автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.07
диссертация на тему: Домашняя утварь казахов в ХVIII-ХIХ вв. (историко-этнографическое исследование)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Домашняя утварь казахов в ХVIII-ХIХ вв. (историко-этнографическое исследование)"

КАЗЛКрГЛН РЕППУБЛИКАСЫ Улгшк

шльвл ждцшиясы

Ш.Ш.УЭЛИХАНОВ АТШтДАШ ТАРИХ НЭПЕ ЭТНОЛОП1Я ИНСТИТУТЫ ^ Г Б ()Д Цолжазба кукында

г ' м • |

ДАРЛЫГАШ ЕРГАЗЫНУЗЫ ЕРГАЗЙЕВА

ХУШ-Х1Х г.г. КАЗА1ЩЩ Д5СГ,'РЛ1 ЬЩИО-АЩТАРи /таряхи-этногра|пшлыя эерттеу/ 07.00.07 - этнология

Тарих гылымпарынын кандидаты гылыыи дэрежесгн а чу утш даярланган диссертация

АВТОРЕФЕРАТЫ'

АЛМАта - 1995

Жуыыс Казахстан Республикасы Улттык Гылым академиясыныц Ш.Щ.Уэлиханов атындагы тарих жане этнология институтынпа орындалды.

Гылыми кете кип — М .С .МУКАНОВ - ташх гылымпарыныч доктору

Ресми оппоненттер - Э.Т.Телеубаев - тарих гылымдарыныч докторы, профессор

РД .Ходжаева - тарих гылымдарыныч . кандидаты

Жетекш1 у^ым - Е.Букетов атындагы Дараганды мемлекеттхк университет!, тарих факультет!

Диссертация 199 ж. ос^лЛьЯгжъл_____коргау Цазакст&н

Республикасы Улттык Гылым акадеииясы !1|.Щ.Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институты жаяынпагы 07.00.02 - Отан тарихы мамандыгы бойынша тарих гылыцпарынын докторы дережесш алуга Д.53.33.01, машиадаедырылган кецест!ч иэжШс1нде етедт. Диссерт<щияиен Казахстан Республикасы Щ.Ш.Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институтыныц колжазбалар корында танысуга болады, .'■"'. '

/Алматы каласы, Шевченко квшесг, 28-уй./.

199^ ж. таратылды

Иаманданлырылган кецест!д ■> , .. '

галым хатшысы, тарих < ___-(

гылымпарыньщ кандидаты ' " Ю.И.РОМАНОВ

ЖЛЛШ СИПАГША

Таиыгыптыц_манызы. Казак этносы ньгц тардхынла, сныц озте тан

паму процестерг кеи транс^ормацчясы 6ipirin, иаленяетт1ц ер сала-

сына ксмацты улес косты. Дегенмен, ыатериадяьнс маденлет сала-

сыи.па мацузпы мэселенлц жан-жакгы пез1лу!н кажет erin, толык

зерттелиеген таадрыптын öipi, 01 казактыч дзетуpii цдыс-алкгаш

тарлхи-этнсгра^чяпык пенгеГ-.пе аз зер^еленген.

Ыаыс-ажстар этникалык маленпеттщ тура!сш 6ip элемент! ре-

тiune ес.ептеледх.-Сонпшсган, aacrrpni ыпыс-агщтар бокынпа, оныц

утгтык специ^каса туралы жене дол екерпщ даму децгеЙ1 женшде

акт.ута бсчааы. "ег>г i i i кт i Еапуасылык пен алеуиетт1к-эксксхлка-

тык ла^уына багланыггн '-о тонера ¡ц спец^икатын ере кпел i ктер i н i ц

паРта бслуы wen цагыптагу/н коп гасырлык тапчхч процестерлщ

ocepineii ка1ыптастн.

Пакты ш тарлхл кезецдергсе казаютн дастурЛ1 ылыс-алктары

Tvpi:i т iпес жоне басца этнсстармен наденя баЯяаныстардыц коя—

парын, eni унаегпгш Kepeerri. Ссньшен вдтап, вдлы та-

рихи да;,1ргерде ilKirac пен Батые изденлеттершщ даеттрл! буГгым-

дйри мгн лус аястардын оз ара эстетчкалыкгарнсняяяапы бстду,

олар регигндык ягане ьеяаралас теприторяялар пецгейшпе otti.

КаЗафгын ы№с-ак:стар«ныч -ЧБстциялмц децгейш зерттеу нне-

т i иен »{оса, олярдьн ахеуметт:к-экснсмдкй хык ба?ланыст&рьгньщ

механизмдер!Н ХУШ-Х1Х гасарлармен накопал алдык. Баска г» а мая-

дарга тарихи еояу жэсбдек.

^аза^тын дасгурл! ыдыс-ёякт&рч эр^ашанда озгнтн угклятаргык

цакетт!л}р'|и хоралг^ан емес. Дегенмен. бурын вр-~¥рл1 ядеояо-

гиялы^ й^руалзуиь/лы^гы^ ар^асиндз жегк!Я1кт> дурыс «вз^арзс болмэды. Сол оебепген. елеуглеттчк-эконсмлкашьщ децгейде р^аза^гыц

дэстурл1 ыдыс аяктада ез1нхц актуаддылыгин корсет in отыр. Бул жаглай Т1гбегейл1 езгерсе, халыктыч турыыс TipaLiiriii, api эконо-мнкалык денгейш катеруге накты улее косы палы. Цаяактыц ыпис-аякташшщ универсалны тустарын багдарлап, баска этностарнен карым катынастарцы улгаГ-тып, ыэденн эстетикалык ереюпел1ктерш кврсету абзал.

