автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: "Джоми Джам" Авхади Марогаи и его место в суфийской поэзии

Текст диссертации на тему ""Джоми Джам" Авхади Марогаи и его место в суфийской поэзии"

Академия улуми ЧУМХУРИИ То^икистон Институти забон ва адабиёти ба номи

Абуабдулло Рудакй

Ба хукуки дастнавис

^Cr , Û ;

XACAI10B АКРАМАЛЙ

Г J ■"•i"' ilt-u, ■ ■ : - J " ' „ " i Л Г' и

"ЧОМИ ЧАМ"-И АВ^АДИИ МАРСЖАЙЙ ВА МАВКДИ

ОН ДАР НАЗМИ ИРФОНЙ ^ ^ ^

Барои дарёфти дарачаи унвони номзади илмхри филологй

Рох^бари илмй; доктори илмхри филологй, профессор Аълохон Афса^зод

ХУЧДНД -1999

____J

1

Мундарича

Мук;аддима ................................................................. 2

БОБИ I

Афкори фалсафй, ахло^й ва ичтимоии Авх,адй дар

маснавии «^оми >Чам»...................................................18

Фасли аввал. Заминахри пайдоиши ин гуна афкор, робита^ои он бо таълимоти ирфонии гузаштагон ва поя^ои

илмии он ....................................................................18

Фасли сонй. Баррасии масоили ахлок; дар маснавии

«Цоми Цам» .........................................................

Фасли солис. Назари Ав^адй ро^еъ ба ичтимоиёт дар

маснавии «^оми Цам» ................................................50

БОБИ II

Ча^онбинии ирфонй ва маро^или сайру сулук дар

маснавии «^оми Чам>> ................................................69

Фасли аввал. Пайвасти назарияи мак,омоти ирфонии

Авх,адй бо гузаштагон .................................................69

Фасли сонй. Мар^ила^ои сайру сулуки маънавй аз

ниго^и Авх,адй ............................................................111

Фасли солис. Назари Ав^адй рочеъ ба са-

моъ..............................................................................132

БОБИ III

Бадеияти маснавии «Цоми ^м»..........................141

ХУЛ ОСА......................................................................164

Китобнома

2

МУКАДДИМА

Адабиёти беназири форсии точикй бо чехрахри тобноки бузургони сухан дар офок;и тамаддуни башарият нури фаровони х,икмату зебой густардааст. Симохри нуронии Ус-тод Абуабдуллох,и Рудакй, Х^аким Фирдавсии Туей, Х,ок;онии Шервонй, Саъдии Шерозй, Хофизи Шерозй, Камоли

Хучандй ва дигар бузургони сухани бадеъ х,амеша руи чонамози шеър дар намози човидон rçapop доранд. Ба таъбири дигар осмони зиёда аз 1100 солаи тамаддуни точик дар фосилаи x¡ap к;арн ситорах,ои дурахшонро дар OFym парварида ва барои човиД°н мах;фуз медо-рад.

Mo аз дур-аз имруз ба осмони дирузи худ х;амеша назари зех,н медузем ва натичаи ин РУЧУЪ аст> ки ситорах,ои зиёди шеъру х,икматро барои худ кашф ва ба дигарон муаррифй кардаем. Вале х,ануз ахтароне х,астанд, ки паси абри таърих дар интизори дурахш ва Чилвагарй зиндагй мекунанд.

Дар фазой нимаи дуввуми асри XIII ва чоряки авва-ли асри XIV бузургони номваре чун Саъдии Шерозй (11841292), Фахриддини Иро^й (1207-1289), Низорй (1247-1320), Хус-рави Дех,лавй (1253-1325), Х;асани Дех,лавй (1253-1337), Мах,муди Шабистарй (1288-1319), Амирхусайн Содоти Хиравй (ваф.1317-1319) чех;раи шинохта ва тобнок мах,суб мешаванд, ки мо аз х;олу осорашон каму беш итилоъ дорем.

3

Дар силки ин бузургони сухан чехрахри дигари адабй низ х,астанд, ки дар суфтани дурри дарй кам аз эшон зах,мат накашидаанд. Бо иллати ба риштаи таэдик, кашида нашудан ва дар коми асрх;о зери губори таърих монда, берун наомадани ганчинахри осорашон, дар тасавву-ри ах>ли тах;к;ик;и имруз, дар радифи шуарои дуввуму саввумда-рача к,арор гирифтаанд.

