автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Дополнение и обстоятельство в структуре предложения узбекского языка (в аспекте валентности (WPml))
Полный текст автореферата диссертации по теме "Дополнение и обстоятельство в структуре предложения узбекского языка (в аспекте валентности (WPml))"
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ тилшунослик института
АКРАМОВ ШУКУРЖОН ТУХТАСИНОВИЧ
УЗБЕК ТИЛИНИНГ ГАП КУРИЛИШИДА
ТУЛДИРУВЧИ ВА ХОЛ ([\УРт] валснтлиги аспсктида)
10.02.02 - М11ЛЛИЙ тиллар (Узбек тили)
Филология фанларн номзоди илмий даражасшш олиш учун такдим этилган диссертация
1 °
г \ №? й97
/£улёзма хуцущда УДК 809.437.5;801.4;801.5
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент- -19?7
/
Тадкикот Бухоро Давлат университети узбек тилшунослиги 1/ кафедрасида бажарилган
Илмий рахбар -- филология фанлари доктори,
" ' профессор X,. НЕЪМАТОВ
Расмнй оппоиентлар — филология фанлари доктори, ? профессор Р. РАСУЛОВ
» ''' — филология фанлари номзоди,
доцент В. КАРИМЖОНОВА
Етакчи илмий муассаса — Андшкон Давлат университети
> : 1 "<
Кимр я 1997 йил Селойинииг купи соат_ да
Узбекистан Республикаси'Фанлар академияси Тилшунослик институт»' к,ошидаш докторлик илмий даражасини олиш учун дис-сертаниялар химояси буиича бирлашган ихтисослаштирнлган ДК 015.31.01 ракамли Кенгаш йнгалишида утказилади.
Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Мумииов кучаси, 9-уй.
Диссертация билан Узбекистан Республикаси Фанлар акаде-мпясишшг Асосий кутубхонасида танишиш мумкнн. Манзил: 700170, Тошкент шах,ри, И. Муминов кучаси, 13-уй.
Автореферат 1997 йил ойининг % ^~куци таркатилди
Бирлашган ихтисослаштирилган к>
илмий котиби, филология 1]хшлари доктори
Э. А. УМАРОВ
ишнинг умумий тавсифи
МУАММОНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ. Х>р бир давр уз фани олдига аник, талаблар к,уяди. Узлуксиз тараккиётда булган, синтаксис хам бундан истисно эмас.
Тулдирувчи ва хол масалалари жах,он тиллари тадкикотида XVIII асрдан бери, узбек тилшунослигада эса асримизнинг 30-йилларидан буён илмий ургациш манбаи булиб келмокда. Бу масалаларга оид назарий фикрлар F. Абдурахдоонов, М. Аскдрова, А.Н.. Амирова, А.К. Боровков, А. Йулдошев, И. Зиёева, Ш. Зуннун, С. Н. Иванов, Х- Комилова, А. Н. Кононов, М. Муминова, А. Пулатов, К. Рамазон, И. Расулов, Ш. Рах,матуллаев, Н. Савд, А. Сафоев, Д.С. Семигулова, М. Содикова, Ф. Убаева, Т. Хужаев, X. Гозиев ва А. Гуломов кабн тилшунослар томонидан илгари сурилган. Мазкур олимларнинг пшларвда тулдирувчи ва х,ол ифодавйй, шаклий ва мазмуний жихдтлардан тавсифланган. Бажарилган ишларнинг барчаси, хусусан, Оврупо тилшунослигида Г. Паул - Я. Гримм, рус тилшунослигида А. Шахматов-А. Пешковский-В. Виноградов, узбек тилшунослигида А. Гуломов талкинлари тизимида, яъни гапни нутк бирлиги сифатида тахлил этиш усули замирила амалга оширилиб келинди.
Сунгги давр тилшунослигида системавий тадкик йуналишининг ривожланиши умумийлик ва имкониятни (лисоний бирликни) хусу-сийлик ва вок.еликлар (нуткий бирликлар)дан фаркдаш ^амда "тил = лисон + нутк" тизими асосида иш куриш имкониятини берди. Бу эса узбек тилининг ran курилишида тулдирувчи ва х,олларни суз залентлиги1 х,одисаси замирида талкин килиш, "Тенъер грамма-гикаси" тахдили усулида ran таркибини богаашув1 марказларига 1жратиш, гапда сузларнинг даражаланган мавк,еларини белгилаш ва шсоннй сатхда грамматик шаклланган энг кичик ran колипшшнг ;[WPm]= атов бирлик + кесимлик курсаткичларининг)3 кенгайиш шкошшларини тахдил этиш кабиларни илмий муаммо сифатида озага чик,арди. Ушбу диссертация мавзусининг долзарблиги хам ках,он ва узбек тилшунослигида тилнинг тадкик, усули хамда ¡улларшшнг янгилана бораётганлиги, хусусан, тулдирувчи ва хол :аби булакларни шундай талк,инлар асосида бир-биридаи
II. Куччортоес. Суз маъносн на ушшг валентлигн. -Т.: Фан. 1977. -167 б. Ш.Рахматуллаев. Узбек тлила фсъл фразсматаршшг боглашуви.- Т.: Уннврргнтет. • 992. - 126 б.
Р.Санфулласва. М-Абузалова. Гапшшг энг кичик кзрчлиш колпплари чаквдъ'/УзСек inn ва адабмёги. 4-сои, 1991 йнл. - 42 б.
фаркланмаслик (хол-тулдирувчшшк) сабабларини тадкик килии зарурати вужудга келганлиги билан белгиланади.
ИШНИНГ МАК.САД. ВА ВАЗИФАЛАРИ. Тадкикртимизлииг мацсад! тулдирувчи ва х.олларни бугунги'фан талаби доирасида идрок этиш уларнинг узбек тили ran курилишидаги урнини валеитлик муноса-батларида аникдаштиришдан иборат. Шунинг учуп тадк,ик,от олдига куйидаги вазифалар куйилади: 1. Узбек тилшунослигида тулдирувчи ва холларшгфахмий (эмпирик) тавсифлар асосида келиб чикдциган муаммоларихамда уларнинг сабабларини излаш. 2. Гап маркази ва унинг куршовига хос булган суз хдмда гап кенгайтирувчиларинп фаркдаш. 3. Суз ва гап кенгайтирувчиларининг узаро муносабат-ларини кузатиш. 4. Узбек тьлининг энг кичик лисоний содда гап колипи булган [WPm] кенгайишида тулдирувчи ва холларшшг шакллантирувчили" (конструктивлпк) мавкеларини белгилаш. 5. Суз Хамда гап боглашуви (валентлиги) имкениятларини тулдирувчи ва х,олларга'Тадбик,ан текшириш ва х,оказо.
ИШНИНГ МЕТОДОЛОГИИ А СОСИ ■ВА ТАДКИК УСУЛЛАРИ. Диа-лектиканинг умумийлик ва хусусийлик, имконият ва вок,елик кате-гориЯлари, диалектик тахдил усулига{ таяиувчи тажалли1 иазарняси, фахмий (эмпирик) Ьа ИдроКий (иазаДий) билимларнп фарклаш ка-билар ушбу диссертаци^нинг тадкик йулларини ташкнл этади. Нутклй вокеланишларни лисоний муиосабат имкошштларишшг (мохиятнинг) бевосита юзага чикиши деб талкин этуичи системавии тахлил ишнинг етакчи усули хисобланади. Тадк,ик,оггда тахлил килиш (анализ), умумлаштириш (синтез), зиддиятга куйиш (оппозиция), парадигматик fea синтагматик текшириш усулларидан Хам фойдаланилди.