Ал цдыс-аяктардыц ыэденл этникалык Функцчяларын карастыру ушн, 6Î3 оларды 1стелшген иатериалдарана байлашсты типтерге балin, жтктеу /классификация/ жасадык. ОсынпаГ; кштеу жасау thím-jiï деп ойлайиыз. Ол - дэстурл1 агап ыдыс-аяктар, оныц iuinae ас таг au сактаГтын, ас тагам куятын, таыак iiayre арналгаи функция-лары бар ывыстар. Сосын дастурл1 терi, металл, саз-балшик, кыш ыдыстар, тастагы цпыс-аяктар симводпаш бейнеленген тармхи ес-KepTKÎETep бар. Еуннен жасаяган кунделшт1 турий ста кец колиалы-лип, паГузага каратылгвд ыяыс-алктар да ете кап таралды,

Зерттеу жушстин иахеаты иен шндеттад!. Казактиц дастурл1 ыдыс аяктары таряхи-этногра^иялык деректер ретшде карастырылма-ган. Keiiöip ццыс аяктар кппнпе фрагыентарлы турде тарихи факт i атап корсетiлген. Соцдыктан, сапалык жэне сан турл1 интерпрета-цияларды ескере отырып, 6Í3 aepTTeyiuisni ковдлекст! багытта зерделедхк. '

Цазактыц пэстурл! ыдыс-аяктары ол ыатериадпык ыэдение"Г1ьпз-jiïh ахыратпас 6îp саласы, ñpi мал шаруаиылыгыыен жэне кешпенд1 euip Т1р:нл1кпен тыгыз байланысты екенгпг! белгчл1. Сонпыктан, б!здщ ыаксатышз казак халкыныц ХУШ-Х1Х гасырлардагы nacTYpJii цпыс аяцтарына зерттеу KyprÍ3Ín, осы проблеыага жала акцент кой-дык. Басты ыаксатымзздцц б ipí - ол писсертант жинаган этногра-фиялыи аунл материалл apuna толык анализ жасалчы.

Осыган era!? тарихя этногоафиялык гылыми" зерттеу кез1нде томендегхпеР кандеттерд! орындау кэзделдд:

- Казак ыдис-адктарыныц ткачпы барлыгына тан жэне спецификалык тементтеп1н таптык. Габигя регионалдык еоекп;ел1ктерш керсеттхк.

- Достури1 ылыс-алктар.пыц этннкалык мэдени орнын аныктадык. Олар-пы 1отел1нген материалдарына байланысты ликтед1к. Олардыц этни-качык функция чары женгнпе толык жаздык.

а/ Нпыс-аяктаслын ут:пчтарлык функциями ас тагам салу, KfO, iay, сактау бсчалы.

о/ Мепицинапык санчтарлы функцнясы, ол денсаулыкка пайдали табигн материалпарпан - kymic, алтын, агаш /емен, каРыц т.б./, тер1ден жасалган ыяые-алктар бар.

б/ э.пет-гурып, пзстурге байланысты рятуалдык жене сакралдык киз-меттер аткарпы.

г/ эстет'.1капык функциясы, ол дзетурлт ыдыс-аяцтардыц сырткы бе-тino зеоморфтык,. ос1мллк, геометриялык, космогониялык ою-орнек-Tepni сапу аркылы жург131лд1.

- Нлыс-апктаппын жас&ау тасглперш, ар турл1 амалдарын карастыр-пык.

- Казак ы"ыс-аячтагынын зстетлка?ик ерекге ерны туралы, оларга саланган со-орнектерпщ этнсгса^яплык тарихл мацнзына назар ау-дардык.

Енбсктш метсдологмялык 'jerisi. Осы сраЯда, С,А.Гокаревт1ц ■никтеу прииципт«р1, К.Г.Левин мен И.Н.ЧебокеарСБТкн швруаыылнк-мэдени типi кенхндег! концепциялэрь», Э.Х.Мзргулан, Н.В.Чебак-саров, Т.А.Ждэнко. В.Н.Бромлей, '^Л.ккыжв, С.А.Арутюнов, А.Н. ббрнштаи. М.П.Грязной. X.Л.Аргынбаев, И.В.Захарова, В.Н.Козлов, У .Х.Шалекеков. Е.А-Масанов. М.С .Му^алов. Э.С.Маркарян, Э.Т.Телеу-

баев, А.К„Акыи)ев жэне т,б. кернектх галымдардыц ецбектершаег1 этникаяык тарих, этниканык мэдечяет, этноэкономика м^селелерт, сондай-ак, этнографиялыц зерттеуд14 методологиялык кагидалары иен теориялщс тужырычпары басшылыкка алынды,

Тапихнама мэселес:.' Цаэактьщ достурл! ыдыс-аяктары туралы Кецес дау1р1не дейхнгх ресейлхк жене шетелпхк тарихнаманы атап отуге болады. Б1зд1ч такырыпна катысты жарык корген фрагментарлы деректер оар, кейбтр ецбектерде дастурл1 ыпыс-аяктарпыч утилл-тарлык кызметтертне суйс^не отырып, олардыч Iстелу тэс1лдер1н нактылал жаяпы. Осы енбектердтц этнологиялыи информативен кун-дыпыгы аса аор болпы. Осы орай-да, Страбон мен Тильом де.Рубрук-тыч енбектер1н1ч танышшк мон,п1Л1гт бхз уппн кымбат деректер.^ Страбон сусын сактайтын ыпыстарды массагеттер уй шаруашылыгында пайдаланды деп жазлы.

ХШ гасырдын орта шен1н.0е, Гильом дс Рубрук, Цазакс.тан ел!н-дег! жагдайды баяндай кел1п, ки1з уйлергпч дицнен кебежелер мен сандыктарпы коргенш жазды. Сол санликта ыпыс-аяктао сакталганын, онын жасалу тэсхлдергл банниады, Команпардыц эдет-гурыптары, ас тагамаарга байланисты тостаган мен табактариы пайпалануы, оныч этикасы жоншде мэл}ыеттер бердК

ХУШ гасырдан бастап Цазакстан территориясына ресейлхк жэне шетелд!к зерттеуш!лер-арнайы жолсапармен немссе саяхатпен келд?. Олар казактын ки!э уй!н универсалды феномен реттндс карастырцы дане онын 1Ш1н1ч он канатындагы ыдыс-аяктардыч этнсгра|>иялык ерекщелхктер! туралы жазды.

I. Страбон. Геогоафия в 17 книгах. Мг 1879. С. 526: Прошлое Казахстана Ь источниках и материалах, Алма-Ата - М: 1935, Сб.1.

, С, 53-54. : ' ' /Г- ^

П.С.Патлас, И.Г.Георги аэ ечбектер1нде казактардыч салт ластуплерх, терх ыпыстарпыч жасаау- тэсхЛдерх, 'аскабак всхмд1гх-

нен ¡стелген тостагандар, санпыктар4 сгйоетпе, ак кайычнан жа-

2 '

салг?н тостаганлар туралы кунпы гылымч деректер,31 жазды.

