автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Древнетюркские рунические памятники Енисея и Таласа

Полный текст автореферата диссертации по теме "Древнетюркские рунические памятники Енисея и Таласа"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН УЛУТТУК ИЛИМДЕР АКАДЕМИЯСЫ ТИЛ ИЛИМИ ИНСТИТУТУ

Д. 10.04.236. ВЕДОМСТВОАРАЛЫК ДИССЕРТАЦИЯЛЫК КЕЦЕШ

Кол жазма укугуяда УДК 494.3(043.3)

СЫДЫКОВ САГАЛЫ

ЕНИСЕЙ ЖАНА ТАЛАСТАГЫ БАЙЫРКЫ РУН ЖАЗУУЛАРЫ

Адистиги 10.02.06 - Турк тилдери

филология илимдеринин доктору илимий даражасын алуу учун жазылган диссертациянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БИШКЕК - 2004

Иш Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Тил илими институтунунда аткарылды.

Илимий кенешчи:

Расмий оппоненттер:

Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын академиги, филология илимдеринин доктору, профессор Б.б.Орузбаева

Филология илимдеринин доктору, профессор-Ж: Мамытов Казак Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын корреспондент-мучвсу, филология илимдеринин доктору, профессор, Ш.Ш.Сарыбаев

Филология илимдеринин доктору, профессор Б.Абылкасымов

Жетектеэчу мекеке:

Бишкек Гуманитардык уннверситетишш Кыргыз тили кафедрасы

Диссертациями коргоо 2004-жьыдыи Саат КР

УИАнын Тил илими институту менсн К.Тыныстанов атындагы Ысыккэл мамлексттик унивсрситети жана Бишкек Гуманитардык ушшерситетинс караштуу докторлук (кандидаттык) илимий даражаны ыйгаруу боюнча Д. 10.04.236. Ведомствоаралык адистештирилгеп кедеппин жыйыиыкда болот.

Дареги: 720071, Бишкек ш., Чуй нроспектпси, 265-а.

Диссертациялык иш менен КР Улуттук илимдер академиясынын илимий китепканасьшан таакышууга болот.

Автореферат 2004-жылдын « женвтулду.

Диссертациялык кецештин

окумуштуу катчысы,

филология илимдершшн кандидаты

/

Г.З.ЖАМАШЕВА

Кыргыз зкергесинин ар бир булуц-бурчунан байыркы тарыятын деки сезилъп турат. Бул жерде нечен бир кылымдардын тарыхы тогошуп, озуиу11 унутулгус издерин калтырган.

А. Акаев

Изилдооиуи жалпы муноздэмэсу. Борбордук жана Орто Азкядагы :вчмен турк элдерштн байыркы жана орто кылымдардагы тарыхы [уйнелук тарых алкагынан Караганда втв эле устурт иштелген бэлум ¡олуп келууде.

Мунуц биринчи себеби - тарыхый жазма булактар базасынын коктугу бол со, экинчиси - бизге жеткен анча-мынча булактардын кебу зорбордук Азия менен Орто Азиянын чегинен тышкары аймактардагы ¡айкоочулар тарабынан «имшптер» менен «болгон экен» - деген негизде казылып, ал жазылган «тарыхый далилдер» мезгили боюнча да болуп >ткен окуяларга дал келбеген учурлары кеп кездешет.

Мына ушундай шартта Борбордук жана Орто Азиянын взунде VI-Ш1 кылымдардагы таш бегаие жазылган рун жазма эстеликтердпн ¡ааниси ото чоц. Тарыхый так документ болуп эсептелген бул жазма стеликтерден биз байыркы турк урууларынын жана байыркы :ыргыздардын коомдук тузулушунун квп кырдуу жактары: урп-адаты, шлософия менен дидактикасы, саяснй-зкономикалык абалы, гамлекеттнк формалары жвнундв анык тушунук алабыз.

Белгилуу турколог С.Е.Малов турктэрдун ушул жазуусун керустен поэзиясы» - деп атап, «... бул жазуу зстеликтерден айрыкча из этнографиялык жактан кеп нерселерди алууга болот. Биз учун згечэ эстеликтин тилдик материалдары ета баалуу» деп эскерткени С.Е.Малов ПДП, 1951, 12-6.) бугунку кундун чындьпы болуп кадцы.

Рун жазууларынын Енисейде ачылгандыгы тууралуу кабар XVII ылымдын акыры, XVIII кылымдагп" башы б.а. мындан 300 жылча урда бизге жетсе да анын бириичн чечмеленип окулушу (В.Томсен, 893-ж.) бир кылымдык тарыхты камтыйт. Ошоидон бери Борбордук Лия менен Орто Азияда Чыгыш Туркстанда, Тоолуу Алтай да, Тундук [авказ менен Волга-Дондо, Дунайда (Мажарларда) б.а. турк элдери :ашаган буткул решондордо кептеген рун жазма эстеликтер катталып, нын тилдик материалдары турк тилдершшн байыркы тарыхын зилдведв негизш булак, документ болуп келууде.

Ырас, рун жазуу эстеликтер негизинен эпитафиялык мунвздв олгондугуна байланыштуу эстеликтерде кввнэ тилибиздин лексикалык юндусу жана грамматикалык формалары да бутундвй толук

чагылдырылбай калышын аксиома катары тушунсок болот. Ошондукта эстеликтерде жазылбай, бирок азыркы тилибизде кадимкидей эл колдонулган кептеген сездэрдун болушу толук ыктымал.

Азыркы кыргыз тилин байыркы тилибиз менен салыштырса* грамматикалык формалардын туруктуулугун, коомдун енугушу мене канатташ журген лексикада болгон езгеруулерду да даана байка алабыз.

2200 жылдык тарыхы бар элибиздин байыркы тили л/1-У1! кылымдарда рун жазмасы иштелип чыкканга чейин зле грамматикалы категорияларыныя бардык турлеру (зат, сын, сан, ат атооч, этии тактооч) калыптанып, саз жасоо, сез езгертуучу формаларынын чектер так ажырымдалып, лексикалык базасы да иегизннен сакталып, азырк тилибиздегидей колдонгондугун жана тыбыштык езгечелуктеру I дээрлик сакталгандыгын белгилесек болот.

Борбордук Азия менен Орто Азияда жашаган байыркы тур элдеринин тарыхында рун жазуусунук озгаче ордуи жогоруда учкг белгилсдик. Ошондой болсо да квчмен элдерднк ичинен езулэруне кийин жазуу системасын иштеп чыгып, эстелик калтырган эл дупнол\ тарыхта азыр белгисиз. Муну айрыкча белгилае биздин парызыбы Демек, Енисей-Орхон жазуу су байыркы турк элдеринин дуйнел' цивилизацияга кошкон зор салымы деп баалоого толук акылуубуз.

Биздкн 2001-жылы жгрык каргэн «Байыркы турк ясазуус} (КТМУ, Бишкек) деген эмгегибизде Борбордук Азияда XIX кыльш; ачылган тарыхый -биографиялык келемдуу эстеликтердин тобун тузп 5 рун жазуулары: Култегин, Тонукук, Билгекаган, Кулучур, Мокшч] боюнча изилдвв жургузулсв, биздин бул диссертациялык нзилдеебуз; Енисейдин жогорку агымындагы Тува (азыр Тыва) Республнкасыкь аймактарыиан, Хакас Республикаеынын талаа-туздарунон, Тоол; Алтай жергесинен, Монголия жана Чыгыш Туркстанда, ошондой э Кыргызстандын Талас, Кочкор ереендерунен катталган 200 эпитафиялык рун жазуу эстеликтер мумкун болушунча толук камгылы аларды изклдаэге конул бурулду.

Изилдеоде эпитафиялык рун эстеликтердин ачылыш тарыхы, ал кайсы изилдеэчу тарабынан 1-табылып жана чечкеленип окулуш жарыяланышы, ал эстеликтердин азыр сакталган орду, жазуун; квламу женундв толук баяндама бери лип, рун эстеликтердин т нускада жазылышын, транскрипциясы жана кыргызча тактал! окулушу сунуш кылынат.

Темаиын аетуалдуулугу. Байыркы кечмвн турк урууларьшын Л IX кылымдарда тузген рун жазуусу, азыр адамзаттын дуйнел цивилизацияга кошкон зор салымы катары бааланууда. Бул жагын алганда да, байыркы турк, кыргыз элдеринин рун жазуусу дуйнел

:умуштуу туркологдордун кецул борборунда болгондугу да л.ективдуу квруиуш.

Байыркы рун жазма эстеликтеринен биз взубуздуи ата-1баларыбыздьш этпо-тарыхын, философия менен дидактикасьш, 1данияты менен социалдык, мамлекеттик тузулушун айкын баамдоого ^мкунчулук алабыз.

Биз учун рун жазуу зстелкктердин тилдпк материалдары взгвчв йлуу. Ошондуктан аларды ар тармактуу изилдэе муктаждыгы жана [ьш актуалдуулугу да ушул маселеге тике байланыштуу.

Аталган проблеманы изилдэенун озу эле келечекте кыргыз :линин тарыхын жана тарыхый грамматикасы менен лексикасын жазуу iyu бтфден-бхгр негизги булак болуп калмакчы. Ушул планда да (иддэогв алынган проблема, бяздян оюбузча, кошумча тастыктоолорду :лап кылбаган аксиома катары тушулсек болот.

Ихилдеопуя максаты. Байыркы Орхон-Енисей эстеликтери тилчл иютер менен тарыхчылардын гана тар чейресундв белгнлуу болуп, ал ni окурмандардын кештри эудиториясына анча тэанымал болбо ii ;луудо. Айрыкча XX кьглъшдын экннчи жарымыиан тзртып Туштук ибнрь, Монголия, Чыгыш Туркстан, Талгс, Кочкор жана Фергана зе&пуиои табылган 2С0че рун зстелпктери женунде маальшат кыргыз ишнде этсок. Асыр аларды табуу да мумкун эмес.

Кезннде В. В. Рад лов, С.Е.Малов, Х.Н.Оркун, Т.Теяия, .В.Кисел<?к, И.А.Батманов эцдуу энлкгр туркологдор менен чет икелук ориеиталисттер: В.Томсен, И.Р.Аспелин, Л.О.Геикель, .Г.Гранэ, Х.Оркун, Т.Текин, О.Доннер, Дж.Кллугои «ндуу лимпоздор оз учурукда кецири белгнлуу болгоп гана зпелнктср эюнча изилдов жургузушул, аларды ез эмгектерпндс бпр нече прет аръгялашкан.

Бнзднн илимнй ишибизде болсо мурда, ошондоя эле кийин гылган 2()0чэ эстеликти табылган региондору боюнча толук баяндоо енен алардын тексттерин рун тамгасында жазылышын, транскрипция :ана кыргызча скулушун 1-лсолу толук берууге аракет жасалды. стеликтердин фонетикалык, морфологиялык жана лексикалык згечелуктеру да баяндалды.

Изилдезнуи материалдары. Диссертациялык иште Борбордук жана >рто Азияда мурда жана жацы гана белгилуу болгон 20Оче рун жазуу ;теликтер, алар женунде жарыяланган илпмий адабият, макала, шондой зле сурет, копия, жазуулардын графемалары, транслитерация енен транскрипциялары паядаланылды.

Илимий изилдоего даты 1965-1975-жылдарда автор дун Туштук лгбирде археологиялык жана жазуу зстеликтердн изилдве кспедицияларына катышкан мезгилдеринде жыйнаган материалдары кунделугу), Абакан, Минусинск, Красноярск, Кызыл, Улалу (Тоолу

Алтай) шаарларындагы улуттук тарых музейлерде топтолгон р> эстеликтер негиз болду. Ошондой эле, эстеликтер боюнча жарык кергс изилдеелер менен макалаларды толук камтууга аракет жасалды.

Ушу кезде белгилуу болгон жазма эстеликтерди биз тематикаль эки топко белуп кароого туура келди. Биринчиси - Монголияд; табылган топто тарыхый - биографиялык квлвмдуу эстеликте; Култегин, Билгекаган, Тонукук, Моюнчур, Кулучур жазуулар изилденип, алар биздин 2001-жылы Кыргыз-Турк «Манас университетинин (КТМУ) басмасынан жарыкка чыккап «Байыркы ту] жазуусу» ГЧЛчГ1Ь<Г0 fi-m rtß (Eski Türk Yazitlan) (VIII-X кылымда] аттуу монографияда берилгендиги (21 басма табак) жогоруда ; белгиленди.

Ал эми бул изилдеебузге болсо, кыргыздардын байыркы мексни Енисей менен Алтайда, Кыргызстанда жана башка региондордо мур; жана кийии табылган 200че эпитафиялык эстеликтер негиз болду.

Иззхвдозиуи методу кеп пландуу.

Бирипчиден, азыр библиография жактан отэ сейрек учуроо1 материал болуп калган эстеликтерди баяндоодо ар бир эстелик боклг тарыхый кабарлар: кимдер тарабынан, качан, кайсы региондс табылып, качан, кайсы змгектерде биринчи жарыяланып, окулгандыг жекувде толук баяндама берилет.

Экннчвден, турколог-тилчи окумуштуулардъш эстеликтер боюн1 жарыяланган, окуган жана кийии жарык керген толуктоо, тактоо, о пикир, сунуытары да толук келтирилет.

Учунчудон, пзилдезго алынган эстеликтердин буткул тексттет рун тамгада х<азылышы кыргыз тил илиминде жана дкссертацияль иште биринчи жолу берилип, алардын транскрипциясы жана кырп тилиндеги лингвистшсалык сезмо-свз (керкем которко змее) котормо! сунуш кылынат.

Акырында, эстеликтердин фонетикалык жана грамматикаль озгвчелуктвру сыпаттоо ыкмада жазылдьт. Эстеликтерде катталг; бардык евздор ишибиздин акырында алфавит тартибинде сездт турунде жайгаштырылып берилди. Эстеликтерге байланыштуу чыкк; илимий адабияттардын тизмеси да толук келтирилет. Эге эстеликтердин айрымдарынын рун графемасында жазылышы берилбе: сурет же транслитерация, транскрипциясы гана берилген учурлард алардын рун графемасында жазылышы, сурвт же транслитерация а транскрипциялардын негизинде сунуш кылынат.

Изнлдвеиун хеачылыгы. Ушул кезге чейин кыргыз тилин; турколог жана филолог, тарыхчы адистерге анча белгилуу болбогс Хакас, Тува (Тыва), Алтай, Кыргызстан ж.б. региондордо кийиш

ездерде табылган 200чв зпитафиялык* рун эстеликтердин тексттерин ун тамгасында жазылышы, транскрипция жана кыргызча окулушу иринчи ирет бир илимий изилдеэгэ топтоштурулуп толук берилет.

Ушул проблеманын кыргыз тил илмминде аткарылышынын езун зилдоебуздун жацылыгы катары да белпьтссек болот. Ошондой зле ун тамгаеынын дуйнолук жазуу системасыкан айырмаланган зг©тшлугу енундв жапыча аныктама берилет.

Изйигдввиув практикэлык иазаисн. Изилдввгв алынгап атерналдар Кыргызстандын, ошондой эле турк тилдуу еспубликалардып жогорку окуу жайларынын туркология, филология :ана тарых факультетгершшк студенттери, аспиранттары жана кутуучулары окуу куралы катары пандаланса болот.

Изилдввнун материалдары келечекге кыргыз тилинин тарыхый замматикасы иенен лексикасын жазууда кегизги источник (булак) атары да пайдаланышы мумкун. Ошондой эле, турк тилдеринин фыхьша кызыюсан окурмандардын кенири аудиториясы учун да айдллуу окуу материал боло алзт.

йзяддеигвп тема бошта яярие квргвв монография жзва илвмисиЗ ллюгеркбаз:

1. Древнетюркские дизчекты и их отражение в современных зыхах. - Фрунзе' Иплм, 1971. 12 б. т. (Авгорлош)

2. Орхон-Енпсен тексттери. - Фрунзе: Илим, 1982. 15 б. т. \иторлош, теманын жетекчисн)

3. О новой трактовке знака в Орхоно-Енисейскнх текстах. // юркологня - 88. ~ Фрунзе: Илим, 1988. (Тезисы докладов и юбщеник)

4. Древние надписи в Ушельях Кулан-Сай и Терек-Сап. // [атерналы по общей тюркологии и дунгановедению. - Фрунзе: Илим, 369. С. 102-106

5. Байыркы турк жазуусу (VII-X кылымдар). (Eski Türk Yazitlari). \вторлош). Кыргыз Турк "Манас" университетинин басмасы (КТМУ). Бишкек, 2001. 21 б. т.

6. "Кара" деген сездун семантикасы жонундо. // юркологические исследования. - Фрунзе: Илим, 1983. 84-91-6.