ТАДКИКОТНИНГ ИЛМИЙ ЯНГИЛИГИ. Ушбу ишнинг янгилши урганилувчи манбашшг [WPm] валентлиги назарияси аспекгида тахлил этилишидир. Диссертацияда тулдирувчи ва ход булагииииг гап курчлишпдаш мавкеи муаммоси [WPmjmmr кеигайиши нуктаи назарвдан хал этилар эган,бунда тадкик маибаининг серкирралиги ва бугунлиш хам х,исобга олинади.
Гап булакларига зотий (субстанционал) ёндашув тамойилини куллаш хозирга, к.адар умумий грамматик жихатдан таснифлашан тулдирувчи ва х,олларшшг хусусий грамматик маъноларини аникдашга, синтактик тахлил доирасига кирган сузни уз маъновий" боглашув(валентлик) имкошштлари асосида куриб чикишга йул оч-ди. Сузларнинг маъновий валентлиги ran курилишида мухим ахамиятга зга булиб, улардаги сиитактик боглаиишлар эса суз
1 Нсъмато» X,. Тажалли, тасаввуф бплиш иаларнясп ва тилшуиослнкда сиитаксисии ypramiui масалалари/У^бек тили па адабнстн. 2-сон, 1993 ííim, 3Ü-G.
лугавий маънсеига ёкн умуман грамматик маънога боглик равишдл амалга ошишшш курсатди. Бу ran курплишп тгаркибида суз Ксн-raii тпрувчпларн ва ran кенгантирувчпларп мавжуд эканлигидян дирак беради. Марказпп булакни куршаб, унга тортилиб турувчи сузлар эндп спнтактнк вазпфаси ж^хатидаи анъанавий эга-кеси.м муносабати асосидагнна ' эмас, балки энг кичик ran колипи-¡\VPm]iiiiiir к.аидай ва каича сузлар билан кепгая олиш имкомшпп-га кдраб хам фарклана бошландн. Шу асосда суз кенгантнрув-чиларп ва ran кенгайтпрувчпларпни ran булаклари тнмсолндг. курпш. aiipiiM уринларда бу пккп (СК ва ГК) х,од»санинг тенг ке-лнш ёки бир-бнрпга ушш холатларида оралик, учинчн' мавке хоспл кплпппарпга дойр аинкданишлар пшдаги мухим янгиликларданднр. Тулдпрувчп ва хол булакларинннг хам ran курилишндагн мапк,сларшш белшлашда лпсоний спнтактнк ran к.олнпи ГКК, Г\\'Рт]шшг палептлпк асосидагн кенгаГшш хусуснятлари етакчп фаркдовчплш; влзнфасини бажарди. Бу эса анъанавий тулдпрувчп булапишмг гапшшг кднси урннда булишидан катъи цазар [W]ra алокдцорлнш, уршыпштнл курсатувчн хол турларшшнг эса гапда факат гаппп шакллантнрувчплар рамзн сифатидагн [Рт] билап боглик, булиши хакидаш тасннфга асос булди. Шунииг учуй тулдпрувчп ва холларнинг ran курилнш тизимвдаги мавкеларн |\VPm] асоснда текшнрйлпб, уларга хос грамматик-структур хусу-сиитлар гурухланди. Лисошш спнтактнк ran нутклй спнтактнк гап-дап фаркланар экан, ran лнсоний кодшш [WPm]niiHr модал, шахс-сом. замон, макои кенгайтирувчндарида намоён була олиши аппкдандп. Манбани бунда» тахлил асосига курчш хакикпй сп,/тактик ходисаларни уларнйнг носннтактик ннънкосларидан фарклай олпшга на шуншпжк, хакикпн пдрок кллинадигаи (назарин) син-таксисии чуткий синтаксис билаи узвий уйгунлпкда булншшш анг-лашга нмкон берди. Гап структур тнзнмндагп булаклар мавкеларн-Ш1 пачентлик ёки кенгаГшш пмконпятлари асоснда бахолашга ба-гишланган ушбу пшнмнз нафакат узбек тилшунослпги, бачки кардош тнллар тадкикотларшшиг тадрижий тараккиёти учун хам мухпм омнл була олншп шубхаспзднр.
' ¡ШИШИГ НЛЗЛГИП ПА лтлпй АХАМПЯТП. Тулдирузчи ва холларни систем т ад к, и к этпшпмизнннг назарий ахамиятн, аввало, van булакларипн аниклашда аь.тактик ва носинтжтчк ходисаларни флркдаш, фанимтни бошка тилшупосликлар (масалан, рус) таъснрпда хукм сурнб келган таснифларнинг сунъийлиги ёки зурма-зуракплнкларидаи холи этиш хамда тплдаш сиптактпк ходисатарни
1 Ипгмлюн Х.Г. Нключеннос третье в мифологической системе тюркских язы <оп//0>1кчок;1и гшрколошя. 1976. N-3. -С.
систем курилиш (диалектик муносабатлар) изнвда тахлил кдлицп хизмат килажаги билан белгиланади. Шубхдсизки, тулдирувчи i холларпинг [WPm] ва унинг кенгайнш (вапентллк) лмкониятлар асосидаги тахлил усули бошкд ran булакларинннг хам худди ш каби талклни учун иамуна вазифасини утайди.
Хар кандай тадкицотнинг амалий кяммати унннг хаётийлиги б\ лап бахоланади. Дарвоке, ишимизнинг амалиётдаш урни хусусид суз борганда, унинг она тили таълими жараённда укувчиларшш мушох,адавий фикрлаш кобилиятларини устиришга, лисоний ва но лисоний билимларни фарклай олиш куникмаларшш шакллан тиришга катта ёрдам беришиии алохида кайд этмок керак. Шунии гдек, тадкикот натижаларидэн урта ва оли'й ыактаб ' дарсликлари кулланмалар, назарий академграмматикалар яратншда,олий таълнмд синтаксис буйича махсус курс ва семинарлар ташкил этишда фон длланиш мумкин.
Тадкикот манбаи сифатида узбек тили синтаксисининг иккннч! даражали булакларидан тулдипувчи -ва х,ол асосга олинди. Узба тилининг ran курилиш,^. дцзимигд < м;шсуб булган бу булакларш [VVPmjHMHr валентлик хусусиятлари асосида талкин кнлишда аньа навий дарслйк, кулланма ва илмий тадкикот ишларидап фойдала нилди. : .
ИШНИНГ СИНАЛИШИ ВА ОММАЛАШТИРИЛИШИ. Диссертацш мавзуси Бухоро Давлат университетида тадкдк этилаётган "Узбс» тили курилишининг системавий тадкики" муаммоси таркйбип киради. Тадкдкотнинг йуналиши университет илмий кенгашши тасдикданган. Ишга оид i илмий ва илмий-услубий хулосалар Жумхурият. ёш филолог олимларишшг анъанавий илмий кои-ференцияларида (1992, 1994), Термиз Давлат университетида булиб утган тил ва нутк. маданияти муаммоларига багишлангап йигаи ма-териалларида (1994), Бухоро Давлат университета профессор-укитувчиларининг илмий анжуманларида (1994, 1995), Тошкенг Давлат университета кошидаги Олий Педагогика институт тиш -ловчиларининг илмий-методик конференциясида (1996) х,амда республикамиз микёсида нашр этилувчи илмий ва илмий-услубий журналлар са^ифаларида жамоатчилик эътиборига хдвола этилган.