Б}зпхц такырыпка Т1келей катысы бар ецбектхц авторы А.Лев-щ'Ш. Осы зеоттеушшхн жумысынпа казаками дэстурлх ыдис-аяктары -

тсгсычтар, 'теп! .каптар"'.с1рэ', мес болуы мумкхн; кумгандар мен

• - 3 ' ''

шэРнектер езектг орын алган. А.Левпганнхч мопогра^иясында казак-

тын этногра["и!сы кен турде гылымя кужаттар аркылы керсетхлхп^ казак кол енер шеберлер: терш1 ечдеп, сосын тутхнгё ыстау про-цестерт туралы, слан сон неше килы терх ыдыстар хстейтхндхгг жените, усталао агаш тостаганвар жасапы, ар бхр казак жолга шыкчанпа ертокымга коржын байдап, оган Курт салыл, кажетхне капа Р колланды пеп мвл1меттвр берп1.

Казактын сачт лэстур^е байланысты алгаш табактар, казан, тсстаганлар, майлык орамач, сулык орамалларды пайдалану туралы тсчык, эр5 кеч кеяемце зерттеуип И.И.Илъминскяй баяндады.

1681 жьпы Г.Н.Потанинн1ч. этногра{)яялык матеряа.чдары жарык кэргп. Тер: тсссык, тал агашынан 1стелген ожау, кел1, агаш шелек тер, казан, текло шыкиуырчарпыц функциплык кыэметтер1 туралы мэлЬ/.еттерд! Дейнелеп , сипаттады

Казактаппыч омтр тхриплхгг, уй шаруашылыгы, сныч шхндегх дастурл1 ыдыс ая^тарга алгашкы рвт этнологиялык анализ жасауга умтылган зерттеуих П.Зеланл. К'йелт. ыдыс саба, сныч пхепегх^ ке-

2., Паллас П.С. Путешествие:по разным провинциям Российского государства. Часть I. С[1б: 1773; Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов. Часть 1.СП6: 1799, С.131. • '

3. Левшин А. Описание киргиз казачьих и киргиз кэйсэцккх орп и степей. Часть 3. Этноррафическое известие. СПб: 1832.С.21,211

■С. Поганин Р.Н. Оиерки Северо Западной Монголии. Вып.П. Материалы этнографические. СПб: ¡881 .С Л09-1Ш.

бехе, казандар, кумандар жешнде, кап Tiryre арналган. жштерд j казак бйелдер1 дайындайды, деп казактарпын 6a¡; T¿>«ipn6ecÍH a¡¡-кын кврсетт1. Н.Зеланд ар 6ip ыдыс аяктын терминше назар аупа-рып, коленер шеберлер!н1ц ецбек cypriu;tíríh егекше атап ottí.

А.Н.Краснов Sericy казактарыньщ y Г: тупмысы, ыдыс алктары-ныц санитарлы тургцдан таза, api тг.мi жуылатынпыгын ¡¡актi ретзн-дв кврсеттп, казан, ошак Kiiia уй.1Пц ортасынпа орнанаскан, агаш санлыктар, кумгандао, саба, торсык, местердщ функциялык жумыс-тарын хазды.

XIX г&сырДзЩ аягында Н.И.Гродеков пен А.К.ГеРнетпц гыдыми куиыстари жарик Kepfli. Н.И.Гродековтыц кхтабында казактарлын Kini, Орта, Улы жгздер1н1ц ру тадбаларынцн бейнелер{ дастурл1 ыдыс аяктардич атына байланысты ''тостаган", "шамш", "шанышкылы", "ошакты*" деген символдар бар. А.К.Гейнстхц ыатериалдары Квкше-тау вч1р1ндег1 агаш цаыс аяктарды - тостаган, табак, ож&у, кебе-желердщ финанстык суришсин тыцгылыкты айкындады.

Кенес дау!р1нде осы тавдрыпка катисты гылыми дэрежеде зерт-теген галыыдар - Э.Х.Маргулан, С.Ыуканов, Е.А.Масанов, Х.А.Ар-гынбаевтын ецбектер! кунвы деректер бердк Археологиялик дерек-tepnÍH imÍH.ne М.П.Грязнор, С.А.Плетнева, А.И.Мартынов, Я.А.Шер,

5. Краснов А.Н. Очерк быта Сешреченских киргиз. СПб: 1887.С.7.

6. Маг>гулан А.Х. Казахское напопное поикладное искусство. ГЛ. Алма-Ата; внео 1986, Т.2. 1987; "

Цуканов С. Халик муоасы. Тадгаыалы шыгармалао. Таоихи этно-граф-.млик колу. 15 той, Алиаты, 1979. ПО-По; Масанов Э.А. Домаиние прсиислы и ремесла казахского народа в 2 пол. XIX нач. XX вв. историко-этногряфический очерк по матеоиалам Северных областей Казахстана,// Автореферат на соискание ученой степени какписата исторических наук. Ы: 1960; Аогынбаев X. Казак халкынын колпнер!. Алиаты. 9неп. 1907.

М .ЦДалырбаев, А.Г.Мексимова, К.Ф.Смчрнов, Е.В.Антонова, К.М. Бакланов, Л.Б.Ерэакович, К.А.Акытевтерд^н мснографияларынан, ма-кадатапынан кыш ыдыстарды ж¡гктеу, металл ыдыстар туралн кеч тур-де кужаттарпы пайдаланпык.

ЕнбектЬ} деректIк_нег|эI. Зерттелт отырган такырыптык де-пектгк нег131н1ц б1р1н Казахстан Республикаси Орталык Архив тарчхм кужаттары кураРды. Сонпай-ак, Цазакстан Республикам! V.Г.Л. Орталык гылымл К1тапханасы, Ндзакстан Республикаси Улттык К1твпханасы корларындаги кунды таряхи этнографиялык Кужаттар, счрек ¡птаптар мен колжазбаларын кечшен пайдаландык.

АвтордыН 1990-1994 жылдары Алматы, Караганды, Квкшетау,

Мангыстау облыстарын гылыми этнографиялык зерттеуд!н нэтижесш-

яе аса кунлы кужаттар, таряхи деректер, еснергтк1штерд1 фотога

тус1р1п, колжазба деректер жйналлы. Сонымен катар, автор такы-

рыпка катысти макал-мателдер, дастурл! адет-гурыптар мен ырым-

лап жуРеп! турачы халык арасынан жинактады* Деректщ ендг б!р

тобь) {ютьклоп мен лингвчстякалыН мэлгметгер дэст?рл1 ыдыс аяк-4.

