ауыз одебиет1 туралы зерттеулершш XIX гасырдагы фольклортану гылымы теориясымен байланысын ашу:

- Шокдннын казак, эпосында тарихилык сипаттын басым ексидпл туралы nÍKipai нспздеунп екент долелдеу:

- Ш.Уэлихановтьщ халык, эдебисп ескерпаштерщ жазып алу принциптерше токталу;

- Шокднньщ кдзактын кернекп акын-жыраулар туындыларын туцгыш зерттеунн ретпндеп ецбепн сипаттау;

- гуламаньщ тур1к халык,тары ауыз эдебиетшщ шыгармалары туралы ой-гиюрлсрш тушндеу;

- Ш.Уэлиханов зерттеулершщ кешнп казак, фольклоры мен одебистщ зертгеушшерге типзген ыклалын, эдебиетгану гылымыньщ откеш мен бугпй арасындагы ой сабак^астыгын саралу;

- окымыстыньщ кдзак, едебиеттану гылымыньщ непзш калаган зерттеунн eкeнiн пайымдау.

Такзырыптыц осыган дейшп зерттелу децгеш жене зерттеу коздерь Шокан Уэлихановтын жан-жакты галым болганын замандастары ерте таныды [3]. "Современник" журналы "Ш.Уэлихановтьщ кдбшеттшп жэне ж1герлшп сонша, С1б1рде туратын буратана халыктар арасында бурын-сонды ондай адам болган емес" [4. 374] деп жазды. К^шкар сапарынан алып кайткан аса мэнда деректершщ 1860-1861 жылдары орыс, немю баспасоздершде жариялануы, "Жоцгар очерктершщ" жэне К^1тайдьщ батыс провинциясы жошндеп шыгармаларыныц 1865 жылы агылшын тшнде Лондонда басылып шыгуы галым ес!мшщ кен таралуына сеитнш типздь Батыстьщ зиялы кауымы казак окымыстысын 60-жылдарда "Ресей туралы гылыми танымдар архивГ журналынын, (агылшын жэне немю) басьшымдары аркылы бивд. Француз географы Элизе Реклю "Жер жене адам" дсген он тогыз томдык енбепнде Шокднньщ еамщ П.П.Семеновпен катар койды [5. 296]. П.П.Семенов-Тяншанский, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, А.К.Гейыс . жэне баска, .да > кернею! . адамдар , Ш,Уалихановтьщ дарындылыгын, оз ултын, оньщ эдеби мурасын ерекше кдд1р тутканын естел1ктерЙ1де, макдлаларында атап корсет. Замандастары Ш.Уэлихановтьщ непзп шыгармаларын 1904 жылы Петербургге шыгатын Орыс география когамыньщ 29-томында жариялады. Оньщ жарыккэ шыгуына профессор Н.И.Веселовский ерекше улес косты.

Кдзан твцкерюше дейш жарияланган казак басылымдарындагы галым жайлы материалдар кецестж дэyipдe иайдаланылмады, сынга ушырады. Э.Бекейханов, М.Дулатов, М.Жумабаев, т.б. арыстарымыздьщ Ш.Уелиханов туралы жазгандары ескеруаз калды.

Кдзакстанда 1940 жылдардан бер1 Ш.Уэлихановтьщ емф1 мен шыгармашылык кызметщ зерттеу журпзьпе бастады. Алгашкылардьщ б1р1 болып Х.Айдарова 1945 жылы "Шокдн Уэлиханов" деген ютабын бастырып шыгарды. Бул монографиялык зерттеуде Шоканнын жан-жакты галым болганы (кейб1р п!юр кайшылыгана карамастан) жуйел1 айтылды. Айдарованын курастыруымен Уэлихановтын "Макдлалары мен хаттары" 1947 жылы орыс тЫнде. ал 1949 жылы казак типнде

жарык кердо. Шокдннын "Тандамалы шыгармалары" (1958), бес томдык шыгармалар жинагы (1961-1972) орыс тшшде баспадан шыкты. Оны баспага дайьгалауда Э.Х.Маргулан бастаган гылыми топ (курамында М.С.Турсынова, Д.Х.Кармышева, З.Н.Пальгова, Л.М.Эуезова т.б.) едэузр ецбек жасады. Элекещпц келем1 жуз беттей " Шокдн Шьщгысулы Уелихановтыц oMipi мен кызмет-i" очерю ецбектщ беташары ретшде берЬш!. С.Муканов шокантануга елеул! улес косты. "Шокдн Уэлиханов" монографиясын,"Шокдн Уэлиханов" жэне "Кдшкар кызы" пьесаларын, "Аккдн • жулдыз" романдарын, оншакты макала жазып, жариялады.

Сойтш, Ш.Уэлихановтын эдеби мурасын зертгеуде соны бетбурыс жасалды. Коптеген гылыми макалалар турл1 басылымдарда жарык, корд! [6]. Эйткенмен, зертгеушшер Шокдн туралы макала жазганда, кебшесе, жалпылама келш, Gipiniu ойын 6ipi кайталаумен, галымнын эдебиет туралы гпюрлершсн кыска сштемелер берумен шектелда. Ш.Уэлихановтын эдебиеттануга байланысты ен кунды сцбектер!, озык ойлары тоталитарлык жуйенщ салдарынан эдеш комеск!ленд!р1п корсетЬцц. Моселен, галым жазып алый, жогары багалаган "Едаге" жырын сез етуге тыйым салынды. Шокдн шыгармаларыныц ана тшм1зде толык жарык, кермей, турл1 сылтаулармен буркемеленш Ke.iyi де талай купия катпарлардан сыр ацгартса керек...

1985 жылы Ш.Уэлихановка кдтысты кдзакша-орысша мазмундалган ею мындай одебиегп кдмтыган корсетюш : жинак (аннотированный указатель литературы) жарык корда. Шокантану саласында коп ic тындырылды. Оньщ жан-жакты галым болганы ер кырьшан зертгелда. Окымыстыньщ - тол эдебиетпз жайлы пшрлершен сштсме келтзрмейтш одебиетни галым жок деуге болады.

Ш.Сэтбаеваныц "Шокдн Уэлиханов - филолог" (1985) атты гатабында галымныц эдебиеттануга, филология саласын зертгеуге коскдн улес! айтылады. Р.Берд1бай "Шокан Уэлиханов" деген макдласында ("Кдзак фольклористикасынын тарихы" атты кзтапта, (1988) эдеби мураны багалаудагы, ауыз эдебиетш зерггеудеп Шоканньщ гуламалыгын ерекшелеп корсетт!. Сондай-ак, Ш.Уэлихановтын гылыми мурасы М. К. Ел су с i зовты 11, С.З.Зиманов пен А.Атишевтщ, Э.Маргуланнын, С.Мухтарулыньщ, А.Нуркатовтьщ, О.Сепзбаевтьщ, С.Отениязовтын, т.б. ецбектерпще турл1 жакдарынан зерггелд1 [7].

Ш.Уэлихановтын эдеби мурасына катысты Е.Магауин "Едпе" жырыньщ тарихилыгы жэне коркемдж ерекшелш" (1994), К,.Алпысбаева "Ш.Ш.Уэлиханов - фольклортанушы" (1998) zieren такырыптарда кандидаттык диссертациялар коргады. К,АлиысС>аеиа-

ньщ жумысында Шоканныц фольклорды жинау мен жариялау твс1лдер1, фольклориспк кезкдрасы сез болады.

Б1здщ гылыми жуйелеу багатымыз булардан баскдша. Узак жылгы 1зденудщ нетижесище жазган диссертациялык жумысымызда Шокднныц тел эдебиетиз туралы енбектершщ эл1 де елеусп жаткдн тустарына айтарлыкгай кецш бел1ндь

Бул диссертациялык жумыстьщ кайнар кез1, басты езеп - улы галымныц ер жылдары кдзак, орыс, баска да халыкгардыц тщдершде жарык, кврген ез ецбектерк

Еюшшден, Шокдн шыгармаларыныц баспадан шыгуына кзмкорлык жасаган, ол туралы кунды енбектер жазган заман-дастарыныц пшрлерк

Уцднцдден, Ш.Уелихановтьщ шыгармашылыгын жан-жакты сез еткен галымдардьщ, акын-жазушылардыц гылыми макдлалары (сштемеде керсетицц).

Тортшшщсн, Шоканныц ембебап окымыстылыгын саралап керсеткен галымдардыц зерттеулерй

Бесшшщен, гулама галымныц эдеби бейнесш жасауга ден койган кдламгерлердщ ецбектерь

Алтыншыдан, Шокан жайлы кундел1кп баспасозде жарияланган материалдар диссертацияныц такырыбына орай пайдаланылды.

Рылыми жацалыгы. Диссертацияда Ш.Уэлихановтыц кдзак одебиетте байланысты ар кезде, эр турл1 ецбектершде айткдн ой-шюрлср1 б ¡ртуга с жуйеге келприип, монографиялык аукымда зерттелт отыр.

Шоканныц тел ауыз oдeбиeтiмiз гана емес, баскд ел ауыз одебиетс туралы жигандарын жуйелеп,,салыстыра карастырдык. Асанкайгы, Сыпыра жыраудыц тарихта болган тулгалар екенш Ш.Уэлихановтыц ецбектерше суйене отырып двлелдеуге умтылдык. Кдзак ултгык эдебиеттану гылымыньщ непзш калаган гулама галымныц гылыми шыгармашылык кырларын аша тусущ квздедак. Зертгеуде шокднтануга байланысты пакты деректер, жаца угым-тусшжтер аз емес. Онда галымныц вдеби мурасына, шмрлерще, зертгеушшк ерекшелктсршс гылыми бага бершдь Петербург, Омбы кдлаларындагы архивтерде сакгалган Шоканныц 0М1р1 мен шыгармашылыгына катысы бар колжазбалар кдрастырылды.

Улы галымныц енбектер1 бупнп эдебиетгану жоне фольклортану гьглымыныц бшгшен зерделендь

Зерттеудщ тэаддемелш жэне теориялык непздерь Ш.Ш.Уэлихановтыц кдзак здебисттану гылымына уйыткы болган мураларын казак одсбист! мен фольклорыныц непзшде зерделеуде Э.Бокейханов, А.Байтурсынов, М.Эуезов, Х.Досмухамбетов. О.Маргулан, Б.Кепжебаев, К..Жумалиев, М.Рабдуллин, Е.Йсмаилов.