Диссертация мавзусига дойр 10 нафар илмий иш эълон килишаи.
Тадк.ик,от матни Бухоро Давлат университети узбек тилшунослн-ги ва узбек тили кафедраларининг кенгайтирилган . йигилишида мухокама этилиб, химояга тавсия килинган.
Диссертация хджми 130 бетни ташкил этади. Тадклкот суз боши, кириш, икки боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат.
ИШНИНГ МАЗМУНИ
Диссертациянинг суз боши кисмида тадкикот иавзуси билан ботик, муаммонинг фанимиз тарак.к,истидага долзарблиги, уз олдига куйган максад ва вазифалари, шунингдек, тадкикот учун мухим булган. ишнинг илмий янгилиги, назарий ва амалий ахамияти хакида суз боради.
Фаидаги янги назария шу назария яратилгунча кул га киритил-ган ютукдарга таянади, шунинг учун хам у фан тараккдётида янги боск,ич була олади. Демак, фаннинг мавжуд .тараккиёт боскичидан батамом узилиши янги назарпяни ривожланишига тускинлик к,илади. Шундан • келиб чикиб, мавжуд холат билан янгиланиш орасидаги давомият ва кабулият1 изчнллиппш таъмннлаш ниятида ишиынзшшг кнриш кисмида тулдирувчи ва холларнинг жахон ва узбек тилшуиослигидаги тадкики хусусида суз юритдик. Оврупо тилшуносларидан Г. Бюфье, Г. Жерар, Ц. Дюмарс, Л. Теньер, К. Беккер, бу сохада чукур изланишлар олиб борган Н.М. Александров, В.М. Никитин, И.Р. Распопов, татар тилшуносларн Г. Нугайбек, Г. Ибратмов, М.З. Закиев ва узбек тилшунослйш снн-таксисшшнг илк тадкикотчиси А. Фитратдан бошлаб Ш.Зуннун, М.Шамс, Н.Саид, А.Йулдошев, А.Руломов, М.Аскарова, Г.Абдурахмоиов, А.Сафоев, Х.Комилова, Ф.Убаева, Д.Сеиигулова, М.Муминова кабп олимларнинг илмий кдрашларига тавсифий назар солшщи. Булардан келиб чикадиган муаммолар, тулдирувчи ва доллар га дойр вужудга келган муиозаралар ечимини берувчи янгича нуктаи назар хакида фикр юритилди. ■ о
Тилшунослнкда вачентлик назарияси тулдирувчи ва холиинг ran курилишидаги мавк,еи хамда уларнннг узаро муносабатини мшкдашда мухим омил була олцши кайд этидди.
Бевоснта кузатишда берилган ,нуткий хосилалар (гаплар ва матн-iap) замирида лисоний грамматик талкинни шакллантираётган фа-1ИМИЗШШГ хозирги боскнчида лугавий маъно умумлашма табиагга зга булган грамматик маънодан оддик, содда ва тушунарлирок, Зулгаилиги учун тадкдаотчига уз "тазйикн"ни утказиб, куп уолатларда тулдирувчи ва холларнинг грамматик табиатини ;оронп1лаштйради ёки лугавий (фахмий) маънолар мазкур булаклар ■уб мохиятини пдрок этилишига монелик к,илади, Шунинг учун ■улдирувчи ва холларнинг гаи тнзимидаги лисоний мавкеларини фганишда. дастлаб тил ва нуле, фарклилигн омилига таяниб, ran '„урилищшшнг [WPmJ валентлиги асосидага кенгайиш имконият-[арига диккатни каратиш зарурияти пайдо булди.
Р.Расулов., М.Нарзнева. Лекснколопшнн )ргаииш. -Т.: Укитувчи, 1992. - 4-6.
"Гап курилишига [WPm] валеитлиги асоспда ёндашиш" (I боб)д; "гапнннг энг кичик курилиш колшш" (ГКК) марказнй уршпш эгал лайди. Айтиш лозимки, "гапнннг энг кичик курнлищ колшш" р\ч тилшунослпгндаги "содда гапнннг структур схемаларп" тушуичасиг; як,пн турса-да, мазмунан бир-бпрпга тенг келадигап х,одпсалар эмас Чунки узбек тилшшнг ГКК,н таркибша иккннчи даражалн булакла[ умуман киритилмайди. Рус тили "содда гап структур схемштрп"дл эса бнр таркиблп, икки таркиблп гапла'р сифатида баъзан нккпнч! даражалн булаклар бнлан хам ифодаланпши кайд килинадн. Шу-нинг учун узбек тилшшнг энг кичик курилиш колшш (ГКК! [WPm] рамзи1 билан бсрилади. Габиийки, ушбу ГКК, яыш [WPm] кенгаГшш имконияти туфапли тулик, кенгантирнлган, сник ва х,аттс мураккаблашган шаклларга эга була олади. Бу, албатта, ундагп маъновий кенгайиш имконияти, кенгаювчилик хусуспятн ва кенгай-лрувчнларга булган эх,тиёжи самараси булпб х.исобланади.
Кенгайиш имконияти лисиний бирликлар ички имконий (мазмун ва вазифа режасида) кобилияттриипнг муайян тарзда намоёи булпб, бошка лисоний бирликлар б плац хусусий алокдларг а кирнша олп-шидир. Жумладан, ё з м о ц феъли маълум турдаги харакат патп-жасида ёзма курипишдаги манбашшг яратилшшнш пфодалапд» па бу феъл-лексема лисоний ямкояият сифатида х а т, к и т о б, ш е ъ р, м и с р в кабилар билан бирика олади.
Кенгайиш имкониятлари асоспда маълум шаклларда воксланувчп лисоний бирликлар кенгаитирилувчп ёки кепгаювчплар дсб аталадп. Кенгаювчи лисоний восита лексема (суз), морфодогик шакл ёки гап мавкеида булганлиш .умучь уларшшг -имконияти лексема (суз)нинг, морфологик шаклшшг на гашишг кснгайишп сифатида бах,олапади.
Лексема (суз), грамматик шакл, гап кенгайиш имконияти ва кобилиятларини вок,елантирувчи, уларга тобе вазиятда богланувчп бирликлар кенгайтирувчилардир. Ушбу кепгантирувчиларшшг лексема (суз)га, морфологик шаклга ва умуман гапга млокадорлш п уларни уч турга ажратилишшш такозо этади: а) лексема (суз) кеи-гайтирувчнларп; б) морфологик шакл кепгайтирувчилари; в) гап кенгайтирувчиларн. Биз гап курили шипи [WPm] валеитлиги асоси-: "и талкинда курганлигимиз учун бобпчнзшшг 1 булими "Суз кеи-I. шрувчиларн" хдкида маълумот берадн.
