автореферат диссертации по философии, специальность ВАК РФ 09.00.05
диссертация на тему: Этико-эстетические основы общения

Полный текст автореферата диссертации по теме "Этико-эстетические основы общения"

АЗвРБАЛЧАН РЕСПУБЛИКАСЫТвИСИЛ НАЗИРЛШИ А гБАКЫ девлэт УНИВЕРСИТЕТИ «фэлс^фэ тарихи вэ медэтшэтшунАслыг» кафедр асы

• Ч

6л]азмасы Иугугунда

ЬЭСЭНОВА ГЫЗТАМАМ АЛЫ ГЫЗЫ

YHCИJJЭTИH ЕТИК-ЕСТЕТИК ЭСАСЛАРЫ

Ихтисас: 090005 - Етика

090004 - Естетика

Фэлсэфе елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмагучун тэгдим едилмиш

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы -2000

Азэрба]чан ЕА-нын Фэлсэфа, Сосиолокщ'а вэ Иугуг Институтунун «Етика вэ Естетика» шебесиндэ ]еринэ ]етирилмишдир.

Елми рэИбэр:

- фэлсэфэ елмлэри доктору, профессор МУСТАФАЕБ Ч.В. Рэсми оппонентлэр:

- фэлсэфэ елмлэри доктору, профессор РАМАЗАНОВ Ф.Ф.

- фэлсэфэ елмлэри намизэди ЭИМЭДОВ Э.И.

Апарычы муэссисэ: Мусиги Академи^асы, «Ичтимаи елмлэр кафедрасы».

Мудафиэ Л71» „ 2000-чи ил саат /г

Азэрба]чан ЕА-нын Фэлсэфэ, Сосисгпоки]а вэ Ьугуг Институтунун 09.00.05 - етика, 09.00.04- естетика ихтисаслары узРэ фэлсэфэ елмлэри намизэди елми дэрэчэси алмаг учУн Д.04.06.01 Ихтисаслашдырылмыш Шуранын ичласында олачагдыр.

Унван: 370143, Бакы шэИэри, Ь.Чавид 31.

Диссертаси]а илэ Азэрба^ан ЕА-нын Мэркэзи Елми Китаб-ханасында таныш олмаг олар.

Автореферат « кендэрилмишдир.

/

¿000-чи ил тарихдэ

-л,-* .

Ихтисаслашдырылмыш/ Шуранын елми катибиАфее-!

■и*

СИФЗАДЭ Р.Г.

V* '»'"'Г'- '

I. ИШИН ГМУМИ СЭЧкШЭСИ

Чэмидэт Ифты инсанларын гаршылыглы элагэлэри, бирли|и са]эсиндэ тарихэн муэ]]эн мэзмун, бичим газаныр. Бурда башлыча тэмэл ролуну о]на]ан амил унси^эт, онун характерини шэртлэндирэн инкишаф сэвидэсидир. Б у исэ мэишэтдэн башламыш сосиал-с^'аси саИэлэрэ гэдэр ичтимаи мэвчудлуга тэ'сир кестэрир. Унси]]этин мэ'нэви эсаслары нэ гэдэр сатам оларса, о гэдэр сэмэрэли олур. СеИбэт инсани башлангычын, Иуманист мэгсэдлэрин керчэкяэшмэси имканларындан кедир. Унсирт анла]ышынын езу маЬи^эт е'тибарилэ даИа чох гаршылыглы мэ'нэви баглылыш ифадэ едир. Бу анла]ышын эслиндэ белэ бир мэзмун дашыдыгыны Иэлэ е.э, У-эсрдэ Платон вэ Аристотел тэдгиг етмишдилэр. МуИум ичтимаи эИэмидэтэ малик олан бу мевзу тэбии олараг Иэмиша диггэти чэкир. Муасир деврдэ сосио-логлар. психологлар. педагоглар Иэмин саИэни кениш арашдырмага а]рыча диггэт верирлэр. Бу чэИэтдэн элдэ едилэн мусбэт елми-нэзэри наилиртлэр, элбэттэ. мутэхэссислэрин рэгбэтини газаныб. Бунунла белэ унсидэтин твбиэтинм етик-естетик бахымдан ачмага, анлатмага Ьэлэ аз диггэт едилиб. Иагигатда исэ эхлаги, мэ'нэви кезэллик проблемный бу мевзудан кэнарда тэсвввур етмэк олмаз. Етик, естетик башлантачларын вэИдэти инсан дун]асыны нэчиблэшдирди|и бэлли-дир, бу ибрэтли керчэ]и анлатмаг инсанда кезэллик гавра|ышыны, езунудэркетмэк ме^ини дэринлэшдирир. Умуми нэзэри бахымдан илк невбэдэ бу мотивлэр арашдырылан мевзуну сечмэ]э севг етмишдир. Кениш лланда исэ бу тэдгигатын актуаллыгыны шэртлэндирэн амил-лэр даИа глобал маИицат дашьуыр.

Унафтин етик-естетик эсасларынын тэдгиг олунмасы вэ инсанларын эмэли фэали^этиндэ тэтбиг олунмасы бир сыра проблемлэрин Иэлл олунмасы учун зэмин ]арадыр.

Мэсэлэн:

1) сосиал бэрабэрсизли]ин лэгв едилмэси;

2) бутун инсанларын ади ]аша]ыш васитэлэри илэ тэ'мин олунмасы;

3) сэИиуэ проблеми;

4) мэнзил вэ урбанизас^а проблеми;

5) нэглиуат вэ рабитэ проблеми;

6) маариф вэ тэЬсил проблеми;

7) Г^атын кефирти проблеми;

8) кутлэви унсицэт вэинформааф васитэлэри проблеми;

9) милли-мэдэни ирсин горунуб сахланылмасы проблеми;

10) инсан Иугуглары проблеми.

Керунду]у кими унси^этин етик-естетик эсасларынын тэдгиги комплекс характер дашыдышна керэ онлары башга проблемлэрдэн

тэчрид олунмуш шэкилдэ де]ил, систем шэклиндэ тэдгиг етмэк лазымдыр. Чунки, тэбиэт-чэми^эт сисгешндэ баш верэн зидди^эт-лэрин арадан галдырылмасында унсиртин етик-естетик аспектлэри-нин фэлсефи таЬлилинин |1элледичи рола малик олдугу Иазырда Нагл ьца мэ'лум олан Ьэгигэтлэрдэндир.

Инсанда кезэл Гшсслэр ашыла]ан ]арадычы эмэк, онун мадди вэ мэ'нэви не'мэтлэ тэ'минатыны шэртлэндирир. Унси^эт естетикасы ан-ла]ышы дун]а просесиндэки вэИдэт вэ элагэлэрин гаршылыглы асы-лылыг вэ бутевлу]унун инсан тэрэфиндэн дэрк едилмэси принсип-лэриндэн биридир.

Антик деврдэн унсирт естетикасынын об]ектив мевчуд олмасы Ьаггында тэсэввурлэр устунлук тэшкил едир.

Пифагорчулугдан башламыш заманымыза гэдэр унси|]'этин Иар-мони]а, мутанасиблик, мэгсэдэу]гунлуг узэриндэ гурулдугу се]лэнир.

Унси^эт кезэллф, елэ идеал уна/щэт мунасибэтлэринэ дедолир ки, о мунасибэтлэрдэ инсан мудрик вэ камил варлыг кими карунур, мадди алэм Ьадисэлэринин нисбэтиндэки айэнкдарлыгын вэ бит-кинли]ин нэтичэси, Иэммн унси^эт хассэлэринин вэ эламэтлэринин тэзаЬуру кими пфчэтлэндирилир. Унсщэтт естетик хасэлэлэринин, эламэтлэринин мэнимсэнилмэси вэ ги]мэтлэндирилмэси инсанда камиллик вэ мудриклик мэзмунуну шэртлэндирир.

Унсиуэт естетикасынын эсасыны инсанын мэ'нэви вэ физики ке]фи|этлэринин вэЬдэти Ьаггында, онун эмэллэринин хе]'ирхаЬ мэгсэдлэри вэ ардычыллыгы Ьаггында мэ'нэви гуввэ гэлб кезэлли|и, фэдакарлыгы, мэ'нэви борчу вэ с. Ьаггында тэсэввурлэр тэшкил едир. Бу мэ'нада унсидэт естетикасы анла]ышы бизэ Ьэмишэ инсани ке]фи]]этлэрин мукэммэллэшмэси Ьаггында тэсэввурлэр ашыла^р.

Бэ]ук унси^эт анламында инсанларын ата-бабадан эхз етдиклэри эн'энэлэр, мэ'нэви ке]фи]]этлзр даИа да ез эИеми^этини итирир вэ бе]ук дэ]ишиклэрэ мэруз галыр. ШубИэсиз бутун бунлар бир сыра башга сэбэблэрлэ ]анашы адамларын чохунда физики вэ руИи позгунлуга сэбэб олур.

м0взунун актуаллыгы: Дилимиздэ ишлэдилэн «унсицэт» анламы ез етимоложи башлангычына керэ тарихэн «инсан« кэлмэсинэ баглыдыр, О, маИи^эт е'тибары илэ мусбэт инсани ке]фи]]этлэр эса-сында формалашан гаршылыглы тэмасын характерини ифадэ едир инсан-тэбиэт баглылыгындан башламыш чэми^этин си]аси мевчуд-лугуна гэдэр мухтэлиф саЬэлэрэ тэтбиг едилир. Бу анламын мэзмуну ичтимаи варлыгда фэрди илэ умуминин вэИдэти бахымындан ачыла билэр. Ичтимаи И^атын чох чешидли ахарында метана кэлэн тэзад-лар эслиндэ вэЬдэтэ меллэ тэнзимлэнир. Ьэмин тэнзимлэ]ичи ме^и езундэ дашьуан, езунун дахили 1тэрэкэт гуввэти едэн унсицэт фор-маларыдыр. Сосиал варлышн бу тэмэл амили мустэсна эИэмидэтэ ма-