Э.Крцыратбаев, ЗАхметов, З.Кдбдолов, Т.Кекпиев, Р.Берд1бай, Ш.Сетбаева, Р.Нургалиев, С.Кдскэбасов, О.Нурмагамбетова, Ш.Ыбыраев, Б.Уакзтов, Х.Сушншэлиев, А.Сейщмбеков, т.б. галымдардьщ ецбектерш гылыми-тэсщцемелк жэне теориялык; багдар етш устандык,- Элемд1К, отандык, фольклортану жэне эдебиеттану саласындагы гылыми зерттеулер од1*стемел1к непз етш алынды.

Практикалык; мвш. Зерттеу нэтижелерш жогары оку орындарыньщ филология факультетгершде жалпы, арнайы курстар мен практикалык, сабактар журпзуде колдануга болады. Кдзак; эдебиет1 тарихынан, теориясынан, сьшынан оку куралдарын, гылыми едбектер жазуда бул диссертациялык. жумыстьщ пайдасы бар. Оньщ непзп деректерш, басты тужырымдарын казак; едебие-п тарихын жацаша гылыми жуйелеуде пайдалануга болады.

Жумыстьщ сыннан отук Бул гылыми ецбектщ басты корытындылары, непзп нотижелер1 Кдзак радиосыныц '"Шалкар" багдарламасы уйымдастырган одеби топтама хабарларда (1994-1995) эфирден оншакхы мэрте беритди Мерз1мд1 баспасез бетгерище жэне гылыми басылымдарда оннан астам зерттеу макдлалар жарияланды.

1997 жылы "бнер" баспасынан "¥лы Дала жэне Шокан", ал 1998 жылы "К^закртан" баспасынан "Шокан - адсбиетил, пуб-лисцист" деген гылыми зерттеу ютаптар шыкты, соган орай Кекшетау, "Семей" университетгер!Iгде, Кекшетау калальгк кггап-ханасында жэне Абайдыц мемлекетпк-мэдени жэне эдеби мемориалдык; к,орык,-муражайында автормен кездесулер отп. Ол туралы жергшктт. акпарат куралдары аркылы материалдар беривд. Жумыс желигер1 1997 жылдьщ 2-3 кдзанында Б1шкек каласьшда еткен "Проблемы и перспективы.развития педагогического образования в современных условиях" атты Халыкяралык гылыми конференцйяда баяндалды.

Диссертациялык, зерттеу Эл-Фараби атындагы Крзак мемлекетпк улттык университетшщ казак эдебиетшщ тарихы мен сыны кафедрасыныц, К^А.Яссауи атьшдагы Халыкдралык кдзак-турж университетшщ казак, эдебиетт кафедрасыныц мэжшстерщде талкыланып, коргауга усынылды.

Жумыстыц курылымы. Диссертациялык жумыс юр1спеден, непзп ею тараудан, кррытындыдан жене пайдаланылган эдебиеттердщ Т1з1м1нен турады.

Жумыстьщ непзп мазмуны

Kipicneae ташрыптын езектинп, алдына койган максаты мен мшдеп, зертгелу!, гылыми жацалыгы, жумыстыц теориялык,, практикалык Maui, сыннан oiyi, курылымы айкындалады.

1. Ш.Уэлиханов - халык, ауыз эдебиетга зерттеуин. Бул тарауда галымныд казак, фольклорын зерттеудеп колданган тэсшдер1, ацыз-оцпмелсрд1 терт топка (адамньщ ата-теп, шеж1ре, тарихи, поэзиялык; аныздар деп) белш Tyciimipyi, ертеплер, макал-мэтелдер, эпостык жырлар туралы пнарлер1, ауыз эдебиетт жешндеп озык ойлары гылыми жуй еде, накты деректер аркылы тиянакты талданады.

Ш.Уолиханов халык, ауыз эдебиетш езшД1к ерекшелт бар кунды мура деп жогары багалады. Казак адыздары мен жырларыныц жэне куйлершщ пайда болуына, олардьщ тарихи кезецге, окигага байланысты екенше назар аударды. 0з халкыньщ гасырлар бойы калыптаскан едеби бай мурасыныд алгашкы Tepemici болды.

Шокан eMip сурген замандагы кейб1р эдебиетшшер халыктарды турл! топка болгп, олардын, Ke6iH езшдгк мурасы жок,, сондыктан, баска "мэдениетп" халыкгардан сюжет ауыстырып алу аркылы вдебиегпк мура калдырды деп кше тагуга дешн барды. Ягни, жеке халыкгардьщ мэдениет мурасын жокка шыгаруды кездеген турл1 агымдар пайда болды. Казак; гуламасы фольклорда халыкгыд даналыгы, дуниеге квзкарасы, танымы KopiHCTinin айтып, ycTipT пшрлер мен жадсак, топшылауларга тузетулер енпздь

Ралымнын кептеген шыгыс, батыс халыктарыньщ ттдерш 6inyi эр турл! кайнар коздерге суйене отырып, кене жазбаларды, жылнамаларды салыстыра. зертгеуге,. тарихи шындыкгы ашуга кед-мумкщдактер тугызды. Шокан оз ойларын дэлелдеу ушш Орта Азия халыктарыньщ тарихын кеп зерттеген Абылгазыныд "TypiK шеж1ресГ атгы белгш итабына жупнедь "TypiK шеж1ресш" толыктыра тусу максатында ол "Казак, шеж1ресГ' едбепн жазады. "Казакгардыд кошпел1 еркш -прлт Азияда дуниеге келш, дамыганы ... кумэн тугызбаса керек. Олай дейтщ ce6e6iMi3 - орыс жылнамалары (Псков жылнамалары) б1здщ сез1м1зд1 растайды" 18. 111], - деп баяндайды да, сол кездеп кептеген авторлардьщ едбектерше шолу жасайды, олардын деректерш шеж1рслермен салыстырады.

Казактьщ op6ip ру басылары ез ру-тайпасынын uiexcipeciH: шыккан тепн, елдщ адет-гурып зандарын, ecid жарлыктарын, халыктыд басынан откен тарихи жайларды коп жасаган аксакалдардан ыждаЬатпен уйрент, езшщ шешенд1к enepiH шындаганын, акыз-онпмелсрде, макал-мэтелдерде, мацызды окигаларга катысты улагатты асыл создер;и узак. уакыт жаттайгынын... билер созш халык уйып тындайтыньш, ол нпкыл создер тпрдщ бар салпсын камтитындай

есиет-енегеге, тагпм-тэрбиелис, гибраттык, мазмунга толы болатынын улы галым теб1-рене жазган. Зерггеушз тарихи ацыздарды тарихи деректердщ жадгырыгы деп бшген. Оныд танымдык маглуматтарын гылыми едбектер1нде шебер пайдаланган. Ауызша айтылган таркхи толганыстарды, жазба жэне археологияльщ мелшеттерд! езара салыстырып, ед сетмда дегенш кэдеге жараткдн.

Тарихи адыздардыд манызын ашуда Шоканныд а'скдн бшмпаздыгын танытатын мурасыныд б1р! - "Одтусттк Офр тайпаларыныд тарихынан жазбалар". Зерттеуим бул едбегш жазу устшде дуние жуз1 шыгыстану! иьшарын ьщ бурын-сонды жарык корген шыгармаларына жупнгенщ корем'п: Левшин, Риттер, Клапрот зертгеулерщдеп гпюр кдйшылыкгарын, Вильгельм Шоттьщ (1843 ж.) жэне Евлемпий Огородниковтыд (1846 ж.) якут (саха) халкыныд тарихы туралы айткдн тюрлершдеп бурмалаушылыкгы, кдтелер мен успрт жорамалдарды галым аталган едбепнде сынайды, езшщ батыл ойларын айтады. Фишердщ "Сдб1р тарихына", Иакинфтыц "Ойраттарга тарихи шолуына", Огородниковтыд "Якут тш туралы жазбаларына", Н.Щукиннщ "Якутияга сапар" ецбегшщ менше токгалады. Н.А.Кастерннщ (1813-1852) Географиялык когамнын тапсырмасымен Слб1рде журген кез1нде Баян тауыныд ежелп туршндары туралы пайымдауына кез ж1бередь Фин, турк, монгол тайпаларынын адамзат дамуында эр турлг себептермен жакындасуы, тш женшен де уксастыктары болуы кумэнЫз, олардьщ тшн, эдет-салтын зертгеу уипн монгол немесе турне тшнщ диалектюш жетж бшу керек екешн айтады.

Тарихи адыздарда айтылган Шыдгысхан, Александр Македонский, Токгамыс, Эм1р Те\ир сиякгы адамдардыд ом1р сурген дву1рлер1не барлау жасаган ойшыл ез ангарымдарын Геродот жинаган тарихи адыздармен салыстыра карайды. "Профессор И.Н.Березинге хат" деген едбепнде ол Токгамыс, Орак мырзк, Ёр Кекше, Ер К,осай туралы адыз-дастандарды, Когшм, Орысханга катысты адыздарды жшктеген; сейтш казак халкыныд аргы тарихына удшген.

Тарихи адыздарда халкымыздыд ерл1К, елдйс дэстурц тарихи окигаларга катыскан ру басылары мен батырлардын, билер мен шешендердщ, енер санлакгарыныд эрекеттер1 ерекше шеберл1кпен, курметпен баяндалады. Жорык кезшдеп жешстер мен жедшстер, той-думан откен кутп>1 мекендер, ел/и б1рл1кке, жед1ске бастаган жайлар, жер-су, сай-сала аттары урпактан-урпакка калып отырады. Осыдан келт тарихи адыздарда айтылатын ежелп жер-су аттарын озгертудщ зияндылыгы, коне атаулардын шсртср сырынын мондЫп айкындала тусед1. Шокан бул туралы "Потанипнш б1рнсше маршруттары"' (Несколько маршрутов Потанина) |2.20()-231| деген едбепнде жаксы

айткдн. Сейтш ел1м1зде топонимикалык ацыздарды алгаш рет зерттеген.

