автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Этническая история белорусов эпохи феодализма (XIV - первая половина XVII в.)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Этническая история белорусов эпохи феодализма (XIV - первая половина XVII в.)"

АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1 1НСТЫТУТ ПСГ0РЫ1 АН БЕЛ АРУ С!

УДК 392 /476/ УДК 323 /476/

На правах рукам¡су

ЧАКВШ 1гар Усеваладав^ч

ЭТН1ЧНАЯ Г1СГ0ЙШ БЕЛАРУСАУ ЭГЮХ1 ФЕАДАЛ13МУ /Х1У — ПЕРШАЯ ПАЛОВА ХУЛ СТ./

07.ОС.ОХ - Айчынная Нсторыя

07.00.07 - Э.тнаграф!я /этмалог!я/

АУТАРЭФЕРАТ

дысертацы! на атрыманне вучонай ступен1 доктара гкстарычных навук

? #

М!нск - 9Ь

Праца выканана у аддзеле этнаграф!i

1нстытута мастацтвазнауства, этнаграфН i фальклору

¡м. K.KpaniBU АкадэмН навук Беларуси

Аф1цыйныя апанеиты; доктар гЮтарычных навук доктар ф1ласофск1х навук доктар Нстарычных навук вядучая навуковая установа: Беларуси ynlBepciT3T, г. Míhck

Абарона адбудзецца " ч " Ду^, УЬА_ 1У9о г. у "Й

гадз(н на пасяджэнн! спецыял1за^анага савета Д.006.14.01 па аба-роие дысертацы! на атршанне вучонай ступен1 доктара г i етарычкых навук пры 1нстытуце г1сторы1 АНЬ /220072, г. М1нск, вул. Скары-ны, I/.

3 дысертацыяй можна азнаём1цца у б1бл1ятэцы ím. Я.Коласа АН Ьеларус! /М1нск, вул. Сурганава, 15/.

Аутарэферат разасланы "_" ____ 1994 г.

Ill- «ау Г.В. Конан У.М. Лакотка A.I. дзяряауны

Вучоны сакратар .

спецыял!заванага саввта /e^yfftfa. кандидат Нстарычных навук П.А.ЛоЙка

1нстытут г!сторы! АН Беларус!, 1995.

©

Пстарычны лес народау-этнасау звычайна складасцда з некаль-к!х св0еасабл1вых этапау ¡х фарм1равання, кансал1дацы!, рлзв!ццп, !ншы раз заняпаду ц{ трансфармацыЦ адраржэння, роскв!ту. Кохны з так!х этапау так ц! 1накш захоуваецца у народным жыцц!, Нстарыч-най памяц!, помн(ках культуры, свядомасц! 1 асабл!васцях светяус-прыняцця. У г1сторы1 Беларус! 1 яе народа адз!н о гэтых этапау ад-нос!цца да канца ХШ — перш- пал. ХУЛ ст. — кал! уэмацн1у ,:ыеся аб"яднальныя пал!тычкыя, сацыяльныя, эканам{чныя, зтнагенетычныя, этнакультурныя 1 !нш. працэсь' абумов!л! кансал1д"ЦЬ'ю ус1х тэрыта-рыяльных, этнаграф(чна-зя.мляцк1х, саслоуных, канфес{янальных гру-довак ьасельн!цтва у адз1нуп зтнасацыяльную супольнасць феадальна-г га тьлу /"н&роднасць"/.