ликдир. Бурда фэалицэт, давраныш, Иэрэкэт, характер тазаИурларинин бир-бирини зэрури шартлэндирилмаси, зэнкинлашдирилмаси бэлли-дир. Фарди габили^атлэрин камиллзшмэси, Ьэ]ати имканларын керчэк-лешдирмэси бу биртф ]енэлдилммш амилла дикгэ едилир. Эслиндэ чами^эт, девлэт бела бир зэмин узвриндэ ]уксэлир, «Бутун инсанлара тэбиэт девлэт унсущэтинэ чан атмаг имканы вериб, де]ир - Аристотел ва биринчи ким бу унсицэти тэшкил едибсэ, инсанпыга эн бе]ук ]ахшылыг бэхш едиб«1. Бунун са]эсиндэ инсанларын бир-бириндэн та-биатэн асылылыгы, чэмицатдэ ]арарлы устунлуклэри дэрк едилир. Бу устунлуклэрин ме]дана чыхмасы, Ьэ]ата кечирилмэси нэинки тэкчэ онларын дашы^ычылары учун хе]ирлидир, шэхсирт фэрдилидонин ]е-тишмэси илэ ]анашы, бундан е]ни заманда умуминин инкишаф дэрэ-чэси дэ асылыдыр. Платон «Девлэт« эсериндэ буну мараглы тэрзда нэзэрэ чарпдырырды: «Шаирлар ез эсарларини, аталар исэ вз евлад-ларыны севдиклари кими, варланмыш адамлар да пула га]гыкеш муна-сибэт бэслэ]ирлэр, башга адамлар кими еЬифч елчусунда рх, анчаг елэ, ку]а бу онларын есэридир. Бела адамларла унсирт батамаг чэ-тиндир: сэрвэтдан башга онлар Иеч бир шедо б^анмирлэр«,2 Ьоги-гэтэн, шэхси мэнфаэт еИтирасы бирлик идеалы илэ ^ушмур. Бу Иал инсани башланшчлара ]абанчылашма эЬвал-руЬи^эси догурур. Мэн-фээт кудмэк Ьэмишэ манафелэрин гаршылашмасына кэтирир, тэзад-лар ]арадыр. Унсиртдэ исэ еЬти]ачларын jepинa jeтиpилмэcи башлыча олараг инсан лэ]агэтинэ гаршылыглы (термэтэ асасланыр. Мэ'лум Ьэгигэтдир; инсанын инсана еИт^'ачы Ьэр шедэн ^уксэкдир. Онун азадлыг дарэчэси, характериндэ, ирадэсиндэ мусбэт ке]фи])этлэрин ]етишмэси аслиндэ бу зэминдэ мумкундур. Инсанларын Ьщат тарзинин мэ'налы олмасы, ичтимаи рифаЬын езу ондан кэнарда тэсэввуре кэлмэз. Бунун учун унси^ат формаларынын мэ'нэви эсасларыны хусуси олараг арашдырмаг елми эИзмирта маликдир.

ИШИН ишленмэ ДЭРЭЧЭСИ: Унсирт проблеми, онун чэми]-]этлэ, инсанла элагэдар мэсэлэлэри барада Иэм кечмиш иттифаг деврундэ, Иэм дэ Иазырда }азылан тедгигат ишлэринда муа^'ан гэдэр материал тапмаг олар.3

' Аристотель «Политика», - М., 1983, том 4, с-379.

1 Платон «Государство», - М., 1971, том 3, с-94.

3 Ба]рамов Э.С., Эпизадэ 8.6. «Сосиал психологи]анын актуал мэсэлэлэри«, -Бакы, 1986; Заманзадэ С. «Инсан еколок^'асынын ]аранмасынын фэлсэфэ таИпили«,- Баш, 1993; Эфэндфв М. «Сэнии мэ'нэви дунган«, - Бакы, 1990; МеЬди)еа Ф. «Муасир екопожи ситуас^а вэ шэхси^этин езуну тэ^ини«, -Бакы, 1991; Сэфэров Н. «Йнсан вэ тэби^ат», «Месулиуэт вэ Ьуманизм»,-Бакы, 1991; Болондин Р.К., Бондаров П.Г. «Природа и цивилизация», - Новосибирск, 1988; Казначее В.П. «Очерки теории и практики экологии человека»,- Новосибирск, 1983; Кочергин Л.Н., Марков Ю.Г., Васильев Н.Т. «Экологическое знание и сознание»,-

Ьазыркы деврдэ унси]]'этин етик-естетик эсасларынын кениш тэдгиг едмлмэси бэшэри^этин мувэффаги^этинэ даЬа чох кемэк едэр-ди. Чунки унсидети кезэллэшдирмэк рлу бэшэрицэтин Ьуманист эсасларда инкишафынын эн башлыча амили са]ылмалыдыр.

Тэдгигатын нэзэри методоложи эсасынын сон деврдэ унси^эт проблематикасынын актуаллыш илэ элагэдар республика Иекумэти вэ девлэти тэрэфиндэн Ьэ]ата кечирилэн тэдбирлэр теш кил едир. Сон деврлэрдэ глобал проблемлэрле элагэдар олараг тэдгигат ишлэри учун програм ишлэниб Ьазырланмышдыр. Тасадуфу де]илдир ки, бу мевзуларын сырасында инсан вэ тэбиэтин гаршылыглы тэ'сиринин фэлсэфи, умуми елми вэ сосиал проблемлэри, инсан еколоки]асынын нэзарирси вэ методолоки]асы кениш ]ер тутмушдур. Умуми^этлэ, 2015-чи илэ гэдэрки девру эЬатэ едэн програмда п^улан бутун мэсэ-лэлэрин эсасында инсан- тэбиэт, инсан- чэмицэт унсирт проблемлэ-ринин кениш тэдгиг олунмасынын сон дэрэчэ вачиб олмасыны тэлэб едир.

ТЭДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРИ: Лухарыда гед ет-диклэримизи нэзэрэ алараг диссертаси]ада гаршьц'а го]улан эсас мэгсэд- унсидэтин етик-естетик эсасларыны фэлсэфи-методоложи ас-пектдэ тэдгиг етмэкдир. Бу мэгсэд ашагыдакы мэсэлэлэрин тэЬли-линдэ конкретлэшдирилир:

- Унсицэтин етик-естетик эсасларынын шэхси^этин Иэ]ат фэали]-]этинин тэзаЬур формасы кими тэЬлил етмэк.

- Унсицэт, чэмидоэт вэ этраф муИитин гаршылыглы элагэсини ашкар етмэк, унси^'эгин мэ'нэви эсасларыны тэдгиг етмэк.

1. УнсиЦэт естетикасынын е]рэнилмэси мэ'нэви тэрби]энин муИум тэркиб Ииссэси олараг Ьэ]ати вЬэшЦэт дашьцыр.

2. Бу проблемны еэунун тэдгигат об]екти кими ирэли сурулмэси етик-естетик тэсэввурлэрин Ьудудларыны кенишлэндирир.

3. Унсиуэт кезэлли]инин тэблиги инсанын эхлаги-етик алэминин нэчиблэшмэсинэ, тэкмиллэшмэсинэ сэмэрэли тэ'сир кестэрир.

4. Мувафиг муНазирэлэрдэ етик шуурла естетик шуурун гаршылыглы вэЬдэтини анлатмаг учун имкан ]арадыр.

5. Да!та аИами^этли чэИэт: инсанын кезэллик ду]гусу эсасында мэ'нэн езуну дэрк етмэсини шэртлэндирир.

ТЭДГИГАТЫН ИШИНИН ЕЛМИ JEHИЛИJИ: Унсидэт проблеми илэ баглы мухтэлиф бахымдан тэдгигатлар мевчуддур. Иэмин саЬэдэ элдэ едилэн наили|этлэри е]рэнмэк бу диссертаси]анын ]азылмасына

Новосибирск, 1987; Кравченко С.А., Бондаренко В.А. «Общение с природой: экологические моральные и правовые нормы»,-Львов, 1984; Лось В.А. «Человек и природа», «Социально философские аспекты экологических проблем»,- Новосибирск, 1978; МарховЮ.Г. «Социальная экология», - Новосибирск, 1986;

мусбэт тэ'сир кестэриб. Анчаг бурда мевзу, ишин тэркиби, мэзмуну чэЬэтдэн башгаларындан фаргли олан ]ениликлэр вар.

1. Унсидэт мэдэни^эти анламынын маИи^эти системли нэзэри шэкилдэ ачылыр. Хусусэн онда инсан амилинин фэаллыгында етик-естетик мотивлэрин муЬум ролу, ]ери кестэрилир. Инсанлар арасында гаршылыглы ма'нави батыпыгын кезэлльф, эхлаги нэчибЛ1ф, ]еткинли]э хидмэт етди]и эсасландырылыр.

2. Бу анламын тэдгиги чэмицэт Ьэ]атында аилэдэн башламыш еколожи са!1э]э гэдэр тэтбиг едилир. Лазым кэлдикчэ муэллиф конк-рет-сосиоложи арашдырмалары ила ез фикирларини э]ани сурэтдэ тэсдиглэ]ир.

3. Mввзyja аид нэзэри душунчэлэр тарихиндэн мараглы нумунэ-лэр кэтирилир. Бэ'зэн бунлар тэдгигат ишиндэ илк дэфэ олараг е]рэ-нилир. Бу даИа чох Азэрба]чан мутэфэккирлэринин керушлэри ила баг-лыдыр.

4.Диссертаси]ада унси^эт мэдэни^этини тэкмиллэшдирмак бахы-мындан ичтимаэтимизи душундурэ билэчэк бэ'зи елми тевс^алэр вар.

5. Тэдгигатын нэтичэси садэчэ ону ]екуна вурмаг мэгсэди дашы-мыр. Кэлэчэкдэ онун ]ени тэрэфлэрини дэринлэшдирмэк перспектив-лзрини муэден едир.

ДИССЕРТАСИМ ИШИНИН ЕЛМИ-НЭЗЭРИ ВЭ ПРАКТИКИ ©ИЭМИ^ЭТИ онун елми ]енили]и илэ сых сурэтдэ баглыдыр. Мэ'лум Иэгигэтдир: Инсанын инсана е(1тим]ачы Иэр ше]дэн ]уксэкдир. Онун азадлыг дэрэчэси, характериндэ, ирадэсиндэ мусбэт к^фидэтлэрин ]етишмэси эслиндэ бу зэминдэ мумкундур. Инсанларын Иэ]ат тэрзинин мэ'налы олмасы, ичтимаи рифаЬын эзу ондан кэнарда тасэввурэ кэлмэз. Бунун учун унсиртин етик- естетик эсасларыны хусуси олараг арашдырмаг елми- нэзэри вэ практики эИэми^этэ маликдир.

ДИССЕРТАС1иА ИШИНИН МЕТОДОЛОЖИ ЭСАСЫны елми идракын форма вэ принсиплэри, хусусэн анализ- синтез, муга]'исэли-тарихи метод вэ с. тэшкил едир.

ИШИН AПPOБACИJACЫ ВЭ МЭТБУАТ ИШЛЭРИ: Диссертаси-jaнын мевзусу БДУ-нин ичтимаи елмлэр кафедрасынын елми шурасын-да тэсдиг едилмиш, иш БДУ-нун фэлсэфэ тарихи вэ мэдэниртшунас-лыг кафедрасында ]еринэ ]етирилмишдир. Диссертаофнын елми нэти-чэлэри муэллифин чап олунмуш магалэ вэ тезислэриндэ ез эксини тапмышдыр. Диссертаси]а ишинин гурлушу вэ тэртибаты ики фэсил дерд параграфдан, нэтичэ ва истифадэ олунмуш эдэби^ат с^аЬасын-дан ибарэтдир.