Шокан кошпел1 монгол жоне турж тайпалары оздсршщ отырыкдды агайындарына Караганда ацыздарды ете кеп бшетшш, булардыц ацыздары ертеде пайда болганын дэлелдейдк Адамныц ата-Teri туралы ацыздарды, шеж1ре деректерш, кыргыздардыц аргы анасы жоншдеп аныз мстмсттсрш 1246 жьшы монголдардьщ Куй ¡к ханына барып кдйткан Плано Карпинидщ маглуматтарымен салыстырады, олардыц туп-торюшнщ украстыгын ескертедь

"Аныздардьщ оте мацызды болi Mi шеж1ре жешндеп ацыздар болып табылады, - деп ацыздыц бул тур in Шокан аса жогары багалаган,- Ру турмысы осы ацыздарга непзделген... Бул жешндеп ацыздардыц мацызды болатьш ce6e6i - олар 6ip халыкка жататын руларды жвне халыктыц курылуын аныктайды. Кдзакуардыц, езбектердщ жэне ногайлардыц шеж1релерше Караганда олар Алтын орда мен Шагатай ордасы кулаганнан кейш, Typiicrep мен монгол тукымдарынан куралган одак екендш. байкдлады" [9.101J.

Ацыздардыц тортпшп турш Шокдн "Ногайлы жырлары" немесе поэзиялык ацыздар деп белген. "Мундай жырлар казактардыц да, озбектердщ де, ногайлардыц да, кыргыздардыц да арасында бар, - деп атап корсетед1 галым, - монгол тшнде сейлеген кешпел! халыктардын барлыгын кдлмак деп атагандай-ак, бастапкы кезде Орта Азияда татар тиннде сейлеген кешпел1 турж жене монгол тукымдарыньтн 6epi ногай, ногайлы деп атанган болуга тшс. Ногайлыныц ацыздары X1Y гасырдыц акурында XY гасыр мен XYI гасырда болган. Бул ацыздардыц эпос сияктьт сипаты бар жене ыргакты елец калпында айтылады,-сондыкган да, олар халык эдсбиетше косылады" [9.101102 j.

"Ногайлы жарларыныц кай кезде шыга бастаганын Шокан 6ipiHiiii рет мултшаз аныктаган" [10.13].

Ногайлы дэу1ршдеп едеби нускалар турю тектес халыктардыц б1рсыпырасына ортак болгандыктан, олардыц кайсысы крй елдщ тел туындысына жататынын дурыстап айыра бшу максатында осы кезендеп жэне одан бурынгы коне мураларды жап-жакгы зерттеуге эр халыкгьщ окшдер1 ат салысуда. Мэселен, Х.Усманов "казак-татар одебистшщ кдрым-кдтынас, озара байланыс тарихы ете ертеден басталады. Олардыц туп-тамыры, бастау булагы б1зд1ц халык-тарымыздыц ауыз эдебиетшде жатыр... Bip кезде Кара тещз жагасынан Алатау боктерше дейш созылып жаткан сонау деогп-кыпшак доучршдс коптеген ортак эпостык жырларымыз осы аталган аралыктыц батысы мен шыгысында 6ip улпмен, ку/tipeni кушпен жацгырып, айырмасыз, айна катесп айтылган да жырланган" |11| дей отырып, ногайлы ордасы ыдыраганнан кешн Казак хандыгы кушешп.

ауыз едебиетшде батырлык, жырлар двстур1 одан api дамыганын, ал татардыц халык шыгармашылыгы этникалык, езгерютерге байланысты бэшт, кыска жырлар турше ауысканын айтады.

Ауыз эдебиетш K^3ipri зерттеушшердщ осындай пшрлер1 Шоканньщ: "Осы б1здщ заманымызга дейш келщ отырган ацыздардьщ кайсысы сртеден бермен келе жаткднын жене олардьщ кдндай наным ecepiMeH жарыкка шыкканын айыру ете киын, ойткеш, 6ip нэрсенщ ö3i туралы элденеше TycimK, элденеше угымдар бар" (9.27] деген тужырымымен ундесш жатыр.

Калым 03ÍHÍH "Жоцгар очерктерйще" халык; аузьшдагы накыл сездерд1 зерттеудщ этнография ушш орасан зор манызы бар екенш, оны езшен бурынгы галымдар да сан рет ацгарганын, ойткеш, одан халыктьщ турмысы мен эдет-гурпы айкьшырак KepiHeriHÍH Teöipeiie жазган: "ecici накьи создерге бай келу Солтустж Азия мен Орта Азиянын кешпел! халыкгарыньщ ерекше 6ip касист! болып табылады. Ондай накыл создер: не ру ecKepTKimi ретнтде, мэселен зан, гурып аныздары ретшде кдриялар аузында кдсиеттелш сакталып отырады, не халык жыры тур i ндс 6ip урпактан екпнш урпакка белгш жыршылар аркь!лы жетгазшп отырады" [9.99-100].

Шокдн кдзак epTeiinepi туралы да кунды пшрлер айткан, оларды укыпты жинастырып, кайсыб1реулерщ орыс тшне аударды. "Алатау eprerùiepi татар ертеплерше ете уксас. Ертегшершщ Typi проза болганымен, айткан кезде эркашанда накышты сездер мен уйкдсты, кулд1рп мэтелдер кеп араласып отырады" [12.153] - дед i.

Кдзак макалдары ыкылым замандагы KopiHicri, сешмд! айкындай TyceTiH курал ретшде пайдаланылады деп жазды галым. Кдзак тшшде халыктьщ мшез-кулкын,. жалпы ерекшелт туралы угьшды пакты бшдаретш макалдар да бар дей келш, макдлдарды 6ip тщден ckíhiiií Tuire аударганда Mani kctctíhíh, оны дэл аударудьщ киындыгын айткан жене озщщ уш жуздей макдл жинаганьт да биццрген [2.420]. 3epiTeyuii халыктьщ тужырымды ойга курылган макал-мэтелдершщ кайсыб1реулершщ мазмунын дэл сактай отырып орыс тшне аударды, oFan туашктер бердт. Ондагы ойы орыс окырмандарын халкымыздьщ модениелмен, эдебиеттмен терещрек таныстыра тусу болды.

Эпсаналар мен аныздарда эр кырынан KopiHeTÍH, буюл тури тектес халыкгарга ортак тарихи тулгалардын 6ipi, улы бабамыз К°ркыт Ата туралы Шокзн Уэлиханов кыска болганымен мэ!цн, магыналы маглумаггар келтфедк Эр халыктьщ жазба модениет1, ауыз эдебиетщщ улплер1 жайлы баяндаганда Коркыт Атаньщ да коптеген халыкгарга танымал бейне екенше токталады. "Жонгар очерктершде" Крркытка байланысты ертеп, жырлар герриториялык жане тш жагынан жакын халыктардын эдебм, мэдени 6ip.ri¡riн ныгайтуга ceriTiriii rninrenin айтады. Бул туралы C.Kappi>ieB "Шокан Уолиханов жэне тур|'кмен

халы к, творчествосы" деген макдласында: "... осыдан жуз жылдан астам уакьгг бурын туыстас казак халкыньщ дацкты перзен™ Ш.Уэлиханов туржмен фольклорын зерттед!, тур1кмен халык творчествосыныц жекелеген мэселелерше взшщ саликдлы пшрш бщщрда... "Героглы" (Шоканда "Кер-Оглы" - Н.К,.) эпосы тур1к-мендерге жатады дед!1' [13], - дстт жазды. Казак халкы Кррк^гггы б1рде дана ойшыл, б1рде тапкыр енерпаз баксы, б1рде &шмнщ бетш кайтарган куйчй-кэрия есебшде таныган.

М.Эуезов куш бупнге дешн ез фольклорында Крркщ1 атын сактап келген казак, езбек, туртмен, каракалпак, кыргыз, 9з1рбайжан жэне башкурттардьщ Крркыт туралы мол енпме тараткандарын; "Китаби додэм Крркуд" деген атпен туршмендер мен эзгрбайжандар узак-узак дастандар тогенш; бул елдер ездершщ оныншы, он б1рпшп гасырлардагы фольклорлык мураларын осы К,оркыттан бастаган-дарын; озбектер "К,орКыт Ата" деп эщтмелесе, каракалпак, казак, кыргыздарда тек Крркыт атымен гана айтылып жургенш далелдедь

"Дуние жуз! фольклорында , - деп жазды Мухан,, - эаресе, еск1 мифтж, дшдж ертеп, ацыздарында осы К,оркь1Т сиякты ем!р ушш, ол1мге карсы алыскдн б1рнеше улы бейнелер бар...Сонын б!р! грек мифшде - Прометей, осетин ацызында - Амран, унд1 ацызында Сидхарта болган болса, казак естел1ггнде Крркьгг болады" [14.250]. Эуезов казак Крркытыньщ баска ел Крркытынан 61 р ерекшелт -мундагы К,оркыттыц куй атасы есебшде керсетшгенше назар аударады.

Крркыт Ата туралы Ш.Уэлиханов айткдн езекп пгард1 жалгастырушы коркытганушылар кеп. К,оркьгг женшде 300-ден астам гылыми зерттеулер, макалалар. жарияланган. М.Эуезов - Крркьггты, "Манасты" Шокднша зерттесе, М.Жумабаев "Крркыт", "Батыр Баян", "К,ойлыбайдыц кобызы" дастандарын жазганында Шокан ецбектерш басты нысана етш пайдаланган.

Элемдак эдебиет пен мэдениеттен де мол хабардар болган Шокан - тури тектес халыктардьщ едеби мураларын да бшпрлжпсн зерттеген улы галым. Эаресе, кыргыз елшщ "Манас" жырына айырыкша кощл боледк "Манасты" еркениегп елдерге туцгыш таныстырушы Ш.Уэлиханов скенш мактан етуге тиютз.

"Манас" - б!р кезецге жоне б!р адамньщ - Манас батырдыц тещрегше топтастырылган барша халык ертегшершщ, хикаялары мен ацыздарыньщ, география, дш жэне салт-сана, удет-гурып жешндеп тусийктер'шщ энциклопедиялык жинагы. "Манас" - бутш б1р халык-тын шыгармасы, соныц кеп жылдык шыгармашылыгыныц жекпсм -дача "Иллиядасы" десе де болгандай" |12.154|, деп бул жырды аса жогары багалаган гулама галым озш Алатаудын Зэум асуына де!пн

шыгарып салган Телтай манасшыны "Кдшкар кундёлдшде": "Телтай, как феноменальное явление" [15.177], - деп ерекшелеген.