У г!старычных яавуках так1я па сутнасц1 I зместу г!старычныя перыяды яыцця этнаоау чиста вызначавцца як зтнагенетычныя /г.зн. звязаныя з паходжаннем ц! <,.дрмааанием народау/ .У апошн!я дзеся-ц!годдз1 у навуцы распаусюдз!лася таксама паняцде "зтн1чная История", якое аднос!ица да постэтнагенетьчных перыядау шцця народа, яго разз!цця I зуянцння у прастиры I часе. Этн1чная г!сторыя па-иыкаецца на апошн!х с-адиях этиагенезу 1 характарызуецца но толь-к1 звзлоцыЯныи1, але ) трансфармацыйным! прайсам!, у вын!ку як 1х этнасы 1 1х характэрныя этнавызнзчальныя прыкметы }ншы раз 1стот-на змяняюцца. Супадзенне звалюцыЯных 1 трэнсфармацыйньгх працрсау наглядаецца пры даследазанн! формалаг1чнзга I тыпалаг(чнага станов 1шча розных элементау амаль што ва у 1х асноуных этн!чных прык-метах беларускага этнасу на працягу Х1У -- перга. пал. ХУЛ ст., што дазэаляе сцвярджаць аб пэунай адначасовасц! апо-дн1х этапау эт-нагенезу народ? I першапачатковых этапау яго этн!чнай г!сторы{.

Храналаг5чныя межы у дадзеным даследаван^ грунтуюцца на вы-вучонн! дам1нуючых на працягу усяго перыяду аб"яднальных /як кан-сал}дацыЯных, так I 1нтэграцыйных/ працэсау, пачатак як!м быу па-кладзены у каеды Хш — Х1У ст. аб"яднаннем б«ларуск1х зямель у складзе Вял1кага княства Л{тоускага, Рускага 1 Камой ц,-кага /далей - ВКЛ/, а заканчэнн* як!х з"явШся г!старычныя падзе! другой паловы ХУ11 ст., што прывял1 да часовага заняпаду белчрускта эт-насу, да 1стотнага змянення яго сацыяльна-дэмаграф1чнага складу, ступен! разв!цця мовы, культура I 1ншых этн!чных прыкмет.

Акт_уальнасш> праблемы даследаваннц грунтуецца, перш за у сё, на узросшай у алояи1я гады грамад -екай I навуковай ц1кавасц1 да еярэднявяковай г1 стара! Блларус1, паходжання I далайшага лесу яе

-г -

народа, яго асноуных этн!чнвдс прыкмег, узаемааднос! : з {ншьм! су-седн!м1 народам!. Актуадьнасць абумоулена 1 роста« нацыянальнай самасвядомасц{, што у апошн!я час« звязэаецца не тольк/ з сучас-ным станов!ичам народа, але 1 з яго спаг.чьтай/мног!я элемет-ы 1 рысы якой адраджаовда 1 захоу-\аюцца у.якасц! нацыянальных с!мва-лау 1 каштоунасцей. Новы падыход да праблемы актуал!заваны такса-ма недастатховай вывучанасцв шэрагу важных лытанняу па этнагене-ау 1 этн1чж". г(сторы) народа.

Асноуныя маты дас;1ддараннд. Распрацаваная £ апов:н}я дзесяц}-годдз! тэорыя этнасу дазва;яе комплексна даследваць праблому фар-м5равання беларускага народа I яго асноуных сгщвд- 1 этнавызна-чальных хампьнентау: дэмаграф1чнай, этн{чнай 1 канфес!йнай структуры насельн1цт8а, форм яго самчназвау, этн1чнай с^часвядомасц! увогуле, сямейных адноЫн 1 грамадскага побыту, а таксама саслоу-на дэтэрм!наванай натэрыяльнай 1 духоуьай культуры. Гэта абуыоу-л!вае паасобнае высучэнне этнавыэначальных прыкмет у розных сас-лоуяу з ул!каы 1х г!старычнай дынам!к(, эвалюцы1, трансфармацы! I уэаемаущшву у межах адэ!най этнасаць;яяьнай с1стэмы, якая эна-ходз!цца у }нгэграцыйных сувязях э суседнЫ! этнасам1 у мехах адз1 пай дзяржавы. Вывучэнне хапактару этнаутварэння, ступен! разведя уну.рыэтн!чных сувязвй кансал{дацы! насельн(цтвз вызначае не-абходнасць вывучання тых этнасацылльных працэсау, што абумовШ фарм1раваннв народа, а таксама — розных спрыгльных для гэтьчс пра-цэсау, Нстарычных фактарау 1 умоу.