ДИCCEPTACИJAHЫH ГУРУЛУШУ: Диссертаси]а иши «Кириш», ики фэсил, 4 параграф, «Нэтичэ» вэ «Библиограф^а»дан ибарэтдир.

II. ДИССЕРТАС&иАНЫН 9САС МЭЗМУНУ

Киришдэ тэдгиг олунан мевзунун актуаллыгы эсасландырылыр, онун ишланмэ сэви^эси адоынлашдырылыр, ишин мэгсэд ва вэзифэ-лэри шэр}1 олунур, диссертаси]а ишинин нэзэри вз методоложи эсасы, елми jeнилиjи, онун практики эЬэми^эти вэ апробаси]асы кестэрилмр.

«УНС1ШЭТИН ЕТИК-ЕСТЕТИК ЧЭЬЭТЛЭРИНИН ГАРШЫ-ЛЫГЛЫ 6ЛАГ9СИ В9 ОНА МУХТЭЛИФ БАХЫШЛАР» адланан би-ринчи фэсил ики параграфы «Унси^этан етик-естетик аспекти» (§1) вэ «Проблеме тарихи екскурс» (§2) эЬатэ едир. Биринчи параграфда муэллиф квстэрир ки, чэмиртин тэрэггиси онун узвлэринин гуручулуг эзми, ¡енипжчипж руЬу иле сых элагэдардыр. Амма бу Ноч дэ халгын бутун кешмэкешли тарихи бо]у газанмыш олдугу мадди вэ мэ'нэви тэчрубэсинэ, эн'энэлэринэ, мэдэни ирсинэ Иэмишэ диггэтли вэ га^ы-кеш мунасибэт мэсэлэсинин эйзминэгини азалтмыр. Кечмишин мэдэни етик ирсиндэн нэинки имтина едилмэли, эксинэ бу ирс ]енисини ]аратмаг учун зэрури тэмэл кими истифадэ олунмалыдыр. инсанларын эсрлэр бо]у топланмыш олдугу етик-естик унси^эт тэчрубэлэринин ]ашадылмасы, japaдычы шэкилдэ мэнимсэнилмэси Ьэ]ата jeничэ гэдэм го]ан кэнч нэслин тэфэккур вэ давраныш мэдэнидэтинин тэшэккул тапмасы учун лабуд эсасдыр.

Етик-естетик ирсэ га]гыкеш мунасибэтин олмадыгы ]ердэ гуру чу фэалиуэт бачарышнын тэрбф едилмэсиндэн данышмага белэ дэ^ мэз. Бутун зиддицэтпи чэИэтлэринэ бахма]араг, елми-фэлсэфи, эхлаги естетик ирс ]уксэк ичтимаи амалларын, умумбэшэри дэ]эрлэрин бэргэ-рар олмасы угр/нда кэркин гурбанларла вэ мэИруми^этларла долу му-баризэдэ инсанларын агрылы-ачылы тэчрубэсини езундэ гору]уб сах-ларр. Инсанларын мэ'нэви-етик ]аддашы онун унсицэт кезэлл^инин эсас шэртидир.

^шадыгымыз деврдэ инсанларын 1тэ]ат тэрзиндэ Иуманист баш-лангычын фэаллашмасы башлыча мэгсэд кими ирэли сурулур. Дикэр тэрэфдэн чэмиЦзтдэ антиИуманизм вэ рэИимсизлик езуну эввэлкиндэн даЬа бе]ук гуввэ илэ кестэрир. Мухтэлиф ичтимаи гурулушлу систем-лэрин бир-биринэ тэмамилэ зидц олмасы бутун бэшэридоэт учун е]т дэрэчэдэ му1тум вэ зэрури олан глобал проблемлэри арадан галдыр-мыр. Бутун ду^ада инсанларын динч ]анашы ]ашамасы, муИарибэлэ-рин гаршысынын алынмасы, елми-техники тэрэггинин, мэ'нэви мэдэ-ни^этин инкишафыны, тэбиэтин муЬафизэ олунмасыны, ади кундэлик Ьэ]ат учун нормал шэраит олмасыны истэ]ир. Белэ шэраитин эн башлыча гэрэфи унсиуэтин етик вэ естетик эсасларынын тэдгигини вэ шэхслэрарасы унсиртин, шэхсирт, тэбиэт вэ чэмидэт баглылыгында онун естетик ролунун артмасыны тэлэб едир. Бу вахта гэдэр унсиУэтин етик-естетик аспектлэринин е]рэнилмэси дун]анын бир сыра философ-

ларынын диггэт мэркэзиндэ олмушдур. Мэсэлэн: А.Швеугсерин етика]-ла баглы ейтирам тэ'лими, Америка екологу О.Леополдун тэбиэт етика-сы, К.Е.Спилковскинин космик етикасы, керкэмли рус биологу Д.Т.Фио-летовун Ифт севэрлик етикасы буна мисал ола билэр.

Унсиуэтин етик-естетик аспектлэри онун дикэр аспектлэри илэ сых сурэтдэ баглыдыр:

Биринчи: унсиуэтин игтисади аспекти чэми^эт Нэ]атында тэбии еИти]атларын ролунун Иэлледичи зИами^этэ малик олдугуну диггэт мэркэзиндэ сахпа]ыр. Ьазыркы шэраигдэ тэсэрруфат деври]эсинэ мух-тэлиф тэбии ше]лэр, фадалы газынтылар вэ с. дахил едилмишдир. Бу исэ кетдикчэ е1тти]атларын азалмасына догру апарыр. Тэбии еНщат-ларын тукэнмэси, кучлу игтисади бе1пранлара кэтириб чыхара билэр вэ бу беИранлар инсанларын мэ'нэвщ'атында да е]ни дэрэчэдэ кучлу мэнэви беЬранлара сэбэб ола билэр. Буна керэ дэ унсицэтин етик-естетик аспекти тэбии еЬт^атларын горунмасы мэсэпэсинм ен плана кечиртмэ|'и тэлэб едир.

Икинчиси; унсицэтин тибби аспекти - инсанларын физики саглам-лыгы онун мэ'нэви сатамлыгы илэ вэИдатдедир. Инсанларын мэ'нэви вэ физики сагламлыгы да ез невбэсиндэ игтисади амиллэрлэ сых сурэтдэ баглыдыр.

Учунчусу: тэрби]эви-педагожи аспекти - унсиуэтин инсана мусбэт тэсири ону хе]ирхаЬ едир, онда ]'уксэк етик-естетик Гшсслэр догурур. Инсанларын мэ'нэви тэрби]эсиндэ аилэ илэ ]анашы педагожи коллективлэрин ролу мисилсиздир.

XVIII эср маарифчилэри, интибаЬ деврунун алимлэри тэбиэтэ етик ]анашманын сирлэрини е]рэнмэ]э чалышмышлар. Мэсэлэн, Жан-Жак Руссо белэ Иесаб едирди ки, тебии ганунлара кенуллу табе олмаг адамларын физики вэ мэ'нэви сагламлыгынын рэИнидир.

Дердунчу: унсиуэтин еколожи аспекти - этраф муЬитин инсанларын ]ашамасы учун элверишли вэзи^этдэ сахланылмасы, чэми^этин индики елми-техники инглабынын кучлэндф муасир инкишаф мэр-Ьэлэсиндэ инсан вэ онун биосферлэ гаршылыглы тэ'сиринин даИа да артдыгы шэраитдэ унсиуэтин етик-естетик аспектинин еколожи аспект илэ баглылыгы бе]ук тэчруби аИами^эт кэсб едир. Каинат вэ инсанла билаваситэ элагэси олан Иадисэлэрин е]рэнилмэси, инсанын чографи ландшафта тэ'сири, инсан чэмиуэти илэ этраф муЬит арасында гаршылыглы унси|этин ичтимаи механизмлэрин тэдгиг олунмасы онун етик-естетик аспектлэринин ен планда олмасыны тэлэб едир.

Унсиуэтин еколожи аспекти чох чэИэтлидир. Онларын Иамысы бир мэгсэдэ - инсанларын артмагда олан унси^эт тэлэбатларынын дуз-кун вэ Иэртэрэфлэ тэ'мин едилмэсинэ хидмэт едир. Умуми]этлэ, инсанла тэбиэт арасындакы унси^эт просесиндэ етик вэ естетик аспект-лэрин мевгедондэн данышаркан белэ бир фикир башлыча чыхыш нег-

тэси олмалыдыр: «Инсан, чэмицэт Ьэр шещэн эввэл езунун мэньщи илэ тэбиэтлэ баглыдыр. Чунки чэмидэт табиатдэн онун узун тэкамулу нэтичэсиндэ эмэлэ кэлмишдир. Инсанын тэбиэтдэн фэрглэнмэсиндэ Ьелледичи ролу эмэк, мадци не'мэтлэр истеЬсалы о]намышдыр«.1

Инсанын естетик шууру, естетик тэлэбаты, естетик Иисси, естетик зевгу, естетик идеалы игтисади мунасибэтлэр зэмининдэ метана кэлир.

Илк деврдэ естетик шуурун бу формалары билаваситэ инсанын игтисади фзали^этинин зэмининдэ ]етишир, сонралар тэдричэн а]ры-лыр, формалашыр, муэдэн мустэгиллик вэ структур кэсб едир. Инсанын майи^эти кениш мадди истеИсалат мунасибэтлэрин эсасында инкишаф едэн суб]ектив зэнкинлик газана билир.

Умуми]этлэ, инсан езунун естетик мэдэнииэтинин индики фор-масы учун илк невбэдэ эмэ]э борчлудур. Чунки, игтисади фэали^этин езундэ естетик зэмин вардыр.

Унси^этин игтисади аспектинин эсасыны ташки л едэн эмэк про-сеси дэ]ишкэн Иадиса олуб, неинки даими тэкмиллэшмэ, Иабелэ ]ени вэрдишлэр газанылмасыны тэлэб едир. Нам дэ ]ени ичра формалары ахтарышы хе|ли дэрэчэдэ эмэк просесинин езундэ ¿еринэ ]етирилир, тэшэббускарлыг, ]арадычы интуиси]а, чэсарэтлик, ирадэ ]еткинли]и тэлэб едир. Элбэттэ, бу Иалда мусбэт нэтичэлэр элдэ едилмэси севинч Иисси, ]арадычылыг hэjэчaны истэр эмэк просесинин езундэн, истэрсэ дэ онун нэтичэлэриндэн мэмнунлуг Ьисси догурур. Бу исэ билаваситэ эмэк просесинин ез тэ'сири алтында метана кэлэн естетик Иисслэрдир.