"Суз кенгайтирувчиларн" сузнинг маъновий валентлик аьзо-чаридир. Аникрот, лексема (суз) уз валентлигидан келиб чикиб, у леи бу турдаги сузлар ёки фа.мматнк шакллар билан богланиш
1 Г.Сайфуллаева., М-Абузалояа. Гашшиг энг кичик курилиш кшииларп хак11ла//Узис-к muí ва адаОиётн. 4-сои, 1991 Пил. - 42-46-6.
\оеил килздн ёки уии кенгайтира бошлайди. Були гапнинг энг ки-чик курил нш колнни [WPm] мисолида кураднган булсак, суз кен-гайтнруичиларинннг гаи маркази - кеснм таркибндагн атов биолит (,с\''з)нинг маыюси билан ачокаюрлшинн сезиш кипим эмас. [W] агаш саг\шпшг рамзи булиб, (нугкда у суз, суз бирикмаси ёки пбора булиши мумкин) гашшнг шу асосдаги кенгайиши суз кенган-тщпнчиларннн юзага келтирадн. Фалсафпй тил билан айтганда. объектив борлик элементларн орасидаш реал ачокачар сингари, шу элемонгларнпнг иомлари булган тил воснталари (сузлар)нпнг узаро бокчанпшларн вужудга к ел ад п: (щор — фасли ба.уор — мани гузал бахор; ёки ёз — хатни ёзмоц — хатни цалам билан ёз-мок — хатни акасига ёз.шщ кабнлар бунга мисол була олади. Byimaíi бирпкнш оцншн сузиинг тобе, кейинпишиг эса хокимлнк муносабапши инкор этманди. Ямш анъанадаги суз бприкмаларннпнг хокнм-тобелик муносабати сакланади. Бирок суз кенгангнрунчнлари тушунчаси "суз бирикмаси'. "хоким суз", "тоое суз" тушунчачари билли чукмашали. Бу тасодифий эмас, чунки сузиинг маыюнпй боглашуин (семантик иалентлнк) нуткда сннтактнк- боглашун (сннтактнк вачеитлнк) снфатнда вокеланади'. Сузлар-нинг спнтакгнк налситлши эса суз бирикмаларида гавдаланадн.
Анъанавнй сннтактнк та\лил жараёнига назар ташласак. гаи эга таркпбп, ксснм таркпбп ва грамматик бопанмаган булаклар ка-бп тхрларга ажратилиб, эга ва кеснм атрофида куиннча суз бпрнкмачлрн хоснл килпначн. Бу эса нугкип гаплар суз бприкмаларннпнг бир-бирларига кушилшшшн эмас, марказий бхлакпн кенгаитпрнлишндан келиб чнкнши \ачндагн фикрнп-'тас-днкландн. Суз кенгайтирувчилари кенгангнрнлувчп суз млыюсига алокдчор булиб. ганда мустакил мавке эгалламайди.
'! бобнинг 11 булнмн тилшунослигнмнзда ннсбатан янгн тушун-ча сифапша шаклланиб борастган "Гап кенгайтнруБЧ|1лари"га бакишланган." Ган кенгангирувчнлари" атамасинпнг асл ыо\пятп OnpÑ'no тнлшунослнгидагн "сузиинг мустакил кенгайтирувчилари'2 ски рус па узбек тилшуноелнгндд тан олнпаётган "детермннантлар"5 гушунчаларндан фарк, кнлади. Чунки бшнинг "гап кепгай-чирувпплар'имт ганнпнг энг кпчик курнлиш копипи - jWPm] ва Nнинг вачентлти хакидаги такчнмочга асосланадн. Гап к>р»лчшига
1 ГД'ао лов. Vws гилплап! чолат фсъллярн в а уларшшг облнгатор пало!!Тликл;,рм.-Т.:
Фан. 19S9. - l'-t>.
! Шкодом 1I.K). Дотсрчиннрутотин о5ьскт и дстсрчиннруюшсс ойстоягальсшо как са-
М1ЧЧОЯНМЫ1ЫО распространители гролло^оииялИомрлсь! языкознания. 19М. N-6. -С.77-
' Гллочоп V. Лскарова М. \o?:ipm Vióos адяпнй nun. Синтаксис. -Т.: Уытсиг. 1987. -12ti-ñ .
семантик-структур схемаларни1 тадбик, этиш 'рус тилшунослигщ кенг туе олиб бораётганлиги сингари узбек тилшунослигида гашпп энг кичик курилиш колипи - [WPm]HH кенгайиш нуктаи назарида тадкик этиш хам бугунги : тилшунослигимиз систем-назари йун&чишининг долзарб масалалари каторидан урин олмокда. Сузла семантик-синтактик мохиятида узига хос бошка лексик бирликла билан валентлик муносабатига киришиши канчалик зарур булег сузга (аникрога, атов бирлигига) кушилгаь холда гапии шакллан тирувчи курсаткичларницг муайгн сузлар билан кенгайиш имкония ти хам шунчалик зарурийдир. Бу зарурийлик, асосан, сузаип лукавий маъносига таянмаган холда кесимлик категорияо к_/рсаткйчлари маъновий валентликлари асосида амалга оширилади Соддарок килиб айтганда, ran курилиш колипшшиг рамзи fWPmjHuHr [Pm] ,;исми маънолари асосидаш кенгайиш ran к^нгай тирувчиларини юзага чикар?чи. [Рт]нняг маънолари эса умумт тарзда кесимлик категорияси курсаткичлари билан белгиланади; Ке с и мл и к категорияси гапни предикатив бирлнк сифатида шакллан-тирувчи умумий синтактик категория булиб, унинг морфологик шакллари хам турли хиллик касб этади. Бу уринда от (кенг маъно: да) ва феъл-кесим морфологик шаклларишшг фарклилнк холатларини алохида таъкидлаш жоиздир. Куйидаги парадигма буи-га яккол мисол була олади:
Бу парадигм адат гапларда кесимлик -ман (1), эдим (2),-аман (3) ва -дим (4) шакллари билан ифодаланган. Бу катордаги гаплар узига хос курилиши билан эмас, балки кесимшшг от (1; 2), феъл (3; 4) лар билан ифодаланганлиги, кесимиинг хозирги-келаси замой аниклик майлида (1; 3) ёхуд шу майлнинг аникутпш замоии (2; 4) морфологик. воситаларкда келиши билан фаркданади. Гаи кесимипи шакллантирувчи воситаларнинг хилма-хиллиги уларнииг бир морфологик кесимлик категорияси сифатида тан олинишига моне-лик килмаслиги керак2. Бу- морфологик категориянинг умумий
1 Русская грамматика. (Редкол. Шведова НЛО. н др.) - М.: Наука, 1980. Т II.- С. 709.
• С. Махматкулов ишила 20га якин оргшрма нисбат куреаткнчпнииг булнши яхлнт холда кесимлик шакли сифатида кабул килшшшнга мошмпк к1ш.манд11Л"1обудителы1ый зато г в современном узбекском языке (Обраювание и синтаксическая валентность). АКД. -Т.: 1980. 24 с.
Мен
-укитувчиман (1) —укитувчи эдим (2) ■-укитувчи буламан (3) ~~ук.итувчи булдим (4)
маъноси "тасдик-инкор + майл + замон + шахс-сон" маънолари бу-.тунлигидан, баркарор йиппщисидан хосил булади1.