таппык термин I, очарпнч этномапени аясындагы аукыцпы орни иен сан алуан £.ункцчяларын саралауга жол атти.

Автоплан экспе.пчцчялык этнографиялык материалдары диссерта-ц^янын перектгк нег131Н курййди. Себебг, экспедиция кеяхнде ка-, зацтын чэстурл! ыяыс-аяктарыниц мадени этннкалык функциялары тугала, оларпин «ас г чу тасглдерх, амалдари жэне 00 орнектер1 жонтнпе халыктык тэж!рчбёлерд1н субелi тустарын сипаттайтын ма-тепчаляар жчнакталлы.

Диссертэииянын лерект^к б!р арнасы дасттрлх ыдыс аяхтарга байланыстн хрснолсгиялы^ аркилы уакуттарда жарыкка шыхкзд гмКая. кездер мен саяхатшылардык жол жазба деректер!, жекелегея мака-

лалар, ыерз1м,пI баспасоз матепиалиары кажет:не карай пайдага жарады.

Зепттеуп1н тэрллI. Дазактыч дэстуря! ыдыс-аяктарын тарихи-салыстырыалы, формалды типологчялык таядаулар, обьект^ш атно-цэдени аукымпа жан-жакты бакылау, жхктеу мен жуйелеу принциптер! колдадыдпы. ;

Жушстын_гилыми жачапыгы. Зерттеу жумысьшыч керсетIлген мтн деттергнен де адгаруга болааы. Деге.нмен, нактырак дэледдесек, диссертациянын нэтижес^нце, казачтыч лоступЛ1 ыпыс-аяктарын та^ рихнамада тучгыш пет жан-жакты, комплекст! арнайы камтипы.

Цазактын дэртурл! ыдыс аяцтариныч мэдени ятнчкааык кызмет-терш аукымпы карастырдык. Дэстурл! ылыс-алкты ж1ктеу мен жуйеге сапу адIстер¿н яасалган материалдарына карай жузеге асырдык. Ас тагаы ыпыгтарин 1стейт1н шеберлер туралы арнайы мэселе койыпды.

Ецбект1ц кодпаныстык мауызы. Диссертацияныч натижесхнде ка-зактыч дэстурл1 ыдыс аяктарын тарихи-этнографиялык деректер ретине халыктык бiлiм тэж1рчбелер1н пайдалану принциптер™ жетхл-¿п!ру кезделеп!. Диссертация материалдарымен казак-этнология гы-лыиынын багдарламасында арнайы дар1стер, о^улыктар жазуга жене сеыинарлар етк^эу налет. Халыктыч бШы мен таж1рибелерД1 пайда-ланып, арнайы шагын кэр^порындар ашып» казактыч дастгрлх ыдыс аяктарын 1стеуге поте^циалды гылыми кенес беретки куштер бар.

ЕцбекЛц макулдазды/апробациясы/, .

Диссертация Ц^закстан Республикасы \.Г.А. Ш.Щ.Уалиханов атынпагы тарик хане этнология институтыныч этнология бол1мШде талии ланды, сосын чоргаугй усынылды.Зерттеуд14 бастц натижелер1 бойынша казак *ане орцс т*лдер1нде макалалар жарияланды, Эрх гы-лыми теориялык конференция,г семинар, симпоэиумпарда таакылауга

Train, колпауларга не бол,пы. Гезястер туршде жарияланды. /Авто-

ре1)ераттыч сонынпагы TisiMre карацы.1/« •

Дчссеотацлянщ кушлымы. Гылымч ецбек nipicne* eiti тарау, корытынды, библчогра{)ия; деректер, йнформанттар tísímí, ыктамдал-ган созпер, иалюстоацяялкрдан курылган.

ШШШ ЩБЕКШ hErisri MАЗМYHÜ

'Kioiçnene диссертац^ялык эерттеудхч ыаныздылыры /актуалдыгы/ теорчяпык тургыпан негхзделген. Такырыпка байланысты максаты мен м!ндеттер1г тарихнамачык талдау, деректхк кужаттардщ Heriarî ар-нал ары керсет1лд1. Сондай-ач, жушстын fháhvm жацалыгы жене колда-ныстык мэнi саоаланды. ■•

I тарау. Казактыц дестуолгилыс аякта^ыниц мэдени этникшгык

адйкеттепт. Букхл апамзаттын мэденлетг, сныч улкён, KÍmi, курделх этнлкалык кугылымпапы екг Y3.ni«ci3 вз ара тыгыз байланыста дамяды. Ол мепениеттерД1ч дчйерёнц'лясн мен интеграциясы. Мадениеттердхч д!1ф[еренцп пгоцерд эр 6ip когамдык бхрлест1ктерД1н, этностардын барлыч TYpiep мен калыптарйа дамуына, эсхресе уакыт пен табнгат ортаеынла, зтнлкалык api саяси а^наласына жэне таряхи мздениеттер-niii откон-кеткенг-ео!не умтылуына дэнекер болады. '

Мэдениеттергин интеграциясы белгШ тарихя жер квлемхнде, api бгршама .жаксы денгейде а/ырбас дамыган кезжде ыктимал жэне баянды

болуу mymkîh.

Кешпендт халы^тар - жалпы Орталык Азия халыктарынын калыпта-суына мы^ты эсерхн-тиг1зген.

А.H.Beришт gm "Орта Азия мен Калакстан квшпекд!лер1н:н когаи-дык^-э кон от калы rç дам.уын are курделх этногенетикалн^ процестермен

байланыстырады. Осы территорияларда болган сактарды, гунндарды

... 7

жэне эр турЛ1 туртк тллдес тайпаларды камтыганын жазды.