7. Собственные имена в Орхоно-Енисейских памятниках. // юрколсгические исследования. - Фрунзе: Илим, 1985. С. 47-56.

8. Туркология илиминин тарыхынан. / / Туркологиялык ;илдеолор. - Бишкек: Илим, 2002. 2 б.т.

9. Таякчага жазылган Таластагы рун жазуусу. // Тил илими ютитутунун жыйнагы. - Бишкек, 2003, 7-6.

)стелик таштарга тушурулген жазуулар.

10. Кыргыз тилинин лексикасынын калыптанышы жана енугушу. КТМУннн студенттери учун окуу куралы катары пайдалануу учун тираждалып китеякана фондусуна кабыл алынды (Авторлош). -Бишкек: 2003. 7 О т.

11. Кыргы:: сэзет зшщклопедиясына туркология боюнча жазылган макалалар. - Т. 1, 2, 3. - Фрунзе, 1976-1978.

12. Монгольско-тюркские лексические параллели. - Фрунзе: Илим, 1983. 10,25 б.т.

13. Кыргъгз тилинин тарыхый лексикасынын очерктери. - Бишкек: Илим, 1991, 5-100-6.

14. Орто Азия, Туштук Сибирь турк тилдерюшн лексикасындагы ареалдык окшоштуктар жана айырмачылыктар. - Фрунзе: Илим, 1984. 10,5 б.т.

15. оиисейдеги жана Кыргызстандагы рун эстеликтер (У1-Х к.). 25 бас;-¿а табд?. Кол жазма турунде КТМУ басма комиссиясына еткерулду.

Д^сссргадпяга байланыштуу жарык керген монография жана мак&лал?.рдыа жа/гаи калеиу 85 басма табакты тузет.

Изплд-ге иштгаг Диссертация баш сез жана уч белумдон

турат. Иштин акырывда Енисей бассемниндеги жана Кыргызстандагы рул оаь.тшстеринде ксзнккен бардык сездвр алфавит тартибшще свздук т^п-'-'л: б?рт:лет. Коддонулган адабияттардын тизмесн да тиркслет.

I оолуидо Енисей бассейииндегн Хакас Республикасынын талаа-т/здэрунвн, Ензгссйдип жсгорку агымындагы Тува (азыр Тыва) Республикасынын аймактарыиан жана Тоолу Алтай жергесинен, Чыгыш Туркстан менен Кыргызстандын ж. б. региондордон катталган зг.итафиялык рун жазуулардын табылыш тарыхы баяндалып, алардын азкр сакталган жайлары, ким тарабынан качан табылгандыгы, кайсы адабияттарда жарыялангандыгы жонундо толук маалыматтар берилет. Эстеликтерди издеп табууда змгектенген авторлор боюнча да статистикалык факт материал да камтылган.

Изклд&внун Н балумундз 200чв эпитафиялык эстеликтердин рун графемасында жазылган текста, транскрипциясы жана алардын кыргызча окулушу берилет. Тексттердин рун графемасында жазылган оргиналдарын беруу учун атайын Туркиядан дискетке тушурулгвн тамгалар алып келинип, ал азыр академиянын Тил илими институтунда дайыма сактоо учун "Орхон, Туран" деген код менен компьютердин программасына киргизилген. Эстеликтерди транскрипциялоодо же окулушун берууде айрык туркологдордун берген толуктоолору же тактоолору болсо, алар атайын кашаа ичинде комментариялар менен белгиленет.

Днссертацняда эстслпктердн беруу улгусу томоикучо:

Е-1

Уюк-Тарлак зстелнги Эстеликти 1888-жылы Аспелин Уюк суусунун Бий-Хсм дарыясына шулган ереендегу Тарлак суусунун Уюкка куйган жердей 2 кырымча алысыраак, Тарлак суусунун сол жак жээгинен тапкан.

Мартьяновдун билдируусу менен эстелик 2-жолу 1891-жылы геменц тарабынан нзилденген. Эстеликти 1916-жылы Адрианов кеме пен алый келип, Мартьяновдун музейине 20-инвептарь номер менен пшырган. Эстелих ташка тикесннен темен кездей жазылган эки саптан рат.

Эстелик РАтлас1, Ф Атлас2, Оркун3 жана Малопдо1 берилген. :телик боюнча Кормушиндин5 тактоолору бар.

Эстелик Васильездин «Корпусуна»6 да кирген.

Текст

^л^^ъгт^м^ж^т^н:^*:1»^! (I)

Триискрипцняси

1 сиз элиме кунпуйума оглаяыма будунума (К - бодуныма) [зиме алтмыш йашымда (М - адырылтым)

| атым Эл туган тутук бен тедри элимке элчиси эртим, алты баг 'дунка (К - бодунка) бег (К - беги) эртим.

Кыргызча оку л ушу ) Элим спзден, кунчуйуман (канышамдан), уулумдан, будунуман сиздерден алтымыш жашымда (М - айрылдым).

) Атым Эл Тууган тутук, мен тенири (жараткан) элимдин элчиси элем, алты бег (уруу) будунга (калкка) бек элем.

Е-3

Ушк-Туран эстелиги

Атлас-Radlotr СПб 1S92-1S99 >Атлас - Inscriptions ds l'Ienissei... - Helsingfors, 1889. Irfcun H.N. Eski Türk Yazitlan. - Istanbul, 1939-1940. 4алов C.E. Енисейская письменность тюрков. - М.-Л., 1952.

!ормушин Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования. - М: Наука, 1997. 1асильев Д.Д. Корпус тюркских рунических памятникоз бассейна Енисея. - Л: Наука, 1983.

Туваныи тундук жагындагы Туран ойдудундагы Туран суусунун Уюк суусуна кошулган жеринен 3 чакырымдай аралыкта, Туран суусунун оц жак жээгинен 1886-87-жылдары азыркы Туран шаарынын аймагынан Фунтиков тапкан.

1888-жылы Мартьяновдун кабары боюнча эстелик канрадан изплдешш, эстакпажы тушурулген. Изилдеену 1891-жылы Клеменц, 1906-жылы Гранэ жургузушквн. 1943-жылы эстеликти Данзын-Оол Туванын борбору Кызыл шаарына алып келген. Эстелик азыр Кызылдагы мугейде.

Эстелик Р Атлас, ФАтлас, Оркун, Маловдо каралган. Васильевдин «Корпусуна» ккрген. Кормушиндик тактоолору бар.

Текст

Эетслнстип алдьщкы бстнндсгн жазуу

Эстелштш артындагь! жазуу

(4)

Транскрнпциясы

(1) куйда кунчуйым сизде (К - езде) оглым йыта сизиме, йыта бекмедим адырылтым купим (К - киним) кадашым йыта адырылтым.

(2) алтун (К - алтунлиг) элиг кешиг белимте бантым, тенри элимке бекмедим, сизиме йыта

(3) учин (К - ечин) Кулуг Тнриг бен тенри элимте йемлиг бен

(4) уч йетмиш йашымка адырылтым эгук катын йеримке адырылтым...

(5) тенри элимке кызгакым (К - казгакым) оглым еуз (К - не уз?) оглым алты биц йонтым...

(6) каным Тулбери кара будун (К - бодун) кулуг кадашым сизиме (К - эсизим) эл эшим эр укуш эр оглан эр кудегулерим кыз келинлерим бекмедим (К - эсизим-е йыта)

Кыргызча окулушу

1) ©ргеэдегу канышам снзге (оз) уулдарым сиздерге куунабадым! Мрылдым, (жарык) кунден, жолдош-жородон айрылдым-ой!

2) Алтын чегорген курду (К - соотгу) белиме байладым, тецрн (жараткан) элиме куунабадып, сиздерге аттиц о!

3) учуй Кулуг-Тирик мен, тенири (жараткан) элимдин кызматын кылдым мен.

4) Алтымыш уч жашымда айрылдым, Эгук-Катун (К - уюк катуп суусунан) жеримден айрыддым...

5) Тецрч жараткан элимден, кыз уулдарыман алты миц жылкымдан...

6) Каным Тулбери, кара буду ну (кептвген кал к) атактуу курдаштарым, сиздерден, зштерим кептвгэн кишилерден, эр уул кыздарым куйве келиндеримин убайын кербедум (вттум), куунабадым о!

1932-жылы Таластагы таяктага жазылган рун жазуунун табылышы унологияда чоц резонанс болду. Анткени буга чейин жыгачка жазылган ун зч бир жерде катталбагандыгын бул табылга жалпы эле турк унуиун тарыхын изилдевдэ жацы этанты ачты деп зсептесек болот.

Зстеликти 1936-жылы С.Е.Малов бнршгш жарыял.ш, анык кулушуи берген.

«Мен кепке чейии таякчадагы жазуу турк руау зкендигняе кунем анадым. Бирок анрым фразаларды акырындык менен чечмелен окуу •ене]!, Тонукук зстелигнндеш жазууга окшош жактарын байтсап «ашу аш» (кырг. ашуу башы - С.С.) созду чечмеледим. Ошентип, мен сазуунун туркчо зкендигине кумвнум болбой калды. Эстеликтин кулушу жана котормосу эта эле болжолдуу экендигин скертмекчимин. Анткени жазууда мага мааниси такыр белгисиз рундун саны тамгалары кезикти. Бул анча чоц эмес рун жазуусунун ребус ыяктуу сырдуулугун чечмелеегв менин тажрыйбам негнз болду десем олот. Мындай кичяне квлвмдвгу рун жазуулардын окулушун жана отормолорун биринчи жарыялоодо (мисалы, Енисей, Таластагы стеликтер) адатга жараксыз болуи чыгышы жалпы эреже болуп калды. >1енпн котормомдун кандай гана катачылыктары болбосун, ал кийинки :зилдввчулерге жардам берууге улуш кошор деп ойлойм. Менин :отормом мындай каталыктан тышкары болбосо, анда мен берген сазуунун чийме сурвту бардык каалоочулар учун взулорунун так жана уура окулушун сунуштоого негиз болоруна ишенем» (кыргызча :отормосу меники - С.С.).

Таякчадагы жазууну окууга С.Е.Малов адеп киришкенде Герман |унундагыдай культ же магиялык7 жазуу болушу мумкуи деп да

Магия - гр. гг^е1а сыйкыр, сыйкырлуу.

болжогон. Орхон-Енисей жазууларындагы окшош тамгаларды териштирип, топтоп, кээ бир сездерду аныктоо менен жазуу багыггы белгилеген керсвтмэ жазуу экендигин аныктаган.

Жазуунун транскрнпциясы (М.)

1. агып ашу баш алтым эб зшиг... м..идиш ачу...

2. эг опа баш ачышып агу игип ынчып гнчуп сктугч

3. агылтым на йазы ич ахызыг аша агыш эд...

4. ачу эгиз ашу аз...

5. ачу эгиз ашу аз...

Кыргызчш окулушу

1. квтврулуп ашуу башына чыктым (аштым?) уйдегу эштерим.. идиш ачып...

2. Обону ийнп (айланыи) ашуу башына (чыгып), анан (айланьи етуп) ашып...

3. Аштым жайыкка, капчыгай оозун тепчип чыгыш жакш! (женил)

4. (жолду) ачып бийик ашуу аз...

5. Ашып бийик ашуу ну...

Маловдуи макаласы жарык кергэнден кийин, автордун алдын ал а« ценный дай Талас таякчасындагы жазуу боюнча кептеген ой пнкирлер сунуштар жарыялана баштайт.

1910-жылы турк окумуштуусу Х.Н.Оркун езунун «Байыркы тур жазуулары» (ЕзИ Шгк уаги1ап) атту китебине киргизип, жазууну окулушун негизинен Маловдукун сактоо менен анын мазмуну аске башчынын колдун эсебин тактаган жазуу болушу мумкун деген пикирд кошумчалаган.

О.Прицак жалпы эле рун жазууну биринчи колдонгон регао катары Жетисууну белгилеп, Таластын Ачыкташында табылган ушу таякладагы жазууну азиядагы рундун алгачкысы деп эсептеп, жазуун б.э. V кылымына таандык экендигин белгилеген.

А.М.Щербак 1959-жылдары таякчадагы жазууга токтолуп, аны окулушун печенег жазуусундагы рун менен салыштырып окууга араке жасаган. (Печеж же печенег тили - УШ-1Х кылымдарда Волга мене Уралдын аралыгында жашаган кечмен турк уруулардын тили. Кыпча тобуна кпрет). Автор езунун макаласында печенег жана жалпы тур рунундагы кезнккен окшош тамгалардын тобун белгилеген. Бирок а тамгалардьш окулушу (маанисн) жагынан эмес, сырткы туру боюнча кг бирлери окшош болгондугу белгилуу. А.М.Щербак ушул макаласыщ таякчадагы рундун табылышына взгече маани берип, печенег жан жалпы эле турк рунунун тарыхын изилдев учун таякчадагы жазууну мааниси етв чои экендигин баса белгилее менен «Рун жазуу су чепе вздвштурулуп, же башка бир алфавит™ езгертуп кодцонуу меиен Талг

лмагында пайда болуп, жазуу эки карама-каршы багытка - бири-ыгышка Орхон-Енисейге, экинчнси-батыштагы печенег жазуу су болушу умкун» (котормо меники - С.С.) деп жазган. (Знаки на керамике и ирпнчах из Саркела-Белой Вежи (К вопросу о языке и письменности еченегов). Материалы и исследования по археологии СССР, №75, М.!., 1959). Бирок автор бул оюн кийпнки чыккан илимий эмгектеринде згертуп, турк рунунун чыгышы жана калыптанышы Борбордук Азияда ыгыш турк каганатынын туптелушу менен байланышта караган. Тюркская руника. Происхождение древнейшей письменности тюрок) СПб 2001).

Таякчадагы жазууну академик И.А.Башанов да «Таласские амятники древнетюркской письменности» (Фрунзе: Илнм, 1971) дсген итеичесине Киргизии, окулушун С.Е.Маловдуку боюнча эч езгертуусуз урет, графемасы жана транскрипциясы менен берген.

Таякчадагы жазууга 2001-жылы А.М.Щербак экинчи прет амрылган. Жазууну окууда ачкыч катары кандай шартта, эмне ебеитен жазылган жана буюмдун эмнеге багытталганын билуу да зарыл кендигин белгилеп, кытай булактарына байыркы турктер таякча же шгач сыныгын туткунга алынган жоокерлукдин санын эсентео учуй .окумент катары пайдалангандыгы жвнуидвгу кытай окумуцлуусу Лйу 4аи-Тсайдын оюн келтирет (Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte 1er Ost-TÜrken (TU-KÜE), I Texte. Wiesbaden, 1958,9-6).

Байыркы турктердо магия жана культ, ошоидой эле тпричилпк !арбада: казгук. казук_ук, калу ¡с буюму колдонулгандыгы белгилуу ДТС, 439-6).

А.М.Щербак таякчадагы л<азууларды кылдат талдап, жазуунун урамындагы тамгалардагы 'fifj'tfpjrfc — к (г) тамгасынын ар бир амгадаи кийин торт жолу кайталанышын, «печенеж тешшччеенне жшош белгинн жана сездун акырында П - о (в), u(ü) тамгасынын селишине взгечв коцулду бурдургандыгын белгилеп, ушул белгиленген оптогу тамгалар айрым евз ясе евз формалары болушу мумкун деп юлжоит. Мындай пикирднн негизинде автор сездердун чегин белгилеп, Эрхон-Еннсей рун тамгаларынын езгвчелугун эске алуу менен учунчу :аптын башын - «калтыр ан йазыт» формада уч евздуп айкашынан гузулгендугун болжоого мумкун экендиглн айтат. Бирипчи евз зкалтыр» этиштин буйрук ьщгайынын формасы, экинчиси-шилтеме ат гтоочтун традициялык формасы болбогон ан (Сал. кыргызча ансыз, шучун, андыктан), учунчусу-атрибуттук функциядагы этиш йазыт-'Орх-Енис. Эзити- С.С). Сездердун тутумун кошумчалап, сунуш сылынган жазуунун окулушу дагы эле болсо 1 -ирет окулган тажырыйба :ыяктуу эле бул дагы болжол экендигин дагы бир жолу автор эскертет.

Биз бул таякчанын 4-бетиндеги жазуудага руидун Тундук-Кавказ жана Дунай варнанттарында кезиккен Л белпшпн - «м», белгисиз

тамга деп болжолдонгон _g_, - шатыча тамганын - «з» болуп окулушун негиз кылып, Р>Д>'К>1ушул сапты чашу эгиз муз» турунде транскрипциялап, кыргызча «Ашуу бийик. Муз» - деп окулушун кошумчаладык.