С{.шррягляФ1«ны-«глад.проблемы..ступень .рнвучдм^ец! дда.у-

Увогуле праблемы этнагенезу ! этн(чнай г1сторы1 бе-дарусау не зпяулпюцца новымI у г!старычнай навуцы. Першыя спробы вырашэння .'втых праблем был! эроблены ужо у ХУ1—ХУШ стст., а г!старыяграф{я XIX — XX стст. харакгарызааалася зкачнай колькас-40 навуковьи прац.у т.д. з абагудьняочым комплексным падыходам*. Г1старыяграф1чны анал!з прац па праблемах паходжання 1 этн!чнай г!сторы} беларусау паказвае, што найбольшай распрацаванасцю харак-т&рызувцца пыт&ни! этнагенезу^.

На падставе вывучэння ранн1х етапау этнагенезу - ад рассялеН' ня славян 1 да г.старычных падзвй ХШ ст., некатория даследчык!

1 Этнаграф1я беларусау: г1старьшграф1я, этнагенез, этн!чная История. - Кн., 1Э£6.-СЛ8—41.

2 Гл.: БЛС.Бандарчык, 1.У.Чакв1н. Праблоыы этнагенезу беларусау у працах славянск!х вучоных. - Мн., 1982.

- з -

адзначал5, што беларуск! этнакулътурны i л!нгв!стычны комплекс у тыя часы у той ц! {ниаП форме ужо (снавау /М.Надзеждз1н. М.Нас-тамарау, П.Шчабальск!, П.Галубоуск!, М.Доунар-Залольск!, В.Сядоу, М.Ермалоз1ч i Шэраг !ншвд аутарау /А.Патэбня, А.Сабалеу-

ск1, 1.Сразнеуск:, А.Шахмятау, Я.Карск!, М.Любауск1, Х.Лало, М. Янчук, У.Шчэта, М.Гршблат, М.Улашчык, М.ПЫпенка, 1.Чаки(п i }нш./ выкаэа} ДУМКУ> ито асноуны этап фарм!разання народа почау-ся з квнца Хш ст. i працягэауся да ХУ1 ст, i нават лазней.

Складанасць питания абу.моу.чена тюл, ито адьи' э даслодчыкау л}чыл1 беларусам! /ц} правобразам беларусау/ аеобныя старажытныя лакальна-зямляцк!я трупы насельн!цтва я больш-кена наяуньш бела-рускЫ oTHÍ4HWMÍ прыкмзтаьЧ, а друг!я разглядал! беларуск! народа як адзжую эти i иную еупольнасць, у межах якоЯ усе лакальныя трупы характарыэавал1ся пзукым! агульным! этнавызначальным! рьсам!.

Розн!ца у ггэтых пади-хода* абумав{ла узн!кненне новага пытан-ня:- на як!м этапе г1Старычнага разв!цця працэси этн!чната утаа-рэння трэба л1чыць адбыушым!ся I з якога часу трэба пачынаць разгляд этн!чнай г i сторыi народа. У сувяз! з гэтым вял!кую ц!~ кавасць уяуляюць нав^ковыя працы, дзе вызначаюцца галоуния аб"яд-нальныя цэнгры, вакол як!х закладал1ся аснови беларускага народа, a таксама даследуюцца працэсы !х кансал^ацы! у межах адз1най ат-насацыяльнай супольнасц! ({«адальнага тылу /М.Кастамарау, П.Галубоуск!, М.Доунар-Запольск!, А.Анучын, М.Любауcid, 1.Лапо, М.Грин-блат, М.Ермалов1ч, Г.Штыха>, М.П1л!пенка, 1.Чакв1н, В. Насев!-» i im./.