Моро вочиб аст, ки имруз ин хазинаи номакшуфи ада-биёти форсиро фатх, намуда, ба харидорони сухани ноб пеш-каш кунем ва осору ашъори х,ануз наомухтаи эшонро ба силки тах,к;ик; кашем, то хонандаи нуктасанч ба гувох,ии таърих ик;тидори х;унари эшонро бишносад.

Авх,адии Марогайй низ аз зумраи он гуна суханва-рост, ки ба иллати кам мавриди тах^ик, к;арор ёфтани ах^волу осораш аз дидгох,и мух;ак;к;ик;они муосир тах^и^и имруз дар радифи шоирони дуввуму саввум дарача н;арор гирифтааст, х;ол он ки ба гуфтаи муаллифи дар "Тазкират-уш-шуаро""... марде мувах^иду ориф ва гармру ва бо вучуди камоли ирфон ва сулук дар фазилати зох;ири х,еч камй надошта..."(57. 234) ва ба гуфтаи Абдурах^мони Цомй дар "Нафахрт-ал-унс", "... вайро девони шеър аст, дар гояти латофат ва узубат ва тарчеоте муштамил бар х;ак;оик1 ва мао-риф..."(64. 606)

Х^амин тарик;, дар асл Ав^адии Марогайй, ки исми пурра-аш Шайх Авхддуддин бинни Хусайн Ав^адии Марогайй мебо-шад, аз шоирони маъруфу номвари адабиёти форси ва ори-фони мувах^иду бах,акрасидаест, ки голиби сарчашмах,о ва таз-

4

кирахри гузашта ин ахборро нисбати у тасдик; мекунанд. Аглаб мух,ак;к;ик;ини осораш ба исми Авх,адй муттахаллис гардидани уро ба сабаби х,усни таваччух,и беандоза ва иродати ко-мил доштанаш ба Шайх Авх;адуддини Кирмонй, ки аз муридо-ни боэътимоди Шахрбуддини Сухравардй ма^суб мешавад, донистаанд. Дар мавриди макони валодаташ низ миёни мух,ак;к;ик;ин андешах,ои мухталиф баён гардидааст. Баъзе сарчашмахр аз у ба Ав^адии Марогайй ёд кардаанд ва бархеи дигар бошад ба Авх;адии Исфах,онй. Сабаби чунин ёд намудани сарчашмах,о ва тазкирах;оро Забехулло Сафо дар "Таърихи адабиёт дар Эрон" чунин хулоса кардааст; "Иллат он аст, ки падараш Исфах,онй буда, лекин чун валодат ва вафоти шоир дар MapoFa иттифок; афтода ва мудда-ти дароз низ дар он шахр ба cap бурда, ба Марогайй иш-тихор ёфтааст."(59. 832)

Валодати Авх>адии Марогайй мутобици ахбори тазкирах,о ба соли 670 х,ичрй (1270 милодй) рост меояд ва MapoFa шахрест дар ^исмати гарбии Озарбойчони Эрон. Авх,адй аксари х;аёти хешро дар зодгох,аш шахри MapoFa гузарондааст. Дар баробари ин як идда мусофиратхр ба шахрх;ои гирду атроф намудааст, ки ин нукта аз порчаи зерин, ки дар маснавии "Чоми Чам" дар бахши "Дар сафар ва фавоиди он" ишора гардидааст.

Хамчунин, Сайд Нафисй дар мук;аддимаи

"К1уллиёт"-и Ав^адии Марогайй ишора мекунад, ки Авх,адй ба Багдод, Димишк;, Султония, Ток;и Кисро, Ирок;, Карбало, Х|амадон, Табрез ва дигар шахрхр сафарх,о

5

кардааст. Албатта ин гуфтаи Сайд Нафисй низ мах,з дар такя бар ашъори шоир иброз шудааст, зеро ягон сарчашмахри пешин нисбат ба сафарх;ои Авх,адй ёдо-варй накардаанд. Пекин далели х,ак;ик;й бар ин гуфта сухани худи Авх,адист, ки моро ниёз ба истидлоли дигар чустан намемонад.