Турк рул жазуусунун ачылышынан бери уч кылым ©тсе да, али бнр олуггуу суроо чечилбей келуудв. Ал турк рун жазуусу кайсы рсгнондо бирипчк пайда болуп, анан ал кандайча турк дуйнэсунв таралгандыгы кенундегу маселе.

Айрым окумуштуулар турк жазуусунун алгач пайда болушу чыгыш турк каганатынын туптвлгвн аймагында, тактан айтканда Борбордук Азизда чыгышын белгилешсе, айрымдары Жетнсуудагы турк задери эзелтеден бери отурукташкан чарбада, маданият жазуусу бар согдплер менен аралаш жашоо шартында рун жазуусунун взгвчв турун пштеп чыгуу аргкети болуп, жалпы турк рунунан айырмаланган кзз бир тамгалардь колдсгушу мумкун деп да болжошот. Балккм Талас таякчисындагы <белпхсиз» деп эсептелген тамгалар ушул жагдайга байланыштуу болушу да мумкун. Демек, примитивдуу турде рун жазуусу алгач Жетисууда парада болуп, андан Борбордук Азия менен Чыгыш Туркстанга согднлсрлердик VII-VIII кылымдарда барышы менен ал ^х-рде рун жазуу алда канча калаптанып, жазуу эрежелери tn тарыхый бпографиялык баянды жазууга чейин жетишкеи

дея болжоо муикулг болср? Айрым туркологдор Талас ьстелкктершиш жазылыш доорун VIII. кылым деп болжошсо (Л.М.Щербак), А.Н.Кононов VI-VIII кылым, С.Г.Кляшторньш 716-739 жылдар, Г.Гейкель, Г.Ретцус, О.Прнцак V кылым деп эсептейт. Акыркы кьлтирилген дата женундэ С.Е.Малов «бул датаны жокко чыгарууга менде эч кандай негиз жок» деп бслгилеген.

Шилдооцун III болумундо эстелшстердин фонетикалык, грамматикалык жана лексикалык езгечелуктеру кенири баяндалат.

Фонетика. Байыркы турк алфавита азыр биз колдонгон фонологиялык принципте тузулгон алфавитген айырмаланып, морфонологиялык негизде тузулген.

Жазууда унсуз тыбыштардын жумшак жана каткалац тугейлору озунчо айрым тамгалар менен белгкленген. Бирок, бул тамгалардын ар бири озунчо тыбышты эмес, тыбыштардьш комбинагордук тугейлэрун билдирген. Сездэрде унсуз тыбыштардын жумшак, же каткалан вариантгарынын жазылышы турк тилдеринин ундошуу законуна ылайык кец жана жоон ундуулор менен айкаша келгенде, тыбыштардын каткалан тугейлэру, лчке, кууш ундуулор менен келген сездерде тыбыштардын жумшак тугейлеру жазылган. Сездердо ундуулердун ээрчишуусу жана эрин куусу да негизги ролду ойногон.

Морфонологиялык принципте тузулгон рун жазуусун окуганда ар бир тамга айрым тыбышты билдиргенине карабастан, азыркыдай

фонологиялык негизде ар бир тамга, же мууи боюнча окулбастан, турк гилдеринин ундошуу мыйзамдуулугу эске алынып, создерду толук коруп байкоо ыкмасы менен окулган. Муну рун жазуусунун бир оетончолугу деп эсептееге болот. Айрым учурларда создо ундуу гыбышгар жазылган эмес. Бул учурда унсуздордун жумшак же каткалац варианттарынын жазылышына байланыштуу ичке же жоон, кец, кууш ундуулерду кошуп окуу жолу менен туура окулган.

Орхон-Енисей жазмасында 8 ундуу жана 16 унсуз тыбып; Зелгиленген. Алар графикалык жактан теменкудей жазылган.

Ундуулор: Г - а, э; (I - э, е); Г - и, ы; > - о, у; г5 - в, у.

Сешз ундуу тыбышты белгилоо учун беш гана тамга алынып, злар унсуз тыбыштардын создо каткалан жана жумшак туго ¡'¡лору ну! I жазылышына карай ундешуу мыйзамдуулугунун ченеминде жоон жана ичкс болун окулуп, 8 ундуу тыбышты билдирген.

Унсугдер: л, Л - б, бь; € - г, ¥ - гь; ?>, х - д, дь; £>, 9 - и, йь; 41 - з; >4, I, К, В - к, къ; . 1, У - л, ль; Я-, - м; >, № - и, нь; - н; 1, - ц й; 1 - п; Ч, Г - р, рь; I, Ч - с, сь; Ф, к, Л - т, п.; Т, У, Т - ш; А - ч;

Академик И. А. Батманов Орхон-Енисей тамгаларында унсуз шбыштардын каткалац жака жумшак тугейлеру болгондугун эсспкс 1луу менен "ундуу тыбыштардын саны 8 болбой, 4 болуп, алзрдын ар эиршшн экидск хомбшттордук вариантгары болушу мумкун' — деген эйду айтат.

Орхон-Енисей зстеликтериндеги ушул 8 ундуу тыбыш азыркы кыргыз тилиндегидей эле жасалуу орду жагынан: эринге, жакка жана гыбышты айтууда тилдин абалына жараша: зриндуу, эринсиз, кец, кууш, жоон жана ¡гаке болушу менен мунездолот.

Эетсликтсгн ундуу тыбыштардын соз ичинде графикалык жактан Зелгилешшш азыркы кыргыз тилинен бир аз айырмаланган. Ундуу шбыштар азыркы кыргыз тилинде созде жазылышы толук сакталса, Эрхон-Енисей эстеликтерикде алар кээде сез ичинде жазылса, кээде ясазылбаган. Ал эми создун туура окулушу унсуз тыбыштардын каткалан жана анын жумшак тугойлорунун белгиленишие карата туура экулган. Мисалы: л? (КьЛь) - к(е)л, - -Ы (КЛ) - к(а)л, ТГН (КЫШ) -кыш, гНА? (КьЛьНь) - к(е)л(и)н, (КьЫЛ) - кыл, УГ!? (КьЪЛь) -к(е)л, У»г! (КМШ) - к{а)м(ы)ш.

Ундуу гыбыштар. "-Г"(а) тыбышы. Эстеликтс -Г (а) тыбышы -1чык, кец. Ал каткалан унсуздордун катарында кездешет. Азыркы кыргыз тилиндегидей эле -Г (а) зстеликте создун бардык позициясында солдонулган.

Батманов И.А. Язык Енисейских памятников древнетюрхской письменности.— Фрунче, 1959. С. 32.

Создун башында: Ы (АЗ) - аз, ЪТ (АЙ) - ай, <Г (АТ) - ат, )>hJ (ЛТУН) - алгун, (ЛТЫН) - алтын, MU (АДК) — адак (кырг. айак), ГЫ (ЛТЫ) — алты ж.б.у.с.

Свздун ортосунда: Y« (БАШ) - баш, h* (БТ) - бат, Ч>Ий (БТУР) -батур (кырг. баатыр), - 4~J¥S (БШЛА) - башла (кырг. башта), -Ш<1 (БЛБЛ) - бал бал, гШ (БЛК) - балык (кырг. шаар, калаа), 4J (БР) -бар, Y4J (БРГ) - барыг (кырг. жортуул).

Сездун аягында: -NY.T (АГЛА) - агла (кырг. ыйла), ИЧ4" (АРК) -арка, -Tc-jJ- (АНтА) - ama (анда), 4Ч0Г^ (БАЙПА) - Байапа (энч. ат), J"» (ДА) - да (кырг - даш), т>!> (ЙУГьРА) - йугра (геогр, ат), J-D4H (КУРЙА) - курйа (кырг. багыш), т* (БьЛьГьА) - билге (кырг. билги).

э (е) TLiói-siüu. Эстсликте 2 э (е) тыбышы — ачык, ичке ундуу. Сездун б-;рдик i-озициясында жолугат, "э" тыбышынын "и" тыбышына туура кслу^лэру катгалган. Мисалы эл - ил, те - ти (де), тез - тиз (тез).

Создун башында: ¿I (ЭБ) - эб (уй), (ЭГ) - эг (кырг. бек - титул, даража), i"t£ (ЭКьИ) - эки, YI (ЭЛ) - эл, Я (ЭЧ) - эчи (кырг. ara, улуу Г:ГЗ), 7J (ЭШ) - эш (эш, жоддош, дос), tT (РьКь) - эрк.

Оздун ортосунда: is"r (РьНь) - эрен, frxT (РьДМ) - эрдем, (ЭЗГНьТЫ) - Эзгеши, i'HYI (СьЛьЦКьЕ) - Селедке (кырг. Сег.знге -суунун аты), C¡¡ (ТГ) - тег (кырг. тий), YWh (ТУЗЛь) - тузел (кырг. тузул), Yii (ТР) - тер, YH'-^h (ТЕРьМЛь) - термел (топонимикалык ат), Tví! (ТМРь) - темир.

Сездуи акырында: -ИТ* (БРьЙЕ) - берийе - солго, туштукко, •rm (БРьЛьЕ) - бирле (кырг. бирге), ím (BYKbE) - буке - баатыр, -l'íYTü (БИЛьГьА) - билге, энчилуу аттын составында келст (Мис. Бклге каган), - -Nh (ТьЛьА) - тиле.

Эстеликтегн бардык ундуу, унсуз тыбыштар изилдевбуздэ ушул тартипте берилген._

Тилге карай Эринге карай Жаакка карай

жоон ичке эриндуу эринсиз кед кууш

а э<е) О s а ы

о о о э(е) э(е) и

У Y У и о У

ы и Y ы е Y

Байыркы жазма эстеликтерде созулма ундуулвр графикалык жактан белгиленген эмес. Бирок, айрым турколог окумуштуулар hí - ат жана h - т (ат) деген сездердун эки турдуу жазылышынан улам h-Г -

(аат) адамдын аты, ал эми К - (аг) жылкы, ат турунде, 1-сезде - -Г (а) тыбышынын свздун башында жазылышын, 2-сездо Ь (т) турунде -Г (а) тыбьгшынын жазылбагандыгын эсепке алуу менен Орхон-Енисей зстеликтеринде созулма ундуулвр болушу мумкун деген божомолду да келтиришет. Бирок, И .А. Батманов созулма ундуулвр жазма эстсликгерде графикалык жактан белгкленбегендигин кептогон мисалдардын негизинде аныктайт9. Академик А.Н.Кононов езунун акыркы эмгегинде10 Батмановдун бул пикирин толук колдогон.

Уксуз тыбыштар. Орхон-Енисей зстеликтеринде 16 унсуз тыбыш белгиленген. Алар й, С, Ъ, [>, Н, J, ), -I, 1, Н, I, А, ¥ (б, г, д, з, и, к, л, м, н, к, п, р, с, т, ч, ш).

Ушул тыбыштар азыркы кыргыз тилинде бутундей кайтзланат. Эстеликте унсуз тыбыштардын онунун тугойлеру да белгиленген: а (бь), € (гь), к (дь), 9 (йь), ? Ось), Т (ль), й' (нь), Т (рь), I (сь), И (ть).

3, м, н, п, ч, ш тыбыштарынын мындай комбинатордук варилиттары белгиленген змее. Ал эми енисейден табылган эстсликгерде г, д, л, р, п тыбыштары менен башталган создер кездешпейт. Создун аягында бардык унсуз тыбыштар колдонулган. Эстеликте азыркы кыргыз тилинде четтен кмрген создврду жазууда колдонулган в, х, ф, ж, ц сыяктуу тыбыштарды белгилеген тамгалар жок.

"й, " (Б - Бь.) тыбишы. Эриндуу, жарылма, жумшак унсуз. Эстелнктерде создун бардык позишшсында келет.

Создун башында: (БШ) - баш, !>4М (БАЙ) - бай, (БЗ) - буз, Ш'Н) (БЗКГН) - Базкаган (энч.), (БьНь) - бен, Ч>Ы (БТУР) - батур (кырг. баагыр), Ч.М (БОЗ) - боз, »»М (БУДУИ) - будун.

Соз ортосунда: А'.МН (ТБГЧ) - табгач (этн.), Е><Ы (КБЙ) - кабай (кырг. бешик), т1А<1Гг! (КЫБЧК) - кыпчак (этн.), УГиг (ТБСГН) -табысган (кырг. коён, табышкан), Ги^Л (ЧБЛЫ) — чаблы (кырг. куш, шумкар).

Сез акырында: .1Н (СУБ) - суб, кырг. суу; л (Б) - аб, кырг. ац; Л, (ЕБ) - эб, кырг. уй; аА (ЧБ) - чаб, кырг. атак, данк.

Могилянга арналган эстеликте "мен" деген 1 -жактагы жактама ат атооч "бен" турундэ м - б тыбыштарынын сез башында алмашуусу менен да жолугат. Башка эстеликтерде да "б" тыбышынын "м" тыбышына туура келген учурлары кездешет. Мисалы, Кул-Тегинге арналган эстеликте медгу созу бешу турунде, же 10-ениссй эстелигинде "мана" деген жактама ат атооч "бана" турундо келген учурлары бар.

9 Батманов И.А. Современная и древняя енисеика. Фрунзе: 1962, С. 57-59

10 Кононов А Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (У11-1Х вв.). - Ленинград: Наука, 1980. С. 61.

"Б" тыбышынын соз башында туруктуу сакталышы Онгиндеь табьшган эстеликтг жана Кулу-Чурга арналган жазуудан да учуратабыз Мисалы: "минип", "муц" деген создор "б" тыбышы менен "бинип". "бун" формасында жазылган.

Б - м тыбыштарынын мындай шайкеш келуулору азыркы турк тилдерине да муноздуу. Мисалы, турк, гагауз тилдеринде бин, башк турк тилдеринде мин.

Кыргыз т;:ли!ще "б" тыбышы сез башында туруктуу сакталса айрым турк тилдеринде бул каткалац "п" тыбышы менен алмашьн келет. Мисалы. хакас тилинде паш (кырг. баш), пек (кырг. бек) ж.б.у.с.

Биз жогоруда корсотулгондой эстелшсге "б" тыбышыньи комбинатордук жумшак тугойу графикалык жактан й - бь тамгась менен белгиленген. Бул ичке ундуулор менен жанаша келген учурлардг хазылггн (БьИЗ) - биз, (БьИЛь) - бил, ТГй (БьИьРь) - бир.

Грймг/.эткка, Сез составы. Енисей эстеликтеривде унту жаш туунду создор катгалган. Уцгу сездер: аб, аг, аз, ай, ал, ат, ач, 6; (байла), баз//бас, бар, бер, биз, бис, бил, бин (мин), боз, бод (бой; ж.б.у.с.

Туунду сездер: аб+ла (ац уулоо); аг+ла (ыйла); адырН т (айрыл) г;--у-гчы (айтуучу, кецешчи), алг+мыш (алтымыш); ба+ла (бай+ла^ >:с.С.у.е.

Эичнлуу атгерда: Аза-Тугук, А1с-Баш, Алп-Йурек, Апа-Таркаи. Арслан-Кулуг-Тириг, Бай-Ала, Бег-Таркан, Бег-Чур, Билге-Каган Билге-Тачам, Билге-Тугма, Букаг-Тутук, Инел-Каган.

Географиялык аттардз: Алтун-Капар, Алты-Чуб, Аркар-Башы Ачыг-Кел, Бай-Балык, Бес-Балык// Беш-Балык, Бсс-Кечин, Йар-Угуз Йашыл-Угуз, Йарык-Йазы, Йула-Кел, Казлук-Кол, Кара-Кол, Кара Сецир, Магы-Курган, Шып-Башы ж.б.у.с.

Эстеликтер негизинен эпитафиялык мунезде болгондугуш байланыштуу жана текстгердин езгечолуктеру кошмок, кош создорду! санын толук аныктоого мумкунчулук бербейт. Ошондой болсо да кошмок жана кош сездордун айрым топторун белгилоого болот Кошмок сездер: кок турк, бену таш (туболук таш), кун тогсык (куг чыгыш), кун батсык (кун батыш), ил тору (эл мыйзамы), керер кезуд, ж.б. Кош создор: иний-игуним (ини-агаларым); кезу-кашы (козу-кашы); йугчы-сыгытчы (ыйлоочу-сыктоочу); исиг-кучиг (ысык-кучун) кыз-оглын (кыз-уулун); сыггамыс-йугламыс (ыйлаган-сыктаган) аркыш-тиркиш, ичин-ташын, елу-йиту, аты-куси ж.б.

Сез туркумдору. Сездердун лекеика-грамматикалык белгилерк боюнча бири-биринен так ажыратыла турган топтору соз туркумуь тузет. Грамматикада сез туркумдеру езгечо орунду ээлейт. Сездерд)

соз туркумдору боюнча болуштурууго сездурдун семантикасы (мааниси) негизги ролду ойнойт.