Ecík квсем!Н1ц зират болмесшде, баска атрибуттармен катар

"оптустiк кабырга жагында tík бурышты астаулар, децгеяек колевдх

о

терец ыдыс-табак, екх ожау койылган . Ал Ecík корганынан табылган археологиялык деректердхч басым кобх атадан мура ретхнде, каэактьщ Kaaipri туршста кеч колданылып журген ыдыс-аяктары íiuíhch табыяа-ды. Осы ойышэды этнографиялык материалдар мен Казакстаннын мура жайларындагы экспонаттар шкты цуаттайды. Осы орайда С.А.Арутюнов-тьщ, "эта вся культурная традиция народа, его творческое наследство передавалось из поколения в поколение в словесной, так же в материально изобразительной форме. Наличием этих непрерывных диа-хронных инфосвязеймежпу сменяющими друг друга последовательными поколениями этноса обусловлена его преемственность и стабильность во времени, Передача этнической традиции в течение веков. кНне, осындай мадени дастурдхч жалгасып, диахродлы эстафетасын казак хал-кы да ез басынан DTKÍafli. 9pi диахронды информациялар уз?лмед1, казак колонер шеберлер! ез туындыларын келес! урпакка »OTKiain отырды. ЭриНе, коленер туыцпылары эр килы децгейде болса да, ез спецификасын бузбай, 3pi карай даыыды. Бул "инновация мен традиция-ныч os ара кимылы асергнде казактыч этномэдениетi ecin, жача леп, куш аркылы дамып отырды .

^УШ-XIX гасырлардын лппндо "казактарпыц шаруашылыгы натуралды

7. Бернштам А.Н. Спооные вопросы истооии кочевых наоодов в дп°внсс-ти//Советская этнография Г1955.Р с. 119.

8. АкишевА.К. Искусство и мифология саков. Наука. Алма-Ата; 1984.

■ С. 3-4. . . ; - ,. .

9. Чебокс&роэ H.H., Чебоксарова И.А. Народы, Pjcj , культуры. !«: Наука. I9B5. с. 243.

денгеАде басым болдьГ. Сондыктан, дестурл1 ыдыс-аяктар 1стелтнген матеряалдардыц кеб1с1 казактардьщ вз уй шаруашылыгы аукымында болпы. Ндыс аяктардьщ басым квпшы^гг мал шаруашылыгыныц ен1чдер1-нен жасалды. Мысалы, тер:, суйек, муй1з, мал жануарлардыц жундерг ар бтр от басыньщ колында турды. Немесе коршаган табигат ресурсы бртасынан агаш, саз-балшык, тас материалдар алынды. Еч бастысы, этноэкологиялык тепе-тенд1кт1н бузылмауы шарт ед1. Кариялардыч ай-туынша, эрб1п нэрсенгч жаны бар, Бул т!рш1Л1к акикаты. Казактар :агаш ыдыстарды кец колданган. Улкен,эр1.аукымды агаш тегене ни мыз куига арнап Iстелген. Узынша немесе сопактау астау ет салуга немесе кыс айларында курт Ж1б1т.уге арнаган. Сондай-ак, келецпх агаш , тостагандарды, шара аякты пайдага жараткан, сабы бар тостаганды "салты аяк", леп атайды.^

Кел1-коспа жасауга арналган ыдыс, сосын кейш 1р{мшхкт1 кел!-ге сатып, келг саппен уатады.

Ауганбай карияныч пайычпауынша "агаш тамш" кымыз сапырып, . тостаганга куятын ыдыс. Устайтын тусын "сылдырмак" дейд1, ол ойы-лып 1стел1нед1. Ец тлкен агаш салты аякты "денен сапты аяк" деп атайды. Денен сапты аякча сусын куйып, 1шет1Н ыдыс-аяк. Кос салты аяк кымыз гшетщ ыдыс.

Алматы облысы, Райымбек ауданьгнда кайын. тал агаштарынан эсеы ожаулар гстеп, суйык тамак кую уипн пайдаланган.

Зерттеушг В.В.ВострРВ "агаш тостаганды суйык тамак {шуге, кы-шз'¡шуге пайдаланган деп каэды. Улкен агаш табакты ет салып кеуге,

10. Аогьмбаев Х.А. Истопкко-купьтурные связи русского ч казахского наоопое и -IX влиянлё на материальную культур, казахов в сер. XIX нач. XX вв. Алма-Ата. 1959, с'./9. "

' - —

. . „II

Ш9М1ШТ1 сорпа куюга, an ожауды Кымыз ну®?-а арнаган .

Алматы облысы, Саоыбастау ауылында. келх мен келсапты арпа, бидай, тары-тазартып, сссын иле.у, у ату, актау функцшлапына код-дан,пы. оц: талкан жасау yuiíh Гстелген ьшыс. Каряя чар мен ежелерд ¡H аЕтуынша, казхр ди1рмен ретхнле пакдалшады . Колемх. жагынан аз та-гампараы келтмен тазартып, илеп, уаткан. Райымбек ауданында шебер-лер карагай аг.аиын оГып, Keni мен кел1. сапты icTetlni ¿ АлУбырай Жагыпаров б i зге ¡аётен мен. карагаЙ а^ашынан ж&сачган. кёл1 мен- Héái саптарчн керсетп. Ekíhuií келдн;ц сырткы бет!'■жычх^ыгг.-ба^ tepici-нен капгалган. .

"Кезгелдек" ага:;тан жасалатын ыдыс. ТамаК салатын ыДыс-аяк. Квлем! шагын квэенхч анатсгиясы, деп Асан ЭбдГров Начгыетау -обпы-сыныч туогыны малхмйейдл.

К Л.Шаханованын зерттеуз. бойынша, жхгхт ауУлында еткен уйлену. тойы барысында бет ашар дестур1мен .жас келшге кайын атасы арнайы табакка ет сачып ''бет ашар''табак уеынапы. Дайын атасы келiн бала-сына мынандай бата береди "Кап каксылык каса, кызым" деп келíh 6aiara ез табагынан ет берепх . Cipa, осы салт дастур бойынша, та-бактагы ас аркылы сол тамакты усынган адамнын жачсы касиеттерг ке-лхнге дариды, api бул дастур келадх Ж1г1ттíhотбасина кссу, енгг-syji бх.тдхгепх.

■ Дастурлх ойын сауычтар кезхнде агаш ыдыстарды колданды. Калыч* лык пен кyrey бала жахтары бхр-бхрхмен жарыска тусел i екен. Егер кальщпыкты "урдал" алуга шамалары немесе айлалары жетпесе, онпа

II. Востров В.В. Казахи Джаныбекского оайона Заладно-Каэахстанекой области // историко-этнографический очерк.// труды МАЭ. Т.З. Алма-Ата. 1956, с. 36.