Вафоти Авх,адй бошад, ба соли 738 х;ичрй (1338 милодй) мутобик; меояд, ки аксари тазкирах,о ва сарчашмахри гу-зашта х,амин рак;амро зикр кардаанд.

Аз Ав^адии Марогайй мероси бою гаронбах;ое бок;й монда-аст, ки Забехулло Сафо дар "Таърихи адабиёт дар Эрон" осори уро чунин бармешуморад; "Осори Авх,адй иборат аст аз;

1. Девони цасоид ва тарчеот ва газалх,о ва рубоиёт, ки аз х,ашт х,азор байт мутачовиз аст.

2. "Дах,нома" ё "Мантик-ул-ушшок;", ки дар х,удуди шашсад байт дорад ва шоир онро ба соли 703 х,ичрй ба поён бурда ва дар ин бора гуфтааст;

Ба соли золу вов аз солй х,ичрат,

Ба поён бурдам ин дар хрли х;ичрат...(59.834)

Байти фавкуззикр низ метавонад истидлоле бар мусофира-ти Авх,адй буда бошад, зеро аз мух,тавои он пайдост, ки Авх,адй маснавии "Мантик;-ул-ушшок;"-ро дар х^нгоми х,ичрат, берун аз диёри хеш таълиф намудааст.

Сипае, дар идомаи навиштах,ои Сафо дар мавриди мероси Авх,адй мехонем;

6

3. "Чоми Чам" маснавиест, дар панчх.азор байт бар вазн ва равиши "Хадик;ат-ул-х1ак;ик;ат"-и Саноии Разнавй ва бар так^пид ва истик;бол аз он."(59.834-835)

Бояд арз намуд, ки мероси гаронбах,ои Авх;адй дар замони зиндагиаш аз ч°ниби ах,ли адаб ва иродатмандони су-хани ноби форсй ба хуби пазируфта шудааст. Бахусус, масна-вии "Чоми Чам"_и У- Барои та^вияти ин андеша ручуъ намудан ба идомаи гуфтах,ои Сафо дар "Таърихи адабиёт дар Эрон" айн и муддаост;

"Сухани Авх;адиро нок;идони пешин х,амвора ба "пурх;олй" ва гояти латофату узубат ва назоири ин авсоф сутудаанд... Маснавии "Чоми Чам"_и У ДаР айни иштимол бар маъонии баланд, бисёр содда ва равону матбуъ ва холи аз таъйиду их,ом аст. Вай ин китобро, ки х,ак;к;ан дар баёни кайфияти су-лук ва шарх,и х,ак;оик;и ирфонй аст, фак;ат ба х,амин маъонй мак;сур накард, балки дар он монанди як муаллими ахлок; бо баёни содда ва равони худ расми маош ва маодро ба рушанй нишон дод ва дар х,амон х,ол ба бисёре аз масоили ичтимоии замони хеш таваччух, кард. "Дах,нома"-и Авх,адй бо он ки бинобар ташрех;и шоир аз руи майли у сохта нашуд, аз Чумлаи дах,номах,ои мумтози форсй ва дорой тозагихри бисёр дар зикри тамсилоти кутох; ва эроди газалх,ои ширин ва латиф дар мутовии абёти маснавй ва дар х;ама х,ол мафун ба сод-дагии калом аст."(58. 836)

Х,ануз аз замони зиндагии Авх;адии Марогайй шуруъ шуда, тавачЧУ^ ба осори гаронбах,ои у аз чониби аксари тазкирани-горони маъруф ва мух1ак;к1ик;ону суханшиносони номии Шарк; ба

7

назар мерасад. Дар дебочаи девони Авх.адй аз чониби Сайд Нафисй зикр шудани зиёда аз 30 номгуи асархре, ки аз Авх,адй чун шоири тавоно ва орифи мувах^ид ёд кардаанд, далели рушан ва муътамаде бар гуфтах;ои болоии мост.

Х,амчунин, ховаршиносони Аврупо ва Шуравй низ ба осо-ри Авх,адй х,усни таваччУ^и беандозае зох,ир намудаанд, ин нукта аз тах^икртхри Эдуард Браун, Ян Рибка, ба рушанй х;увайдо мегардад.