"Манасты" зерттеухш кыргыз галымдарыныц жазуьшша, "Валиханов "Кокотай" жырын Ыссьпдселдегу чоц манасчы Назар Болотовдан Токсаба Олжабаевтыц аулында жазып ал гаи" [16.28]: Ал баскэларыныц пйаршше, Назар жыраудьщ швгартл Жандекенщ айткдн "Манасы" - жыр курылысы, метни, сез колдану, термин жагынан Шокдн жазып алган "Манас" жырына ук,сас келед1 [17.611.

Шокдн "Манастын," этнографиялык мацызына зор мен берш, оньщ ерб1р жыр шумак^арына, сездершс, юЫ, жер, су аттарына, олардыц гылыми дурыс жазылуына ерекше кециг бвлген. "Едаге" жырьш, "Крзы Керпеш-Баян сулуды" жазып алгандаш тэсшдерш галым "Манаста" да шебер колданган.

В.В.Радлов та "Манас" жырына кецш болт, оны кагаз бетше туаредо, кыргыз халкынын эпосы туралы жылы пшр бщшред1 [18.99]. Б1рак, ею окымыстыныц жазу тэсшнде озшдис ерекшел1ктер бар. Ол туралы Э.Маргулан: "Жыршы В.В.Раддовты "ак патшанын улыгы" деп тусшш, оган баска сез1ммен кзраган. Жырдыц тарихи курылысын озгерте айтып, оньщ квп жер'ш "ак патшаны" мактауга арнаган, онын алыбы Манасты "ак, патшаньщ карауындагы батыр" деп суретгеген [10.23] дейдк

Ш.Уолихановтьщ 1856 жылы 26 мамырда ацызга айналган Санташ мацында "Манастын" ец керкем тарауын жазып алган курметше арнап, кыргыз халкы 1996 жылы "Санташ-140" деп аталган халыкзралык гылыми конференция етюздь Кдзак бшм-пазыныц зерттеушшк гуламалыгына байланысты оннан астам баяндама жасалды. Бул конференция шокднтануга жаца сертн тугызды. (Р.Бердабай "Ел боламыз десек..." ютабында толыгьтрак, айткан),

"Манас" жырына Уелихановтан баска Радлов, Потанин, Эуезов, Жирмунский, Маргулан, Айтматов... сиякты 1р1 тулгалар коцш белдц оны байсалды зерттед! жэне кунды енбектер жазды. Бул тургьща, эаресе, Шокдн Шыцгысулы Уэлихадовтыц аткарган рол1 ерекше монд1 екешн даралап корсетуге тшстз.

"Оцтуспк С(б1р тайпаларыньщ тарихынан жазбалар" атты ецбепнде галым якут (саха) халкынын аныз-дастандарына зор коцш болген. Бул халыктыц мифтш сарында айтылатын ауыз адебиет! улгитершде, эаресе, Хорлан, Мохсогол, Еберен-Эмехсин жырларында, романтикалык К^шанных-Кдлс батыр туралы дастанында саха халкынын одет-гурпы, салты, откен тарихынын болмыстары сакталганы, саха халык ацыздарындагы Оногай бай, Элляй батыр, Багани батыр, Немей бай ерлжтершш халык санасында бер!к уялагапы терттеуцлж капы кызыктыргаи. Ол казак, кыргыз. озбек. монгол, уйгыр, могай, татар, башкурт, туркмен, каракалпак. зенгер.

болгар, хакас жэне баска да халыктардыц ауыз эдебие-п улплерш жогары багалаган. Бул халыктардыц кдз1рп урпактары галым ецбектершен ездершщ еткен ата-бабаларыньщ тарихына, мэдение-тше, эдебиетше байланысты мол деректер табуда, Шокан зертгеулершщ гьыыми дэлдтне тэтг болуда.

Ш.Ш.Уелиханов "К^зак, халык поэзиясьшьщ турлср1 туралы" ецбепнде халык поэзиясын алгаш рет ж1ктеп, талдады. Жыр, жокгау елец, кайым елец, кара елец деп белш, оларга кыскд-кыскд аныктамалар бердк Шыгармаларында айтыс, езш кактыгыс, бак,сы сарыны, куй, саз туралы да кунды шырлер жеткинкп.

Халык поэзиясыныц екнши тур1 - тайпалар согысы мен батырлардыц ерлж ¡стер1 туралы эпикалык, хикаялардан, поэмалар немесе батырлар туралы кцесалардан куралады, дейд1 Шокан, булардьщ шинде кыргыз халкыньщ ез дастандары кайсы жене казактардан енгеш кайсы, соны айыра бигу керек.

Казакгардыц поэзиялык, куатыныц баска халыкдарга, эаресе, кыргыздарга Караганда езшддк ерекшелжтер1 бар екенш кезшде

B.В.Радлов та жазган: "Шамалы твж1рибес! бар акындар жиындагылар туралы табанда-ак ез жандарынан елец шыгарып, эдемыеп жырлап беруге мумк1цщктер1 мол" [19.3-4].

Эпос женшде хатгарында да, кунделйсгершде де, тйт улкен зертгеу ецбектершде де Уелихановтыц зердел1 ойлар кдлдырганын, толганганын керсмЬ. Осылардыц барлыгында да зертгеухш казак ауыз эдебиетшщ, оныц эпостык, жырларыныц ерекшелтн, оньщ асьш кдзына екенш келешек урпакка жстьазудо, халыкгык, мурага айнадцыруды коздедь

Шоканныц мундай ¡зп ойларын одан ер! жалгастырушылар аз емес.-Эпос туралы С.Торайгыров ("Алпамыс" жайлы), С.Сейфуллин ("Батырлар жырыныц одебиетгеп орны") жэне Б.Кенжебаев ("Казактыц халык эпосы туралы"), К-Жумалиев ("Казак эпосы мен эдебиет тарихыныц моселелерГ'), Р.Берд1бай ("Казак эпосы"),

C.Садырбаев ("Фольлор жэне эстетика"), А.Каррыева ("Поэтическая система эпоса "Героглы"), М.М.Ализаде ("Поэтика эпоса "Китаби-Деде Коркут"), Э.Крцыратбаев ("Эпос жене оныц айтушылары"), С.Каскабасов ("Ертек пен эпостыц сюжетпк типологиясы" // "Казак фольклорыньщ типологиясы"), О.Нурмагамбетова ("Казахский героический эпос "Кобыланды батыр"), т.б. авторлар елеул! ецбек бастырып шыгарды. Казак едебиетж зерггеудщ непзп проблема-ларына арналган "Эдеби мура жэне оны зертгеу" деген коллектив™ ютап жарык кердь Кейб1р зерттеулерде Ш.Ш.Уэлихановтьщ бул саладагы ой-тужырымдары кэдеге жаратылды.

Шокан шыгармаларынап ауыз одебиетжщ барлык пусклларына байланысты кунды маглуматтар таб>та болады. Р.Бер;пбай жогары

багалагандай, "Ш.Уэлиханов ескшкт1 ел мурасын жиып, . одар;. жайында т'ю'р айткднда тек кдна фак-пге, шындыкка суйенед1, эарслеу, эдеш кетермелеу ceкiлдi нуксандар оньщ мшезше жат нэрсе. Эзге кептеген ецбсктерш айтпаганньщ езшде Ш.Уэлихановтыц "Крзы Керпеш-Баян суду" мен "Едаге" жырларыныц ец толык; нускдсын жазып алып, рухани мулнс санатына крсуыныц оз1 б^регей ¡стер" [20.66].

2 Ш.Уэлиханов жэне казак; одебиет1 тарихыньщ мэселелерь

Талантты галымныц "Казактардыц улкен ордасына карасты елдердщ ацыз-эцг1мелер1", "Бухардыц Абылайга айтканы", "Абылай туралы жырлар", "Шора", "Орак," жырлары, "ХУШ гасыр батырлары туралы тарихи ацыздар", т.б. шыгармалары казак одебиеп тарихына тжелей катысты колемд1 зерттеулер болып табылады. Сондай-ак, Шоканныц "Казак халык, поэзиясыныц турлер1 туралы" ецбеп поэзиямыздьщ теориясы жоншдеп алгаищы зерттеулердщ катарына жатады. Ал атакгы "Жоцгар очерктерГ', "К^ыргыздар туралы . жазбалар" сиякты монография дерл!К шыгармаларыныц кептеген бетгер1 казак эдебиетс мэселелерше арналган.

Озшщ "К^фгыздар туралы жазбалар" ецбепнде халык ссшде атакгы, тамаша философ ретшде сакталган Асанкайгыныц Жыргалац-да кошш-конып журген казак екенш [21.358],-онын аты тек казакда гана емес, керхш кьфгыз елше де мел1м болып, "Манас" жырында кездесетппн [21.251], зираты Ыстыккелдщ мацында екенш ескертедь

М.Магауин бул шюрд! куаттай келш: "Б1здщше, Асанкайганыц адам баласы бакытты турмыс кешетш кцялдан туган мекен "Жеруйек" жайындагы ойларын баяндайтын келемд1 шыгармасьт болганга уксайдьь Бул туынды жыраулык толгау тур1нде келд1 ме, элдсу -Томас Мордыц "Утопиясы", Кампанелланьщ "Кун каласы" сиякты улпде жазылды ма - ол арасын айту кцын" [22.24] дейдь Асанкайгы туралы деректер Шокан зертгеу1мен б1р арнага тогысып жатады.

Шокан аса кабшегп кайсыб1р жыршылар мен жыраулардьщ ем1рше, олар туралы айтылган естел1к ацыздарга, жыршылар мен жыраулардьщ ездер1 шыгарган елендерге айтарлыктай мэн берген. Ол "ХУШ гасыр батырлары туралы тарихи ацыздар" деген макэласында Бухар жырауга катысты бфаз мэл!меттер кел'прдь Жьфаудыц Абылай алдында айтылган олецшщ аудармасын жасайды. Сейтш, Бухар жырауды орыс окырмандарына туцгыш рет Шокан таныстырады.