Унси^этин етик-естетик аспектлэринин дикэр аспектлэрлэ баг-лылыгы муэдэн гурулуша маликдир. Бу гурулуш чох мурэккэб вэ чох-чэЬэтлидир. Белэ унсидэт системи идракын эн назик вэ инчэ тэрэф-лэри илэ баглыдыр. Ьэ]атда вэ инчэсэнэтдэ кезэлл^и рэнкарэнк ун-сирт ифадэлэринэ, варлыгы бэдии дэрк етмэнин сирлэринэ, мурэккэб бэдии ]арадычылыг просеслэринэ етик-естетик шуурун гаршылыглы вэИдэти бахымындан ]анашылыр. Естетик, етик унсицэтдэ инсан зэка илэ 1писслэрин гаршылыглы тэмасы шэраитиндэ Иэрэкэт едир. Ин-телектуал фэалиртдэ эсасэн зэка]а, бэдии фэали^этдэ исэ Иисси-емосионал гащалара мурачиэт едилди]и бэллидир. Ащындыр ки, ]ал-ныз елми халис зэка, инчэсэнэти исэ Ьисслэрин мэчмусу Ьесаб етмэк олмаз. Бунлары бир-бириндэ мутлэг мэ'нада а]ырмаг, елми емоси]адан вэ инчэсэнэти анла]ышлар ]аратмагдан мэЬрум етмэк исэ унсицэтдэ кортэбиили]э, габалыга, rypyлyfa вэ с. бу кими мэнфи чэЬэтлэрэ сэбэб ола билэр.

1 К.Маркс вэ Ф.Енгелс «Сечилмиш эсэрлэри«, - Бакы, ч.1, с.10.

10

Умумидэтлэ, унси^этин тэдгмги бутун елм саЬэлэри дахил олмаг-ла, бэшэри^'этин вэ каинатын мадди, чисмани, физики башлангычыны в]рэнмо]э апарырса, бутевлукдэ етик-естетик эсасларын фэнилмэси сырф мэ'нэви-руЬи башлангычын чохлу ачылмамыш сирлэринэ догру апарыр.

Тарихэн мевчуд олан ичтимаи мунасибэтлэр, эн эввэл мадди мунасибэтлэр ]алныз унсиртин Иесабына ]арадылыб вэ japaдылыp. иалныз сосиал мунасибэтлэр рх, инсанларын ичтимаи тэфэккуру дэ сосиал коммуникаафдан кэнарда де]ип.

Гед етмэк опар ки, идеоложи тэблигатын реаллыгы вэ мевчудлу-гу, Ьэгигили|и мевчуд сосиал вэ фэлсэфи унсидет формасындан чох асылыдыр.

Марксизм-ленинизм инсанын ичтимаи варлыг олмасы, ичтимаи мунасибэтлэрин ]екуну олмасы Иагтында эсас муддэасындан чыхан башлыча нэтичэлэрдэн бири будур ки, инсан анчаг башга инсанларла унсищэтдэ инсандыр. Чэмиртдэн кенарда, башга инсанлардан вэ башга инсанларла унсицэтдэн кэнарда инсан рхдур вэ ола да билмэз. Инсанын бутун шэхсирти, Ьэззи, кэдэри, севинчи, гэми бир сезлэ -бутун Ьисс вэ емоафлары ичтимаи характер дашьуыр. Бутун бунлар ]'алныз чэмиртдэ башга инсанларла мунасибэтдэ, башга адамлар арасында муэ^эн мэ'на вэ эИэмицэт кэсб едир1.

Унси^'этин об^ектиапщи бир даЬа онда тэзаИур едир ки, онларын тэ'сири бизим мэнафе]имизэ у]рун кэлиб-кэлмэмэсиндэн биздэ хе.|ирли вэ зэрэрли олмасындан асылы де]илдир. Бурадан бела нэтичэ]э кэлмэк олар ки, унсидэт анла]ышы дща просесиндэки вэИдэт вэ элагэнин, гаршылыглы асылылыг вэ бутевлу]ун инсан тэрэфиндэн дэрк едилмэси принсиплэриндэн биридир.

Унсиуэт фэали^эти об]ектинин бир адам /вэ ¡а ики-уч/ вэ \а чох адамдан /мэктзбин, синфин, аудиторф, бутев зал/ ибарэт олмасындан асылы олараг нисби вэ умуми невуну а]ырмаг олар. Биринчи Иалда шэхслэрарасы унсиуэт, икинчи йалда исэ сосиоложи унси^этдэн сеИбэт кедир.

Умуми унсицэтин нумунэсиндэ инсанларын фэали^эт вэ унсиуэт просесиндэки мухтэлиф гаршылыглы тэ'сирини ащын кестэрмэк олар. Унсидэтин мурэккэб вэ чохчэЬэтли мэзмуну барэдэ белэ бир умумилэшдирмэ апараг;

Биринчиси- унсидэти сосиал-игтисади категори]а кими сэчицэлэн-дирмэли.

Икинчи - унсирти инсани мунасибэтлэри ифадэ едэн хусуси тарихи категор^а кими сэчи^элэндирмэли.

К.Маркс вэ Ф.Енкелс. Сечилммш эсэрлэри. ч.1, сэИифэ 10-11

11

Учунчу - унси^эти мадци ве сосиал шэраитдэн об]ектив сурэтдэ асылы олан категориза кими сэчи^элэндирмэли.

Унсирт фэапиЦэти ики тэрэфли просесдир. Онун бир тэрэфини суб]ект-об]ект мунасибэтпэри, о бири тэрэфини исэ cyбjeкт-cyбjeкт мунасибэглэри тэшкил едир.

Бу унсидат формаларынын характериндэн чыхыш едэрэк онун эсас характер эламэти олан дахили вэ харичи унси^'эти нэзэрдэн кечирэк.

Дахили унсиуэтин маИи]]эти одур ки, о, инсанын маИи^этинден доган, онун мухтэлиф хассэлэри вэ тэрэфлэри арасында мевчуд олан унсиуэтдир.

Харичи унсирт эсас е'тибарилэ мухтэлиф олан /предмет вэ Иадисэлэр/ инсанпар арасында мевчуд олан унсиуэтдир. Дахили вэ харичи унсиуэтин инкишаф просесиндэки ролу е]ни де]илдир. Дахили унси^эт олмадан унсиуэтин инкишафы, елэчэ дэ харичи унси^эт олмаз. Она керэ ки, дахили унсицэт харичи унсиуэтин башлангычыдыр.

9сас унсиуэт об]екги алэмин рэнкарэнк унси^этлэриндэн бири-дир. Ьэмин унсицэт учун зэрури вэ умуми чэИэт будур КИ, О, Ь|Эр бир конкрет 1талда дахили унсидэт кими чыхыш етмэкпэ инкишафын эввэ-линдэн сонуна гэдэр тэ'сир кестэрир вэ онун истигамэтинин муэцэн едир. Билдидомиз кими, ичтимаи инкишафын эсас унсицэти мэИсулдар гуввэлэрлэ истеИсал мунасибэтлэри арасындакы унсиуэтдир.

Унсиуэтин ен чох инкишаф етмиш вэ хусуси тэркиб Ииссэлэринэ малик олан неву кими ишарэ унси^этини кестэрмэк олар.

Нитг унсиуэти ишарэ унсицэтинин хусуси (палыдыр. Лакин, сез-лэрин кемэ]и олмадан жестлэрдэн, мимикадан, дурушдан, бахышын истигамэтиндэн, Ьэтта ИэмсеЬбэтлэр арасындакы мэсафэдэн истифа-дэ етмэклэ дэ унсицэт сахланыр.

Унсицэт категори]асы ашагыдакы функси]алары эЬатэ едир.

Биринчиси - унсицэт коллектив эмэк фэали^этинин планлашды-рылмасы вэ тэнзим едилмэсини тэ'мин етмэк учун ]еринэ ]етирдидо ен башлыча сосиал функсфдыр.

Икинчиси - унсицэт е\т заманда идарэетмэ вэ ичтимаи нэзарэт функси]'асыны ]'еринэ ]'етирир.

Учунчусу - унсиуэтин, хусусэн нитгин кемэ]и илэ чэми^эт ез узв-лэринэ бу вэ \а дикэр рэфтар вэ давраныш нормасыны чатдырыр, бу барэдэ нумунэлэр кестэрир, чэми]]эт учун фа]далы рэфтар вэ давраныш нормаларыны ]а]ыр. Онун мэнафе]инэ зидд оланлары исэ пислэ]ир.

«Проблема тарихи екскурс» адланан икинчи параграфда муэл-лиф ге]д едир ки, Ьелэ ерамыздан нечэ эср эввэл «Авеста«да, даЬа сонра шифаЬи халг ]арадычыльнында, Низами, Хэгани, Нэсими вэ Фу-

зули кими елмаз сэнэткарларын эсэрлэриндэ унсидэт кезаллидо илэ баглы фэлсэфи фикирлэр, (пикматли муддэалар се]лэнилиб.

Азэрба]чан мэдэнирт тарихиндэ, JaxbiH Шэрг халгларында олдугу кими, фэлсэфи, ичтимаи фикир бэдии ]арадычылыгла, сэнэтлэ мэГжэм баглы олмушдур. Бе]ук эдэби дуЬаларымыз унсирт кезэлли>1 илэ баглы да^анэ фикирлэр с^лэмишлэр. Онларын ]арадычылы-fbiHfla бэдии вэ фэлсэфи тэфэккур чулгалашмыш, вэйдэт тэшкил етмишдир.

Азэрба]чан маарифчилэринин нэзэринчэ инсанларын jamaflbifbi чамиЦэт, бу чэмиуэтдэ мэвчуд олан гаща-ганунлар вэ Иабелэ тэрби]э усулу онларын унсиртинин етик вэ естетик истигамэтини муэрн едир, лакин ajpbi-ajpbi фэрдлэр ез унсидэт давранышларында нисби сэрбэст-nnja маликдир. Бунун эксини иддиа етмэк инсанларын унсиртинэ етик вэ естетик чэЬэтдэн ги]мэт вермэк имканыны арадан галдырмыш олар-ды. Чунки, онда умумидэтла, чэмирт ез узвлэринин эхлагына нэзарэт едэ билмэзди, фэрдлэр исэ эзлэринин бу вэ ja дикэр Иэрэкэтлэринэ чавабде1т ола билмэздилэр. Башга сезлэ десэк, онда Ьеч бир эхлаг нормасы harrbiHfla, xejnp, шэр вэ башга эхлаги aнлajышлap Иаггында данышмаг мумку олмазды.