Орхондогу эстсликтср гана коломдуу жазуу тексттер болгондуктан, андагы тексттерден сездердун ар турдуу маанилерин жана морфологиялык белгилерин байкоого болот. Демек, создорду соз гуркумдэрге болуштуруп кароого да толук негиз бар.

Орхон-Енисей тексттеринде семантикалык, грамматикалых белгалерге ээ болгон темендегудей сез туркумдорун белгилеого болот:

Зат, сын, сан, ат атооч, этиш, тактооч жана кызматчы сездер.

Кызматчы сездер тобуна жандоочтор, байламталар, болукчолор кирет.

Ошондой эле эстелшсгерде лексикалык мааниге ээ болбогон, грамматикалык жагынан суйломго муче боло албаган бирин - зкин сырдык соз катталган. Алар: йыта, ыйу сыяктуу создор.

Зят атооч. Орхон-Енисей эстеликтеринде кебунче энчилуу жана жалпы аггар катталган. Энчилуу атгарга; адам атгары, этнонимдер жана географиялык атгар кирет: Кутлуг, Кул-Тигин, Кулуг-Чур, Капаган, Баз-Каган, Кара-Чур, Азман, Текеш, Куч-Барс, Ак-Баш, Алтун-Тамгаи ж.б.у.с.

Этнонимдер: басмыл, аз, турк. кыргыз, карлук, эдиз, чик, уйгур, тардуш, кытан (кытай), огуз, тогуз огуз, татар, тургеш, таСгач, он ок, курыкан, отуз татар, тат, тунут (тибет), берчекер (фарсы?), ссгдак (согди) ж.б.у.с.

Гсографиялык атгар: Антаргу, Бай-Балык, Сакыш, Бес-Кечин, Беш-балык, Боту, Йарык-Йазы, Йарыш (жайык), Йашыл-Угуз, Йинчу-Угуз, Йула-Кул, ж.б.у.с.

Жалпы ат: Адак (аяк, бут), адгыр (айгыр), айыл (айыл), алыг (салык, олжо), ацыз (аныз, айдоо жер), аш (тамак-аш), ашу (ашуу, тоонун ашуусу), бод (бой), битиг (жазуу), бери (беру), будун (эл, калк), ж.б.у.с.

Эстеликтерде зат атоочтун сез жасоочу, сез озгортуучу мучелеру жана сан, таандык, жендомо категориялары катталган. Эстеликтерде зат атоочтордун жасалуусунда эки жолду белгилееге болот.

1. Атооч сездордон зат атооч жасоочу мучолор;

2. Этиштик унтудан зат атооч жасоочу мучолор.

Эстеликтерде ГА-, -чы//-чи мучесу атооч создердо зат атоочторду,

ошондой эле этиштик унгудан зат атооч сездерду жасоочу мучо катары, адамдын кесибин билдирген. Мисалы: бедиз+чи (кооздоп, оймо-чийме салуучу адам, куруучу мастер), йер+чи (жер кергозуучу жерди, жолду билген адам), йол+чы (жол керсетуучу адам), эб+чи (уй хозяйкасы), тамга+чы (тамга жазуучу).

Ушул эле - чы мучосу этиштик унгудан зат атооч жасоодо да кецири коддопулган: ота+чы - дарыгер (ота - дарылоо), отун+чу -суроочу, отунуучу (отун-сура), йор+чы - журуучу (йор - жур), йор+чы -(жол керсетуучу, жол баштоочу адам), тиден+чи (тилемчи, тиленуучу), ит+гу+чк (этуучу, жасоочу адам) ж.б.у.с.

- чы мучосунун чыгышы жана семантикасы -чын, -чыл, -чыр, -чан мучолоруно барып такаларын жана мунун составындагы аяккы унсуз тыбыш -чы мучесунун негизги маанисине коп крет кайталанууну билдире тургандыгын турколог А.Н.Кононов" белгилейт.

ил, -чыл, (—:кл) мучосу бир нерсени жактыргандыкты жана бир нерсеге ынтызар экендихгги билдирген. Бул мучо енисей эстеликтерден бир гана сездо катталган: ат+чыл - атты жакшы корген адам.

СТ-, -лг, -лыг, -лиг; -лык, -лик эстеликтерде абстракггуу маи^гдеп: зат агоочторду жасаган: ант-лыг - антка бекемдик, бег+лик - Сскл ж, куч-^пг - кучтуу, кучтуудук, эрдем+лиг - эрдемдуулук, зрермсиди.с ж.б.у.с. Бул муче сын атоочторду жасоодо да кенири колдонулган.

У, -г мучосу зат атоочтон -ла мучосу аркылуу этиш жасалып, айда-' кайра эстеликтерде зат атоочту жасаган муче катары кезигет: йай-Кпа-т-г - жайлсо, йаз+ла+г - жазда, жаз айында, кыш+ла+г -кыи:тоо, тарла+г - айдсо жер, эгин талаа.

Эстеликте -даш мучосу эки кана сездо катталган: кадаш, кагадаш (курдаш), адаш (хсолдош).

5Л-, -лап, -лен: ог+лан - уул, улан (ог//ог - уруу, ата-баба). Эстеликтерде —лан, -лен мучосунун кыскарган туру - ан, -ен формада келуусу да катталган: эр+ен, огул (уул)+ан - улан.

гРб-, -гин бир гана сездо кезигет: инийи+гун - (инилери, кичуу бир туугандары).

АгРГ -н(ч), -ынч, -инч; -снч эки уч сездо катталган. Абстракттуу маанидеги создорду жасаган: кезу+нч - (кусоочу, каалоочу), етун+ч (етунуч), эз+енч-(салт улоочу), ына+н+ч (ынаныч, ынануучу), эзен+ч-(адат, салт).

Айрым сездордун составынан темендогудей онумсуз мучолерду белуп кароого мумкун экенднгин акад. И.А.Батманов белгнлеген:

€Г, ¥Г -ыг, -иг: анч+ыг (андай), бунч+ыг (мындай), ац+ыг (макоо, андабас).

А¥ -гч: эгч (жене, эже), эг+меч (аял).

К¥, Н¥ -гак, -гск: кыз+гак (кызды эркелетуу, кичирейтуу маанисинде айтылтан), ин+гек (инек, уй), йел+гек (желуучу)

НС-Г, ГУ-Г -агу, -егу: алпагу.

1' Кононов А.Н. Аталган эмгек... С. 85.

rf-T, )-Г -an, -en; -ыи, -нн: эр+ен, кишен, тегин, кошун, огл+ан б.у.с.

Зстеликтерде этиштик унгулардан зат атоочторду жасаган >монкудой мучолор катталган:

Y-Г, €ï, (-а) г, -(с)г, -ыг, -иг (-уг, -у г): бил+иг - билим, кап+ыг :апка) (КТб.4), кеч+иг (Т.35), ул+иг//ул+уг - улуш (ул-/бол-, ул+е-m-, белуштур), елиг//олуг - елук (вл-); бит+иг - жазуу, (бити- /жаз-); >р+уг - суроо, кабар (сор-сура-), квр+уг — кабарчы (кор-), сун+уг -!йза, сунгу (сун-), быч+ак - бычак, жаз+ык — жазык кунао (жаз-:сацыл-).

rf, sl-Г, -(а)к, -е(к), -ык, -ик, -ук, -ук: йаз+ук - жаза, каталашуу (жаз -ira кетируу, каталашуу), арт+ук - аргык (арт-/кобон-) тр+ук//буйур+ук - буйрук, приказ (буйур-), быч+ак (быч-), йур+ек-урек (жур-) ж.б.у.с.

rfJ (fJ) -лак(г), -лек (г) атоочтордон тузулген этишке уланып, зат 'ооч жасалган йай+ла+г//йай+ла+к - жайлоо, кыш+ла+г// лш+ла+к - кыштоо (йайла-, кышла-).

ЗГ, -ыя, -нн: кел+ин, кад+ын//кат+ун, йег+ин (жээн).

Зстеликте -лап, -лен мучесунун кыскарган туру -ан, -ен: эр+ен, гл+ан, кишен.

•ÍY, -га, -ге, -ка, -кс: бил+гс - билги, акылман.

TP -ыш, -иш; -уш, -уш: ур+уш, суц+уш, ук+-уш (коп), арк+ыш, фки+ш (аркы-терки) ж.б.у.с.

hi" -ыг: сыг+ыт (ыйлоо, сыктоо).

Эстеликтердсгн сан категорнясы. Зстеликтерде коптук тушуну!сгу У, ЧУ -лар/У-лер, -дар//-дер, -тар//-тер мучвлвру уюштурат: бег+лер >ектер), кунчуй+лар+ым (канышаларым), кадаш+лар (курдаштар), удегулерим (куйоелорум), келинлерим (келиндерим) ж.б.у.с.

Зстеликтерде -лар мучосунен кийин таандык мучелердун алганып келуусу да муиоздуу.

Зат атоочтордун кептук маанидеги фермалары лексикалык жол енен да жасалган: кара будун - квп эл, калайык - калк, сегиз адаглыг ал — сегиз аяктуу коп мал. Акыркы мисалда зат атооч сан атооч енен айкашып келип, квптукту билдирген.

Зстеликтерде кош мамиле этишти жасаган TN, -ыш, -иш учолору биргелешкен кыймыл аракетти биддирип, коптук мааниде да йтылган: кел+иш+ти (келишти), бер+иш+ти (беришти), сун+ус+ту ;айышты).

Кээ бир унту создврдун акырындагы з, т тыбыштары да коптукту илдирген: таркат-(таркандар), (чин), омуз-(эки ийин), мециз (эки :аак), огуз-огуздар, кыркыз-кыргыздар ж.б.у.с.

Эстелихтерде биринчи жактын коптук турунун -мыз, -миз(с), -ымыз, -имкз(с) мучолору эстеликтерде коптук мааниде да коддонулган: ата+мыз, ада+мыз, будун+мыз, эби+миз - уйубуз, барды+мыз - (биз) барды к ж.б.у.с.

Жак мучэлэру болуп эсептелген -н, -ын., -ин; -ун, -ун эстеликтерде экинчи жактын жекелик ту рун жасоо менен катар эле бул коптук мааниде да колдонулган: ичикдиц - (баш ийдиц, баш ийдинер), алмадыц - (албадьщ, албадыцар), билин - (билгин, билгиле) ж.б.у.с. Ушундай эле 2-жактын -ныз, -низ, -ьщыз, -ициз мучолору да коптук маанини биддирген.

Таандык мучэлер. Жазуу эстеликтерде таандык маанини берг^н темондогудей мучолер катталган:

»F, Й-)-, .'И', -м, -ык, -им; -ум, -ум; -н(у); -ыц, -ш$; f"4, -ы, -сы, -ск; -су,

I-ждктын жекелик турундо -м, -ым, -им, -ум, -ум мучолору колдонулган: эл+и+м, кагаи+ым, ини+м, эб+им, эш+им, кадаш+ык, будун+ум, тецир+им, гузол+д+ум, огл+ым, тегди+м, алты+м, кунлады+м, санчды+м, суледи+м, берти+м, бирти+м, йорыды+м.

II-жактын жекелик турунун корсоткучтору: -«, -ыц, -иц мучолору 6'ыю :: зш+ин, каган+ьвд, ата+н ада+ц, кыз+ыц, эш+иц, келин+ин,

í'^Kbl+HH.

Ш-жактын жекелик турундо: -ы, -к; -у, -у; -сы, -га, -су, -су; огл+ы, эш+и, эштер+и, будун+ы, беглер+и, инн+си, йаг+ы, йагы+сы, тсцри+си, су+си (аскери).

I-жактын коптук турун -mhj, -миз(с); ы+мыз, н+шп(с) мучолору уюштурган: ата+мыз, ада+мыз, эги+ миз, будун+ы+мыс, эб+и+миз (уйубуз).

П-жактын коптук турундо: -цыз, -«из; -ы+цыз, и+цщ мучелеру колдонулган: адаш+ыц+ыз (жодцошторунуз), кан+ьщ+ыз, оз+у+нуз, ачы+нкз, эчи+низ (улуу бир туугандарыныз).

Ш-жактын коптук туру Ш-жактын жекелик турундогудой: бег+лер+и, су+си, йаг+ы, зш+тер+и ж.б.у.с.

Таандык мучолордун жак менен озгоруу схемасы

Жекелик туру Мучелеру Коптук туру

1-жак -м, -ым//-им; -ум//-ум -ымыз//имиз

И-жак -Н, -ЫН//-ИН -н,ыз//-низ; -ЫЦЫЗ//-ИНИЗ

III-жак -ы, -и; -сы//-си; -су//-су -ы, -и; -сы//-си; -су//-су

Мисалы:

I-жакта атам, адам атац, адан атасы, адасы атамыз, ададыз атасы, адасы

П-жакта

эшимиз, эшиниз эши

эшим эшиц эши

Ш-жакта

оглым оглыц оглы

оглымыз, ОГЛЫК.ЫЗ оглы

Эстеликтсрдс кептук турдун П-хагында морфологиялык зки тип катталган.

а) -ныз, -н+гиз; -газ, -ыз турунде -н жана -ыз кошулуп, кептук мученун байыркы формасы жасалган.

б) -н-ла(р); -н-ар, -тар болуп, -ц жана -лар мучолеру бириккен.

Жпндомо мучолор. Орхои-Енисей эстеликтеринде 7 жещгомо

болуп, алар томендэгудей мучолордун катышуусу мелей уюшгурулган.

1. Атооч же кегизги жэндеме. Мучесу жок.

2. Илик -н, -ын, -иц (унсуздордон кийин), -нын, -ниц (ундууцен кийин). My ну менен катар -ыг, -иг формасы да кездешет.

3. Барыш -га, -ге; -ка, -ке.

4. Табыш ~ны, -ни; -ын, -ин; -ыг, -иг; -уг, -уг.

5. Жатыш -да, ~де, -та, -те.

6. Чыгыш -дан, -тан.

7. Курал -ын, -ии

Орхон-Енисей тексттеринде багыт жендоме -гару, -геру мучолеру аркылуу жасалган. Бул мучо азыркы кыргыз тилиндеги "карай", "коздой" деген багытты билдирген жандоочтун маанисине дал келет. Мисалы: огуз+гару - огузга карай, огузду коздей; йыс+гару - жышка карай; илгери (кун) чыгышка; куры+гару - батышка; йокару - жогору. Бул татаал мучо зки элементтен куралган. Барыш жендомонун мучосу -га, -ге жана +ру - багыт жендомонун корсоткучу. Айрым турколог окумуштуулар Орхон-Енисей тексттеринен мындан башка багыт (направительный, -ры, -ри; -ру, -ру), орун багыт (местный направительный -ра, -ре) жана барыш (предельный -йа, -йе) ондуу жендемолер болгондугун белгилешет12.

Тексттерде барыш жондомосунун -йа мучесу аркылуу жасалган учурлар кезигет: йырайа - тундукко, курыйа - батышка, берийа -туштукко.

Байыркы багыт жондомосунун -гару, -геру мучесу азыркы кыргыз тилиндеги ичксри, тышкары, сырткары, илгери, жогору деген тактоочтордун тугумунда калдык катары сакталып калган.

12 Кононов А.Н. Грамматика... С. 149.

Илнк жондэмосу. Эстеликтерде илик жондомонун мучосу эки турдуу формада колдонулган. Ундуулер менен аякгаган сездердо: -н// -нын//-ниц, унсуздэр менен буткен создорде -ыц// -ин: атанын, каганын, ташын, эрни, койьщ, кызын, кульщ, йукин (жугунун), сизин.

Орхон зстелкктеринде илик жендеменун мучосу -ыг, -иг; -ын, -ин формасында да колдонулган. Мисалы: турк будуныг аты... (КТб.25) (турк элинин аты...) ...ак адгырыг... (Ктб.36) - ак айгырдын; каганынын сабын... (КТм9) — каганындын созун...

Барыш жеидомогу. Бул жондемону -ка, -ке; -а, -е мучолеру уюштурат.

1) -ка, -ке мучосу кобунчо аягы м, н, ц, з, р унсуздору менен буткен сездэрге жана ундуу менен аяктаган айрым сездерге жалганат13: каган+ка, торт булуц+ка (торт жакка), биз+ке, аныз+ка (анызга, талааса); йагы+:;а (жоого). Орхон зстеликгеринде -ка, -ке мучосу каткалан унсуздер менен буткен создерго да уланган: таш+ка (Ктм11), табгач-'гка (К-Ч.12). -ка, -ке мучосунун -га, -ге варианты багыт жондомосунун татаал -гару, -геру формасынын состаБЫнда гана учурант: га+ру, -ге+ру - табгачгару.