Умум'ан, [WPrn] рамзи билан берилган ГККда атов ва кесимлик катёгорияси .маънолари лисоний маънолар тарзида ифодаланади. [WPm] рамзйнинг ифодаланмаши мох,иятан лисоний булиб, фалса-фи.й табиатига кура умумийлик (мох,ият, имконият) сифатида мав-жуддир. У нуткда хусусийлик (ходиса, вокеа) тарзида содда гап-лар оркали намоён булади. Демак, [WPm] лисоний боскич бирлиги булиб, бевосита кузатишда берилган гаплар эса шу колипниннг хосилалари хисобланади. [WPm] нуткда содда гапнинг "узаги"ни ташкил этар экан, ихчам ифодалагишда (суз кенгайтирувчилари билан келмаган холатларда) ran кесимйга туфи келади. Гап кенгайтирувчилари ran таркибидаги шундай булакларки, улар гапнинг умумий лисоний маъноси билан узвий боклаиган булади. Хуллас, гапнинг лисоний курилишида умумий шахс/сон, замон/макон, мо-даллик маъноларини ойдинлаштирувчилар, бошкача айтганда, марказнн кии? нима? качон? каерда? сурокдарига жавоб буладиган сузлар ва модал бирликлар билан кенгайтирувчи кисмлар гап кенгайтирувчилари хисобланади. Гап кенгайтирувчилари хам суз кенгайтирувчилари сингари кенгаювчининг маъновий валентлик имко-ниятлари билан боглйк; булса-да, гапнинг мавкеи йук,таи назаридан фаркданиш, тенг. келиш, айланиш хусусиятларига хам эга. Бу эса диссертацияшшг учинчи булими ("Суз кенгайтирувчилари ва ran кенгайтирувчплариНннг узаро муносабати")да талкин килинади. Бунда суз кенгайтирувчилари ва ran кенгайтирувчилари [WPmjinnir таркибн билан узвий уйгунлигнга карамай, бирининг суз (лексема) налентлиги, пккинчнспиинг умумий гап маъносига алокадор кенгай-тирувчилиги сифатидаги фарки хусусида суз боради. Шу билан бирга 'нуткда СК ва ГК ларшшг бир тизимда кела олиши, муаиян генглнк холатларини хосил кнлиши, баьзан нутк шароити такозоси билан бирининг иккинчисига айланиши каби холатлар кайд этилади. Хусусан, Мажлис уида бошланди гапидаги "мажлис" ва "унда" сузлари [WPm]Hiinr умумий маъноси билан богланганн холда айни пайтда "бошламок"феълинннг агенс ва темпоралис валентлиги х,амдир. Бу гапшшг пайт ва урин маънолари билан кенгайтирилиши феълнинг замон ва макон оркали кенгайтирилиши ходисасига жуда вдшдар. Зеро, Men .уозир Куцсчда яишймаи гапидаги мен, уозир, Куцопда каби шахе, пайт, урин маъноли гап кенгайтирувчилари 'яшамоц" сузннинг агенс, темпоралис ва локалис валентлиги билан генгдир. Унинг суз кенгайтирувчилари була олищини ушбу мисол-
Санфуллаева Р., Абузалова М. Курсатнлгаи иакола. - 42-46-5.
дан яккол куриш мумкин: Мен утган йнл Бухорода яшаганимд икки цизим Куцпнда эди.
Куконда эдн
кизим яшаганимда
икки Мен утган йнл Бухорода
Демак, х,ар доим [WPm] колипидаш [W] урншш феъл эгаллаганда гадд'агн умумий кенгайтнрувчилар микдори гаи. кенгаптирувчнлар1 ва суз кенгайтирувчиларининг нипшдисига тснг булавермайди.
II бобда "[WPm] кенгамишидаш тулдпрувчи на холларншм мавк,е"лари тахлил этилади-. Тилшуносликннпг сукгги тщ тараккиёти, хусусан, 70-80-йилларда туркийшунослик ва узбек тпл-l уиослпгида умумий ва хусусип грамматик маьноларнннг (лнсошп! ва нуткий ходнсаларнинг) фаркланиши тулдпрувчи ва холл арии хам шу нуктаи назардан бахолаш иучонпии берди.
[WPm] кенгапишидаги тулдир>вчиипнг урни (I булим) анышавий тулдпрувчи вазифасида келгаи сузнинг гапдаги тахлилн асоспда олиб борилса, тушуниш'нинг осон кечиши, шубхасиз. Шунинг учуй Ме.\рибон оналар- бахтиёр ва шод, устирар ажойиб соглом .)ур авлод гашшпнг тобеланиш чизмаси билаи танпшнб чикайлик. Ушбу гапдаги "авлод" сузшшнг воснтасиз тулдпрувчи экани мтлум. -устирар
оналар i ашюд
мехрибон
шод ажойиб | хур
бахтиёр соглом
Гап марказини "устирар" суз шаклп таиикил этади на, табпнйки, "авлод' 'сузи шу гап марказита тобсданпш. Гап курилпшини узгартириб, кенгайтирилган булакли шаклда тузнш хам мумкин: Ажойиб, соглом, %ур авлодни устирган мехрибон, бахтиёр, шод оналар йигилгап. Бунда "авлод" сузи кенгайтирилган бирикма таркнбида кдпдаи мавк.ега эга булса, трансформация килннмаган ran таркибида хам шундай мавкега зга. Лекии нккппчи куринишдаги гапларда (анъанада) "авлодни" сузи тулдпрувчи снфатида ажратилмайдн. Бутун бирикма аникловчи (снфатдош оборотлп) деб тахлил этилади.* Бу икки гаи таркибндаш "авлодни" сузшшнг.
*OOopoi таркибндаш "авлодни" сушин пофункпшики ёк.н "бирикма булаш" деб бачинаш мавжуд муаммо ечимпни Гнрмамди, ашагга.
тулдирувчи спфагида ажратплшп - ажратилмаслигп мупозарали, ал-бапа. Опалар ачлодни устирар гапидл "авлод" сузи кдндап сузлар билаи мамашина оаишшш куриб утайлпк:
, аг.лодпп Оушлпи
КП'ШН ^
' фарзандпи — -C^s, , (кичик акчодин
OiKLiap ' - • ■ атоичи сузлар) . ,-г> устирар
дара.чтпн - * -кучагмп '
\ Ш1\ОЛ11П
(уснмлпк номларшш атоичи барча суз) Бу чизмадаи куринадики, юкрркда келпфилгап мпсолда "авлодни" cyan "устирмоц" фсълишшг обьект шшситлши маик.сиии эгаллайди. "Устирмоц" феьлн билаи ссмаитик жихатдан бирика ол-маидшап сузинпг бу уринда кслишн мумкпн эмас. Яыш, "Опалар майдонни устирар" доб булмапдн. Шупшп учуй "устирмоц" фсьлп ганда кдйси булак вазифасида келмаспп, у узп билап бпрга "авлод" :узнпи (окн унн алмашгпра олачпган сузнп) эргаштпрпб келппш мумкпн: АжойиО, соглом, .уур авлодни устирган оналаримил lypcaud. Ажойиб, соглом, .)ур авлодни устириш - она-н/римичнинг машаццашли, лекин шарафли ме.унаши ва хоказо. ?уидан маьлумки, авлод сузп. iair тучдирувчисн эмас, балки 'устирмоц" феьлишшг тулдроунчисидир. Демак, дастлабкн ксл-нргаи мнсолпмизчаги "авлодии" тулдирувчнсишшг кулланилиши ли кесими таркпбида "устирмоц" сузи манжудлиги билаи боглнк,. >у аса тулднрунчинниг гаи кеснмша эмас, балки кссим булиб уин иакллаптирган сузга Скнликдшппн курсатади. Тулдирувчи иоситали-оситаеиз ёки кслишиклп-кумакчили булишпдан кдгьи начар гаи урплшпига беносита -мае, бнлпоепта, яыш узп тулднрнб келаётпш улдпршшпши орк,али аловддор булади.