МэЬз езлэринин бу фикирлэрини pah6ap тутараг М.Ф.Ахундов, Ь.Б.Зэрдаби, С.Э.Ширвани ]екдилликлэ инсанларын унси^эт норма-ларынын нисби олдугуну, заман вэ шэраитдэн асылы олараг унси^эт нормаларынын мэзмунунун дэ]ишди]ини rejfl етмэклэ эхлаг норма-ларынын бу чур дэ]ишилмэсинин Ьеч дэ етик рел]'ативизм руИунда ULiaph етмэмишлэр. Онлар уна-щэт нормаларынын муэрн заман эрзин-дэ муэрн чэмицат учун нисби мустэгилли>1ни вэ сабитл^мни дэфэ-лэрлэ играр етмишлэр. Онлар мэИз унси^этин Me'japbi вэ эн jyKC9K етик ва естетик вэзифэ Ьаггында мэсэлэни унси^этин принсиплэри вэ нормаларынын нисби сэрбэстли]и эсасында 1тэлл етмишлэр.

М.Ф.Ахундов инсанын мусбэт ке]фирт вэ сифэтлэринэ тарихи инкишафын нэтичэси кими бахмышдыр. О, РуИул-Гутсун «Адэмирт« китабыны таИлил едэркэн инсаны Ье]вандан фэрглзндирэн эламэт-лардэн бэЬс етмиш вэ кестэрмишдир ки, «hejBaH чинси ики невдэн ибарэтдир. Онлардан бири унсщэт гэбул едэндир. Инсан вэИшилик алэминдэн тэрби]э алэминэ гэдэм rojapar, сонра jaBaui-jaBaiii инкишаф алэминдэ ирэлилэ|'ир. Икинчиси, унсирт гэбул етмэ]энлэрдир. Мэсэ-лэн, дэвэ, ат вэ бунлар кимиси flYHja ]арандыгдан бу кунэ гэдэр нечэ вардыр, елэ дэ галмышлар.

Ь.Б.Зэрдаби эмэдон инсанлар арасындакы унофтин ролуна дайр ]аздыгы бир сыра мэгалэлэрдэ awajn инсан унси^атинин тэбии тэлабаты сави]]асинэ галдырмагла бэрабэр ону хошбэхтли]ин эсасы

КИМИ ГИ]МЭТЛЭНДИрМИШДИр. ЗэрдабИНИН фИКИрИНЧЭ, 9M3JH CeBM9j9H

тэнбэллэр, MejBecH вэ келкэси олма]'ан агача вэ ¡ахуд тарлада битэн

алаг отларына бэнзэ>флэр. Бу чур адамлар чэмииэтин тэрэггисинэ манечилик терэдир вэ чэми^этин Ьесабына ¡аша\ырпар.

Ь.Б.Зэрдаби тэвэзекарльны миллэтиндэн, иргиндэн, чинсиндэн, пешэсиндэн, ]ашындан, чэмиЦэтдэки мевге^индэн вэ вэзи^этиндэн асылы олма]араг бутун инсанларын бэзэ]и Иесаб едирди.

Бундан элавэ Зэрдаб^э керэ тэкэббурлулук, ловгалыг адамлар арасында нормал унси^этэ мане олур, чунки ловга вэ тэкэббурлу адамлар бир га}да олараг Ьечэт олур, ез дедиклэри сезун Ьаглы олуб-олмамасындан асылы олма]араг онун (тэкмэн гэбул едилмэсини тэлэб едирлэр. Буна керэ дэ бела адамлар чох вахт эдалэтлилик ке]фи]~ ]этиндэн мэИрум олуб егоист олур.ез мэнафелэрини халгын мэнафе-]индэн устун тутурлар. Бурадан Зэрдаби белэ бир умуми нэтичэ чыхар-мышдыр ки, ловга вэ тэкэббурлу адамы Иеч вахт кезэл эхлаглы адам Ьесаб етмэк олмаз.

«Бир кезсуз« ше'риндэ Ширвани садэлик вэ тэвазэкарлышн рэЬмдиллик вэ мэрИэмэтлэ, ловгалы?ы вэ тэкэббурлулу]у исэ эксинэ дикбашлыгла, худпэсэндликлэ, халга ]ухарыдан бахмагла элагэдар олмасындан (табеле, ловга адамлара Ьэмишэ халг тэрэфиндэн нифрэт едилди]'ини данышыр.

Бир кезу шикэст опан гоча]а ловга незлу, а]атнъ)н алтыны кер-мэ]эн бир нэфэр ришхэнд едир, бу ]азыг гочаны элэ салыр вэ сорушур ки, бу корлугун мугабилиндэ алла!т сэнэ нэ эта етмишдир? Гоча чаваб верир:

«Щ эзизи, в11ли нэзэр Буну, эта едиб мэнэ тари Керм^им, сэн кими дили зари«1

С.Э.Ширвани достлугу, Ьэгигэти севмэ]и мусбэт эхлаги ке]фи.цэт сэвэ^эсинэ галдырмагла бэрабэр ¡алаичылыгы, р^акарлыгы, икиузлу-лу]у, рушвэтхорлугу инсанынын мэ'нэви алэмини е]бэчэрлэшдирэн, башгалары илэ унсицэтини кобудлашдыран Иесаб едэрэк тэнгид атэ-шинэ тутмушдур.

«Гоча ана вэ отул« адлы мэнзум (тека]эдэ тэсвир олунан ана евлады илэ илк унсиуэтиндэн ¡аланчылыг, офулуг е]рэдир, оглунда олан белэ негсанлары та'рифлэ]ир.

Чина]эт башында тутулан орула дар агачындан асылмаг чэзасы кэсилир вэ чэза ичра олунаркэн эввэл отул анасы илэ керушур, ону епмэк бэЬанэси илэ ананын дилини ]ериндэн гопарыр. ШаЬ бунун сэбэбини сорушаркэн, о, бу чина]этэ ананын да шэрик олмасыны билдириб де]ир:

1 С.Э. Шираани, Всэрлэри, II чилд, 1950, сэИифэ 230.

14

«Бэс анамдыр бу мэЬнэтэ баис, Бу гэми дэрди зиллэтэ баис... Бир лисан хе]рэ олмазса ку]а Она лазым кэлир бу кунэ чэза...«1

М.Ф.Ахундов кечэн эсрин орталарында ]аздыгы вэ эдэби^ат та-рихимиздэ ¿ени деврун башлангычыны го]ан кезал комеди]алары, С.Э.Ширванинин ичтимаи сатиралары, КБ.Зэрдабинин ичтимаи вэ мэ-дэни Ь^атын мухтэлиф саИэлэринэ дайр ¿аздыш бир сыра публисист мэгэлэлзри мэИз бу мзгсэди кудурду. Онлар кэскин тэнгид, сатира, ¿умор васитэсилэ ез Ьэмвэтэнпэринин унси^этиндэки кобут чэИэтлэри ислаЬ едиб сафлашдырмаг, шэрарэт ва пис эмэллэри арадан гал-дырмаг, инсан мэ'нэвиртыны корла]ыб хараб едэн вэ онун инсани ке]фи}этлэрини позуб е]бэчэр Ьапа салан сэбэблэри мэИв етмэк, ин-санларда етик вэ естетик ке]фи]]эт вэ сифэтлэри тэрби]э вэ инкишаф етдирмэ]э чалышмышлар.

Азарба]чан мэдэни^эт гарихинэ нэзэр салсаг керэрик ки, тарих бо]у халгы душундурэн унсиЦэт мэсэлэлэри илэ баглы етик вэ естетик бахышлар ез эксини тапмышдыр. Халгымыз алим, шаир вэ философ-лары ]екдилликлэ инсаны «тэбиэтин тачы«, «бутун варлыгларын али-си« кими ги]'мэтлэндирэрэк тэлэб етмишлэр ки, Ьэр ¿ердэ вэ 1тэр шэ-раитда миллэ]этиндэн, иргиндэн вэ чинсиндэн асылы олма]араг писана, онун тале^нэ Иэссаслыгла ]анашылсын, онун шэрафэти, Ьериуэти тапдаланмасын, онун эн п/умэтли бир варлыг олмасы нэзэрэ алынсын.

Чэми^'этин ирэли]э догру инкишафы учун ]ашлы нэслин элдэ етди]и унси^эт тэчрубэсини, билик вэ керушлэри кэнч нэслэ вермэли, бу нэслин унсицэт просесинин умуми инкишафыны тэ'мин етмэлидир. Уисщэт просесини кезэллэшдирмэк вэ ону тэкмиллэшдирмэк она керэ зэруридир ки, инсан сон дэрэчэ ачиз вэ мустэгил ]ашамага гадир олма]'ан бир мэхлуг кими догулур вэ онун ушаглыг чаглары чанлылар ичэрисиндэ эн узун муддэт чэкир. 9кэр бу муддэт эрзиндэ ушаг ин-санлар тэрэфиндэн бэслэниб ]етишдирилмэзсэ, онун муИафизэ олу-нуб инкишаф етдирилмэсинэ мунтэзэм га/ы кестэрилмэзсэ, о мэИв олар вэ инсан нэсли инкишаф едиб артмаз. Демэли, унси^этин инкишафы илэ мэшгул олмаг Ьэм дэ инсанларын ©з нэслини артырыб инкишаф етдирмэси, унсицэт кезэллидонин зэрури тэчруби тэлэбатындан асылы олмуш вэ чэмидэтин ]арандыгы лап илк кунлэрдэн ме]дана кэлмишдмр.

Унсицат кезэлли]и ¿алныз инсан Иэ]атына мэхсус олдугу учун о, ичтимаи Ьадисэ характери дашьцыр (бу, о демэкдир ки, миллидэтин-дэн, иргиндэн, чинсиндэн, ¿ашындан асылы олма]араг Иэр бир адам

С.6. Ширвани, Эсэрлэри, II чилд, 1950, сэИифэ 187.

15

унси^эт кезэлл^инэ меИтачдыр) вэ чэмицэтин бутун узвлэринэ аид олдугу учун о умуми Иадиса характери дашьуыр.

Унси^эт просесиндэ инсанлар ичтимаи тарихи тэчрубэни мэним-сэ]ирлэр. Ьэлэ гадим деврлэрдэ философлар унси|]эти фикир муба-дилэси, шэхси гаршылыглы мунасибэт, фа|цалы вэ истифадэ олунан мунасибэт Иесаб етмишлэр.

Инсан унсиуэт просесиндэ шэхсин, коллективин вэ чэмицэтин ичтимаи-тарихи тэчрубэсиндэн истифадэ едир, ону мэнимсэ]ир.

Ичтимаи-мадди унсидет езлу]унда мэ'нэви унсиуэтэ кэтириб чыхарыр.