/} -а, -е аффикси 1, 2, 3-жактын жекелик таандык мучосу уланган сьз«1,рдсн кийин жана сиз деген жактама ат атоочко жалганат: сиз+е: оглшыы+а, будунум+в, катныц+а, элим+е, марым+а (кугалямиме), йерпц+е.

Бирок бул таандык формалардан кийин барыш жондомонун -ка, -ке мучосу да жалгана берет: элим+ке, оглум+ка, бсгим+ке, эрим+ке (баатырыма) ж.б.

Орхон-енисей эстеликтеринде барыш жендеменун «-йа» турундогу езгечв бир формасы жолугат: бирийа (КТб.14) - туштукке, йырайа (КТб.14) - тундукке, курыйа (КТб.52) - батышка14.

Орхон эстеликтеринде барыш жендемосунун кээде жатыш жендеменун маанисинде колдонулган учурлар да байкачат: Кул тигин кон йылка йити йегирмике учды (КТб.53) - Кул-Тегин кой жылында он жетисинде елду.

Ушуну менен бирге, енисей эстеликтеринде барыш жендемесунун чыгыш жондомонун маанисинде колдонулушу да жолугат: Сиз элиме кунчуйума, огланыма будунума сизиме алтмыш йашымда (адырьштым) (Памятник с Уюк-Тарлака)15. - Сизден мамлекетимден, канышамдан, уулумдан, элимден, сизден алтымыш жашымда айрыдцым.

13 И.А.Батманов. Язык енисейских памятников древнетторкской письменности. - Ф., 1959. С. 10S.

14 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. - М.-Л., 1951. С. 45.

15 Manon С.Е. Енисейская письменность тюрков. — М.-Л., 1952. С. 11.

Сизиме йуз кадашыма алты будуныма сизиме адрылтым («Первый памятник из Тувы»)16 - Сизден, жуз курдашымдан, элимдин алты уруусунан, сизден айрылдым.

Орхон эстеликгеринде барыш-багыт маанисиндеги -гару, -геру мучесу да коддонулган: огузгару (огузга), илгеру (алдыга), кагангару, йиргеру (жерге), табгачгару.

Барыш жендомедо турган сездор суйлемде толуктооч же бышыктоочтук милдетги аткарып, кимге? эмнеге? кайда? деген суроого жооп берген.

Табыш жоидомг?су» -ыг, -иг; -ы, -и; -ны, -ни; -ын, -ин, -н мучояору уюштурган.

1) -ыг, -иг мучесу кенчудук атооч сездергэ уланып, енумдуу мучо болгон: угуз+иг (угузду, сууну), кыргыз+ыг (кыргызды), каган+ыг (каганды), кумуш+иг (кумуцггу), барс+ыг (барсты) ж.б.

2) -ы, -и; -ны, -ни негизинен ат атоочторго жалганган: ан+ы, биз+ни, бу+ны.

3) -ын, -ин мучесу I, II жактын таандык мучесунен кийин, -н мучесу III жактын таандык мучосунен кийин жалганган: сабым Ьын (созумду), кызым+ын (кызымды), йегиним+ин (жээнимди); бекгуми+н (эстелигин), суси+н (аскерин), или+н (элин).

Жатыш жоидвма -да, -де; -та, -тс аффикси менен берилгсн. Бул мучо унгу турундвгу атооч создорго уланат: йир+де (жерде), буц+да (мунда), ара+да (арасында), сиз+де, ез+де, бун+да.

1, 2-жактын таандык мучесу жалганган создорго уланат: элим+те (элнмде), белим+те (белимде), будуным+та (элимде).

3-жакка таандык формадагы сездерго жалганганда, унгу менен жовдвме мучвнун арасына «н» тыбышы кошулун амтылат: йашы+н+та (жашында), оглы+н+та (уулунда), эли+н+те ж.б.

Орхон-енисей эстеликтеринин тилинде жатыш жондомо, азыркы турк тилдсрине Караганда, кенири маани берген. Анткени ал жазмада чыгыш жендемо1гун ьгучесу али массалык турдо колдонула элек болучу; анын функциясын кебунчв жатыш жондомосу аткаруучу17. Мындай учурда жатыш жендоменун мучосу жатыштын же чыгыш жендеменун маанисинде колдонулгандыгы контексттен жана ал формадагы сез менен байланышкан этиштин семантикасынан белгилуу болгон: ... табгач+да адырылды (табгачтан болунду), ... кыргыз+да йантымыз (кыргыздан кайттык). Табгач каган+та Исйи Ликец келти (КТб.52) (Табгач кагандан Исйи Ликец келди). Тупут каган+та Белен келти (Ктб.52) (Тупуг кагандан Белен келди). Тургис каган+та Макрач

" Малое С.Е. Енисейская письменность... С. 97.

17 Севортян Э.В. Категория падежа. // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков, ч.2

Морфология. - М„ 1956.С.55-56

тамгачы... келти (Ктб.53) (Тургис кагандан Макрач тамгачы келди). Кыркыз каган+та тардуш Ынанчу Чур келти (КТб.53). (Кыргыз кагандан тардуш Ынанчу Чур келди).

Чышш жвндомо. И.А.Батманов енисей эстеликтеринин тилшше чыгыш жондомесу жоктугун белгилеген18. Андай болгону менен орхон-енисей эсгелихтеринде жатыш жендомесу чыгыш жендемонун маанисинде да кенири колдонулган. Ошол себептуу айрым илимий эмгектерде эетеядктердин тилиндеги жатыш жендемену «местный-исходный падеж» деп аталган19. Мисалы: тургес каган+та керуг келди (Т.29). Тургес кл, инынан чалгынчы келди. Табгач+да адырылты (Т.2) -табкзчтан айрьшды.

Бирок орхон эстеликтеринде чыгыш жендомедогу сездер аз да болсо жояугат, Уюштуруучу мучолору: аягы ундуу жана унсуз менен буткон сездерден кийин (л, р, н тыбыштары менен буткен созд:>рду:<ошпогоэдо) -дан, -ден; -дын, -дин; аягы л, р, н унсуздеру

г- 20

мсьен оугкон сэздердек га-шин -тан, -тен; -тын, -тин .

Чыгыш жондемсдзгу создер мааниси боюнча, негизинен, кыймыл-аракеттин башталып чыккан ордун туюндурат. Мисалы: кан+тан ... келип... (КТб. 23) — кайдан келип; он+ден... (Т. 29) -t/;::~v'kto;ï; Эстеликте чыгыш жендемонун -дан, -тан формасынын кабатташп айтылышы да жолугат: огуз-дан+так керуг келти (Т. 8) -огуздан чалгынчы келди, 5ер+дин сыцар (Моюн Чур. 15) - ту штук тараптак.

Тонукух зстелигинде чыгыш жондемедогу айрым сездордон кийин «йан» (жак, тарап) деген жандоочтун кошулуп айтыдган учурлары кездешет. Мааниси боюнча кыймыл-аракеттин белгилуу тараптан чыкканын билдирген: Табгач, берщениен тег (T.II) -табгачтар, туштук жактан кол салгыла. ...кытан ондснйен тег... (Т. 1112) — кытандар, чыгаштан кол салгыла.

Курал жондеме. Орхон-енисей эстеликтеринин тилинде -ын, ин, -н мучесу менен жасалуучу курал жендамесу (инструментальный падеж) да бар. Бул жендэмедогу создер кыймыл-аракеттин эмненин жардамы менен аткарылгандыгын, бир нерсе менен бирге болгондугун, ордун, мезгилин билдирген. Мисалы, куралдык мааниде: сущг+ин ачдымыз (Т.28) — Биз найза менен жол ачтык. Квз+ин кормедик кулкак+ын эшидмедик... (Мог.хб.11) - Козу менен корбогон, кулагы менен укпаган...

Биргелешуу маанисинде: Улуг Иркин азкына эр+ин тезип барды (КТб.34) — Улуу Эркин аз аскери менен качты. Турк будун кан+ын

" Батманов И.А. Язык енисейских памятников древ нетюркской письменности. - Ф., 1959. С. J 05. " Малое С.Е. Енисейская письменность тюрков. - М.-Л., 1952. С. 17.; Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VI-IX вв. - Л., 1980. С. 157.

20 Кононов А.Н. Аталган эмгеги... С. I5S.

болмайын табгачда адырылты (Т.2) — Турк эли оз каны менен болбой табгачтардан айрылды.

Мезгилдшс мааниде: Кыш+ын кытан тапа суледим... йаз+ьш татабы тапа су(ледим) (Мог.Ха2) - Кышында кидандарга карты согуштум, жазында татабыларга каршы согуштум.

Орупдук мааниде: Бу йвл+ын йорысар... (Т.23) - Бул жол менсч-журсэ... Аны бармыс (Т.24) — Аны суусун бойлоп бардык.

Кыймыл-аракеттин кандайча аткарылгандыгьш, аткарылыш амалын билдирет: Алтун йысыг йолсуз-ын асдымыз, ертис угузпг кечигскз-ия кечдимиз (Т.35) - /\лтын жышын жолсуз аштык, Иртыш суусун кечуусуз кечтик.

XI кылымга таандык "Девону луготит турк", "Кутадгу бплиг" зстеликтеринде да -ын, -ин формасындагы курал жоидомосу кецири колдонулган: Оланы бичек+ин санчды (ДЛТ, III, 420) - Ал аны бычак менен сайды. Танут бск+ин йагылады (ДЛТ. III, 338) - Тануг беги менен жоолашты. Кун+ун йемеди кор тун+ун йатмады (КБ, 68-бет/37) - Кундуз жебеди, г/нун жатпады.

Азыркы кыргыз жана башка турк тилдериндс -ын, -ин формасындагы курал жондемо жох. Бул жвндомо1гун мучесу калдык катары айрым тактоочтордун составында гана сакталып калган: кырг. жзйын—кышыи, ¡сущн, r/нун, кышында, жазында, жайында, кузундо\ тув. кыжын (кышын); чайын (жайын), кузуп, озб. кечин, ёзин-юплип, г/окм. гышын, языи, гунин.

Еайыркы курал жендомесу азыркы турк тилдеринде колдонулбаганы менен, анын мааниси копчулук турк тилдеринде менен жандоочу (ар бир тилде турдуу форм ада) аркылуу берилет: кырг. ал бакты балта менен кыйды; езб. у даладан арава билан келди; тат. ати белзн килу; алт. койдын тугин кайчы+ла кайчылап дьат.

Ушуну менен бирге, азыркы айрым турк тилдеринде (казак, хакас, караим, чуваш, якут тилдеринде) -ын формасындагы байыркы курал жондеменун маанисинде колдонула турган жендоме бар. Ал жендомо т^уче ар бир тидде r/рдуу фонетикалык вариантта кездешуучу менен жандоочунун тыбьннтык жактан тшекарып, грамматикализапияланышынын натыйжасыида тшшин кийинки онугуш этабында пайда болгон жаны форма болуп эсептелет21. Ал мучо теменкулор: казак тилинде «кемектес септик» деп аталат, мучосу: -мен, -бен, -пен (<менен) - балтамен шапты, поезбен келди; хак. -нан, -нен; караим, -ба, -бе (<была); чув. -па, -пе, -пала, -пеле (<палан) ж.б.

Бул тилдердеги курал жендомосу, байыркы -ын, -ин формасындагы курал жендомесу сыяктанып, куралдык, биргелешуу, орундук, мезгилдик ж.б. маанилерди туюндурат.

21 Мусаев K.M. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология.

-М., 1964. С. 159.

Жыйынтыктап айтканда, орхон-енисей эстеликтеринде атоочтордун жондолушунун 3 турун белгилееге болот:

1. Атоочтордун таандык мучосуз жондолушу;

2. Таандык мучв менен келген создордун жондолушу;

3. Ат атоочтун жондолушу.

Таандык мучосуз атооч создордун жондолушу:

А. будун эл

И. будун-ын эп-иц

Б. будун-ка эл-ке

Т. будун-ыг эл-иг

Ж. будун-та, будун-да эл-те

4. будун-тан эл-тен, эл-ден К. будун-ун эл-ин

Т^Зггдык муча жалгаигам создордун жондолушу:

1-Ж2К Ш-жах

А. будуным будуны

И. будуным-ыц будуны-нын

Б. будуным-а, будуным-ка будукы-ц-а

Т. будуным-ын будуны-н

Ж. будуным-та будуны->{-та

ч. будуным-дан, будуным-тан будуны-дан

к. будыным-ын будуны-н

Сын атооч. Эстеликтерде тубаса сын атооч свздер анчалык коп эмес. Ошондой болсо да, эстеликтерде катталган сын атоочтордун твменкудой топторун белгилееге болот. Оц-тусту билдирген сын атоочтор: ак, кок, кара, йашыл, боз, кызыл, кула, тору, сарыг, йагыз (курен), йегрен (жээрде).

Заттардын сапатын, келвмун билдирген сын атоочтор: агыр (оор), кыега (кыска), узун, йымшак (жумшак), йуйка (жука), калын (калыц), йоган (жоон), семиз, эгиз (бийик), катыг (катуу), кучлуг (кучтуу), тег (тец), улуг (улуу), йаны (жаны), укуш (коп), улкен (чон), эдку (жакшы), алук (угрымый), эмик (теплый), йаба (пайдасыз, начар), йырак (ыраак, алые) ж.б.у.с.

Эстетикалык мааниде айтылган сын атоочтор: керк (корктуу), силик (сулуу), эдгу (мыкты, ийгиликтуу), эдиз (бийик, улуу), уз (уз, чебер, уста), йаблак (жаман).

Абстрактуу сын атооч маанисинде колдонулган сездер: ач (ачка), бош, мунсуз (мунсуз), орунум карам (менин ак, кара малым), билги

(билимдуу, акылман), вдсег (убактылуу), чаблы (данктуу, атакт^у), зрклиг (эркгуу, эркин, бош) ж.б.у.с.

Эстеликтерде сын атоочтор теменкудей мучолор менен жасалат.

N-, -ЛЫ//-ЛН бир нерсеге ээ болууну, сапаггы билдирген. Чаб+лы (дацктуу, атактуу), эрк+ли (эрктуу), битиг+ли (сабаттуу, билимдуу, жазуу жаза бил ген), эчи+ли (эжелуу), ини+ли (ииилуу) ж.б.у.с.

HJ-, -льне// -лик; -лыг// -лиг; -лук// -лук; -луг// -луг: бек+лик (бектик, бек болуулук), кан+лык (кандык, кандык кылуу), эрдем+лиг (эрдуулук, баатырлык), туйуг+лук (туяктуу), тамга+лыг (тамгалуу), куч+лиг (кучтуу), улуг (улуу), будун+луг (будундуу, элдуу), адаг+лыг (аяктуу) ж.б.у.с.

Эстеликтерде сын атоочторду жасоочу енумдуу мучолордун дапл бири -ык//-нк; -ыг//-!!г, -ук//-ук. Мисалы: тириг, катыг, кичиг, сучиг (таттуу), эрик (эрктуу), тезиг (тез, ылдам), иерик (эсируу), улуг; кулуг (дацктуу, белгилуу), ыдук (кйык), олуг ж.б.у.с.'

-лы//-лн; -лыг; -ык/А'лк мучолордун чыгыш негизи бир деп зеептелет.

Y4-, -саг//-сег мучосу эки уч саздо кезигет: йыл+сыг (бай-лык, байуу), од+сег (убактылуу), ед (убакъгт, мезгнл).

Эстеликтерде сын атоочторду жасоочу енумдуу мучо -сыз//-сиз. Мисалы, бун+сыз (мунсуз, кайгысыз), су+сиз (аскерсиз), билиг+сиз (билимсиз), туз+суз (туз эместик), ег+суз (знесиз), тон+суз, саксыз, калыцсыз ж.б.у.с.

Текстте отв сейрек болсо да салыштырма сын атоочтун -сы+рак формасы учурайт. Мисалы, ак+сыр-Ьак (агыш, агыраак, агышыраак).

Сан атос-'ï. Эстеликтерге сан атооч сездердун оздеруне тиешелуу болгон семантикалык, морфологинлык белгилери боюнча теменкудвй топтору белгиленет: эсептик, иреттше, жамдама, чамалама сан атоочтор. Белчок сандар эстеликте катгалган эмес.

Эстеликтердеги эсептик сандар: бир, ики//эки, уч, терт, беш(с)//биш(с), алты, йити//йети, секиз, токуз, он, йегирми// йигирмк//йигирме, отуз, кырк, элиг//нлиг, атымыш//алтмыш(с), йетмиш(с)//йстмиш(с), секиз он, токуз он, йуз, бин//бын, мин// мын, тумвн (он мин), он тумвн (жуз мин).