"Х,олшп1г [WPm] кенгайишидаш урин" -И булим/да аииклаиади. цолларшшг гаи курплпшпдагп мавкен тулдирувчнларга иисбатап ураккаб. Чунки холларнп анпкдапада- грамматик шаклдан кура се-аптика устунрок, келади. Ап'ьанавпи тавсифимиздаги предметлпк аыюеппипг кучлилпппа кура тулдирувчи, жой мшлюси устуилигп-i Караб эса \ол деб асослаш гаи булакларини ажратишпипг яюиа езоин була олмайди. Хат цаламди ёзилган :)ди каби тапларла fаламда" су hi харакатии . бажариш куроли булгани учуй /лдпрутп дс/нпц мумкни. Аммо харакатии бажариш воситасиии
нфодаловчи гагт булагини унинг предмет ёки нопредметлик маъно сидан кдтьн назар тулдирувчи ё х,ол деб аташнинг узи хам тилшу послагимпзда мунозарачи булиб колмокда. Жумладан, синтактик на зариётчнлардан бирн В.Г.Адмони даракатни бажариш куролцш ифодаташ тулдирувчининггина эмас, балки холнинг х,ам вазифаи эканлипши таъквдлаиди'. Хакикатан хам, Мен самолётда келдил гапидаги "самолётда", юкоридаги "цалхгмда" каби сузлар факд пимада? сурошга эмас, кандай? к,ай йусинда? кдй усулда' сурокдарига жавоб булиши табиийликка як,ин \амда уларнин мохпятнни туларок. очишга хизмат килади. Щуни' апох,ида таъкид лаш кераккм, мисоллардаги сузларминг бундан'.табшш сурокларш оллшида урии-пайт кслпшиги курсаткичшшнг роли мухнмдир. Урш маыюсшш ифодачовчи -да келишик шакли гапшшг таянч булап булгаи макошш ифодалашда алохида хизмат мавк,еига эта. Шунин учуй априм тилшупосдар2 узларшшиг махсус ишларида бу келишш шаклига катта эътнбор б ил an кдрайдилар. Диссертациядаги ушб; булим холнинг [WPm]дaпi мавксини аникдашга каратилган.Унд; анъанавий равишда холлар сифатида бахолаиувчи урин ва пай-маъноли турларшшг бир цисми гаи кенгайтирувчилари мавкеида ке ла олишн апикландн. Чулки макон, замон маъносидаш холлар raí кеспмини шакллаитирувчи [Рт]иииг урин ва пайт курсаткичларнп мое келадп. Хусусан, куиидаги куршшшли'.
___—-ук,итувчиман
Men ,\озир К.ук,онда - ....._ ~ — хурсандман
~~иккинчнман
гапларда урии маъноли "Куцои" сузп бнлан "яша" феъли уртасид; ёки "l\yi)Un" сузи бнлан "уцшпувчи" сузп орасида, шушии'дек, сн фатга хос (хурсанд), сонга хос (иккиичи) туркум сузларшшг бнр бирнга бокпаппш (валентлнк) хусусняти пук, эди. Кейип келувч-i хокпм 'компонеитдаш сузларга кеснмлик кушимчаларшнш кушнлиши унга кенгайиш имкониятини берди ва натнжада [WPm рамзли к,олип хоспласи булгаи ran шахе кенгаьтирувчнеп кдторид; урин хамда пайт кенгайгнрувчиларпга эта булди. Бу уршышГг (жоплашиш турндаш) холларинимг ran кенгайтирувчилари мавкенд; келншнни таедпкдайди. -
Урпн-иаПт (йунашш туридаги) холларининг баъзан ran ва айн: найтд'а суз маъноси талаби билан вокеланиши хам ишда атохид; кайд этилади. Масалаи: Кенцурун Райхона хонасида аччигидсч
1 Адмош! В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. - Л.: Наука, 1973. -106 с.
Киримжоноиа В. Лекеемаларшшг бошкарув богланншнда юза ифода эпвчн классе ма/Лзиск tiliu ва адабиетн. 3-сон, 1983 iiiiл. - 34-37-6.
акасига ушбу аяпчли мактубни цпзил рапгли цалам билаи ёзди гапининг маркази "езди" феьли билан -ифодаланнб, нштирок этган 11 сузшшг барчаси марказнинг кенгайтпрувчиларидир.
ЁЗДИ
I. Раихопа
II. мактубни акасига аччипщан
Ш.ушбу аяпчли IV.
хонаспда
к,алам билаи
рангли
к,нзил
Бунда Райхопа, кечцурун', хонаспда сузлари аини бпр вактда ran кенгайтирувчнлари (эга, пайт, урин холи), шу билли бпрга "ёзмоц" феълншшг фоили, замоин ва маконини аниклаштнрукчи суз кенгайтирувчнлари хамдир. Холларнинг ran курнлншндаги манкеп уинпг барча турларипи юкорндагн кабп тахдиллар асосида тек-лиришни талаб этади. Бундай кузатув ва текшнришлар холларнинг \УРт]даги мавкеи уч хил тарзда намоен булишнпп курсагди. Яьни, /рнн, найт холлари гаи кснгайтирувчнлари мавксидаги бнринчп урухни ташкнл этса, лугавий маъносига кура хол ски тулдирувчи :ифатида бахолаииши мумкин булга» ур1Ш> пант (пуналиш), сабаб, 1аксад, натижа каби турларн еуз ва гаи кеигайтирувчплари мавкеида .ела оладилар. Учинчи тур гуРУ*. эса равнш ва унга ухшаш (равиш, аргнб, бирпшик-ёлгазлик, ухг атнш, даража-микдор, инкор) холл ар 1улиб, улар соф суз кенгайтирувчнлари мавкенга зга хамда уларнн юхият эътибори билан феъл апикловчпларн дейиш мумкин. Чуики у хол турларида шаклан ва мазмунаи ,\ар хнллнк булса-да,
рамматпк жнхагдан арадигм ада берилгай :
бир умумийликка бнрлашади. Ушбу
яхши - ^ бпршгш — бирга —
Райхоп ------------ кун --------------- .•-иншрли.
...................уялгандай --- '
сира тухтамаи - " тги хол турига мансуб сузлар хоким сузлар билан бошкарувли му-эсабатда эмас, бнтншувлп бокланишдадпр. Кшпабни бшппшдап ![)иб чицди. Олмапи у и беги сумдан алди. Ушшг касдига га-tpdu.M кабш/арда холлар чиктн на жупалпш келипшкларпла акллаШапдск куринадн. Бирок уларпи су ¡-шлют бомаи! мумкин
эмас. Бирдлп, кантачан, очикчаспга, олдпндан кабилар \ам суз-шакл маыюсииипг келшинк маьпоси билаи кпрпишб кетпши наш жасидир. Шу сабабли бу шакллар рапиш холларишшг \okhn сузларга бнтпшун нули бплап бокчапшппнп тавмнплапдп.