Унсицэт просесиндэ тэкчэ, хусуси вэ умуми вэЬдэтдэ олур. Шэхси|']этлэр, халглар, груплар, коллективлэр арасында унси^этлэр бири дикэри учун шэрт олур.

Гэдим Чин философу Конфутсинин /е.э. 551-479/ унсицэт кезэл-лщи Ьаггында бахышлары олмушдур. Онун фикринчэ унсицэт кезэл-ли]инин эсасыны сэдагэт вэ итаэт тэшкил едир. О, бу сэдагэти ади адамларын сэдагэти кими де]ил, инсанларын ке^цэ аллаИа, ¡ердэ са-Ьибкарлара сэдагэтидир. Лакин, эсрлэр бо]у давам едэн синфи муба-ризэнин кедишиндэ Гэдим Чин фэлсэфи фикириндэ унсирт кезэлли]и вэ онун мэ'насы, мазмуну Ьаггында фикирлэр сон дэрэчэ мухтэлиф олмушдур.

Гэдим Чин фэлсэфи фикринин башга бир керкэмли нума]эндэси Jaн Чжу /е.а.395-335/ конфутсизмэ вэ даосизмэ гаршы чыхараг итаэткарлыг вэ мутилик чагырышларыны кэскин тэнгид етмишдир. Зан Чжу ]азырды ки, инсанын тэбиэти онун Ьисс, еИтирас вэ арзуларынын еданилмэсини тэлэб едир. Демэли, унсицэт кезэлли)и сэадэт, Ьэ]атын мэгсэди, тэбии истэк, арзу вэ еИтираслары эн долгун шэкилдэ едэмэ]э хидмэт етмэлидир.

Унсицэт кезэлли|и проблеми гадим ^нан фэлсэфи фикир тари-хинин эсас проблемлэриндэн бири олмушдур. Гед етмэк лазымдыр ки, гэдим ^нан фэлсэфэсиндэ унсицэт кезэлли]и Иаггында тэ'лим, фэзи-лэт Иаггында тэ'лимлэ узви сурэтда баглы олмушдур. Мэ'лумдур ки, гэдим Jyнaн етикасында елчу, орта Иэддэ риа]эт етмэк эсас кезэллик Иесаб едилди]и кими, унси^этин да муИум шэрти Иесаб едилмишдир.

Ьероклит /е.э.544-486/ унсидэт кезэлл^ини мудриклик вэ фэзилэтлэ е]нилэшдирмишдир. О, кестэрмишдир ки, эхлаги анла]ыш-лар нисби характер даша]ыр вэ бир-бири илэ гаршылыглы элагэдэдир. «Шэрсиз Хе]рдэн даныишаг мэ'насыз оларды. Хэстэлик-сагламльны, шэр-хедори, ачлыг-тохлугу, рргунлуг-истираИэти хош едир«.1

Гэдим Jyнaныcтaнын эн керкэмли материалисти Демокрит /е.э.460-370/ унсиДэт кезэллидони инсанын сэадэтинин елчусу Иесаб

' Материалисты Древней Греции. - М., 1965, с-41.

16

зтмишдир. УнсиЦэт кэзэлли|'и ©мрун ajpbi-ajpbi анларында эЬвали-эуИирнин ]ахшылашмасында де]ил, бутун емру 6ojy давам едэн pyh [уксэкли|'индэ ез эксини тапыр.

Демокрит езунун «Етика« эсэриндэ кестэрир ки, эдалэтэ-вич-цана зэканын кезалликлэ вэЬдэти Ьалында бахылыр. Онун нэзэринчэ: «Хошбэхт олмаг учун адалэтли, агыллы вэ кезэл ]ашамаг лазымдыр«.

Агыл вэ эдалэт унсидоэт кезэлли]ини низама салыр, адамы jaxujbi фикирлэшмэ]э, jaxuibi данышмага вэ jaxnibi (пэрэкет eTMaja ojpaflwp. Она керэ да «кимин характери низама салынмышса онун hajaTbi да низама салынмышдыр«.

Гэдим JyHaH философлары ичэрисиндэ Демокрит илк дэфэ назэри буна чэлб етмишдир ки, етиканын башлыча магсэди инсанлары хошбэхтли]э ejp9TM9KflHp.

JyHaH мутэфаккирлэриндэн Сократ /е.э.469-399/ илк дэфэ «9зу-ну дэрк ет!« муддэасыны ирэли сурмэклэ унсирт кезэлли]и анла-jbimbiHbi эхлаг анла]ышы илэ бирлэшдирир. О, инсан hajaTbiHbiH мэ'на-сы Иаггында фикирлэрин об]ектив мэзмуну олмасы иде]асыны муда-фиэ етмишдир. Сократа кэрэ унсидэт кэзэлл^и, hap шедан эввэл мэ'нэви-эхлаги чэ1тэтдэн даими тэкмиллэшмэкдан ибаратдир. Эхлаги тэкмиллэшмэдэ билик Ьэлледичи рол ojHajbip. Ьэр бир фэзилэт муэрн бир биликдир. Мудри клик ганунлара нечэ эмэл етмэк били|идир. «Чэсарэт тэйлукани арадан галдырмаг бил^'идир. Ме'тадиллик ез еЬтирасларыны нечэ идарэ етмэк, нечэ чиловламаг биликдир«.2

Бу фэзилэтлар Сократын унсирт кезэлли]и ваггында фикирлэринин эсасыдыр.

Аристотелин /е.э.384-322/ «Никомах етикасы« вэ «Си]эсат« адлы эсэрлэриндэн мэ'лум олур ки, унсирт Иэ]атын мэ'насы вэ онун кезэлли)'и инсан учун эн jyKC9K не'мэтдир. Онун фикринчэ кезэл унсицэтэ наил олмаг учун: инсан там инкишаф етмэлидир вэ камиллэшмэлидир;

- Инсан сагламлыг, фираванлыг вэ башга не'мэтлэр боллугуна малик олмалыдыр;

- Инсан ичтимаи ишлэрдэ иштирак етмэлидир. Бунунла jaHauibi о кестэрир ки, унсииэт кезэлли]инин эсасында эдалэт вэ достлуг дурур. Чунки, бунлар инсанларын биркэ ]аша]ышынын етик вэ естетик эсасыны тэшкил едир.

Орта асрлэрдэ кезэллик пробеминэ бахышлар етика кими динин то'сирина ма'руз галмышдыр. Мэ'лумдур ки, бу деврлэрдэ мутэрэгги вэ муртэче фикирлэр арасында мубаризэ дин пэрдэси алтында кедир-ди.

' Материалисты Древней Греции. - М., 1965, с-42.

2 А.О.Маковельски. Древнегреческие атомисты. Б. 1946.С-140.

17

Лахын вэ Орта Шэргдэ Ислам дининин ]а]ылмасы илэ элагэдар оларагсэадэт вэ Иэ]атын мэ'насы инсанларын бир-биринэ мунасибэти вэ с. фикирлэр эввэллэр тамамилэ динин тэ'сири алтында олмушдур.

Гур'ана керэ бутун кезэлликлэрин ]арадычысы алла11дыр. О, инсанларын бутун Иэрэкэт вэ давранышларыны идарэ едир. Лакин шэ-рин тэчэссуму олан иблис-шедан даим инсанлары дуз рлдан аздырыр, аллаИын бу]ругуну ]еринэ ]етирмэкдэ онлара мане олур. Кезэллик -инсанларын бир-бири илэ унси]]эти аллаИ тэрэфиндэн муэ^эн едилир. Инсана тале нэ гисмэт етмишсэ анчаг она наил ола билэр.

Орта эсрлэрдэ иахын вэ Орта Шэргин бир сыра керкэмли философлары Эл-Фэраби, вл-Кинди ибн Сина, БэИмз^ар, Низами, Фузули, ббул Эла 8 л Мээри, Ибн-Халдун, Чэлалэддин Руми, Элишир Нэваи вэ башгалары кезэллик Иапында мутэрэгги фикирлэр ирэли сурмушлэр. Онларын фикринчэ тэмиз урэклилик, езуну АллаЬа ]ахынлашдырмаг 1тэ]атын эсл мэ'насыны тэшкил едир.

Франсыз философу Мишел Монтин /1933-1952/ езунун мэшЬур «Тэчрубэлэр« эсэриндэ бу проблемэ хусуси диггэт ]етирмишдир. Онун фикринчэ бу ду^ада эн кезэл ше] - Ьэ]атын езудур, Ьэ]атда исэ эн кезэл ше] Иэзздир. Ьэтта унси^эт кезэлли]инин дэ сон мэгсэди Ьэ]атдан эн долгун Иэзз вэ лэззэт алмагдан ибарэтдир.

«унскшбтин ме^неви эсаслары» адланан 2-чи фэсил 2 параграфы- «Шэхсицэтин формалашмасында унси^этин ролу» (§1) вэ «Унси^эт мэдэни^эти» (§2) эИатэ едир.

«Шэхси^этин формалашмасында унсидэтин ролу» адланан 1-чи параграфда муэллиф ге]д едир ки, узун эсрлэр эрзиндэ адамларын тэбии муИит вэ чэми^этлэ, сабит сосиал-игтисади вэ мэ'нэви инкиша-фы тэ'мин едэн гаршылыглы ичтимаи унси^эт гадалары формалаш-мышдыр.

Ичтимаи унси^эт шэхси^этин ичтимаи аИами^эт кэсб едэн об]екг-лэрэ мунасибэтдэ реал фэали^этэ башламасыны ифадэ едэн форма-дыр. Харичи, дахили, ичтимаи унсиртлар ез сэви^элэринэ керэ мухтэ-лифдирлэр.

Шэхси^эт харичи унсидоэт просесиндэ ашашдакы функси]алары ]еринэ ]етирир.

Харичи унси^эт бир тэрэфдэн ичтимаи унсицэтин умуми истига-мэтини кестэрмэклэ онун тэнзимчиси ролуну о^ыр. Дикэр тэрэфдэн онлар шэхсиртин дикэр инсанлара вэ этраф муИитэ мунасибэтини ифадэ едир.

Унси^этин етик вэ естетик эсасларыны арашдыраркэн белэ бир чэИэт дэ а]дын олду ки, тэкчэ чэмиуэтин (девлэт Ьугугу) шэхси^эти гщ-мэтлэндирилмэси илэ иш битмир, дикэр тэрэфдэн шэхси^эт ез невбэ-синдэ 11эм чэмидэти, Иам дэ езу-езуну сэчи^элэндирир вэ ги]мэтлэн-дирир.