Орхон-енисей эстеликтеринин тилинде ондон жогорку санды атоодо саноонун башка бир системасы колдонулган. Эгерде азыркы турк тилдеринде татаал сандар зц мурун квп сан, андан кийин аз сандын айтылышы менен тузулсе (жыйырма беш, жуз кырк эки), орхон-енисей эстеликтеринде татаал сандар, тескерисинче, эн мурун бирдик сан, андан кийин ондук сандын айтылышы менен тузулген. Мьшдан тышкары бирдиктен кийин келген ондук сан бир ондукка кемип колдонулган.

Мисалы: уч йетмиш (Е.3(4) - алтымыш уч; уч йегирми (Е5(2) - он уч; токуз кырк (Е10(5) - отуз тогуз; йети йетмиш (El 1(6) - алтымыш жети; беш йегирми (Е i 1 ( 1 ) - он беш; йети йегирми (КТб.53) - он жети; алты отуз (Мог. 26) - жыйырма алты; бис йегирми (МЧ, 27) - он беш.

Ошондой элс орхон-енисей эстеликтеринде ондук жана бирдик сандардан турган татаал сандарды атоонун дагы бир башка жолу да колдонулган. Анда зц мурун ондук сан андан кийин артукы (артык) деген соз, анын содунан бирдик сан айтылган22 (ондук сан+артукы +бирдик сан): кырк артукы йити йолы сулемис (КТб.15) - ал кырк жети жолу жортуулга чыккан; отуз артукы бир (отуздан бири артык; отуз бир); кырк артукы йети (кырктан жети артык; кырк жети).

Байыркы турк тилинде «он мин», «сансыз кеп» деген мааниде «тумеш эсептик сан атоочу кездешет: Табгач он тутук бис тумен су келти, су-гусдкмиз (КТб.31) — Табгачтык он тутуктун элуу мин. аскери келди, ccr^iirryK. йгзыда он тумен су терилти (Тон. 36) - Йарыс

жайыгында жуз миц аскер чогулду.

Сап гтоочтерду cacaran мучолор: Эстеликтерде чамалама сан агоочтор

-4ZÜ-4C мучееу мелен жасалат: элиг+че (элуучо), йуз+че (жузчо), чамолама сан атоочтор зеептик сандардын кайталанып айтылуусу менен да жасалат. Мисалы, эхи уч, бир эки, жуз артук (.жуздон артык, жузден ашык) ж.б.у.с.

Эстеликтерде иретгкк сан атоочторду -ылч, -ннч, -нч; -игн мучелеру жасаган: уч+инч, торт+унч, бис+инч, алты+нч, йети+нч, секиз+инч, токыз+ынч, он+ынч; бир йегирми+нч ж.б.у.с.

Иреттик санды сейрек болсо да -нти//-ить! мучосу да уюштурган: зкинти (зкинчи).

Жамдама сандарды -агу//-егу мучееу жасаган: бир+егу (бирее), учегу (учее), икегу (экоэ).

Эстеликте эки деген зеептик санга -ян мучосу жалганып жасалган экин (экее) деген жамдама сан да учурайт.

Сан-елчемдук мааниде тактооч создер да кезигет. Буга: кеп, аз, у куш (кеп), камуг (баары), йарым (жарым).

Ат атооч. Орхон-енисей текстгеринде ат атоочтордун томендегудей турлору катталган.

1. Жактама ат атоочтор. (Бен) мен, сен, ол, биз, сиз; оздук ат атооч - оз.

Бул ат атоочтор жондеме менен езгерет. Жактама ат атоочтун бен//мен формасында б-м тыбыштардын алмашып келуу фактылары эстеликтерде коп кездешет. И.А.Батмановдун пикиринде бул формалардын «бен» турунде келуусу архаикалык форма болуп, турк

21 Насилов В.М. Язык орхоио-ениссПских памятников. - М., I960, С. 39.

тиддериндеги эриндещуу законуна ылайык «б» тыбышы «м» тыбышына еткендугун белгилеген.

2. Сурама ат атоочтор. Ким, кимке, нече, капы, не, кач (канча), кантайын (кантип), пеке (неге), кантан (кайдан).

3. Шилтемс ат атоочтор. Од, ул, бу, буну, бунта.

4. Жалпылагыч ат атоочтор. Камуг//камук - (баары, баарысы), барча - (баары), неннен - (буткул баардык), бары - (баары, баарысы) (МЧ.40).

5. Тацгыч ат атоочгор. Нец (эч), кач нен. (эч качан).

Жактама ат агоочтсрдун жэндэлушу Жекелнк туру

1-жак 2-жак З-зкак

А. бен//мен сен ол

И. бенин//мениц сениц//сецуд аныд

Б. бана//маца сана ага

Т. бени//мени сени//сини аны

Ж. бенде//менде сенде//синде анта//анда

Ч. бенден//менден сенден//сннден андан//антан

Енисей эстеликтеринде бен, сиз деген жактама ат атоочтор барыш жеидемеде баца, сиз.е//сине формасынца келип калтн л'.ондомолердо катталбаган. Бул ат атоочтордун калган жендомелорде келгендери Орхондон табылган зстеликтер аркылуу толукталат.

Ко.тгук туру

1-жак 2-жак

А. биз сиз

И. бизин сизин

Б. бизе сизе

Т. бизи сизи

Ж. бизде сизде

Ч. бизден сизден

3-жактын коптук туру жекелик жакгын 3-жагы сыяктуу жендолуп, "ол" деген шилтсме ат атооч мында да "ан"< га отог.

Этиш. Орхон-енисей эстеликтеринде этиш создвр соз гуркумдору^гун ичинен ото коп катталган грамматикалык категорияга жатат. Буга тексттердин эпитафиялык мунозу негиз болгон.

Этиш создор езунун морфологиялык составы боюнча удгу жана туунду этиштерден турат. Эстеликтерде уигу этиштер да туунду этиштер да катталган. Унту этиштердин саны жуз отузга чамалуу. Булар негизинен бир муундан тузулген этиштер. Ошондой эле, эки муундан

турган жана составдык болукко ажыратуусу кээде будомук болгон унгу этнштер да катталган. Булардын саны алтымыштаи ашуун.

Уцгу эташтеп: ай- (айт), ал- (бир нерсени алуу), ас-, ач-, бас-, бср-, бин- (мин-), бит- (жаз-), бол-, буз-, ий-, ит-//эт- (бир нсрсени жасоо), жан- (жануу, кайтуу), йар- (жаратуу, жасоо), жат-, жел- (атчан жслдируу), хер-, ксл-, кий-, кир-, кит- (кет-), кыл-, кыс-, оз-, ел-, сур, сыг- (ыйла-), те-/'/ти- (де-), тег- (тий-), тек-, эт- (жасоо) ж.б.у.с.

Туувду агла- (ыйла-), агыл- (чогул-, топтол-), адыр-

(айыр-), адрыл-/,/адырыл- (айрыл-, болун-), алкын- (адсыра-), алыг-(олжоло-, оюко ал-), ацла- (тушун-, бил-), башла- (башта-), йарат-(жарат-), кабыс- (кабыш-, кезик-), егле- (угутто-), сакьш- (ойлон-), сыгыт- (ыйлат-), сунуш- (согуш-, согушуу, найзалашуу), тынла-, улга-(улган-). элир- ж.б.у.с.

Эстеликтерде жетишээрлик санда татаал этиштердин формалары кагталган. тезмп барды (качты), уча барды (елду), сулейу бирмис (салгылаштык), кти бирмис (жайгаштырдык), болтачы эрти (болгон эле), йорийур эртиг (качып жургон элек), йокаду барыр эрмис (жоголуп бараткан элек), туз эрмис (туз болбогону учун), кыльшмадук эрннч (мындай кылбагандыгыбыз учун), олурты эринч (отурган элек), еягьлу торумис (елгону торолген), атлыг эрти, йок эрти, бай кылтым, кок СЬлты ж.б.у.с.

Этиштерге мунэздуу жана аны башка сез туркумдорунон айырмадоочу грамматикалык категори.члар мамиле. ынгай. мак, жак категориясы болуп эсептслет.

Этиштердин кзорфологиялык жол менек жасалышы

Эстеликтерде атооч сездердоя жана этиштик унгулардан туунду этиштерди уюштурган томондегудой мучолор кездешет:

Эстеликтерде -ла, -ле мучосу менен жасалган 35 туунду зтиштер катталып, бул мучо енумдуу мучолордои болуп зсептелет: кыш+ла (кышта), йай+ла (жайла), йог+ла (жокто), су+ле (согушка кируу, согушка атгануу), эб+ле (уйлонтуу > уйле+нт) йук+ле (жукто), йер+ле (жерге отурукташуу) ж.б.у.с.

-ла мучосунун фонетикалык варианты болуп эсептелген -да//-де мучосу жолугат: кулда, кунде.

Эстелшеге катгалган мучолордун дагы бири -а, -с мучелеру. Бул мучолор туркологиялык адабиятгарда -да, -ла мучосунун кыскарган туру катары да каралып журот. Азыркы кыргыз тилинде -а, -е озунчо мучо катары зсептелет: ат+а- (атоо, ат беруу), йаш+а (жаша), йарлык+а (жарыяла, жарыя кылуу), тил+е (тиле), сан+а (сана), ул+е (делить) (уло-, бел-) ж.б.у.с.

Ушул сыяктуу эле -ы//-и, -у//-у мучолору кездешет: бит+и - жаз-, ток+ы- (ур-, токмокто-), ыд+ы- (жибер-, женат-) ж.б.у.с.

Эстеликтерде -ык//-ик, -ук//-ук мучолору кездешет: таш+ык-(чыгуу, чабуулга етуу), таг+ык- (тоого чыгуу, тоого кетерулуу), ич+ик-(баш ийуу), еч+ук- (очош-, ечешуу), йол+ык- (жолук-, жолугуу).

Эстеликтерде сейрек колдонулган мучолор кезигет:

-лаи//-лен: кан+лан- (кандуу болуу, кандыкка ээ болуу), ат+лап-(аттануу, атка ээ болуу, атка минуу), катыг+лаи- (катуу бол, кайраттап, катуулан), богуз+лан- (муунтулуу, мууздоого туш болуу);

-вд//-ед: баш+ад- (башчылык кылуу), йок+ад- (жок кылуу), кун+ед- (куц болуу), кул+ад- (кул болуу), бун+ад- (капалануу, кайгыруу).

-сыра, -снрс атоочтордон этиш жасап, мааниси боюкча бир нерсенин жоктугун, бир перееден ажыроо маанисин берген: каган+сыра- (ханынан ажыроо), уруг+сыра- (тукумунан, уруусунан ажыроо), эл+сире- (элинен ажыроо).

-га//-ге, -ка//-ке: бул мучелердун катышуусу менсн туунду этиштер жасалган: бул+га- (булга-), эм+ке- (кыйна-, ¡шйноо), тол+га- (кыина-, кыйналуу, оору-).

-шур, -шур: йон+шур- (жацжалдаштыруу, чатакташтнруу); кек+шур- (кек кылуу, кектештируу).

Зтншта« жак кагглщтясы. Эстеликтерде твменку жак мучолору катталган.

Бнринчи жактын жекелик туру - м;

Экинчи жактын жекелик туру - н;

Мисалдар: адырылдым-(айрылдым), бокмедим-(бекбедум, куунабадым), алдым, бертим, келдим (биринчи жак), экинчи жакта: адырылдьщ, бокмедиц, алдын, бердин, келдиц; учунчу жакта: адырылды, бокмеди, алды, берди, келди ж.б.у.с.

Кептук турде: биринчи жакта - мыз(с), миз(с), экинчи жакта -ныз, -низ.

Мисалдар: адырылты+мыз, бокмедл+миз, алты+мыз, берти+миз, келти+миз; экинчи жакта: адырылды+цыз, бвкмеди+циз, алты+цыз, иерти+цю, келги+циз.

Эстеликтерде коптук турдун экинчи жагында -гыз, -гиз, -з мучелерунун сейрек учураса да келиши катталган: алды+гыз. Бул фактыга ез учурунда В.В.Радлов кенул бурган жана муну факт катары И .А. Батманов да озунун «Язык енисейских памятников древнетюркской письменности» китебине киргизген (115-6.).

Этиштин терс формасы. Эстеликтердин тилинде этиштин терс мааниси

-ма, -ме мучосу менен берилген: ал+ма- (алба-), кел+ме- (келбе-), кал+ма- (калба-), елур+ме- (елтурбо-), бок+ме+дим (ыракаттанбадкм).

Азыркы кыргыз, алтай тилдеринде этиштин терс формасы -ба, -бе; -па, -пе мучосу менен берилег: барба, келбе; озбек тилинде -ма (ёз-ма, ксл-ма, ол-ма (глба); казак тилинде -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; туркмон тилинде -ма, -ме; азсрбайжан, татар тилдеринде -ма, -мэ аффикстери аркъзлуу берилет.

Этнштам чйк категориясы. Орхон-енисей эстеликтеринин тилинде этиштин томоккузей чактары катталган: учур-келер чак, келер чак. откен чак.

Учур-келер чгк23 кыймыл-аракеттин устубуздегу учурда болуп жаткандыгаи жана кглечекте боло тургандыгын билдирет. Уюштуруучу

МуЧОЛОру.

О --Г, -ЭР> -5ф формасындагы этиш учур чактык же

келер чактык мааниде коддонулгандыгы контексттек белгилуу болот: бир+ур мен (берем), кер+ур сен (коросун), кес+ер сен (кесесин), кал+ыр (калат), кел+ир (келет), кел+ир эрсер ку эр укул+ур (Т.32) -Эгер глар келсе, данкхуу аскерлердин саны кебвйор (келер чакта). Ыз.'-:-: грсер йаблак агы бер-ур, йагук эрсер эдгу агы бер-ур (КТм7) -Эгер ь:раак бол со, жаман белек берер, эгер жакын болсо, жакшы белек берер (келер "акта).

Учур чактын терс формасын -маз, -мез мучосу уюштурган: ксл+мез ерти (келбес эле), б ил+мез (билбес), биз бар+маз баз (биз барбаспыз).

Лзыркы кыргыз тилинде бул мучо -бас, -бес формасында колдонулат: барбас, келбес.

2) чакчыл -а, -с, -й мучосунун жалганышы менен уюшулат24: бер-е мен (беремин), бол-а сен (болосун), барс адырылт-й (Барс кетпейт).

3) -нур, -йур25 мучосу уюштурат: йоры+йур (журэт), мециле+йурмен (суйунвмун).

Келер чак кыймыл-аракеттин жакын арада же келечекте болорун билдирет. Уюштуруучу мучолору:

1) -тачы, -течи, -дачы, -дечи + жак мучо. Бул мучв менен жасалган келер чак кыймыл-аракеттин болору анык экендигин билдирет: ол+течи сен (олосун), кор+тсчи сен (коросун), кир+течи сен (киресин), бол+тачы сен (болосун) (МЧхб13-14).

33 Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. - М.. 1960. С. 62.

24 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников. УН-1Хв.в. - Л., 1930. С. 186-187.

25 Севортян Э.В. Категория падежа. // Исследования го сравнительной грамматике тюркских языков, ч.2. Морфология. - М., 1956. С. 55-56.

2) -ар, -эр, -ыр, -ир, -ур, -ур мучесу учур чакты уюштуруу менен бирге, келер чакты да уюштурат. Бул формадагы келер чак кыймыл-аракетгин келечекте болору арсар зкенднгин туюндурат: бир+ур мен (берермин), бар+ыр (барар), кел+ур (келер), олур+ур (отурар).

Откон чак кыймыл-аракетгин сез болуи жаткан учурдан мурун болуп откондугун билдирет. Уюштуручу мучолору:

1) -ды, -ди, -ты, -ти мучоеу менен уюшулган откон чак кыймыл-аракетгин болуп откондугун анык экендигин билдирет: буз+ды+м, ал+ты+м (алдым), сущо+ди+миз (еогуштук), влур+ту+миз (олтурдух), санч+ды+мыз (найза менен сайдык).

2) -мьш, -миш. Бул мучо орхон-енисей эстеликтеринде, негизинен, откен чак мааниеиндеги атоочтукту жасаган. Бирок бул мучо жалганган этиш баяндоочтук функнияда келгенде, откон чактык маанини да берген. Бул формадагы откен чак кыймыл-аракетгин жалпы эле мурун болуп еткендугун туюндурат: ол евке бар+мыш (ал у ¡i го кеткен) ... зкин ара киши оглы кылын+мыш (КТб) - зкеенун арасында адам баласы жаралган; йыг+мыш (жыккан), йай+мыш (жайган).