калынпыкты 9 табак етпен, 9 тостаган тагампарга сатып алулары керек. Ол ушхн, ата дэстурге сай, арнап кой сойылады. Тамак - ол Тец^рдхц сыйы болганпыктан, ас усынылеа, дэм тату мхндет болып есептелед;.

Сонда^-ак, тогызбен байланысты сыйлык тарту, айып беру турпс елдерппн кебхн.пе бар.

Цазак этносы мал жануар етгн ас тагам ретшде паДцаланып, ал онын тер1с1н ецпеп, уй турмысына кажеттх дэстурлх ыдыс аяктар 1сте-ген. Шебер Жэцгхр Умбетов екх 6уй1ол1 жэне уш буГпрлх тер1 торсык-тар 1степ, Алматыдагы "бнер" мура-жайына тапсырды. /Фото ДО 44,45 диссертация хш:нде/, Уш буй1рлх торсыктын сыйымдытагы кеб^рек, екш-ццден, уш буй!рл{ торсыктын ш!н.пег1 кышз унемх шайкалып, п1сШп • отырапы. Л'эак. жолга шыкканда ыцгаилы ыдыс. Сосын осы торсыкты баска ылыстапмен б1рге коюга болады, тегглмей турады. Фото .»," 45.

Саба жылкы малыныч сапады тер1схнен жасалган ыдыс. Оган тек кана кымаэ куйылады, ,чеп Ауганбай Султанов хабарлайды,

"Кихз уйд1ч орта жерхнне ощак орналаскан. Бул топогра£иялык орталык кана емес, оленбаеты функционален, сакралды касиетт1 срын". У01 ачкты тем!р саак жэне войык казан мхнпетт} турде уй турмысьжпагы ыпыстарпыч басты компоэициясы екенхн б1лем1з.

''За кумысам попанном в чистом сосуде, вроде большого фарфорового китайского таза, прислуга внесла серебряный чайный прибор на серебрянных подносах, А;К,Гейне /1897/.

Металл кыргышпен тем!р ыдыс аяк, казан, табаларды тазалайдц. Онын сабы '0 см, тазалайтын бас жагынын аукымы 15 см. Фото 54. Мына кесеудхн узынлыгы 50 см. Бул казан, отактич мацында эркашан кажеттх курал. Косеумен отты устал, отка отын салады. Казанныч ас-

12. Телеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. Алма Ата: Гылим. 1991, С. 155,156.

тындагы отца унемх отын, тезек, агаш салып отырады. Средин Ершеев 1стеген кесеудщ айшык ¡лгектерх бар. Ол айшык "туйетабан" ернеН-мен ойылган, эстетикатык турх едем!.

Казан, оиак, кесеу, ас сачать:н ыдыстар - киелх, аяк тигчзуге болмайды. "Ошактан аттама" деген ырым бар.

Ерте заманнан бастал кешпенд1лерд1н зираттарына эр б 1р жа-уынгердхц мацына оньщ кару жарагын, ер турманын, эр} мхнпетт1 тур-де кыштан жасалган ьШыс аякты койган. Естк кесем1н1ч басжагына кыштан жасалган ыдыстар, оньщ Шнде балшык пиалдар мен кумыралар жене уш металдан жасалган тостагандар койылган. Оньщ шщпе мыстан жасалып, алтынмен кемкер1лген тостаган бар. Кум1стен жасалган пиала Бактриянын сегхз жаЛыракты ов ернег1 турхне, отыз екх печгелек-тх оюга'уксайды. Кумхс касыктыч колга устайтын жагы кутан кусыныц

то

басы сек1лдх.

Казакстаннын барлык аймактарында кецтнен тараган ыяыстардын б 1р1 - коркын. Фото !«" 77-80. Коржынды эрдайым ешекейлеп осзмдхк, зооморфтык оо орнектер салады. Аяккалты ыдыс аяктарды сактау функ-циясы уштн колданады, Кесе калты - шыны кеселердх сактау кызмет1н аткару уипн пайдаланады. .'Г 84 фотодагы тай кихздг - дастархан ре-тЫпе пайдага жаратады.

П тарау. Каэактщ

казак шеберлерх дастурл1 ыдыс аякты езхне тан этнопсчхологиялык зерект1л1кпен жене эстетикалык эсем ойымен адеуметтхк-эксномикалык жэне био-геологиялык жагдайларды дурыс пайдалана отырып, эрбзр еддх мекеннщ езхне тэн табигат клшат ерекаел1ктер1н ескепе отырып, жергШкп хачыктын уй турмысана ка-

13. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Наука. Алма-Ага: 1984. С. 3-4.

жегп ыдыс аяктардьщ алуан турлерЫ жасады.

Адамнын ic арекет1 ешпрудщ аркасында ез1 дамудын кайнар K93IH оз iuiiHeH табады.

ХУШ-Х1Х гасырларпа жылкы, сиыр маядарыныч сапалы TepiciweH ыдыс аяктар icrey кеч apic алды.

XIX гасырдыч басында казак когаыында "известны серебрянники, медники, кузнецы и токари. Токари большей частью точат деревянные чаши, которые иногда бывают необыкновенно велики". А.Левшин /1832/. Сонымен катар, тас ендейт™, жук материалдарынан ар турлх ыдыс аяктар icrereH шеберлер болды. "Мужчина - ремесленник кочевал вместе с аулом, имелись заказы на его изпелчя, если же их не было, то уезжал на заработки в другие аулы. Такое положение ремесленника характерна для многих скотоводческих народов".^

"Агаш усталар цпыс аяк жасауга айрыкша ден койган. Соныч iniinne кымызга арналган турлерх надар аудартады. Негхзшен, ыдыс-тарды кайычнан, табылып жатса, оньщ 6e3iHeH жасауга тырысатын. Эйт-Keni кайыч мыкты келед:. Кымызга арналган агаш ыдыстар тегене, ожау* шара,сайты аяк4 тостаган, ky6i, nicneK" Х.Аргынбаев /1987/. Сондай-ак,!агаш уста табактарды, астауларды, касыктарды, кебежен:, ас-адалды, санлыкты, шелектерд! 1стеген.

Сапты аяктар агаштын безшен немесе урыгынан жасаладц, Kaaip умытылган ад1с бар. Ол агши кебеженг агаш шегемен шегелейд!. "Yciti" деген куралмен агашты Tecin, сосыи агаштардыч ек1 жагын киыстырып шегелейд!. Агаш шегенх "ыргай" агашынан катырып жасайды.