Шокан жазып алган Бухардыц "Абылай туралы жырында" ("Песня об Аблае") уш жуздщ басын коскан Абылай былайша суречтеледк

Абылай ханым, журюц О, хан Абылай, ты ходил,

| Кдздаи| болып кыркылдан, Гогоча, как [гусь],

|Бурадайын| буркылдап. Бушуя, как |бура|.

Сай суындай саркылдап, Бурля, как горный поток,

Жай тасындай жарквддап... [20.175] Сверкая,как метеор...[20.183].

Сондай-ак, Кдракерей Кдбанбаймен б1рге найманньщ ру басы косем1, эр1 вскер басы болган Ак^амберд! жыраудьщ шыгарма-шьшыгына да Ш.Уэлиханов квциг беледа. Абылай заманындагы, одан аргы дэу1рлердеп халык даналыгын бойьгаа сщ1рген Шал акьшныц шыгармашылык кабшетш жогары багалайды. Шокдн Абылай ханньщ замандасы, аргын Атыгай ¡ишнде Бэшмбет тобынан шыккдн Шал акын казак халкынын теп, казак халкын кураган рулар жайлы ацыздарды жинакгап, эпос жасаганын айтады [8. 116]. Будан сол тустагы акындар мен жыраулардьщ халык мурасын кдстерлей бшгенщ, казак кдуымыньщ кдлыптасу кезендерш ез жырларына аркау етш, ерл1кт! аскдктата баяндаганьш керем1з; осынау аласапыран тустагы едеби нускдларды Шокднньщ талгампаздыкден жинап, зерггегенше тэн-п бодамыз. "Тарихи жырдардьщ батырлык эпостан жанрлык айырмашылыгы бар. Ягни тарихи жырларда эпостык баяндауга тэн объективтж сарынныц орнын окигалардан тжелей кдбылдаган автордьщ есер1 араласкдн субъективтж бага басады" [23. 248]. Мухтар Эуезовтщ бул пшр1 б1р кезде Шокдн жогары багалап, кдйсыб1р елен-толгауларын кдгаз бетше туарген Тет1кдра, Бухар, Шал, т.б. акын-жырауларга тнселей катысты.

ХУШ гасырда ом1р сурген кдзак акын-жырауларыныц шиндсп кернектшер1нщ Тэпкдра ащнньщ (бардтыц) б1р елещн Шокдн жолма-жол орыс тшне аударган [20. 220-221]. влецнщ кыскдша мазмуны жоцгар баскыншыларына кдрсы куресп суреттеуге непзделген. Едщ ерл1кке ж1герленд1рген Тетждра шыгармаларын Шокдн каЬармандык дастаны деп бкген.

Арабтардьщ жалацаяк, жалацбас балаларына дешн езше койылган сауалга корксм елецмен жауап бере алатыны жайында Арабстаннын, шелш кешш, аптабына куйш, кошпслшердщ шатырында тунеген Еуропа саяхатшыларынын кдйсысы болса да таныркай баяндайды, б1здщ кдзактардьщ да акындары осы дэрежеде [20. 390-391] девдц Шокдн.

Кдзактар импровизаторлык енерге шебер келе/и [2. 418] деп атап керсетед1 галым. Зергтсушшщ кошпел1 елдердеп импровизаторлык (суырып салушылык) енердщ жогары дарежеде дамыгандыгы жайлы пшрлер1 назар аударарлыктай мэндк влен, созд1 суырып салып айту, кадру-мудфу дсгещи бьчмеу себебш озшше топтылай келш, Шокан "Мундай касиетпн болуына кошпел1лердщ алансыз ем1*р1 осер егп мс, болмаса, ушы-киыры жок жасыл дала мен моншактай тпитген жулдызды, кек ашык аспанды суду табигат эсер етл ме - ол вир бгзге м;шмаз" деп жазады жоне "казак акымдарынын импровизаторлык

енер! кешпел1 елдщ салт-турмысына байланысты гасырлар боны кдлыптаскдн акындык дестур непзшде туып, дамыды"... "Импровиза-торлык онер! жагьшан казак акындары кешпел1 араб акындарынан б1рде-б1р кем туспейдГ [22. 192-194] деп салыстыра ой туйедк

И.И.Ибрагимов Шоканнын суырып салма акмндарды тында-гандагы сетш есерл1 баяндайды: "Шокдн жыршыга шамалы ескерпе жасап, оныц казак тшн татар сез1мен щубарламауын..., казак тип аркылы ойды ерюн жетюзуге болатынын айтты.

Шокдн кдзактардьщ эцпмелер! мен елендерш узак танга талмай тындады" [3. 111-112].

Естелжтерден Ш.Уэлихановтыц енерге, оны баяндаушыга деген сушспеншшгш, еюншщен, ана тшм'пдщ коспасыз, таза куйшде сакталуын кадагалаган кдмкоршы екенш жене хальщ арасында жылт етш коршген ип нышанды кдлт ж1бермей тындай да, зертгей Де бшгенш ангарамыз.

"Кдзактар жаратылысыньщ езшен-ак кдбшето, дарынды жене гажайып сез1мтал келедк.. Султандардын ерлис гстер! мен естел!ктерш жырлайтын суырып салма акындары олардьщ барлык руларында кездеседк Кдзактардыц батырлык эпосы мен аныздары, ертеплер1 ете кеп жене олар елец мен музыканы жаксы керед1" [12. 154].

Шоканньщ бул ткфлер! поляк агартушысы Адольф Янушкевич-тщ ойларымен ундес кследг. "... мен алгаш рет оленшшерд! тындауга мумкшдк алдым. Булар казак трубадурлары, даланьщ бардтары - улы акындары. Олардьщ олец шыгаруы мен кдзактардьщ кобше тен орындау дарыны осы халыктын акыл-ой кдбшетш тамаша айгак-тайды" [25. 78].

Ш.Уелиханов импровизаторлык енердщ тамаша керш1а енер сайысы устшде, айтыска тускен шакгарда, бёлгш б!р акындардьщ езара бшм салыстыруы, тапкырлыктары мен шешенднегерш ортага салуы тусында айкьш ангарылатынына кещл боледь Акындар айтысьщьщ улкен енер екешн жогары багалай келш, Орынбай, Шоже, Жанак, Тубек айтыстарына ерекше токталады. "Сокыр кылды коз1мда кормесш деп, жамандыктьщ сонынан ермесш деп"... "Коз1ме он жет! акын тук кьиган жок" деген Шоже акыннын сокыр екенш бетше баскысы келген кейб1р айтыс акындарына тайсалмай дау айтканы, утымды, уткьф тапкырлыгымен тындаушысыньщ кад1р-курметше беленгеш, от ауызды, орак тшд! етюрлт Шоканньщ да назарын аударды. Улкен эпик акынньщ кобыз тартып, елен ¡пыгарумен кун керш журген жупыны хал1, тагдыр телкепне ушыраса да, шындыкты, ад1л;икт! жактаудан кажымагаи кайсарлыгы, бай-султандардьщ озбыр паракорлыгын бепне басатын батылдыгы, текпе жырларды орындау шеберл!п галымлы катты тебфентедк Шокан Шоже Кдржаубайулыньщ (1808-1895) халы к ауыз одебиепнш асыл

улплер1 мен ел шсж1ресше аскдн бшпр екенш, айтыс акындарыныц ¡шшде таланты артык, 1р1 тулга болганын, ейгш "Крзы Керпеш - Баян суду" жырыньщ ен керкем нускасын уш жузге таратушылардьщ тандаулы-сынан саналатынын жазган.

Кезшде еамдерш Ш.Уэлиханов курметпен атаган Асанкайгы, Бухар, Тетскара, Шал, Акгамбердо, Орынбай, Шоже, Жанак,, Тубек, т.б. тарихи тулгалардыц жыр-толгаулары, асыл создер! бупнде урпак кэдесше жаратылуда. Тел эдебиетш1здщ тарихын гасырлар к,ойнауына терендете тусуде.

Шокан "Сез енерГ' деген макдласында кыргыз халкыныц поэзиясын б^рнеше турге беледк оньщ б1рш1ша - ертеплср, (жомокгар)... одан кейш халыктыц шыккдн теп туралы жэне атакды ру басыларыньщ ем1ршен алынган тамаша окигалар туралы ацыздар, деп булардыц халыкаралык ертеплер мен ацыздарга тэн ерекшелж-терше токгалады; "Вообще дикокаменные сказки черезвычайно сходно со сказками татар" [26. 339] дейдо.

Крбыз бен домбырасьш аркдлап журш, суырып салып елен, айтатын огыз-кыпшак заманынан келе жаткан дэсгурд! жалгастырушы казак акындарыньщ импровизаторльж, внерш барынша куптаган Шокан халык ауыз эдебиетшщ бай мураларын келешек урпаккз жетизуде жыршы акындар мен жыраулардыц ецбектер1 ерекше болганын жогары багалаган; жыршы акындарды ез заманыныц тамаша окигаларын мэцгшк елместей етш халык есшде кадпырушылар [24. 193-194] деп бшгсн; казак ауыз одебиепндеп елец-жырларды жетизу-шшерд! "б1здщ Бояндар" деп атаган. "Боян", "рапсод", "сага" атауларын Ш.Уэлиханов казак эдебиетгану гылымында туцгыш кщданган.. Казак жыршыларыныц. б1р турш Шокан "бард" ]26. 121] деген. Будан гулама-ойшыл галымныц орыс, Еуропа одсбиеттерше де жст1к болганы ацгарылады. вйтксш, "Боян" орыс эдебиетснде "жыр атасы" деген угым бишрсдь "Игорь жасагы туралы сезд)" Боян шыгарыпты-мыс дейтш ацыздары да бар. Боянга казак эпосында Сыпыра жырауды мегзеген Шокан Уэлиханов ХТУ гасырдан бер1 ес1м1 таныс Сургылтайулы Сьпшра жырауды кыпшак руынан шыкдан, узак гумыр кешкен, тарихта ногайлы жырларын тугызган жыршы, дейд1. Ал бардка Твт1караны жаткызады. Еуропада (оаресе, Ирландия мен Шотландияда) "бард" аталатын жыршылар б1здщ доу!р1мЬд1ц алгашкы кезецшен (II гасырдан) белгш екенш ескерсек, Ш.Уэлиханов тел эдебиепмгздщ мацызын тусш;ируде элем эдебиетшен дэл сондай салыстырма угым беретш создер тапканына риза боламыз. Эпостарымыздыц каЬармандарын галымныц кейде француз жырларындагы бас каЬарман Роландка тецеу! де тегш болмаса керек...