Вь'лучэнне перия-у канца ХШ — ХУ1 стст. як асноунага у ира-цэсе . .утварзння беларускага этнасу. у значнай ступен! грунтуец-ца на распрацоуках отнал!нгв!стычнай с!туацы! тато часу, вывучэн-не якой пачалося яшчэ у ХУП—ХУШ стст. Л;.Крьасан1ч, Я.Даброуск!/ j было працягнута у шарагу даследаванняу XIX —XX стст.-/К.Калай-дов!ч, 1.Грыгаров1ч, 1.Насов!ч, I.CpasneycKi', А.Сабалеуск!, А.Швх-ыатау, Я.Карск!, В.Воук-Леваноэ!ч, ВЛастоуск!, М.Ломцеу, А.Курау-ckJ , Ф.ФШн, А.Еулака, Л.Шакун, В.Крыучык, Ф.Кл1мчук, Г.Ан!чэнка i 1ня./. з асиоуных iдэй прац больиасц! гэтых -учоньх саед-чыць аб складанн! у тэты чэт етаражытнабеяарускай мовы,,. як сама-

I Ыбл!яграф!чнкя даведк! прац ycfx а^значанчх даследчыкау пры-ведзены у сгэ силках i cnlce л1таратуры дысертацы!.

стойнай славянская л!нгв1стычнай адз!нк1. Менав!та н падставе вызначэння л!нгв1стам1 перьшду канца ХШ—ХУ1 ст. як часу складван-ня беларускай мовы 1 яе агульнадзяржаунаЯ /у мэжах ВЮ1/ распау-сюджанасц1 у ИстарыяграфП вызнэчаецца I асноуны перыяд этнаут-варання беларуса^.

Аналаг1чная характеристика часоу канца ХШ—пери. пал. ХУ1 ст. як асноунага перьшду кансал!дацы1 беларускага грамадства, тзры-торый I пасе; н!цтва лрасочваецца у шэрагу агульнаНстарычных прац, дзе часледуецца характер аб"яднання Бела рус! у складзе ВКК 1 адэна-чаеода паз1тыуш уллыу пал и иных умоу на 1ншыя сацыяльныя, эка-нам!чныя, дзмаграф!чныя фактары, што спрыял! этнаутварзнню бела-рус&у /М.Люба^ ск!, М.Доунар-Уапольск!, В.Пашута, А.Грыцкев}ч, А. Хараак0в!ч, Я.Юхо, Г.Лаумяньск!, Е.Ахманьск!, М.Ермалов$ч, М.1И-лЬхенка, З.Капыск1, 1.Чакв1н, П.Яойка, В.Насев!ч ! 1нш./. Аднак, уворуле фактары I нрацэеы этнаутварэння беларускай феадальнай эт-насацыяльняй супольнасц! вывучаны недастаткова /аыключэнне скла-даюць грунтоуныя даследаванн! па еацьлльна-эканам!чнай 1 пал!тыч-най Исторы! Беларус! тых часоу/.

Слаба распрецаваным! застаюцца 1 пытана аб складванн1 у бе-ларусау асноуных этнавыэнаиальных прыкмет, напрыклад, этн!чнай самасвя^омасц! ' форм этнан(ы!чнага самавызначэння. Некаторыя 5ак1 агульнай дынзм!к( станауяення I разв!цця этн!чнай самасэядол"асц}, . отиан]м|чных форм самавызначэння насельн1цтва сярздненкковай Еела-рус! был! даследаваны у працах 1.Первольфа, М.Доунар-Запольскага, А,Харашнев!ч, Л.Абэцадарскага, Юлашчыха, Г.Галенчанк!, А.Маль-да!са,.Г.Лауйяньскага, М.Шл1пенк|, 1.Чакв1на, П.Уро'ана, В.Насев!-ча>. Складанасць пытання абумоулена адносна познЬ- узн{кненчем { распаусюдж зннем назвы "беларусь".

Пытанн! па прафес1йнай I часткова традыцыйнай культуры тага-часнага бел&^ускага грамадства /як у агульнаеурапейск!м, так I у менав!та Селаруск1м кантэкетах/ распрацоувел!ся 1.Гален!шчаэым-Кутузашм, А.1!ыльн1кавым, И.Шч&кацЫнкы, В.Чантуркя, М.Ткачовым, Г.Галенчанкзй, В.Дарашкев1чам, В.Конанаы, Б.Падокшыным, А.Кауко, С.Цярох1нкм, Д.МалчанаЕай, 1.4&ка1иш, А.Лявонавай, М.Ян1цкай, В. Шмат^зым 1 1нш./. Вял!кус ролю у гэтым адыграла выкананна навуко-зай праграмы "<Ьр?,нцысх Скарына — вял1к1 беларуск» асветн1к-гума-н!ст, видатны дзеяч славянская культуры"*. У той жа час пытан , Т Й агульнай колькасц! манаграф{й па гзтай праблеме найболыг каш-тоуния для праблемы .пн(чнай г!стори1 народа // йшдчына Скарн-нл.Зборшк матэрыялгу. - Мн.,1985; Скэрына I яг о эпоха . -Ун., 1930. , .