Сарчашмах;о ва тазкирах;ои зиёде ро^еъ ба зиндагиномаи Ав^адии Марогайй маълумот додаанд ва тах^икртхри бешуморе низ сурат гирифтаанд, ки "Таърихи гузида"-и Хамдуллох.и Мус-тавфй, "Нафах,от-ул-унс"-и Абдурах,мони Чомй, "Тазкират-уш-шуаро"-и Давлатшох;и Самарцандй, "Мачолис-ул-ушшок;"-и Миркамолиддин ^усайни Х^иравй, "Мачолис-ан-нафоис"-и Алише-ри Навой, "Хабиб-ус-сияр"-и Хондамир, "Хафт и1упим"-и Амин Ах,мади Розй, "Сафинат-ул-авлиё"-и Мух,аммад Дорушшукух;, "Оташкада"-и Лутфалибеки Озар, "Риёз-ул-орифин" ва "Мачмаъ-ул-фусах;о"-и Ризокулихони Х,идоят, "Таърихи адабиёт дар Эрон"-и Забех;улло Сафо, "Таърихи адабиёти Эрон"-и Эдуард Браун "Доират-ул-маорифи ислом"-и Овенс ва гайра аз ин цабиланд.

Вале дар тадцик, ва тах,лили газалиёт, к;асоид, тарчеот, рубоиёт ва маснавихри Авх;адии Марогайй бошад, то ба имруз тах,к;ик;оти амик; ва мукаммале сурат нагирифтааст. Дар ин замина, ба гайр аз чанд мак;олоти чудогонае, ки ДаР мук;аддимах1ои девонх,ои Авх,адй , аз чониби мух,ак;к;ик;они Эронй аз он чумла Сайд Нафисй, нигошта шудаанд ва мак;олоти

8

Махмуди Фаррух, "Авх;ол ва осори Авх;адии Марогайй",, Х,усайни Масрур дар мо^номаи "Армугон" бо номи "Шарх,и х,оли Ав^адии Марогайй" ва чанд мак;олоти дигар, ки масоили умумиро оид ба ах^вол ва осори Авх,адй фаро гирифтаанд, зиёда чизеро наметавон ёдовар шуд.

Дар Точикистон рочеъ ба ах;вол ва осори Авх,адии Марогайй таваччУ^е бештар зох;ир нагардида,вале баъзе коркой ибтидой ба сомон расидаанд. Масалан, дар «Энсеклопедияи адабиёт ва санъати точик» ва дар мук;аддимаи китоби "Цоми Чам"-и Авх;адй маълумотномаи мухтасар оид ба шарх,и х,ол ва осори Авх,адй ба к;алами устод А. Афсах,зод тадвин гардида. Дар тазкираи мух;ташами "Гулшани адаб" (Чилди 1,Душанбе, Ирфон соли 'Шб.сах^Эб) ахбори фишурда аз рузгору осори Авх,адй ба ралами А.Алимардонов бо намунае чанд аз ашъо-раш пешкаши ах,ли завк; шудааст. Аз чониби муаллифи ин ри-сола низ тадк;ик;оти хоксорона рочеъ ба ах,волу осори Авх,адй дар му^аддимаи маснавии "Чоми Чам" ба нашр расида, ки тах^икрти нисбатан мукаммал ва чомеъ мебошад.

Муттаассифона, фарогирии тамомии пах,лух,ои а^вол ва осори Авх,адии Марогайй ба андозаи х,авсалаи имкони рисо-лаи мо намебошад ва чун дойр ба номаи аъмоли Авх,адй мо дар мук,аддимаи "Цоми Чам" ( Хучанд-1994 сах,. 8-42) масоили заруриро мавриди баррасй к;арор додаем, такрори онро дар ин рисола зарур намешуморем. Вале зимни тах,к;ик;от бо назар-диди талаботи таэдици масоили аслии рисола ба лах.зах.ои алох|идаи зиндагии Авх;адии Марогайй ручуъ хох^ем намуд.

9

Чун тах,к;ик;оти х,олй аслан ро^еъ ба мазмуну мух;таво ва хусусиёти умдаи маснавии "Чоми Чам"~ и Ав^адии Марогайй сурат мегирад, кушиш бар он хох,ем дошт, ки доманаи бах,си мо фарогири масоили асосии дар маснавии мазкур мат-рах,гардида бошад.