Агаш мосылар кайьщ, шетен, ыргай деген агаш турлер1нен жасал-

ган.

14. Вайнитейн С.И. История народного искусства Тувы. М: '-974.

Ыдыс аяктардьщ жанында, тамак таза болу ybíh "ереше" деген корган бар. 6решен1 icTey vmiH шиге тУрл! боялган жунд1 колмен ыскылап орал, оо эрнек салып жасаладк.

Алматы облысы Райымбек ауданында кел1 мен кеЛ1сапты карагай агакынан жасал, жарылып кетпес yíüíh жылкынын бас тер1С1мен калтай-ды. Келх сап шетен агашынан жаг.алады, ол ете мыкты агаа. Келшщ 6,tÍKTÍri 75 см, кел1 саптьщ 6nÍKTÍri 1*50 см.

Агаш аяктьщ сопак, api лацгелек формалары болады. Олар таи, терек, каРыч агашынан 1стел1нед1. Осы агаштардыц узындыгы £>о£ынша, олардык урыгынан ойып жасалады. Агаш ожау келем1 децгелек келеД1. Оны каГ.ьщ. тач агалггары жала кез тнде icrey керек. Сабын да б i pre icTey абзал. Arma касыкты тая дан жаеау'керек. йумеак талды учгыру-мен ойып алалы. Шот екх турлх ''болаоы, Куыс жэне .тузу. Тузу'шотпен ыдыс аяктарды, куыс шотпен куб i мен келшг icTeíini. Гпспешчч сабын ж!цк;ке тслдан жасайды. ;

Кария Дэуен Мукашев былай auriMSieffli: тер1ден жел1м хстеуге бот асы. TepÍHi кеп уакыт сумен кайнатып, жел!м icteí^ai де, агаш-тарды желхедейд!. Ап кебеженхн терт бурышы, терт.аягы куыстатып жаеачалы. Кебетенхн табес! тузу кедедк Сныч 6;iÍKTÍri 50 см, тарт ачгы бар. Сиоактаоыныц келемз 4 см, К&кпагы картыла» ашлып, кабык белазы.

Суйектен касыктар мен сжаулар жасауга болады. Суйектен сбзга со рркек тусзгу ybíh атампы яагаган. Суйекке коемсгонияяык,. зоо-морфтык, геометриялык ою ернектео салуга болапы.Жулпыздардын,. . аРдык. kyhhíh бейиелерЫ, кощкар.муйзз, туйе табан, Жапыра^. ^з-галдак. уш жалыра^тын, эр^илы ^омпозицияларынын, dp адуан тЧрлер1н и'еберлер улкен эст&тикалы^ денгейде ¿сгеген.

Myíüs ожау кунге ^ызбайды. сонды^тан ол сары ^ымызга сал^ын леп 6epe#i. Ар^ар mrtfÍ3ÍHe е^ез дабыспайды, шыбым ^оиак,тамай^ы.

К'уйÎ3 суйекке Караганда жонуга наге, калыпка салуга, кесуге, тесу-ге, шегелеуге колайлы. Сондыктзд, муйхзден турл1 ожау, куты, коб-дяшаяар, пышак силкты заттар орнектел!п жасалады.

П.С.Паллае ХУШ гасырда терхнiн tvtï тусу yuiïh айран куйып, оган туз салади пеген SflicTi дарттейд1. Сонлай-ак, TepiHi оцдеу yiuin, тузяалган сутке немесе orarç оттьщ кул1н коскан, сонда repi-hîh туri жаксы тускен. Осындай тэсЬлмен анньщ жука тералерхн евдеп, ic-ке жараткан,

С.Муканоо, казактардын угымында еч эдем: кымыз ысталгш! ыдыс-та жасалады. Кейш кымызды агаш KY6ire ашытатын иезде оныц да iuiin ыстайтын болды.

Темхрден уш аякты денгелекке nin, ошак жасаган. Дечгелектхч ен бойцна терт тесзк жасап, ыстык ошакты катеруге икеодеген. Оныц ортасында казанды устал туратын тура уш аякты 1илген тем1рдерс боладц. Ощактыч уш аягыньщ уэындыгы б1рдеЙ болып келедй Ошактьщ арнайы "1лг1Ш1" жасалады. Осы арнайы хлгшке шэйнект}, шeлeктi Шп,шэйдщ суын кайнатуга болады,

Халык шеберлерт килзпен жене матадан тзгЬхген дорба, калтардц эр Tvp-ii мак'саттарда жасаган: кесе капты шыны кеселерд! жолда аяып журуго, аяк каптар.пы шар.уашылцктагы уй мул1ктердх, ыдыс-аяктарды салуга пайдаланган. (^оржынныч ект белтмьбар. Bip бел1мг заттар салуга, екхнин бол1м1 ас тагакиар устауга арналган. Осы мулхктер-длн барлыгы эдем* болган, сосын кихз уйдщ керегесше Шнген,

Коржцндардын esi квдесхно карай ер килы болады. Куйву коржын, калыняык, куда коржындар болды. Куда коржанныц сыртьша неше турлг сакяна, бглвзхк, алча -ririn коядц, Куда коржынцы ауылдьщ сыйлы эжелер! ашады да, сосын ссл к1с1лер ив болады.

"Керме" жун жттец nipiflin токылгал. Тустер! сари, юпгылт, квк, жасыл, ак, кара, саргыш тУстг жуннен токып ierareH. брнектерi

-■ZÜ -

геометриялык сынык муйгз. Шашактары кара, сары, курен Кызыл игрхл-ген жун жштерден жасалган. Керме такыр К1лем эд1с1мен 1стелген. Жалпы Мадгыстау облысында такыр кхлем aflici кеч тараган. Курен кызыл, кара, ак, саргыш тустер коп кездеседг.

Каэактыч дзстурч! ыдыс аяктарындагы эооморфтык, космогониялык, 0с1цп i к элемшгч ернектер1 мен геометриялык ою ернектерд1 тарихи этнографиялык тургыдан карастыр.шк.

Диссё^тауияныц кооытынды бвлшшде белгхленген мак-сат-м!ндетке, жоспарга сай проблемалык бгркатар мэселен1н шенйм табуына белгШ 6ip дэрежеде ceíiTÍri тигендей сапеда орындалуы не-risri нысана болганы атап керсет1лд1.