Тулдирупчи па .^олларнннг ran цурплшппдагп aiipiiM манкеларп (Г боб, 3-булпм) уларпппг нофупкЦнопач.чпк ски дегермннаиглнк хусу сиятлари асосида хам аннкчаииши мумкпп. Нофункцноналдпь ходпсаси, маъ.чумкп, 'нккинчн даража.чн предикация таркибнд: шакл.чаиадн. Шуниш' учуи унннг ran , курилпшидлги мавкешш шубхасиз, l'an кешаптирувчпепга алокадор деб будмап.чн.
Дегермниаптлар эса боглашпн жнхагпдан бпрор булак Gii.uu ало.чида алокадорлик кас'б этмайди. Шу мат.пода уларнп олатдам \ол ски тулдирувчпларшшг мавкепга хам тспглаштпрпш муммн эмас. Шу боне уларнп гапшшг мустакил кенгаптрувчп.чари' спфа-гида л.тнроф кидпш керак.
Узбек тнлпшшг ran курплппшда тулдпрувчп на холлариинг на летчик-.аспсктидаш тадкнкп курентэднки, аш.анашш гарздаш iai булакларн маыюси ушбу иуиалпшда агенс, объект. локалне, тем-пораллпк фуикцияларида реаллашади на уларншгг ran курилииш.чап манией суч-шакл ски гаи-шакл вачешлпк белгнлари суз кспган шрунчилнрн - суз im ran кешлппфунчпллрп - mu ueinaii пфуичилари спфашдаш узлуксизликларда-бсрилади.
Удуман, узбек тилишшг ran курилпшида ■ гулднр\нчн на \олларг;' |\VI'm] пален глиги аакпдагн епдаинии цунидаш якушш xyuva.iapn илпб ксладн:
Гаи курилпш ппимн ва упипг таркпбий кнемлари (булак три! хак.ндаш иашрннчар сншакснспппг тачрпжпи тараккнёг боекпч-ларпда турлича илмин мезоиларга ва ну май шшрларга лсосллиачи.
Синчаксиеда хам илмин и шапишлар (\лр кандаи 'файла' булгаич еппгарп) 11ок,слнкдл[| бопнаииб. мо\пяг чукурлигп гомон енллим борадп. Ьпз буч in сшпакспешшг пугкип гаплардап (жумла. с\Чтам -лардап — виксчикларшпП уларшшг мазмушш-шак.шн колшплрч (умумпйдик) томоп йупачшидагп илмий га«к,1шларн рнвожнм курлмпз.
Супин паГп'ларда вужу;иа келгац ганнпнг ядроси па перифериями, ташки (поверхностный) хпмда пчки (глубинный) сгрук'г\ралар. трансформация, лисонпи бирчнкларга хос булган боиашуи ски валет-лик хакилагн тушупчаллр анышашш гаи будрклари тушунча-ларнпп имача ан'нкллштиршн, учарга янгнча пукглп назарлардан к.араш пмкониягларшш бердп. ЛГпшкса эпг кичик содча гаи ьлчиип
' 11||ч"»ч1!1 НЛО. (Чнич'плич tu'0-iai.n лси-рчпнащы кик самосю.-.имын.и
l'iu iijüH 1|чииг1чч i!|4'.>'ii4M'nini,VHoinii4M я (мммиачця. N Л. IVOS. -С. S-K).
WPmliuinr аннкдаиишп гаи булакларша япгича ёпдапшш :аруринтипп келтприб чикарди.
[WPin| булакларьи талкли этпш анъаиавки икки аъзоли, яъии ;енг маыюдаги нзохловчи - изохлапмпш/пзохлаимшп - изо* .овчп арзпда (эга - кссим, тулдирунчи тулдирнлмиш, аникловчи -ппклапмшп каби) иисбни мустакил холатларда олиб караладигап оормал-грамматпк опполтпялар тадкикидан фарк. килади. [WPm¡га ioFJiiiK. булаклар та.\лп.чпда бнрпнчп, урпнга ran таркпбпдагн улакларнпнг содда гаи курил нш асосн - |WPm] ва суз марказлар -\V"J ттьспрпдаги семантпк-сиптакл'нк кешаПиш муносабатлари уиплгап. Дсмак, бунда ran булакларп кешаПиш тизпмншшг ташкил тувчиларп снфатида тал кии этнладп на бу тахлил ус уд и апьапавии сулдагн икки булакпппг узаро бокланишн буппча .\оспл буладигаи азнфалар талкпиидан узннппг нук,таи пазарп ва муносабат турига ура тамоман фаркланади. Апиккп, "кепгайши" тахлилп гаи улакларпипнг ат.апавип бниар формал-фуикшшнат тахлилларн атижаларппп ¡¡ук.кд чнкармаидп, балки уларпп сшггактик имко.пн-г, муносабат турларп ва тпзнм.тари нуктап пазарндаи бонитади.
КенгаГипн \однсасппппг ган колнии маьносига (предикатив арказга) на лекссмага (палеитлик имкоииятларпга) ондлигн, бир шондаи, кенгаинш асосларииннг ниобии мусглкил лнеонип ipjniKJiap экашннппи курсатса, иккпичп томопдан,хар" иккачасп-шг иугкда турлп мавкелардаг» (суз ва ran кенгаигпрувчплпш) фказлар (шпфасида чикпб, уГнунлашиб, acocuü ва кушпм'ча ха-|рларпи (гушупчаллрнп) у^'Р0 хдмкорлпкда ифодалаётгаплик-ipniii! англатади. Ушбу уГнуплаишш жараёлпда суз да гаи кенгаи-|рувч.!лари узаро як,пнлашшлларп. бирлаишшларп ва иатпжада •j ва ran кспгантирувчнларннпиг хусусиятларпнп узпда иа\. )ёп увчп оралпк учиичн холатарип вужудга кедтирпшларн мумкин.
Ганда inimipoic этувчн хар бир булак суз ски гаи кепгаппш ipKauiapii билан уз пмкоипятларп доирасида боглапиш хосил :ладп. Тулдирунчи на \ол хам бундап мустаспо эмас, албатта. Гаи кенгаипш тизимида тулдирунчиппиг кешаГп прувчплик мавкеп гаралаигап. У факдт суз кецпштирунчисн була оладн. Тулдирув-иинг суз KCiiraii чирукчилик фупкииялари , уз и га хос лсксик-рфолошк тизнм оркдли амалга ошприлади. Тулдпрувчилар кен-'пирувчнлар спфатчда зарурни ва нозарурин мавкелар касб этадп. Холлар, тулднрувчилардап фаркли уларок,, суз ва гаи кеигаи-пувчмларп мавкеларнга эга булиб, узларинипг бои лсксик-рфологик военталар тпзимп билан ши куради. Гаи кепгаишп тизимпдаги даражалаппш ходисаси чалкипп ¡дирувчи ва холлариипг узаро фарклаииш мезопларпга мухим ту-ишлар кнртади. Тадкикотимиз нашжаларп бу иш булпклари-
\
нинг узлуксиз богланишларда (тулдирувчн — тулдирувчи-хол — хол) эканлигидан, бу эса, уз навбатида, уларнинг: суз кенгай тирувчилик ' ва. ran кенгайтирувчилик мавкеларида хам узаР( богааниш, утиш, айланишлар диалектикаси борлигидан дара] беради.