Маснавии "Чоми 4ам"-и Ав^адии Марогайй аз зумраи но-диртарин осори фалсафй ва ирфонист, ки дар таърихи ада-биёти форси ва афкори фалсафию ирфонии Шарк; аз чониби ах^ли тах;к;и^ ва сухансан^ону суханшиносони муттак;аддимин ва муосир чун шох;кории бузург ва мух;имтарин таълифоти фаро-гирандаи масоили ахлок;иву ичтимой ва тах>к;ик;оти ч°шбе рочеъ ба ах,ком ва аркони ирфону фалсафа дар адабиёти асри 14 эътироф гардидааст.

Мусаллам аст, ки иштих;ор ёфтани Ав^адии Марогайй дар таърихи адаб ва ирфони форси пеш аз х;ама ба интишори маснавии "Цоми 4ам" марбут аст. Ин нуктаро гуфтахри бархе тазкиранигорон ва мух^к^икрни нуктасанч, ки зикри чанде аз онхр дар боло рафт, тацвият мебахшад. Масалан, Давлатшох^и Самарк;андй барои тасди^и ин нукта дар "Тазкират-уш-шуаро" чунин оварда; "^икоят кунанд, ки китоби "4оми Чам"_Р° Шайх Авх,адй дар Исфах;он навишта ва дар кариби як мох; чорсад савод мустаидони рузгор аз он китоб бардоштанд ва бо вучуди х,ачми андак он китобро бо бах,ои тамом хариду фу-рухт мекарданд ва он китоб дар миёни мустаидон бисёр му-каррам буд ва дар ин рузгор нусхаи он матрук аст ва илх;ок,и он нусха дар одоби тарик; мустах,сан (неку ва писандида) нус-хаест."(60. 232)

10

Таълифи маснавии "Цоми Чам"-Р° Авх;адии Марогайй дар мох,и Рамазони соли 732-и х,ичрй огоз намуда, мох;и Рамазони соли 733 онро ба анчом расонидааст. Худ дар ин бора дар боби "Дар маъзарат ва фурутании худу хатми китоб" ишора намудааст.

Аз ин гуфта бармеояд, ки Ав^адии Марогайй маснавии "Чоми 4ам"-ро дар мух,лати як сол навишта ба итмом расонидааст. Бархе тазкиранависон бошанд, бар он ак;идаанд, ки "Чоми 4ам"-и дв^адй дар пайравии "Х1адик;ат-ул-х1ак;ик;ат"-и Са-ной навишта шудааст, вале аз огоз то анчоми маснавй Авх,адй дар ин бора ишора накардааст. Ин нукта возех; аст, ки "4оми Чам"-и Авх,адй дар вазни "Х,адик;а" эчод шудааст. Вале дар мазмуну мух,таво ва баррасии матолиб миёни ин ду асар тафовути беандозае ба чашм мерасад, ки мо ба ин масъала рангами тах;к;ик;и чанбах,ои мухталифи маснавии "Чоми Цам" ручуъ хох;ем кард. Гуфтахри фавкуззикрро хулосаи тах,лилу баррасии Сайд Нафисй дар мук;аддимаи "Куллиёт"-и Авх;адй низ тасдик; мекунад; "Ин ки дигарон гуфтаанд, ь^асоиди у ба равиши Саноист, комилан дуруст аст. Аммо ин ки "4оми Чам"-и у так^пиде аз "^ади^ат-ул-^аци^ат" -и он шоири бузург аст, танх,о то он ч° ДУРУСТ аст, ки ба х,амон вазни "Х^ади^а" суру-да шудааст, вагарна Авх,адй дар ин маснавй равиши дигаре пеш гирифтааст, ба ЧУ3 равиши Саной".(2.7)

Авх,адй барои он ки баррасии матолиб ва ибрози андешах,ояш мураттаб ва ба танзим сурат гирад, маснавиашро ба сарогоз, се бахши асосй, ки давр ном доранд ва хатми он ЧУДО намудааст.

11

Чун баррасй ва таэди^и мазмуну мух,тавои маснавии "4оми Чам" ва партави афкори фалсафию ирфонй ва ахлок;ии Авх;адй дар он аз мух,имтарин мушаххасоти рисолаи мо Max¡cy6 мегардад, рисоларо вобаста ба даврх,о ва мазомини фароги-рандаи онх,о, инчунин риояти муназзамии равиши тах^ик; ба мук;аддима, се бахши асосй ва хулоса так;сим намудем.