"Кдзак халык поэзиясынын, турлер1 туралы" атты шыгармасында Шокан оз1 о\пр сур ген доу1рге дейшп казак; поэзиясынын турлсрш былайша ж1ктсйдг ';;

Жыр - рапсодия, жырламак деген етштж, менерлеп айту деген угым бивдредй деп тужьфымдайды галым. "Ер Кекше" жырын Шокзн "6лендер1 тетенше куит жене унд1 келед1, барлык рапсодиясы (елендщ, ыргаш) узишейтш кызгылыкты" [24. 225] дейд1.

"Орманбет би елгенде, орданьщ кдра жагасы аспанга ушып кеткенде" дейтш казактар мен башкуртгарда бар атакгы жоктауды булардыц (кыргыздардын - Н.К,.) жыршылары да (ырчылары да) айтады" [12. 140], - деп ногайлы заманындагы жоктау улпсш жэне Абылаймен согыста кдзага ушыраган кыргыз батыры Жайлдьщ олгешн Жайлдыц кызы, Атекенщ ойел! Бикемжанныц жоктауын ескс салады.

"Жокгау - эдебиеттщ ен есга турь Оныц шыгуы уй шйнде, кауым ортасында болган ип адамдардьщ дуниеден кешкенше окппп, оларды еске туЫру ретшде айтылган жыр. Жокгау Орхон жазуыныц тубегейл1 аялгысы" [10. 97].

Кдйым олец - баскы ск1 жолы мен соцгы тертшип жолы уйкдсып келш, б1*р шумакган куралатын влен. Бул елендер, кебшесе, жумбактармен, эпиграммамен, эзш-калжыцмен ойнакы турде аякгалып отырады [21. 199].

Кдра олец - терт жолдан куралган, эр шумагында жеке-жеке идея жататын кэдутлп елец. Бул елендер дауыс ыргагына непзделш айтылады. Сондыкган кейб1р шумактарыныц ешб1р магына бермейтшдер1 де болады [21. 199].

влец.-Ол да твртжолдан. куралып, оуслп ею жолы. мен теришш . жолы (ааба) уйкасына багынатын, б5р ыргакпен аякталатын силлабикалык елецнщ б!р тур1, деп бшед1 зерггеуци, елецнщ эр шумагында ой, дыбыстык гармония жататынына токталады, казак олецппц курылысы туралы, едебиет теориясыныц кейб1р мвселелер1 жайлы соз етед1 [21, 200].

Ш.Уолиханов "Белгш елецшьгсер шыгарган немесе бурыннан бар олсндерд! домбыраньщ, кобыздьщ, болмаса кимыл-козгалыстьщ суйемелдеу1мен айтып беруш1перд1 елещшлер дейдр' [21. 201]." Бул П1юрд1 Е.Исмайлов жалгастыра тусед1: "Олещш - олен айтушы, орындаушы магынасында... влец казак эдебиеп'нде эн-олен (песня) угымында да, елен-жыр (стих) угымында да журедк Элен казакгьщ барлык тарихи ем1ршде бпс кайнасып, араласкзн" [27. 66-67].

Халык олендершщ керкемд1к ерекше;пп, онын жасалу жолдары мен калыптасуы, уйкас влшемдер1 туралы З.Ахметов теориялык мэш зор монографиялар бастырып шыгарды |28|. Б.Уахатов "Халык олецдерш тур-турге болш топтау. классификацнялау мэселеа - казак

фольлористершщ алдында турган кцын да курдел1 мшдет" екендтн баса керсетед! [29. 64]. Ал осьшау курд ел 1 де абыройлы шндегпц Шокэннан басталуы, онын кешнп зерттеушшердщ пшрлер1мен уйлес келу'1 куптарлык,. Т.Кэюшев Ш.Уелихановтыц "Казак халык поэзиясыньщ турлер1 туралы" ецбепн жогары багалай келш, оган айырыкдт назар аудару кажетигш ескертеда. "Ойткеш, бул ецбекте елец-жырлардыц жалпы мэн-максаты гана емес, олардыц кальщ тындаушыга калай эсер ететж1, кай формада жетепш сез болады да, Шокднныц эстетикалык талап-талгамы мен бипгшщ биж ерсс1 айкындалады [30. 40]. Д.Ыскакулы Ш.Уэлихановтьщ "Казак халык поэзиясыньщ турлер1 туралы" деген ецбепн "Казак, едеби сыныньщ тарихында алгаш керш ген гылыми макала" деп есептейд1 [31. 95].

"Кытайлар мен мусылман жазушыларынын деректер! бойынша, ертедеп казактардыц ез жазуы болган жене баска кешпелигерге Караганда мэдениетгщ анагурлым жогары сатысында турган" [12. 152]. Шокднныц мундай корытындыга келуше онын, Орхон-Енесей, Талас жазба нускаларымен де таныс болуы, Кдсым ханньщ тусында (15111523) Казак хандыгыныц шю жэне сырткы саяси жагдайынын ныгайганы, сондай-ак, Казакстан мен Ресейдщ арасындагы алгашкы саяси байланыстар осы кезенде жасала бастаганы, мундай дипломатиялык кдтынастардыц болгандыгын 1575-1584 жылдары журпзшген патша архившщ т!з1мдер1 айкындайтыны, "38-ип жэилкте Касым ханньщ тусындагы казак кггаптары мен кеипрмелер1 бар" (Археологиялык экспедиция жинактаган актшер, СПб., 1836, I т., N289, 339-бет) деген дерекп делел, баска да кептеген коне жазба нускаларда сакталган пакты фактшер себепип болган сиякгы.

Шокан Уэлихановтыц, эдебиет зертгеушшгг гылымына коскдн улес! оныц И.Н.Березиннщ "Хан жарлыгына" жазган рецензиясы мен Жалаиридщ "Жоми-ат-тауаригы" ("жылнамалар жинагы") тарау-ларын алгаш орыс тшне аударып, ондагы шыгыс терминдершщ создан жасагынан да коршед!.

"Хан жарлыгында" кездесетш тарихи-этнографиялык термин-дерге, сирек колданылатын кене сездерге туашктемс берген Шокдн ез ойларын бекгге тусуде Жалаиридщ ецбектерше суйенген. Токтамыс жарлыктарындагы кейб1р сездердщ мэнш ашуда кенекез кариялардан коп жэрдем кергенш ризалыкден айткан. И.Н.Березинге жазган хатында "С13 аударган Токтамыстыц Ягайлога жарлыгы мен Тимур-Кутлыкгын тархан жарлыгын жэне Сеадат-Гирейдщ аудармасын окыганда мен куш бугшге дейш Орта орда казактары колданып келе жаткан б1рнеше сез таптым, солардын каз1рп мэнш Спге хабарлауды жон кордам", - деген. Одан эр1 Ш.Уэлиханов хандардыц таралу урпактарына, Еднс бастаган батырлар тобына. Жалаири, Фирдоуси. Абылгазы, Бабыр деректерше токталган |21. 121-1301.

Токтамыс жарлыгыныц жазылу мерз1мше, кдгазыныц сапасы мен келемше, уйгыр ершмен коне тур ¡к тшшде жазылганына, оныц N1, яши бастапкы жолы алтын эршпен териггенше, ол Казембектщ окуынша, "менщ сез1М Токтамыс" ("Токтамыш мое слово"), ал Березиннщ окуынша, "Токтамыс сезГ' ("Токгамышево слово") деген угым беретшше назар аударады. Банзаровтыц монгол транскрипциясы бойынша да, Казембек пен Березиннщ араб транскрипциясы бойынша да "Токтамыс сезГ' деп окудыц тусшжтшгш айтады. Шокан жарлыктыц "Токтамыс созГ' деген тусынан орысша аударма бередь Онда Асанныц поляк корольдтне елшшкке барганы, Троки каласында болганы жайлы маглумат бар [21. 133].

Ш.Уелиханов "Профессор И.Н.Березиннщ "Хан жарлыгы" ютабына ескертпе" деген шыгармасында Сеадат-Гирей жарлыгында (54-бет, N99) ногайлыныц Орал ордасындагы ру басы, актастык Эли бид1 казак жырларында (сагасында) куш бугшге дейш айтылатын Кшл орданыц батыры Шораныц калай талкандаганы суреттелген [21. 138139].

"Жэми-ат-тауарихты" тарихи, одеби кунды мура ретщде багалаган Ш.Ш.Уэлиханов Кадыргали Жалаири халкымыздыц тарихын, ем1рш баска тарихшылардан жаксы бшгенджтен ез ецбегшде оларга кец орын бергенш, тш ете керкем екенш кызыга жазган. Ес1м1 ацызга айналган, тур ¡к тш аркылы дуние жузшщ барлык непзп тшдерше аударылып, элемди шарлатан атакты "Огыз-нама" ("Огуз-намэ") эпопеясыныц бас каЬарманы Огызхан жайлы мшпметгерге зор кецш белген [21. 143-144].