Тадкикртнинг асосий мазмуни муаллифиинг куйидаги ишларид уз аксини топтан:
1.Гапнинг кенгайти'рувчиларига доир. Узбек тилшунос-лигига он. тадкикотлар. Жумхурият ёш тилшуносларишшг аиъапаилй илмш конференцияси материаллари. -Т.: -1992. -44-45-6. '
2. - Гап. буда^слзди ?а, суз 1£енгайтирувчплари. Муосир Бухор( филолошяси. (I жуз). - Бухоро. -1 $94.'-16-6.
3. Келишнклар кенгайтирувчилар сифатида. (Б.Менглиек..била1 хамкор.) Узбек тилшунослигига оид тадкикртлар. • Республика ¿'и тнлшуносларшшнг анъанавий илмий конференцией-материаллари. Т.: 1994.-11-6. . - .,"•..
4. Гап куршшшида воситасиз:тулдирувчн мавк,еи. Республик; ёш тнлшуносларшшнг анъанавий илмий конференцияси материаллари/-Т.: 199s.'- 25-26-6. .
5. Суз кенгайтирувчилари ва ran булаклари.Муосир Бухоро фи лологияси. (II жуз). -Бухоро. -1995. -70-71-6. •' - .
6. Гап модели ва кенгайтирувчи булаклар. (В.ЭгамберДнеб била! х.амкор.) Муосир Бухоро филолошяси. (II жуз). -Бухоро.-1995. -48-б.
7.Сисгем тахдилда ran булакларп талк,ини. Актуальные вопросы гуманитаризации образования: теория и практика. Сбориикнаучных и научно-методических стцтей.-Т.:-1996. -95-97-6.
8. Синтакспеда янги йуналншиинг шаклланнши — миллнй ма-даннятшшг му.\им бупши. УзбекпСтонда демократию нслохатлар: якунлар, муаммолар, вазнфалар. Илмнй-методнк конференция материаллари туплами.-Т.:-1996.-113-114-6. "
9. Тулдирувчн ва холнинг кенгаптирувчилпк мавк,слари//Узбек тили ва адабиёти. 3-сон. -1996. -61-64-6. . • -
10. Эиг кичнк ran колипишшг кенгаиишн/ГГил ва адабиёг таъли-ми. 4-Сои. 1996. -64-66-6.
19
РЕЗЮМЕ
диссертации АКРАМОВА ШТ/Дополнение и обстоятельство в структуре предложения узбекского языка" (в аспекте валентности [\VPrn])
Исследование состоит из предисловия, ■ введения, двух глав, заключения и списка использованном литературы.
В предисловии обосновывается выбор темы, её актуальность, определяются объект, формулируются цель и задачи исследования, характеризуются методы и методологические основы анализа, раскрывается научная новизна и практическая значимость работы.
Во введении па основе теоретических достижений современного языкознания делается анализ эволюции учения о второстепенных членах предложения и определяется крут дискуссионных вопросов, чепосредствешю касающихся настоящего исследования.
В первой главе "Анализ структуры предложения на основе \VPrn]" опираясь на понятия "минимальной модели предложения" \VPrn) н её распространения на основе валентности, выделяются распространители слова и предложения. К распространителям иред-южеиия относятся утверждение/отрицание, лицо, число, место, вре-1я, модальность, передающие общие значения минимальной модели федложеиия.
Во второй главе "Место дополнения и обстоятельства в распро-траиенми [\VPrn]" в отличие от предыдущих исследовании этого опроса в узбекском языкознании, основывавшихся, главным обра-ом, ни речевых явлениях, разрабатываются критерии определения и ыделения обстоятельств и дополнений в структуре узбекского редложепня. Здесь констатируется, что повое пониманиеЧтатуса ополнеппя и обстоятельства в структуре предложения — результат оследовательиого и постепенного изучения лингвистами валентных собенностей языковых сдишщ.и .минимальных моделей предложе-ия.
К распространителям слова относятся члены предложения, кото-ые благодаря своей валентности служат раскрытию значении отельных лексем в структуре предложения. Вместе с тем в болыпип-гве случаев распространители слова и предложения не 'полированы эуг от друга. Отмечены случаи их приближения, контаминации, ко-1а некоторые слова являются промежуточным», т.е. третьим ком-энептом згой функциональной сферы. Было определено, что до-элмение в основном специализируется иа роли распространителя юва, а обстоятельство может выполнять и другие функции. В он-;делёиной степени функцию распространителей слона и предло-
жения выпи ¡ияют некоторые части речи. В результате удачось д казать, что бинарная оппозиция "обстоятельство — дополнение" и правомерна, так как не включает в себя промежутчпые случаи. Э с необходимостью предполагает обращение к градуальному про г воиоставлешпо " обстоятельство —'обстоятельство-дополнение -дополнение".
В заключении приводятся общие выводы п результаты послед пания
■ SUMMARY The object and the adverbial modifier in the structure of the sentence of Uzbek language (In the aspect of valence [WPm]) SHUKURJON T. AKRAMOV
The work consist of a preface, an introduction, 2 chapters and a eference list.
In the preface the choice of the theme, its actuality is grounded, he' objcct . is defined, the aims and the tasks of the reseach are ormulated, the methods and the methodological base of the analysis re characterized, the scientific novelty and practical value of the wore re revealed.
a the introduction the evolution analysis of the study about the ;condary parts of the sentence is made and a number of discussion roblems concerning the present research is defined.
• In the first chapter named "APPROACH to the structureo of a ;ntence on the base of [WPm], the researcher relying on the inception" minimum model of a sentence" and its extension isolates e enlargements of a word and a sentence on the valence basis. An '('iirmation/negation,- person, number place, time giving the general callings .of a minimum model of the sentence.
In the; second chapter "The place of an object and an adverbial odifier in enlargement [WPm]" the criteria of defining and standing it them in the structure of Uzbek sentences comparing to the previos vesication on this problem in Uzbek linguistics based primarily on ; speech models are worked out. -
It is formulated here that a new understanding of the status of the ject and the adwerbial 'modifier of the valencc peculiarities of the iguage units and the minimum models' of a sentence investigated by >dern linguists. . .
The parts of the sentence..are refered to the enlargements which ve to give the, meaninds of some words in the structure of the itence/ Along with it in many cases the enlargements of a word and entence are not osolated from each other. The examples of their of r approachment and contamination are noted, whed sonic words are :rium ones i.e. the) are third component of this functional sphere. It ; astablished. that the object is specialized in general as the ligement'of _n word.but the adverbial modifier can perform other ctions as well. To a con siderabie degree, some parts of speech ■y out' the functions of the enlargements or a word and a sentence, the lo-ig run-, the researcher managed in proving that the binary osition" "the object" — "the adverbial" is not rightful :.s it does not
include the interium cases. One should refer to thç gradual oppositi "adverbial modifier", "the object" — "the object".
At the end of the the wor the general conclusions and -results the research are presented. ' .