Алайда солар.пын кай-кайсысы бойынша да эл1 де толыктыоыча, айкиндапа тусуге]тустары бар. Еч бастысы казактыч ыдыс аяктары оэ1-HÍ4 утилитарлык этно-мэдени кызметтерхн дурыс аткарды.

Дэстурл1 ыдыс-аяктар эмбебап {.ункцчяаар аткарлы. Оган кув болатын ас тагам сактайтын -асада*., кебеже, санлыктардын f-луан турлерг Казакстаннын барлык аймактарыгда кездеседх.

ГылымИ' жумыстын корытындксчныч Kyoci ретшде пайда беретíh усыныстарды котерiп отырмыз. Казакстанньщ барлык облыстнрынла ка-зактын дастурл! ыдыс. аяктарын хстеп шыгаратын цагын кесхп'орындар ану кажет. Бул íctíh жанпонып осухне тарихл этнографи-тлык материач-дардыч кемег: бар. Осы 1ске жана c.epniH беретхн кслэнер шеберлеот ?p6ip облыстарла жетк:л1ктз. Гек осы злеуметт1к-эксном.н:ь"ык icite дрмеу боларлык финанстык кзмек мемлекет, таралынак кврсетглсе, абзал бгг.ар едi.

Бул меееле казак ауылыныц ocyiHe жана экономккалык; куш 6e¡sec,i. Осы жумыстарга ерлермеи кагар айелдерд! де ^осу пайдалы болзды..

Осын.пай шарааар пурыс жолын тапса, иаэ1рг! экономикалык цыспактан

шигу.пыц б1р жолы екещпгше козплз жетед1.

Казактьщ дастурл{ ыдыс-аяктарын жуйел1 турде 1степ шыгарса,

онда оларпын сапалы ¡стелу1не потенциалды эсер керсетуге болар eдi.

Диссертацияныч нeгiзгi мазмуны томендегг басылымцарда жарияланды:

I."Этнокультурные контакты оседлых и кочевых культур". Взаимодействие кочевых и оседлых культур на Великом шелковом пути. Тезисы докладов международного семинара ЮНЕСКО. Алма-Ата, 1991 "Гылим" С. 18-20.

■2. Казахский народный орнамент /историко-этнографический аспект/. Сборник статей аспирантов и соискателей ИИАЭ, ч.Ш. 1991, 'Тылым". с. 219-227.

3. Домашняя утварь казахов в диалоге культур Востока и Запада. КазГУ 1-межпународный симпозиум, семинар. ч.Ш. Алма-Ата. 1992, с.2.

4. Казахский народный орнамент как этнокультурный источник. Научно-теоретическая конференция "Национально-культурное- возрождениен этнографическое наследие", Киев, 1992, с.2.

5. "Коянды жэрмецкесг хакында бхр ауыз сез", "Халык кецес!", 9-казан, 193, макала птарихтан-тэбэр1к" айдарынан. Алматы. 1992.

6. Роль женщин в материальной культуре казахов// по материалам домашней утвари, I-международная Центрально-азиатская конференция "Женщина в современном обществе". Алматы, 1993, С.З.

7. Казак этносынын уй-мулхктер!н1ч функциялык мшдеттер1. Аспирант-тар жмнагы. Т.Э.Й. У-б.. Алматы, Гылым, 1993, с. 175-160.

8. Казактьщ достурл I ыдыс ая кг ары ниц этнопе.дагогика саласындагы манызы. Гылымн-'-есрцялык конференция. Казак университет г., баспа

1»П ¡рЬ'ЛНПО.

Ергазиева Карлыгаш Ергазиевна

"Домашняя утварь казахов в ХУЩ-Х1Х вв. (историко-этнографическое исследование)".

Диссертация посвящена исследованию малоизученной в этнологии традиционной домашней утвари казахского народа. Она состоит из введения, двух глав, двенадцати параграфов, заключения, библиографии, списка -архивных источников, в том числе полевых мате риалов автора, перечня информаторов, иллюстраций (85 фотографий).

Во введении обоснована актуальность темы диссертации, определены цель и задачи, методика, дана историография, обзор источников, представлена научная новизна* практическая значимость исследования.

В I главе "Этнокультурное функциональное назначение традиционной домашней утвари казахов" впервые даны классификация, функциональное назначение домашней утвари из дерева, кожи, металла, керамики, глины, фарфора, камня и мягкого материала, в том числе иэ шерсти, войлока и т.д.

Во второй главе "Способы приготовления и орнаментика традиционной домашней утвари казахов" есть исторический экскурс о производстве домашней утвари. Особо говорится о мастерах по производству домашней утвари (кожевниках, "агаш уста", "тем1р-п!"),о "шебер", делающих утварь из мягкого материала. Рассмотрены раэличнке способы приготовления традиционной домашней утвари в ХУЩ-Х1Х г-е. Впервые особо широко уделено внимание орнаментации домашней утвари казаков.

В заключении сделаны выволы по итогам исследования проблемных вопросов, изложены конкретные рекомендации к предложения, вытекающие из содержания и суги исследования.

23 -

Karlygash Brgazykyzy Ergazieva » Tlia Kazakh traditional Utensils in XVIII - ¿EC ages ( historical-ethnographical research )".

The dissertation is devoted to the problens of ethnology of Kazakh traditional utensils. Thi3 research consists of the introduction, two charpters, conclusion and bibliography.

In introduction the actuality of dissertation is grounded, aim, objective and method are determined, hiatorygraphy and sources survey are given, scientific novelty, practical sighnificance of research are represented.

In the first charpter "Sthnocultural functional prescription |of Kazakh traditional utensils" are given for the first time the classification, functional prescription of domestic utensils from wood, leather, metall, ceramics, clay, china, atone and soft material, in that number i'rom. wool,felt,

There is a historical excursion about domestic utensils manufacture in the second charpter-"Preparation methods and ornament of Kazakh traditional utensils". This charpter deals with expertö on domestic Utensil^ (tanners "agash ousta", "temyrshy" ),about "aheber", who is making utensils from soft material. Different methods of traditional domestic utensils preparations in XVIII--XIX ages are submitted, For the first time the attention of Kazakh traditional utensils ornamentation is spared widely.

. In conclusion are made inferences on research results of problematic questions; specific recomendations and proposals following, from'research content and essence are stated.

.K*3ntcnpoKT, 3*kaj mSi tum* tOO