Кадыргали Жалаиридщ И.Н.Березин бастырып шыгарган "Жэми-ат-тауарих" ютабыныц сездер1 мен сейлемдер1 ете. тартымды, булардыц кепшшт куш бупнге деюн казактарда тамаша сакталган дей отырып, Шокан бул ецбектщ басылымында кеткен эрш кателерше, терушигердщ тусшбеспгшен ж^бершген жацеак, угымдарга токталады, тузетулер енпзедк тшдщ грамматикалык ережелер1 дурыс сакталмагандыктан б1р сез эр жерде алуан турл1 жазылган диб, тиб, 21-бет; хакуа, гажабкд, 22-бет жэне баскалар. 1л¡к сеггппндеп нщ, ниц, муц, 23-бет; барыс ссгтпндеп та, 23-бет... жалгау-журнактар ез орнына дэл колданылмагандыкган созД1'ц магынасын бузган. Киапта баска да куцпрт орындар кеп, дейд1 Шокан, й жэне б эр1птер! унем1 шатастырылып, б5рп11Ц орнына еюнгшЫ жазылган: Барак-хан - Иарак,-хан; Диб-Бакуй - Диб-Якуй, 21-бет; тагы сондайлар. Откен шак пен осы шактыц орнына келер шактьщ мерзей койылып кеткен тустарга Шокан аныкгамалар берген. Журт, ару, аяу, коржын, копа, мал, табын, барымта, жарау ат... сездерш туе ¡нд! руде казак халык ауыз одебиетшде жш колданылатын улплерд]' мысалга келпргеп ("сол заманда мен камшы бойлы бала ед1м"...); куйеушщ, туыстарьшыи

eciMiH бейнелеп астарлап айтатын арулар сездершщ шынайы астарыньщ купиясын ашкдн [21. 142-164].

Шокан 6Mip сур ген дэуарде Франциядагы, Ресейдеп, дуние жузшщ баскд да елдершдеп саяси создер, кафедралардагы дврютер, газет-журнал, купия ушрмелер, узынкулак, аркылы турл1 арнамен тещрекке таралган еда. Буларды куныга тындаган кдзактыц данышпан перзент! "когамдык еркшд1ктен айырылган халыкгьщ ез ашу-ызасын жэне ар-ожданын бшктен естуше б1рден-б1р итермелейтш одебиет мшберш" [32. 198] пайдаланган А.И.Герценнщ жалынды шакыруына батыл ун косты. "Чокан Валиханов владел приемами русской подцензурной печати" [33. 202]...

Шокднныц кундел1ктер1нде елденеше очерк жинакдалган. Олар алгыр галымныц узд1к жазушылык кдбшетщ ацгартады. "Увлихановты тек ойшыл галым гана емес, кдзактыц жазушы-прозаип, деи мойындау масел cci кун Tepri6iHc койылып отыр 134. 19].

Ш.Уэлиханов Уйгентас асуыньщ тебесшде турганында "mipKiH, осынау жазыкга окдай ушып, ат ойынын салар ма ед1" (промчаться по нем стрелой и поджигитовать порядком), - деп жазады "К,улжа кундел1пнде" (1 тамыз, 1856 жыл). Содан кейш тау суреттерш бередк ©зш М.Ю.Лермонтов бсйнеанде таныгандай болады. Кдламгердщ "Ыстыккол кунделш" мен "Кулжа кунделпч" - шынайы коркем туындылар.

"Шокднныц бул жазгандары деп танданады С.И.Марков,- XIX гасырдаш орыс прозасыньщ тандаулы туындаларыныц кайсысынан кем?! Муны жазган кезде Шокан ньщ жасы жиырмадан ещц гана аскдн еда. Осыдан ne6api тогыз жыл бурын гана орысша уйренген жас Ж1ПТ дал осылай еркш свйлеп, квркем жазыпкетуьшынында да гажап емес пе?!" [35. 42].

Саяхатшы галым Кдшкарга барган сапарында квптеген матсриалдар, ауыз эдсбиет1 улгшершщ б^рнеше турлерш, аса сирек кездесетш ютаптар алып кайтты. Этнографиялык очерктер, санак мшнметтер1, тарихи хабарлар, уйсшдер мен кыргыздардьщ халык эдебиетшщ ескертк1штер1 оньщ колжазбаларында б1рнеше дэптер болган... Кдшкдрда жургеншде колына "Тазгиряи Ходжагян" деген жазба тускен, ол жазбада кожалар вулетшщ тарихы баяндалады. Бул тамаша шыгарма кытайлардыц 1758 жылы Жаркент кдласын алуымен аякталатынын, '"Кожалар тарихы" "Тарихи-Рашиди" кггабыныц жалгасы eKcuiii аныкгады [21. 403-404). Рулама ойшыл Кдшкдрдан буларга косымша уйгыр, иран тшдерждеп тарихи жазбалар, шеж1релер алып кайтады. Коне муралар зертгеунпшн Шыгыс жвншдеп бш!М1н бурынгыдан да кемелдснд1ре туседк

Ш.Уолиханов зерттеулершде "тарихи жыр" ("исторический джир") терминш колданган |21. 1%|. А.Байтурсыновтыц "Вдебиет

таныткщц" ецбепнде тарихи жырдын, жанрлык, ерекшелшне мынадай аныкгама бершген: "Тарихи жыр деп тарихта болган окдгалар, кдзактан шыккан адамдар турасында баска журттардыц тарихында жазылган мантуматтар бар, халыктыц озпнц есшсн кетпеген, казак, басынан кеилрген окигалары толып жатыр. Солар туралы елец етш шыгарган сездер болса, солар тарихи жыр болады" [36. 239]. Шокан XYIII-XIX гасырларда, Абылай заманы тусында ерекше дамыган тарихи жырларга зор мэн берген. Ралымньщ "XYIII гасыр батырлары туралы тарихи ацыздар" ("Исторические предания о батырах XYIIIb.") ецбепнде тарихи жырларда, ацыздарда ecimflepi зор сушспеншшклен айтылатын тарихи тулгаларга, олардыц кдЬармандыгана гылыми дэлджпен, керкем барлау жасаган.

Шокан - ецбектерш орыс тшнде жазган жэне аса кунды эдеби мураныц KeWGipcyiH тегштш, орысша тэрж1малаган гулама. Оныц шыгармалары ана титязде орш, нэрш толык сакгап аударыла койган жок- Ken кырлы галым, одебиетпи, ойшылдыц "Тацдамалысын" казакшалаган Э.Ипмагамбетов ецбеп ип бастама.

Шокан Шьщгысулы Уелихановтыц жан-жакты галым болганын дэлелдейтш кептеген ецбектер жарык кердд. С.Мухтарулынын "Шокан жэне онер" [7] кггабында галымныц музыка, енер саласындагы б1чпрл1П сез етшсе; С.Зиманов, ААтишевтщ "Шокан Уолихановтыц саяси кезкдрастары" [7] окымыстыныц саясат, зац моселелерше жуйржтт, "Сот реформасы туралы жазбалар" деген шыгармасыныц аса кундылыгы талданады; О.Сепзбаевтщ "Зерттеунп, ойшыл" [7]; М.Елеус1зовтщ "Ш.Уэлихановтыц экономикалык козкарастары" [7] галымныц баска кырларьш баяндайды. "Казак эдебиетшщ тарихы" Typjii окулыктардагы арнайы макалалар, баска да басылымдар Шокан зерггеулерщщ кундылыгын накхылай туседь..

Корыта айтарымыз - Шоканныц кшштарга жазган рецензия-лары, едебиет теориясы жоншдеп тшрлер1 одебиетсмодщ тарихына, теориясына, сынына байланысты айтылган алгашкы саликалы ойлар деп б1чем1з. Ралымньщ эдебиеттщ курдел1 моселелерше байланысты зерттеулерш осы тургыдан багалауымыз керек.

Диссертацияда Ш.Уэлихановтыц одебиеттануга байланысты зерттеулер1 арнайы тарауларда гылыми жуйеленш 6epLrmi. Оныц тел одебиетапз туралы тюрлер1 нактылыгымен, гылыми дэлдтмен, бейнел1 создерд! утымды колдануымен кунды.

Ш.Уэлихановтыц халык казынасын кездщ карашыгындай сактап, урпактан-урпакка жеткЬуд1 коздегеш, ол мураны жараткан api дамыткан акын, жыршыларга зор курметпен карап, аты-жендерш, шыгармаларын, руы мен мекенш укыптылыклен кагазга Tycipreni, кунды деректер калдырганы:

тел эдебиетиздщ керкем, бай, аса багалы екешн халкумыздын. Q3ÍHe, шет журпарга аскан бшч'рлжпен делелдегет;

ауыз эдебиетшщ тарихи шындыкты танытудагы манызын xoFapbi багалап, оны жинап, зертгеугс, баспасезде жариялауга айрыкша едбек cÍH,iprcm;

кыргыздьщ жэне баска турж халыктарыныд да ауыз эдсбистп1 зор ыждаЬатпен тексерш, гылыми айналымга TycipreHi;

казактьщ тарихи эпосы ногайлы дэу1ршде туганы, оларда реальды eMip акикаты басым коршетищдп туралы гылыми концепцияны калыптастырганы;

казакгар акын жанды, импровизаторлык енерге шебер келетшш зор сушспеншшкпен жазганы, т.б. пакты гылыми дерекгер аркылы непзделд!.

Пайдаланылган эдебиеттер т!з1м1

1.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч.З. СПб: 1832. - 313 с.

2.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах, т.З. Алма-Ата: Наука, 1964. - 663 с.

З.Чокан Валиханов в воспоминаниях современников (Составление, подготовка текста, вступительная статья и комментарии А.Ахметова). Алма-Ата: Казгосиздат. 1964. - 222 с.

4. "Современник", Санк-Петербург, 1864, т. 102, N5-6.

5. Элизе Реклю. Земля и люди. Санк-Петербург, 1898, т.6. - 750 с.

6.Ахметов 3. Шокдн Уэлиханов - эдебиетии галым // Кдзак, ССР гылым академиясыньщ хабарлары. Алматы: 1965, З-шыгуы. - 25-33-6.;

Бекхожин X., Кржакеев Т. Шокан - публицист // Эдебиет жэне искусство. Алматы: 1955, N10. - 95-99-6.;

Кенжебаев Б. Шокдн Уэлиханов // Эдебиет жэне искусство. Алматы: 1945, N4 - 114-128-6.;

Лурье А. Чокан Валиханов - первый казахский ученый и просветитель // Исторический журнал. Алма-Ата: 1943, N11-12; Маргулан Э. Шокднныц белпаз жазбалары // Кдзак эдебиеть Алматы: 1957, 14 мамыр, N20; Соныга. Валиханов как художник // Вестник АН Каз. ССР. Алма-Ата: 1950, N8. - с. 86-94; Сошли. Шокднныц жацадан табылган маглуматтары // Кдзак едебиеть Алматы: 1957, 7 маусым, N23;

Нуркдтов А. Шокан Уэлиханов // Халык мугал!м1. Алматы: 1952, N10. - 80-87-6.; Соныи. Улы галымныц. улкен мурасы //. Кдзак эдебие-п. Алматы: 1959, 25 кыркуиск;

Смирнова И.С. Валиханов и русская фольклористка конца 50-х начала 60-х годов. - В кн. Труды первой сессии отделения общественных наук Ан Каз. ССР. Алма-Ата: 1950. - с. 32-45; Уэлиханов Шота. Бшгеш кандай шалкдр ед1 // Ленишшл жас. Алматы: 1965, 21 сэу1р, т.б.