Шэхсийэт Ьаггында мухталиф фикирлэр flejaH Шэргин габагчыл чутэфэккирлэри онун унсиртдэ формалашмасы рлларынын етик-ютетик характерини ачыб кестэрмиш вэ бу унси^'этин xej/in зидди]этли шдугуну кестэрмишлэр. Онларын бэ'зилэри шэхсиЛэти унси^'этдэ 1фшмэз е'лан едирдилэр. «Гозбели гэбир дузэлдэр« зэрб мэсэли ->нларын бу фикрини ачмаг учун нумунэ ола билэр, дикэрлэри пса жсинэ, фикирлэширдилэр ки, учунчу груп шэхсирти унси^эт васитэси 1лэ формалашдырмагы мумкун hecaö едирдилэр.

ШэхсиЦэтин ичтимаи унсиЦэтиндэ эсас Иалледичи ке]фи|]эт онун :осиал ке]фи^'этидир. Лакин камил шэхсийэт дедикдэ мэ'нэви зэнкин-injn, эхлаги сафлыгы, физики камиллидо езундэ бирлэшдирэн инсан озэрда тутулур. Ба'зи тэ'рифлардэ шэхсийэт дедикдэ фэал hajат /löBrejn олан кими баша душулур. Дикэр тэ'рифлэрдэ иса агыллы, лэс'улицэтли, азад, лэ]агатли адамлары шэхсиЦэт Иесаб едирлэр.

Умумидэтлэ, maxciijjsT унсиУэтин Иэм умуми, haivi дэ ферди юЬэтлэрини эИатэ едир. О, шэхсиртин heM фэрди хусуси^этлэрини, 19м дэ умуми ичтимаи маИиуэтини вэИдэтдэ кетурур. Yhchjjstmh етик }Э естетик эсаслары, башлангычлары ез тэзаИуруну мэЬз Иэмин зэИдэтдэ экс етдирир.

Jepn кэлмишкэн «эсаслар« анла]ышынын маИидатини H3ah едэк. Эсаслар hap бир елмин мэ'на ва мэгсэдини езундэ экс етдирэн flajar-пар башлангычларыдыр. Шэхси^атин унси^этинин мэ'нэви эсаларына <нэфс«, «pyh«, «мэ'нэви^ат« вэ «эхлаг« проблемлэри дахилдир.

«Эсаслар« она де]ирлэр ки, о ajflbiH олмаса, бир елмдэ даИа уксэк пиллэ]э галхмаг мумкун олмасын. Ьэр бир елм учун «Эсаслары« чузкун билмэк лазымдыр.

Демэли, унсиртин дэ етик-естетик эсалары инсани-нэфсдир, о чэфсдир ки, инсанын ирадэсиндэн асылы олан jaxiubi вэ тэрифлэнэн, 'эбиИ вэ пислэнэн ишлэрин Иамысы онунла элагэдардыр.

Шэхсиртин ичтимаи унси^этиндз эсас Иэлледичи ке]фи]]эт онун эосиал ке]фиуэтидир. Лакин камил шэхсирт дедикдэ мэ'нэви зэнкин-rrnjn, эхлаги сафлыгы, физики камилли]и езундэ бирлэшдирэн инсан нэзэрдэ тутулур. Бэ'зи тэ'рифлэрдэ шэхсиуэт дедикдэ фэал hajaT Meerejn олан кими баша душулур. Дикэр тэ'рифлэрдэ исэ агыллы, мас'улицэтли, азад, лэ]агэтли адамлары шэхсиуэт heca6 едирлэр.

Умуми^этлэ, шэхси|'эт унсидэтин haM умуми, h3M дэ фэрди чэ!1этлэрини эИатэ едир. О, шэхси^этин Ьэм фэрди хусуси^этлэрини, h9M дэ умуми ичтимаи маИи^этини вэ1"!дэтдэ кетурур. Унси^этин етик вэ естетик эсаслары, башлангычлары ез тэзаИуруну мэИз Иэмин вэИдэтдэ экс етдирир.

«YHcnjjaT мэдэни^эти» адланан 2-чи параграфда кестэрилир ки, тарихи шэраит дэ]ишдикчэ фэрдлзрин езлэрини тэсдиг формалары дэ]ишди]и кими, мэдэниуэт категори]аларынын да мэзмуну дэ]ишир.

Муасир деврдэ мэдэни^эт масэлэлэринэ аид эсэрлэр дэрин елмил1ф вэ садэ, ajflbiH шэрЬи езундэ узви сурэтдэ бирлэшдирмэлидир. Ин-санын унсиуэт мэдэни^этинин езунэ аид елэ хусусфти вардыр ки, о бунун васитэси илэ башга варлыглардан ajpbiribip, амма елэ хусу-си]этлэри дэ вар ки, онларын бэ'зиси hejBaHaT, бэ'зилэри нэбатат, бир гисми дэ чансыз чисимлэрлэ шэрикдир. Бунлар 1таггында муэ^эн мэ'нада эввэлки фэсилдэ аз да олса мэ'лумат верилмишдир. Лакин инсана хас олан унсиЦэт мэдэни^'этинин Иеч кэслэ шэрик oniwajaH бир хусусицэти вардыр ки, о да мэ'налы нитгдир. Бу, кар вэ лалларда олан Ьэрэкэт нитги де]илдир. Бунда да мэ'на вардыр. Лакин «Иэрэкэт нитгиндэки» мэ'на кими де]илдир: бурадакы мэ'на эти категори]ала-рын дэрки, биликлэрин меЬкэмлэндирилмэси, мэф|1умларын фэрглэн-дирилмэси мэ'насыдыр ки, онун васитэси илэ jaxLUbinbir - писликдэн, кэзэллик - е]бэчэрликдэн, шэрафэт - гэбаЬэтдэн а]ырд едилир вэ ира-дэнин дэхли илэ онлар дэ]ишдирилир.

Инсанын унсиуэт мэдэницэтинин етик вэ естетик эсасында уч гуввэнин олдугу муэуэнпэшдирилмишдир. Бу гуввэлэрин ирадэсиндэн асылы олараг мухтэлиф нэтичэлэр элдэ едилир: бунлардан бири талиб кэлдикдэ, о бирилэри ]а мвтуб, ja да мэЬв едилир.

Биринчи - «нитг гуввэси« буна «мэлэк нэфэси« дэ дejилиp, бу гуввэ фикир, Ьэгигэтлэри а]ырд едэ билмэк, онлар 1гаггында эгидэ cejnsMejMH йэрэкэт (башлангыч) гуввэсидир.

Икинчи - «гэзэб гуввэси«дир. Бу гэзэб урэкли олмаг, горху вэ ва-hMviaje устунлук кэлмэк, бе]умэк, мэгама чатмагын Ьэрэкэт (башлангыч) гуввэсидир.

Учунчу - «шэИвани гуввэ«дир («мал«, «hejBaHH« гуввэ). Бу шэЬ-вэт гидаланма, ]емэк, ичмэк вэ чинси мунасибэтлэрдэн лэззэт алмагын Ьэрэкэт гуввэсидир.

Бунлардан элавэ «нитг гуввэси«нин езунун дэ ики гуввэси вардыр. Бири идрак, о бириси башга васитэлэрлэ едилэн TehpnK гуввэсидир. Бунларын hap икиси дэ ез невбэсиндэ ики me'69ja ajpbmbip.

Идрак гуввэси: нэзэри вэ эмэли гуввэ, башга васитэлэрлэ тэИрик гуввэси - j9'HH «гэзэб« гуввэси, «чэзб« гуввэси, j3 HH «шэЬвэт« гуввэси.

Унсиуэт мэдэниуэтинин камиллидо онун ишинин нэ дэрэчэдэ jepnHa ]етирилмэси илэ муэцан едилди|'индэн бу хедорлэрин Иамысы эмэлл^э дахилдир.

Белэликлэ, унсиуэт ез ифадэсини инсан мунасибэтлэринин да-хили кезэлли]индэ тапыр. Нэзакэтлилик, принсипиаллыг, xejapxahnbir, тэрэф мугабилини динлэмэк бачарыгы вэ баша душмэк арзусу онун зевгунэ, фикирлэринэ Иермэтлэ ^анашмаг онун севинч вэ кэдэрини анламаг вэ ypajn jaHMar, дэрдинэ шэрик олмаг - бунлар унсиуэт мэдэ-ниЦэтинин элифбасыдыр.

Шэхсидэтин унсицэт мадэни^этинин инкишафында нитг мэдэниЬ этинин хусуси ]ери вардыр. Дил мэдэни^эти ]арадычы наили^эт олмаг-1а, муэ^эн мэ'нада мадди мэдэни^этимизи, идракымызы, тэфэккуруму-у Ьифз едиб гору]ан абидэдир. Бэшэриуэтин унсицэт мэдэни^этинин иик-естетик мэнимсэнилмэсинин дэртпщи ез ифадасини шифаЬи вэ азылы нитгдэ, натиглик мэдэни^этиндэ тапыр.

Шэхси^этин унсиЦэт мадэни|эти ез мэ'нэви зэнкинли>1, етик вэ ютетик дун]акерушу, нэзэри Иазырльны ишлэд^и коллективдэ тэрэф лугабилинэ гаршы мунасибэтдэ тапыр.

Ге]д етмэк лазымдыр ки, унси|эт мэдэнидетинин муНум тэрэфлэ-)индэн бири кими, с^аси унсиуэт мэдэниуэти Ьэ]ат тэрзинин му1тум <естэричэлэриндэн вэ ону тэмсил едэн шэхси^этин сэчи^эви хусуси]-этлэриндэндир.

Сфси унсидэт мэдэниуэти бир-бири ила элагэси олан ики ичтимаи функси]аны - оинфи мэнафелэри вэ сосиал тэрэггинин тэ'мин злунмасыны кечирир.

Си]аси унсирт мэдэниуэти шэхси|этин мурэккэб вэ чохчэЬэтли мэ'нэви симасынын дахили бирлидонин, мэ'нэви алэминин бутевлу]уну муэрн едан му!1ум ичтимаи феномендир.

Си]аси унси^эт мэдэни^этинин бир нечэ компонентлэри мевчуд-дур: афси мэнафелэр, мэгсэдлэр, синфи истигамэт, офси мараг, тэшкилатчылыг мерлэри, елэчэ дэ деврун апарычы фэлсэфи нэзэри]-]элэриндэн баш чыхармаг, ичтимаи инкишаф ганунларынын мэнимсэ-нилмэси, си]аси инам - бахышлар, керушлэр, иде]алар вэ ги]мэтлэн-дирмэлэр вэ с.

Умуми^этлэ, унсирт мэдэни^этинин уч муИум формасы мев-чуддур: ]азылы унсущэт мэдэниуэти, шифаЬи унсирт мэдэниуэти вэ техники унси^эт мэдэниуэти.