Бахши аввали рисола "Афкори фалсафй, ахлок;й ва ичтимоии Авх;адй дар маснавии "Чоми Цам" ном дошта, ба тах,к;ик;и андешах.ои фалсафй, ахло^й ва ичтимоии Авх,адй дар маснавиаш ихтисос дода мешавад. Дар бахши мазкур кушиш бар он хох,ем дошт, ки сарчашмах;о ва маъхазх,ое, ки дар за-минаи онхр андешах,ои фалсафию ахлок;й ва ичтимоии Авх^адй так;вият ёфтаанд, ЧУСТУЧУ намуда, дастовардх;ои уро дар ин Чода ба риштаи тах,к;ик; кашем. Инчунин иртиботи андешах;ои фалсафии у бо хукамо ва файласуфони гузашта аз дидгох;и тах,^ик;оти мо берун нахохдд монд.

Бахши дуввуми рисола бошад, "Чахрнбинии ирфонй ва марох,или сайру сулук дар маснавии "Чоми ^ам" ном дошта, фарогири андешах,ои ирфонии Ав^адии Марогайй мебошад. Бахши мазкурро ба ду к;исмати хурд так;сим намуда, анде-шах,ои хешро рочеъ ба афкори ирфонии Авхддй дар доираи онх,о иброз хох,ем дошт. Нахуст, дар к;исмати "Таъсири афкори Сухравардй ба андешах,ои ирфонии Авх;адй оид ба масоили иродати Авх,адй ба Сух,равардй ва иллати пайванди рух,онии эшон, таэдик; рочеъ ба пири Авх,адй ва партави андешах,ои Сухравардй дар маснавии "4оми 4ам'-Р° баррасй хох,ем намуд. Сипае, дар «¡исмати дигари ин бахш, ки "Тах,лили андешах1ои

12

Авх,адй рочеъ ба мак;омоти сайру сулуки маънавй дар "Чоми Чам" ном гирифтааст, дар тах;к;и^и андешахри Ав^адй рочеъ ба мак;омоти сайру сулук, аркони тасаввуф ва х,ак;ик;ати ирфону маърифат саъй хох,ем варзид.

Азбаски маснавии "Чоми Чам'_и Авх,адй дар к;олаби назм суруда шудааст ва андешахряш дар пардаи хиёл ва рамзу ки-ноёт бо зеботарин вачх,и хунарй иброз ёфтаанд, тах;н;ик;и хусу-сиёти бадеию гоявии маснавй ва инъикоси хунари шоирии Авх;адй аз масоили умдаи тах;к1/щшавандаи рисолаи мо мах;суб буда метавонад. Бо назардиди ин масъала бахши саввуми ри-сола, ки "Бадеияти маснавии "Чоми Чам" ном Д°РаД> ба бар-расии масоили бадеияти маснавй, корбасти мох;иронаи саноеи бадей ва маънисозиву мазмунофарии шоирона дар он ихтисос дода шудааст. Зеро бидуни дарки киноёт ва рамзу рози ис-тиороту ташбех,оти шоир мо х,аргиз наметавонем, ки ба фах,ми матолиби у бирасем ва афкори фалсафию ирфониашро та-фах^ум намоем.

Тах^ику омузиши мух,имтарин мушаххасоти маснавии "Чоми Чам"-И Авх;адии Марогайй дар адабиётшиносии точик аз мавзуоти ноомухта ва тоза мах^суб мешавад. Аз ин нуктаи назар, омузиш ва пажух,иши он ах,амияти назарии рисоларо боз х,ам ганй ва пуркувват мегардонад. Зеро мах,з, тавассути омузиши масъалаи мазкур боз як дурдонаи ноёби адабу ир-фони форсй аз к;аъри асрх;о бурун кашида шуда, ба х,аводоро-ну иродатмандони шеъри ноби форсй ва сухансанчону сухан-шиносони ну^тасанч пешкаш мегардад. Дар баробари ин тах;к;ик;у омузиши ин мавзуъ боз як пах^уи норушани адабиёти

13

моро мунаввар сохта, як чех;раи маъруф