7.Елеусизов М.К. Экономические воззрения Ч.Валиханова. М: Соцэкгиз, 1960. - 131 е.;

Зиманов С.З., Атишев А.А. Политические взгляды Чокана Валиханова. Алма-Ата: Наука, 1965. - 249 е.;

Маргулан Э. Шокан жэне "Манас". Алматы: Жазушы, 1971. -164 б.; Мухтарулы С. Шокан жэне онер. Алматы: ©нер, 1985. - 310 б.; Нуркатов А. Сын века. Алма-Ата: Казахстан, 1965. - 61 е.; Сегизбаев А.О. Исследователь, мыслитель. Алма-Ата: Казахстан, 1974.-128 с.:

Чокан Валиханов и современность. Алма-Ата: Наука, 1988. - 318 е.; Уолиханов Ш.Ш. Эдебиеттердщ мазмундалган керсетюшк Алматы: Кдзакстан, 1985. - 286 бет, т.б.

8. Уэлиханов Ш. Тандамалы. Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.;

9. Уэлиханов Ш. Макдлалары мен хатгары. Алматы: Кдзб1р1кмембас, 1949. - 170 б.

Ю.Маргулан Э. Шокан жэне "Манас". Алматы: Жазушы, 1971. -164 б.

П.Усманов X. Епз жырлар // Кдзак вдебисп. Алматы: 1962, 26 казан.

12.Уэлиханов Ш. Тандамалы. Аударган Э.Ипмагамбетов. Алматы: Жазушы, 1980. - 416 б.

13.Туркменская искра // Ашхабад: 1961, 16 декабря. Н.Эуезов М. Эр жылдар ойлары. Алматы: Кдзмемкородбас, 1959.

- 556 б.

15.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах, т 2. Алма-Ата: Наука, 1962. - 796 с.

16.Мамытбеков 3., Абдылдаев Э. "Манас" эпосын изилдоонун КЭЭ бир мэселелерк Фрунзе: 1966. - 190 б.

17.Эбд1рахманов Ы. Манастьщ кдйсы кылымдарда болгану туралу // Советтж адабият жана искусство. Фрунзе: 1941, N3.

18.Радлов В.В. Краткий отчет о поездке в Семиреченскую область и на Иссык-кульском, 1869 г. // Изв. РГО, т.У1. N3, СПб: 1870.

19.Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Спб: 1865, т.У. - 355 с.

20.Кдзак фольклористикасыньщ тарихы: (революцияга дейшп кезен). Алматы: Рылым, 1988. - 432 б.

21.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах, т. 1. Алма-Ата: Наука, 1961.- 777 с.

22.Магауин М. Кобыз сарыны. Алматы: Жазушы, 1968. - 156 б. 23.Эуезов М. Шыгармалары, XI т. Алматы: Жазушы, 1969. - 445 б.

24.Валиханов Ч.Ч. Сочинения. СПб: Записки Имперского Географического общество, т. XXIX. 1904, изд. под ред. Н.И. Веселовского. - 650 с.

25.Янушкевич А. Кунделжтер мен хатгар. Аударган М.Сэрсекеев. Алматы: Жалын, 1979. - 172 б.

26.Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. Алма-Ата: Казгосиздхудлит., 1958. - 644 с.

27.Исмайлов Е. Акындар. Алматы: Кдзмсмкерэдбас, 1956. - 315 б.

28.Ахметов 3. Казахские стихосложение. Алма-Ата: Наука, 1964. -459с.; Его же. О языке казахской поэзии. Алма-Ата: Наука, 1970. -405 с.

29.Уахатов Б. Кдзактын халык олендери Алматы: Рылым, 1974. - 2886.

30.Кэкпиев Т. Казак эдебиет1 сынынын тарихы (оку куралы). Алматы:

Санат, 1994. - 448 б.

31.Ыскдкульг Д. Сын жанрлары. Алматы: Санат, 1999. - 321 б.

32.Герцен А.И. Собрание сочинений в 30-ти томах, т. 7. М: изд. АН СССР, 1956. - 468 с.

33.Стрелкова И. Валиханов. ЖЗЛ. М: Молодая гвардия, 1983. - 284 с.

34.Маргулан Э. Шокдн Уэлихановтыц эдеби муралары // Кдзак, тш мен эдебиеть Алматы: 1958, N6.

35.Марков С. Аскдрга атгангандар. Алматы: Жазушы, 1971. - 373 б.

36.Байтурсынов А. Шыгармалары. Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.

Диссертацияныц непзп мазмуны мынадай басылымдарда жарияланды:

Зерттеулер

1. Улы Дала жэне Шокан. Алматы: 9нер, 1997. — 1016.

2. Шокан — эдебиетш, публицист. Алматы: Кдзакстан, 1998. - 181 б.

Пшрлср

1.1. Р. Ахмстова. Жогары багага лайыкты //Кекшетау, 5 маусым, 1998, №45.

2.2. М. Бейсембаев. Улылыкты зерлеген ецбек //Семей тацы, 5 карата, 1998, №40.

2.3. Э. Тарак. Шокантануга косылган жаца зерттеу //Алматы акшамы, 3 шщде, 1998, №77, т.б.

Макал алар

1. Шокан — халык ауыз эдебиетш зерттеуш1 //Кдзак тш мен эдебиет1 Алматы: К,азмемуниверсите-п, 1974, 4-шыгуы.

- 154-162 б.

2. Шоканныц одебиетке сушспеншшгшщ калыптасуы // К,азакстан мектебь Алматы: 1974, №12. — 81—83 б.

3. Шокан — интернационалист едебиетхш //К,азак тш мен одебиев. Алматы: К,азмемуниверситет1, 1975, 7-шыгуы.

- 38—46 6.

4. Шокан — озык ойлы парасатты галым // К,азакстан мектеб1. Алматы: 1975, №11. - 80-82 б.

5. Шокан — жалынды публицист // Кдзакстан мектеб1. Алматы: 1987, №4. - 74-78 б.

6. Халкымыздыц арындай медд!р мура // Акикат. Алматы: 1995, №1. — 57—60 б.

7. "Манас" жоне улттык тэрбие мэселелер1 //Этнопсихология жэне этнопедагогика. Алматы: Рауан, 1997, IV жинак.

- 44-46 б.

8. Шокан — улттык тэрбие туралы //Проблемы и перспективы развития педагогического образования в современных условиях. Материалы Международной научной конференции 2-3 октября. Бишкек: 1997, том III. - с. 185-186.

9. Шокан бшмд1 урпак тэрбиелеу туралы //Этнопсихология жэне этнопедагогика. Алматы: Дарын, 1998, V жинак. — 23—25 б.

РЕЗЮМЕ

автореферата Канафина Назарбека на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.02. - казахская литература на тему; " Ч.Ч.Валнханов - исследователь литературы"

Ч.Ч.Валнханов был подлинным новатором в истории литературы и искусства казахского народа. Однако, мы до сих пор не используем труды великого ученого, в которых он привел в систему, творчески обобщил сведения по истории развития нашей литературы. Чокан Вапнхаиов , хорошо зная языки народов Востока, глубоко изучил их литературу. Это помогло ему сравнивать литературу своего народа с литературой других народов, и, сравнивая, изучать их. Советская идеология сознательно вела завуалированную политику, маскируя тем самым попытки обесценить мысли и идеи Чокана. Навязывались мнения об ошибочности многих его исследований. Превратное толкование исторических фактов, очернение прошлого нанесло в свое время немалый вред развитию национального литературоведения.

Учитывая все вышеизложенное, главной цель» диссертации было проведение анализа литературного исследования великого ученого.

До настоящего времени в литературоведческой науке Казахстана не было серьезных фундаментальных трудов о ролн Ч.Валнханова как основоположника казахского национального литературоведения.

В данной диссертации впервые всесторонне были научно систематизированы мнения Ч.Ч.Валиханова об Асанкаягы, Коркуте, Аблайхане, его труды: "О формах казахской поэзии", "Исторические предания о батырах XVIII в.", "Заметки по истории южносябирсхвх племен" и т.д. В работе сделана попытка дать должную оценку литературному исследованию ученого, его творческим трудам, своеобразию подхода к изучению и анализу каззхской литературы.

RESUME

of on essay of Kanafin Nazarbek on cenriching on academic degree of philological sciences on speciality 10.01.02. -the Kazakh literature on a subject of "Ch.Ch.VaUkhanov - researcher of literature"

Ch. Valikhanov was a real innovator and pioneer in the history of literature and Kazakh's art. However, we dont use works of the great scientist where he system ized and creatively generalized data on the history of the development of our literature. Ch.Valikhanov, khew languages of Asian people, studied theirs literature deeply. II helped him to compare literature of his own language with others and during this process, study it well. Soviet ideology deliberately pursued veiled policy masking the attempts to depreciate Chocan's thoughts end ideas. They compeled us to think that many of his researches were mistaken. Misinterpreting historic facts, making the past black caused in its time big damage to development of national literature studies.

Taking into account the above mentioned, the main goal of our dissertation was to carry out analysis of literature studies ot the great scientist.

Till the present time there were no serious, fundamental works in literature science of Kazakhstan about the role of Valikhanov Ch. as a establisher of Kazakh National literature studies. This dissertation in first time has scientific systématisation Ch.Ch.Valikhanov's opinions about Asankaigy, Korkit, Ablaikhan and Ch.Ch.Valikhanov's scientific-research works: "About forms of kazakh's poetry", "Historical legends about a warriors of XVIILcentury", "The notes of the history of soutlrsiberian tribes". In this work an attempt was made to estimate properly literature studies of the scientist, his creating works, original approach to study and analyze Kazakh's literature.