Унси|эт мэдэниуэтинин формалашмасы халг тэЬсили систе-минин - маариф вэ тэИсилин, ипгисадицат вэ мэдэни^этин тэрэггисиндэ муИум эЬэми^эт кэсб едир. Е]ни заманда мурэккэб, чохфункси]алы систем ]арадыр. Тарихи инкишаф просесиндэ онун фуншфлары диф-ференсаси]а олур вэ ичтимаи тэчрубэсинин мухтэлиф сфераларына аид мустэгил вэ ихтисаслашдырылмыш саЬэлэрэ чеврилир. Онлар бир-бири илэ мурэккэб координаси]ада вэ субординаси]'ада олур вэ мэдэниЦэт фэалиуэтинин, онун бутевлукдэ сосиал керчэкликлэ гаршы-лыглы тэ'сирини тэ'мин едир.

Чэмидэт (^атынын тэмэл саИеси олан унофт, ону инкишаф етдирмэк мэсэлэлэри Ьэмишэ актуалдыр. Бу мевзунун бир сыра муИум елм саЬэлэрини тэмсил еден алимлэри душундурмэси тэбиидир. О, чумлэдэн етик-естетик бахымдан Ьэмин саИэни тэдгиг етмэк хусуси эЬэмидэтэ маликдир. Гаршылыглы мэ'нэви баглылыг инсан варлы-гында умуми бирл^э ме]ли тэчэссум етдирэн, нэчиблэшдирэн амил-

дир. Буну диссериаофнын шэр!1 едилэн мэзмуну эсасэн экс етдирир. Анчаг ¡тэмин арашдырманын нэтичэ 1тиссэсиндэ де]илэнлэри }екунлаш-дырмаг, тэкрара рл вермэк ни|)'эти кудулмур. Унсирт етикасы, есте-тикасы кениш олдугундан, ону кэлэчэкдэ да1та системли инчэлэмэ]э еЬт^ач галыр. Бунун учун мевзунун ]ени чэ1пэтлэрини ме]дана чыхар-маг лазымдыр. Бурда Иансы чэ1тэтлэри бу гэбилдэн Иесаб етмэк олар? Уна/щэт мэдэницэтинин эхлаги тэмэлини сагламлашдырмаг - Ьэрэкэт-лэрдэ шуурлу сечмэ амилини фэаллашдырмаг зэрурэти догурур. Дав-ранышда, фэалиуэтдэ аглын дигте етдидо хош ниЦэти керчэклэшдир-мэк инсаны башгасынын кезундэ учалдыр. Буна илк невбэдэ суб]ектин ез варлыгыны ичгимаи мэ'надатэсдиглэмэк истэ]и кестэрир. Онун Ьаг-гында jaxшы рэ']ин Иэрэкэт гуввэси олмасы а}цындыр. Нэчиб Ьэрэкэт, элбэттэ, ез невбэсиндэ ]уксэк пфэтлэндирмэ истэ]ир. Белэ бир пфэти исэ эслиндэ она у]гун инсани ^фиртлэрин дашьцычысы верэ билэр. «Унси.уэтдэ Ь>эр кэсэ лэ]агэтинэ керэ ги]мэт вермэк, керунур, эдалэтли вэ ла]игли инсана хасдыр« (Аристотел). Садэчэ, бу чэИэтдэн об]ектив рэ]и ]ахшы мэ'нэви нуфуз саЬибинин се]лэмэ]э Иаггы вар.

Инсанларын кезэл ^фиртлэрини гаршылыглы сурэтдэ ги]мэт-лэндирмэк онлары мэ'нэн бир-биринэ ]ахынлашдырыр. Бу муЬум чэ1тэтэ диггэт етмэк тэдгиг едилэн мэвзунун харакгери илэ сых элагэдардыр. Бунунла баглы Ьэгигэтлэр Ьаггында философлар дэ-]эрли фикирлэр се|лэ]иблэр. Аристотел «Никомахын етикасы« эсэрин-дэ хусуси олараг ге]д едирди: «...вичдан дедиклэри - бу jaxшы адамын догру йекмудур. Бу бах нэ илэ тэсдиглэнир: ]ахшы инсаны биз хусусэн вичданлы са]ырыг, башга нэснэлэрдэ вичданлыга малик олмаг бу ]ах-шылыгын хассэсидир. Вичданлылыг - ]ахшы адамын Ьекм верэ билэн вичданыдыр, Иэм дэ дс^ру Иекм верэн, бу Иекм исэ Ьэгигэтэн ]ахшы ин-сандан ирэли кэлэндэ догрудур«. Инсани мэзиуэтлэринин г^мэглэн-мэсини ду]ан Иэр кэс тэбиэтэн улфэтэ, достлуга, бирли]э ме|пли олур. Башлыча мэгсэди бирлик олан унсиртдэ достлуг - устун ке]фи!(этдир. Ьэмин устунлук бутун деврлэрдэ ез бэшэри майи^этини сахла]ыр. Бунун чэмиртэ, дэвлэтэ, сэадэтэ, рифаЬа сэмэрэли тэ'сири шубИэсиз-дир. Эхлаг, сфсэт фэлсэфэсиндэ она умдэ ]ер верилмэси тэбиидир. «Достлуг - бу нэинки зэрури бир шедеир, Иэм дэ эхлаги бир шедоир, биз достсевэрлэри мэдИ едирик вэ чохлу досту олмаг кезэл бир ше са]ырыг. Устэлик бэ'зилэри Ьесаб едирлэр ки, фэзилэтли инсанлар ве достсевэрлэр - бу е]ни шедоир«.2 Де]илэнлэр унсирт мэдэнирт!/ мевзусунун кениш ишлэнмэси зэрури олан бэ'зи тэркиб Ьиссэлэрине аидддир. Бутунлукдэ исэ бу са!тэ даИа чешидли, даИа эЬатэлидир.

1 Аристотель. Собрание сочинений. IV том. М., 1983.. с-184.

2 Аристотель. Собрание сочинений. IV том, М., 1983., с-220.

22

Диссертас^анын Нэтичэ Ииссасинда тэдгигат умумилэшдирил-миш ва бир сыра тевси]элэр верилмишдир.

Диссертасцанын эсас елми нвтичэлэри ашагыдакы мегалэ-лэрдэ вкс олунмушдур:

1. Мэ'нэви естетик тэлэбата у]гун. Коммунист журналы. 12.09.1988, сэ11.77-80. Б. Коммунист нэшрицаты.

2. Унси^этин етик-естетик эсаслары. Азэрба]чан республикасы Али мэктэблэри кэнч тэдгигатчыларын XIV республика елми конфрансынын тезислэри. Б. 1993, I Ьиссэ, сэИ.92. Азэрб. ЕА-нын нэшиОаты. 1993.

3. Фалсэфи фикир тарихиндэ унси^эт проблеми. Аспирант вэ кэнч тэдгигатчыларын Бакы Дэвлэт Университетинин 75 илли]инэ Иэср олунмуш елми крнфрансын тезислэри. БДУ-нун нэшри^аты. 1994.

4. Азэрба]чан фэлсэфи фикир тарихиндэ унси^'эт кезэллидо проблеми. Таихи кечмишсиз бу кунумуз вэ кэлэчэ]имиз рхдур. Азэр-ба]'чан тарихи проблемлэринин кэнч тэдгигатчыларын елми конфрансынын мэрузэлэр мэчмусу. Азэрнэшр. Б, 1995, сэИ.197-199.

5. Унси^'эт етик-естетик анламлар системиндэ. Б. Елм 1999, сэИ.58-64.

РЕЗЮМЕ

ГАСАНОВА Г. А.

«ЭТИКО-ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБЩЕНИЯ»

Диссертация посвящена изучению этико-эстетических основ общения. В ней использованы достижения современной науки по проблеме. Осмыслено историческое развитие взглядов на эту сферу жизни. Местами обобщены результаты самостоятельно осуществленного конкретно-социалогического исследования. Проводится мысль о взаимно объединяющей, духовно возрождающей силе моральных, факторов, нравственной красоты. Это подтверждается применительно к общению с природой, в семье, в экономической сфере. На современном этапе развития общества общение приобрело большую актуальность, обоснование этико-эстетических основ общения, повышение моральных качеств личности, гуманизации существования личности, проблемы, которые волнуют всех.. Изучение этических и эстетических основ общения имеет большую теоретическую и практическую важность. В современной западной социологии и философии уделяется большое внимание к указанным аспектам проблемы. Четыре аспекта особенно отмечают важность проблемы.

Первое: в настоящее время людей живущих в большом техническом процессе очень волнует человеческий фактор.

Второе: возрастающая интеграция имеет новый характер сотрудничества людей и государств, в широком смысле повышает актуальность проблемы этики и эстетики общения.

Третье: новые экономические изменения в отношении базиса подстрака тоже определяет актуальность проблемы.

Четвертое: в течении долгих лет, имевшие место недостатки в общении государства, гражданин также требует определения этико-эстетических основ общения.

Этико-эстетические основы общения составляют понятие с единстве моральных и физических качеств человека о благородны? целях и последовательностей его действий о красоте его души и т.д.

В работе была исследована этико-эстетические основы общенш с точки зрения философского и методологического аспекта.

SUMMARY

QASANOVA Q.A.

Hie etliic and and aestlicfic principles of association

The life at the society gets historical definite maintenance at the result of eople's joint connections. There llie main principle is its cliaracteric developing :ve). But it influences to the social existence beginning from social being till jcial fields. If the moral principles of association are nice and healthy, if becomes seful. The human intention of human being is talked here. The conceptions of ssociation themselves mainly express mutual mora! connection.

The researclnnent of the ethic and aesthetic principles of association and s research in the people's activity are the main tilings in the solution of many roblems:

1) liquidation of social security,

2) people's social security;

3) medical problems;

4) flat and in ban problems;

5) transport and communication problems;

6) education problems;

7) problems oflife;

8) association and information problems;

9) problems of taking care of national-cultural legacy;

10) problems of human rights.

The subject of association is the life best of all which is full of beauty md importance generally if the researclnnent of association including all the lelds of science, leads to the studying of the body and physical beginning, then the studying of ethic and aesthetic principles leads to the secrets of moral soul beginnings generally, in the cultural history of Azerbaijan in the ethic and aesthetic views of leads association, all the negative and positive moral quality are considered in connection with each other of we pay attention to the cultural history of Azerbaijan, we shall see that the association which people thought about for ages and its ethic and aesthetic sights have found their reflection. In their opinion the first condition to help a man is to help people in understanding their high human self-respect.

Because if a man cannot realize himself and humanity he can't be distinguished from an animal. As ethics and esthetics of association are very wide they need the continuing of becoming systematically thinner in the future.

That's why it needs to show up new causes of the theme. Which of these conses is from this family? To improve moral basis of associational culture requires necessity of improving deliberately selected factors in the actions.

To appreciate the best quality of people mutually-draw them together spiritually.