Атаочтуктар заггын ki.iймыл-аракеттик белгисин б^лдируугу этишгшг езгечо бкр гуру. Орхон-енисей эстеликтеринде атоочтукту кобунчо теменку мучолер угоштурган:

1) -мыш, -миш: йагыча тег+мпт су... (Е2б) - жоого тийген аскер, сыт+мышшсж (сыналган киши), ...кулад+мышбудуныг... (КТб.13) -кудданган элди, котур+миш тенри (КТб) - квторген тедир. Атоочтуктун -мыш, -мпш мучесу азыркы азербайжан, туркмен, турк тилдеринде да атоочтукту уюштурат.

2) -ар, -ер, -ур, -ур, -ыр, -нр. Бул формадагы атоочтук да заттын кыймыл-аракеттик белгисин билдирет: квр+ур кезим (керер козум), бил+ир билигим (КТб) - билер (билимим), бир+ур габгач (берер табгач эли).

3) -дук, -дук; -тук, -тук формасындагы атоочтук аныкгалып турган заттын атрибутивдик белгисин билдирген: бар+дук йирде (КТб) -барган жерде; йан+дук йолта (кайтып келаткан жолдо), шле+дук илин (КТб.6) - уюштурган уруусун; каганла+дук каганын (КТб.7) -кагандыкка кетерген каганын.

Чакчылдар жак, чак категориясы брюнча езгербейт. Суйлем ичинде негизги кыймыл-аракеттин кошумча кыймылын билдирет. Эстеликтерде чакчылдарды теменку мучелор уюштурган:

1) -а, -с, -й (ундуудон кийин): квр+е (коре - видя), уч+а (улетая), ксч+е (переходя), ач+а (открывая), адырылма+й (айрылбай);

2) -у» -у; -'»Уз -йу; сакын+у (думая), кыл+у (делая), квр+у (видя), ол+у (умирая), опла+йу (бросаясь в атаку), башла+йу (возглавляя), йара~1~йу (организуя), сулс+йу (ведя войско).

3) -ы, -и: рл+ы (беря), кал+ы (оставаясь), тукет+и (оканчивая), код+ы (оставляя), узат+ы (продолжая).

4) -ып, -ип, -уп, -п: кал+ыл (оставшись), бол+уп (будучи), ал+ыл (взявши), кор+ип (видя), окун+уп (раскаявшись).

5) -ыпап, -крса: бар+ылан (отправившись), тег+илен (касаясь), йор+ыпан (ходив, уходя), сулс+леп (воевав), тут+ыпан (схватив).

6) -галы, -гели; -калы, -кели. Бул формадагы чакчылдар максаттык маанини туюндурат: сьщар суси ебин... йул+галы барды, сьщар суси суиуш+голи келти (Мог.32) - аскердин бири уйун талаганы барды, аскердпн Зкрк согушканы келди; ал+галы, вл+гсли, ук+калы, тспл.1+г,г.::..' (тсптогону) ж.б.

Эх.хлик i: xrrli категориясы. Этиштин бул категориясы кыймыл-гракеттин суйлеечу тарабынан аныкталган чындыкка болгон ар турдуу катышын билдирет. Срх:ш-енисей эстеликтеринин тилинде ьщгайдын томонку турлеру кездешет.

Буйрук ыцгай экинчи, учунчу жакка буйруу, отунуу маанисинде bvt:. -"тит.!-: унду же туунду зтиштер аркылуу берилет: бол-, кел-, кер-, и.-:;;-, кал-, ал-, йукле- (жукта-), йаша- (жаша-). Буйрук ьщгай айрым мучелор аркылуу да уюшулган:

-гыл, -кыл: эсид+гил- (уккун), бер+гил- (бергин), кач+гыл-(качкын), бак+кыл- (карагын, баккын), йе+гил- (жегин), ур+гыл-(бекемдегин).

-зын, -зин — кыймыл-аракетти аткаруу иши 3-жакка башка бироо apicmiyy буйрулат: бар+зун- (барсын), йитме+зун- (житпесин, жоголбосун), калма+зун- (калбасын).

Каалоо ьщгай кыймыл-аракеттин аткарылышын суйлоочу каалай тургандыгын туюндурат. Теменку мучолор уюштурат:

-айын, -эйин: - йаша+йын (жашайын), олур+ейин (олтуройун), тиле+йин (тилейин), кыл+айьш (кылгйын), бил+ейин (билейин).

-алым, -елим: кабыш+алым (биригели), отун+елим (отунолу), созле+лим (суйлошолу), адырылма+лым (айрылбайлы);

-гай, -гей: кел+гей (келгей эле), кер+гей (коргой эле).

Шарттуу ьщгай кыймыл-аракеттин аткарылышы учун суйлоочу тарабынан белгиленген шартгы билдирет. Шарггуу ьщгайды -cap мучосу уюипурган: олур+сар (отурса), кел+сер (келсе), йаныл+сар (жанылса), йоры+сар (жортсо).

Азыркы кыргыз тилинде шарттуу ьщгайды -са мучосу уюштурат: келсе, барса, бутурсо.

Этшптнн мамиле гатегоркясы. Этиштин бул категориясы кыймыл-аракеттин субьектиге жана обьектиге карата болгон мамилесин, катышыи билдирет. Орхон-енисей эстеликтеринде мамиле категориясынын томонку турлвру колдонулган:

Аркылуу мамиле кыймыл-аракегшн грамматикалык ээ тарабынан змее, башка биров тарабынан аткарылгандышн билдирет. Томонку мучвлвр уюштурат:

-дур, -дур, -тур, -тур: йукун+тур (жугундур), кон+тур (кондур), ел+тур (атгур), арт+тыр (артгыр, кебэйтгур);

-т: ыгла+т (ыйлат), йогла+т (жоктот), уды+т (уктат), олур+т (отурт), атла+т (аттант), йазукла+т (жазалат);

-ур, -ур: ол+ур (олтур), кел+ир (келтир), туш+ур (тушур). Кош маг,ш,ле бир нече субъект биргелешип иштешкен кыймыл-аракетти билдирет:

•ыш, мучосу уюштурат: тутН-ыш (кармаш, тутуш), кач+ыш, суц+уш (согуш), ур+уш, созле+ш (суйлаш), сек+уш (евгуш, тилдеш).

бздук кйкшлс кыймыл-аракеттин субьектилин озупо багыттзлгандыгьш билдирет; -ын, -н мучвсу уюштурат: себ+ик-(cyiiyii), тут+ун- (карман-, тутун-), булга+н- (булган-), богузла-hi-(муун-), боша-Ьн- (бошон-), эт+ун- (етун-. суран-),

Туьзк кавдюз башка бировнун хыймьш-аракетинин субье.-сгкге багытгалггндыгын билдирет: адыр+ыя- (айрыл-), тер+ил- (жъ:.-" чогул-), ;гат-Ьыл (примешиваться, смешиваться - аралашыл) ж.5.

Тактоочтор. Зстеликтердин тилинде тактоочтор жацыдак тузулуу абалын.ца экендиги байкалат. Ошол себептуу тубаса таете очтордон башка кээ бир жвндеме мучолердун сенек формасындагы сездзр, ошондой эле айрым чакчыл формасындагы евздер, m бир сын атоочтор ж.б. тактоочтук функцияда колдонулган.

Эстеликтерде кезиккен тубаса тактоочтор: аз, ух^/Дсзп, тез, зрте, кеч, тец, анча, ара (арасында), коды (темен), ырак, тац >-пур (тан ата), утру (утурлай) ж.б.у.с.

Туг/мунда сенек формадагы лсондемо мучедто жана чакчыл форг.галар бар тактоочтор: таш+ра (тышта), ич-тре (ичпнде), кис+ре (кийин), ас+ра (темвндо), од+ре (од) чыгыш жакта, йс+кару (жогору), эр+те, бу+нта (мында), ед+ден (алдынан), ан+та (анда), кыс+га (кыска), бир+ле (бирге), бери-йе (одго, туштуюсэ), куры-йа (батышка), йан+а (кайра, артка), узе (устуде), асра (астыда).

-ты, -та формасындагы тактоочтор: амты (з:,ш). катыгды (катуу), здгуги (жакшы), йараклыгды (жарактуу).

-ча мучесу менен жасалган бирин-экин тактооч кездешет: куш+ча (как птица), марымын+ча (как мой учитель), эсидмекин+че (эшидмейинче, укмайынча).

Зстсликтерде тактоочтордун теменкудей топтору ксздешет.

а) мезгклдн Зчлднрген тсетосчтор: едке (ал кезде, ал убакта), тун удьшадым (тунундз укгабадым), кунтуз олурмадым (кундузу отурбадым), кисрг (кийин), йазына (жазында, жазындаеы), ашнукы (мурдагы, илгеркк), кршук (кундук);

б) орукду б^лдпргеи тактоочтор: ичре, ичинте (ичинде), ташра (тышында, сыртында), кесре//кисре (артка), йыргару (туштукко), илгер^ (чышшка), биргеру (туштухко), курыйа (батышка, артка), узе (устукде), асра (гядглда), одре (алды жактан, чыгыштан), бериден (туштуктен, бери жа:сган), евден (адцыдан, чыгьш жактан), внре (орте, жогору), кери (артка);

к) сякды, слчввду бкддвртеи тактоочтордун эстеяикте бир эккси кезигст: 1-;еп//«1суш, анча.

Жардамчы сшдор Ормк-Сгикзй зстелпктеринин тилинде жандоочтор, аз да болсо байла?ггалар, белухсчелер ккздешет.

!Ш-.вдоочт©р атооч сездер менен этиштин жана атооч менен атооч создзрдун ортосундагы теменкудей сиптаксистик катышты туюндурат: сру:-:дул, мезшлдик, сан-елчемдук, максаттык, себептык, сагыштыруу ;: б глгихгын билдирет. Негизги жандоочтор томонкулар:

(арасы) - кыймыл-аракеттин бир нечс зашли ьрасында болгсндугун билдирет: огуз ара (огуздар арасында);

бнрле (менен) - биргелешуу' маанисин берет: каган бкрле (каган менен), кыргыз бирле (кыршз менен);

учун - максат, еебеп маанисин билдирет: турк будун учун (турк зли учун), кацым учун (атам учун);

саны, сану (сайыш) - кыймыл-аракеттин бутундвй затка тслук таралгандыгын керсотвт: йир сайы бардыг (КТм9) - жер кезип бардыц;

тег (сыяктуу) - салыштыруу, окшоштуруу маанисин билгизет: бори тег (беру сыяктуу), учук тег (куш сыяктуу);

тапа (карай) - кыймыл-аракеттин бет алган багытын керсотвт: огуз таиа (огузга карай), тацут тапа (тангутка карай);

теги (чейин) - мезгил же мейкиндик боюнча чекти керсетет: Темир капыгка теги ирткмиз (Т.45) - Темир капкага (дарбазага) чейин куудук;

аша (ашып, аша) - кыймыл-аракеттин бир нерсе аркылуу болуп вткендугун туюндурат: Алтун йышыг аша йорыдым (Мог.27) - Алтун жышты ашып келдим;

©тру (кийин) - бир кыймыл-аракеттин, нерсешш башка бир нерседен кийин болгондугун билдирет: Анта етру огуз копын келти (Тон.) - Андан кийин огуздар чогулуп келишти;

5) аныг (эц, ете): аныг эдгу (гадат. книга) - эц жакшы;

6) нец («эч кандай», «эч бир» деген мааниде): ... нец буцуг йок (КТм8) - Сенде эч кандан муц (кайгы) жок;

7) на, не (шилтеэ - кучотуу маанисннде): на йазы (Малов ПДТП, 64 б.): мыла - жайык жер;

8) кук, кок («балким», «мумкун» деген мааниде): ... бизшг елуртечн кук тимис (Т.30) - Ал бпзди, балким, елтурет дед и.

Сырдык свздвр. Енисей жана Талас эстеликтеринде йыта (йы -ыйлоо+т аркылуу мамиленин мучвсу + а - чакчьгл мучв), ыну28 деген зкн сырдык свз жолугат. Булар азыркы кыргыз тилинде влгон адамдарга кошок кошуя, ынлоодо свздун аягында колдонулган «оо», «аа», «уу» деген сырдык свздвргв туура келет. Эстеликтерде: ...сизиме йыта бокмеднм адырылтым... (Е1.3) - сиздер менен бирге куунабадым, айрылдым оо! ...ыну... кунчуйым адырылдым (Е.13) - аа! канышамдан айрылдьш! ... секиз огльтм адырылдым ыйу (Е.13) - сегиз уулумдан айрылыдым, оо!

Корутунду. Турк элдеринин тарыхында рун жазуу эстеликтср озгочо орунда турат. Азнядагы квчмен элдердин ичинен тарыхтз озулерунен кшшн жазуу системасын калтырган эл азыр белгнсиз. Ушул негизде Орхон-Енисей жазма эстеликтер бэйыргш турк элдеринин анын ичинде кыргыздардын дуйнелук цмвилиззцияга кошкон чоц салымы катары бааланууга татыктуу.

Дуйнедвгу жазуу системаларынын ичинен турк рун тамгаларынын озгочолугу катары тамгалардын дээрлик геометриялык туз сызыкчалардан тузулгендугун белгилеого болот.

Латын же кириллица жана башка жазууларда тегерек же жарым тегерзк белгилерди колдоншн тамгалзр (а, е, о, б, и, и ж.б.у.с.) кебуроок кездешсе, ушул эле тамгалар рунда туз сызыкчалардан турган Т, Я, >, Р, Ч, Т тамгалар менен жазылгандыгын байкайбыз.

Турк рун тамгаларынын мындай геометриялык туз сызыкчалардан тузулуусу, балким жазуулардын таш бетине же катуу буюмдарга жазылышына байланьпптуу техникалык жакган онтойлугу эске алынган.

Турк рун тамгаларынын тузулушундогу дагы бир озгечолук деп, тамгаларды тескерисинен которуп жазуу ыкмасын пайдалангандыгын белгилеого болот.

Мисалы: Г - (и,ы), 1 - (п); Н - (к), Ь - (т); У - (л), А - (ч); « - (б), * - (м); а - (б), - (й), > - (нч), » - (д); > - (у), Л - (т) ж.б.у.с.

38 Бул жвнундв каракыз: С.Сыдыков О новой трактовке •»•Г» в Орхоно-Енисейских текстах. // Тюркология - 88. Бишкек. 1988.С. 144

5) аньзг (эц, ото): аныг эдгу (гадат. книга) - эц жакшы;

6) нсц (<оч кандай», «эч бир>> деген мааннде): ... нец буцуг йок (КТм8) - Сеиде эч кандай мун (кайгы) жок;

7) на, не (шилтоо - кучетуу маанисинде): на йазы (Малов ПДТП, 64 б.): мына - жанык жер;

8) кук, как («балким», «мумкун» деген мааниде): ... бизни елуртечи кук тимис (Т.30) - Ал бнздн, балким, елтурет деди.

Смрдьгк еоздер. Енисей жана Талас эстеликтеринде йыта (йы -ыйлоо+т аркылуу мамнлешш мучесу + а - чакчыл муче), ыйу28 деген эки сырдык сез жолугат. Булар азыркы кыргыз тилинде елген адамдарга кошок кошуп, ыйлоодо сездун аягында колдонулган «оо», «аа», «уу» деген сырдык сездерге туура келет. Эстеликтерде: ...сизиме йыта ббкмедим адырылтым... (Е1.3) - сиздер менен бирге куунабадым, айрылд;.ЕМ ос.' ...ыйу... кунчуйым адырылдым (Е.13) - аа! канышамдан айрыздь.'-М; ... ссцпз сглым адырылдым ыйу (Е.13) - сегиз уулумдан айрылыдым, оо!

Еорутуиду. Турк элдеринин тарыхында рун жазуу эстеликгер озгочо орунда турах. Азиядагы кочмен элдердин ичинен тарыхта езуя~р\;НОН кийин жазуу системасын калтырган эл азыр белшсиз. Vir/л нггазде Орхон-Енисей жазма зстеликтер байыркы турк здц^ринин анын ичинде кыргаздардын дуйнелук цивклязацияга кош кон чод сальшы катары бааланууга татыктуу.

Дуйнедегу жазуу скстемаларынын ичинен турк рун тамгаларынын озгочолугу катары тамгалардын дээрлик геометриялык туз сызыкчалардан тузулгендугун белгилоого болот.

Латын же кириллица жана башка жазууларда тегерек же жарым тегерск белгилерди колдонгон тамгалар (а, е, о, ö, u, ü ж.б.у.с.) квбуроек кездешсе, ушул эле тамгалар рунда туз сызыкчалардан турган -Г, й, >, N, Ч, 1" тамгалар менен жазылгандыгын байкайбыз.

Турк рун тамгаларынын мындай геометриялык туз сызыкчалардан тузулуусу, балким жазуулардын таш бетине же катуу буюмдарга жазылышына байланыштуу техникалык жактан онтойлугу эске алынган.

Турк рун тамгаларынын тузулушундегу дагы бир взгочолук деп, тамгаларды тескерисинен которуп жазуу ыкмасын пайдалангандыгын белгилеоге болот.

Мисалы: Г - (и,ы), 1 - (п); т\ - (к), h - (т); Y - (л), А - (ч); Я - (б), » - (м); «J - (б), 9 - (й), ) - (нч), *) - (д); >• - (у), Ä - (т) ж.б.у.с.

м Бул жонундв караныз: С.Сыдыков О новой трактовке -»-Г» в ОрхокоЕнисейских текстах. //Тюркология-88, Бишкек. 1988.С. I44

Жазуудагы мындай системаны VI-X кылымдардагы туретердун эте ьщгайлуу табылгасы катары баалоого болот. Мында да жазуудагы гехникалык онтойлук эске алынган.

Ундуулор системасындагы 4 жуп, 8 ундуу тыбыштарды а — е, и — ы, о — о, у — у белгилее учун рун алфавитинде туз сызыкчадан турган герт гана Г, 1, >, Г! та;,ira алынып, жазууда унсуз тыбыштардын >хумшак жала каткалан тугойлору озунчо айрым тамгалар мепг.п белгиленгендиктен, ундештук закон ченеминде жогорудагы ундуулор катышкан сездер бузулбай туура окулган. Бул едцуу система да рун жазуусун башка жазуулардан айырмалап турат.

Рун жазуусунун дагы бир езгачелугу аиын алфавита фонологиялык принциитек айырмаланып, морфонологиялык прикцишсе негизлелип тузулгендугун бслгилееге болот. Мында сезго катышкан ундуу тыбыштар кээде толук жазылбаса да андагы унсуз тыбыштардьш жогоруда белгиленгсндей жумшак жана каткалац тугейлэру айрым-лнрым белгиленгендиктек, турк (кыргыз) тилдеринин ундоштук закону на ылайык свздерду туура оку у га мумкун бол гон. Сездэрду окууда аларды толук байкап керуу ыкмасы колдокулган. (Т ■ эр, !i4 -арт; - кел, JH - кал ж.б.у.е.).

Жазуу системгсъгада бэйыркы г/рктордуи бул рун жазуусун уникалдуу жазуу система деп баалоого болот.

2200 жылдык тарыхы бар элибиздин байыркы тили VI-VJII кылымдарда рун жазмасы иштелип чыкканга чейин эле грамматикалык категорияларынын бардык турлеру (зат, сын, сан, ат атооч, этиш, тактооч) калыптанып, сез жасоо, сез езгартуучу формаларынын чектери так ажьтрымдалын, лексикалык кору да негизинен сакталып, азыркы тилибиздегидел колдонгондугун жана тыбыштык езгвчелуктеру да дззрлик сакталгандыгын бэлгилесек болот.

Бирок, бул жазуу зстеликтер негизинен зпитафиялык мунвзде болгондугуиа байланыштуу эстелнктерде кеено тилибкздин лексикалык фондусу жана грамматикалык формалары да толук чагылдырылбай калышьзн аксиома катары тушунууге болот. Ошондуктан эстелнктерде жазылбай, бирок азыркы тилибизде кадимкидей эле колдонулган к&птегэн сездердун болушу толук ыктымал.

Байыркы турк жазмасынын сэздук составы азыркы турк тилдернне жалпы мунездуу болгон сездер менеи мунэздолэт.

Эстеликте азыркы турк тилдериндегидей чет тилдерден кабыл алынган сездер жокко эсе. Бир эки санскрит сездеру (мар, шад, чоро, кату, кара(сын) жана титул же чинди билдирген кытай тилинен кирген сацун//шацун, каган, бег//бек, йабгу же луй (ажыдаар), талуй (дениз), туг//туу сыяктуу сездер учурайт.

Байыркы кытайда турк дооруна чейин эле коомдук башкаруу снстемалары туктолгондугун эске алуу менен эстеликтердеги титул жана чинди билдпрген создер дээрлик кытай тилинен кабыл алынган деп болжоого болот.

Жазуу эстсл::[сгерпндеги санскрит сездеру турк тилине байыркы уйгурлар аркьтлуу етушу мумкун. Анткени байыркыда уйгурлардын айрым бир бут;:кгары будда динин тутунгандыгы женундо тарыхый даректер бар. Дягы байыркы турк уруулары Орто Азияда жашаган согдн, сак уруулары менен да карым-катнашта болушкан. Фарсы тилпвде суйлзгея сул эддер да турк дуйнесуне кыйла таасир тийгизген. Бирок тклдик клуыл алуулар текстгерден анча байкалбайт.

Байыркы тург. тиддсринин фондусу негизин бир жана экн муундан турган ато^-r свздер менен згиш свздер тузгендугук текстгерден улам айкьл :к.у-!'ллат. Бир укдууден турган свздвр да кезнгет: е - (ойло), у-(уЁку) - Зстеликтерде кезиккен сездердун басымдуу

кбичуд\ч? Yivwy+W^+XWTY тыбыштардан тузулген: ата, ини, уйа. ысл, ara, ала, ары, ать: (небере), ашу, опа, ула ж.б.у.с.

Сстслнктерде квп катталган уцгу сездердун тыбыштык тузулушу ундуу<-у:;суздердек куралган: от, ок, ол, ат, эб, эл, эр, ак, ай, ач-, уз-, уч-, у;т, ед, er-, ит, ич- ж.б..у.с. унсуз+ундуу тыбыштык тузулуштвн свздер дд кезнгет, бирок алар анча квп эмес: те-//да-, ба-(байлг.,\ аб (ад уулоо), не (эмле), че (чейин); yucys+ у.:дуу+унсуз тыбыштык тузулуштвн турган свздер эстеликте квп кездешет: бер-//6щ-, бол-, куч, бар, баш, кол, кан, кар, суб, бен//мед, кед-, кег-, тон, мнд, йуз, сач, беш ж.б. ундуу+унсуз+унсуз тыбыштык тузулуштон турган создер: алн, ырк, арт, аст, уст, орт; унсуз+упдуу+унсуз+ундуу тыбыштык тузулуштвн турган создер да катталган: корк, санч-, турк, кырк, барс, терс, йурт, терт ж.б.у.с.

Эстеликте сез жасоонун негизин азыркы кыргыз тшшндегидей зле грамматикалык жол тузген. Эгер азыркы кыргыз, турк тилдеринде соз жасоодо жузден ашуун мучелор катталган болсо, эстеликтердеги сездердун жасалуусунан дээрлик аларды керуугв болот (диссертацинда мучалер берилген тиркеме бар).

Зстеликтерде азыркы турк тилдериндегидей эле сез жасоо жолдордун дагы бири гиперагглютинативдик ыкма болгондугу байкалат. Башкача айтканда, уцгу сез менен ara жалгглган мучедердун ажырымы = так байкалбай, бир бутун сез катары кабыл алынган сездер да аз эмес. Мисалы, тере, булгак, санч, адгыр, анчаг, йука, корк, бычак, сунуш, суцгу, 6ецгу//мецгу, ташык ж.б.у.с.

Эстеликте сыноыимдик 1гатарды тузгви создар да катталган: эр / / киши, катын // кудуз // збчи, ог // огул, тал // кес, токы // санч, кизе // киднн ж.б.

Омоним сездер да кезигет: от (огонь), от (чеп), ед (убакыт, мезгил), от (жельч), ок (уруунун аты), ок (жебе), кара (сын атооч), кара (эт.), кир (зат.), кир (эт.), йуз (сан.), йуз (зат.), йай (зат.), йай (эт.), йаш (кездун жашы), йаш (курак), йат (бетен), йат (эт.), кары (зат.), кары (эт.) ж.б.у.с.

Зстеликтерде арбын катталган лексшсалык топторго адам аттары менен географиялык аттар жана этнонимдик атоолор кирет (тиркемедегн сездукту караныздар).

Адашв бийляиывпуу лекеш: киши, зр, ата, огул, ana, er (ата баба), ara, ини, кадаш, эчу, эче, эбек, синил, кунчуй, кудуз, катпн, аты//йигин, улуг, кары, кини//уры, кслин, кыс//кыз.

Деве тузулукжв байламыжтуу сэзднр: баш, элиг - (кол), кез, ад а к -(аяк), бод - (бой), бел, арка, кулак, каш, богуз - (тамак), агыз (ооз).

Эсеа, сайга байляныштуу евздвр. Бирдеи онго чейинки сандар азыркы кыргыз турк тилдериндегидей келет. Алардын фонетикалык айырмачылыктары да анча орчундуу гмес: Сир, ики//эки, уч, терт, бсш//биш//бес, алты, йети//йити, секиз, токуз, он.

Ондуктар да ушундай: он, йегирми//йигирми//йигнрме, отуз, KLipK, элиг//илиг, алтымыш(с), йетмиш(с), секиз он, токуз он, иуп, биц / / быц / / мин / / мьщ, тумен.

Эсг^шктегк лгана кыргыз тилкндегн айкр.^алыктар зсте.-.'-лсп-рдз он б.чрден жогору сандарды атоодо адегендс бирдиктор эйты-т«'-" v^u кийин ондуктар келген: уч йегирми (13), беш йыгирми (Í5), -¿ч отуз (23), бир отуз (21), беш йетмиш (65), секк-з кь'рк (38), й&тч (67), сскиз йетмиш (68), эки элиг (42), беш кырк (35). Отуз бьрдсп жогорку санды атоодо адегенде ондук атадато, андан ссц «артук» детей сез кошулуп да айтылган. Отуз артуки бир (отуздлд бирз ар/ык) (31). Кырк артукы йети (47), бир тумен артукы йети бил (:70Ü'>).

Чия, титулга байланыилтуу свздвр: каган, каи, зхгс. НЬту, чур, таркан, тутук, бага, бег, буйрук, сенун//сацуп, тгатш, злтебер, злпагу.

Мезгил, убакыт япиа астровомшглык тгуаг/вукг&р: кун, «и, тун, йлз, йай, куз, кыш, курыйа (батыш), вире (чыгьтш), берийе (туштук), йырайа (гундук), йыл (жыл), тенри (асман), тац ^тац заар), унтур (уруц-барац), кун токсык (кун чыгыш), кун батсык (кун баткш).

Yñ ясгяа шюйы гяаиыбарларга байланмсспу тгаткя: понт, йылкы, адун, адгыр, ат, коп//коцй, инек//ингек, бутса, екуз, теве, кейик, сыгун, кекмек (лань), тийин (тыйын чгглгм,'), кпс//киш (соболь), арслан, барс, бери, ыт, доцуз, дэкзын (чочко), бичин//мечин, табышкан (коён), такыгу (тоск), куш, чаблы (алгыр куш).

ЭстелиЕ-гге ун букшдарына байлзныштуу сапзтуу гана сездер кездешет: каб (мешок), кабай (бешик), кезуну (хузгу). чок (кисть), эгритеб (килем), очук (очок), идиш, иг//тона (ийик). Ушул сыякгуу

эле кийим х^чектин аттары да аз кездешет: тон, кедам (кийим), кеш (кур, илгич), йалма (плащ).

Курал - 5г:1рак аттары аз учурайт: сунуг//суцгу (найза), кылыч, йарак (курал жарак). Тамак ашка тиешелуу сездер да аз: бор (вино), ун, аш.

Эстелпктерде учурап, азыркы кыргыз тилинде кездешпегеп создордун тобун да белгилоегв болот. Мисалы: тарлаг (айдоо жер, ацыз), тал-плг (чпснимдуу). теблиг (алдоо, азгыруу), кудуз (аял), кунчуй (аял), квртлг (корктуу), йобал (кыйноо), йылсыг (бай), кагадаш (курдгдц), тулбери (белек), эгет (куц), эмгет (кыйна), йаба (жылуу), ичиг (баш ийуу, багынуу), бециз (квз караш, мамиле), чыган (жарды), барк (мулк, уй-жай), ку (атак-дацк), кулуг (атаг.туу, дацктуу), кедяк (эмгек), адынсыг (взгвчв, башка) ж.б.у.с. Бирок бул сезд&р бгхи::. турк тилдеринде учурашы толук мумкун. Анткени Орхон-енисей, "Г ."а" гттсликтеринин тили У1-Х кылымдардагы жалпы турк элд-орнлка суйлвэ речи« мунвздвйт. Айрым турк тилдерн ошол кездсш лс£.с1;.калык каражаттарды негизинен сактап келсе, айрым тилдер ар каидг;й тарыхый себептсрдш натыйжасында кээ бир сездерду сактай а лбам. калган. Мындан свздвр журв-журв архаизмге втуп, тсолдонулуудан чыгып калган.

С".х'-1Ггеп, рун жазма зстеликтер биздин байыркы тилкбяздин тархлхъш изилдев учун бирден-бир анык, ишенкмдуу булак болуп ^■сектглст.

Диссертацияда берилген 200 зстеликтин тексттерн колечекте изплдэвчулвр учун даты кептогвн проблемаларды чечгуудв багыт беруучу материал болот.

Изилдоэнун материалдары ЖОЖдун филология, туркология жана тарых факультеттершшн студенттери менен асииранттары, ошондой эле окутуучулары учун вте керектуу окуу материал болот.

Орхон-Енисей жазма зстеликтерин окуп уйренуу - байыркы кыргыз жана турк элдеринин коомдук тузулушу менен философиясын, руханнй дуйнвсу менен урп-адатын терен тушунуп, баалап, бул проблеманы келечек муундар дагы терецирээк изилдоесуне негиз болот. Ошондой эле турк руникасынын жаралышы жана анын кецири аймакка таркашы жвнундвгу проблеманы иликтее туркологдордун кун тартибинде узакка чейин кала беруучу маселе экендигин да зеке салмакчыбыз.

Акырында, байыркы кыргыздар менен турк кечмен элдеринин VI-IX кылымдарда иштеп чыккан рун жазуусу дуй не лук цивилизацияга кошкон зор салымы деи аныктоого акылуубуз.

С.Сыдыков АННОТАЦИЯ «Екисей жаиа Таластагы байыркы рун жазуулары»

Диссертациялык иштии киришуусундо теманын актуалдуулугу, изилдеенун предмета, максаты жана практикалык мааииси баяндалат.

Изилдсонуи биринчи главэсында рун эстсликтердин кайдан, качан, ким тарабынан ачылышы, ушуга байланыштуу материадцар кайсы периодикалык басмаларда жарыяланьплы жонундо толук кабар берилет. Рун эстеликтердин азыр сакталган орду женундо да баяндалат.

Зкинчи гаавада 200 рун эстеликтип гексттеринин графемасы кыргаз тилинде биринчи берилип, алардьш трапскриициясы менен кыргызча окулущу келтирилет.

¥чунчу главада эстеликтин текстгериндеги фонетикалык, грамматикалык озгочелуктеру кедири баяндалып, изилдоонун акырында коругунду, эстелгогге кезиккен бардык создор глоссарий турундо тиркелип, рун эстеликтер боюнча жарык ксргон адабиятгардын тизмеси берилет.

АННОТАЦИЯ

«Древнетюркскне рунически® памятники Енисея и Таласа»

Во сведении диссертационной работы обосновываются актуальность темы, а также объект и предмет исследования. Определены его цечи, задачч и практическое значение исследования.

В первой глазе подробно освещаются вопросы: когда и кем Sïûxûï открыты на названных территроиях рунические памятники, ? .•••• периодических изданиях публиковались материалы их гэ/чгшгя. Сообщаются места локализации памятников в настоящее время.

Во второй главе впервые приведены на кыргызском языке графемы текстоз рунических памятников с транскрипцией их чтения.

В третьей глазе рассматриваются фонетически:, и гр?г лйагачееззк особенности языка текстов. В заключение приводятся ретсме, гл'чг-гркй н подробный список литературы, посвященный руническим памкоткиаи.

ANNOTATION

Abîïsbî turWc rank raoHtiiaeats äffte Yenisei aa-i T^îas regions

The Introduction to the Dissertation deals with the topicality, object and subject of the research. Its objects and goals as well as the practical importance of th-j study material are thoroughly defined and outlined.

Chapter I deals in detail with issues as follows: when and who discovered the ninic monuments in the said territories, which periodicals published the materials related there to and where the sites of these monuments are.

In Chapter 2 it is for the first time that the runic graphemes are given Kyrgyz phonetic script.

Chapter 3 deals with phonetic and grammatical aspects of runic texts.

The dissertation concludes with a summary and glossary of terms and is provided with reference literature related to runic monuments (scripts).