звязаныя э традыцыйнш! формам! культуры I побыту баяарускСх ся-лян ! гараджан, вывучаны яшчэ недастаткова.

Динам {ка складвання этн!чнай тэрыторы! беларусау у перыяд канца Х1Ч— перш. пал. ХУЛ ст. у апоштя часы амаль што не разглядалаея у л^аблемным аспекце /выключэнне складаюць не-каторыя даследаванн! Г.Ляумяньскага, Е.Ахманьскага, Я.В1шнеускага, А.Ермалов!ча, Я.Шыраева, П.Урбана, В.Насев!ча/. 11раблемны..1 заота-юцца J пытанн! старажытнай беларускай тапан!м1к1, звязаныя, на-прыклад, з арэалам! !снавання у м!нуло<м так!х ианяццяу яя "Л!т-ва", "Белая" ! "Чорная Русь", "Палессе" /гл. працы М.Ермалов!ча, Я.1)хо, М.Шл!пенк!, П.Лойк!, Я.Шыраева, Г.Саганов1ча, М.Сп!рыдо~ нава, И.Урбана, ВЛ1асев1ча J }нш./.

Узогуле да проблемы этн!чнага формаутварэння беларусау у rlc-тарыяграфН |снуе некалькЕ асноуных падыходау. Адзiн з ix грунту-' ецца на вывучэнн) тык rleiарычных умоу, што спрыял! фарм1раванно народа — дзяржауна-пал1ткчных, эканам!чных, сацыядьных, дэмагра-ф1чных i !ншых. Вял!кая уьага пры гэтым звяртаецца на нансал1дую-чы фахтар адз1най дзяржаунасц! I уваходжсння эямель Беларус! у склад ВКД, дзе белар;-сы был! дэмаграф!чна дам!нуичым этичным ма-ifeaw, як! меу значны культуонз-л!нгв{стычны уплыу на балцкае «л-:ельн1цтва. Друг! падыход датычыць вылучэння той атн!чнай базы, на шзй фарм!ранауся народ. Беларусау л!чыл 1 каочадкам! крыв<чоу, па-:ачан 1 дрь.тав!чоу, драулян, радз!м!чау, час-кова вяц!чау, сепя-)ан, л!тоуцау, латгалау, яцвягау.

У 50—80-я гг. нашага стагоддзя пачала пвнаваць канцзпцыя па-:оджання беларусау /таксама зял!каросау 1 укра!нцау/ ад старажытна->ускай народнасц}. Думка аб этн!чнай еднасц! славян Усходняй Еуро-iu ^ыказвалася 1 раней /Б.Ключэуск1, М.Барсау, А.Шахматау i 1нш./,' >ле у другой палове XX ст. гэтай думцы пачау надавацца пал1тычнк мест, якг парадз!у канцэпцмо "зтн!чнай калыск!" вял!каросау, ук-«1нцау ! беларусау /М.Шхам!pay, П.Траццякоу, Ь.Рыбакоу, В.Мауро-з!н, К.ГусхЛсты, В.Бандарчык I imu./. 1ншыя даследчык!, падкрэсл!-ачччиэуную э?н!чг7ю роднасць славянства /! не тольк! t? межах сходняй Еуропы/, вывучал! уплывы неславянск!х субстратных ц! су-едн!х балцк1х, ф!иа-угорск!х i 1ншых грул на узн!кненне пэуных тн1чнкх асабл!васцей беларус .у, укра1нцау, вял!каросау Д.Хабур-аеу, М.Грынблат, М.РаС1нов1ч, К.Чыстоу, Б.Пашута, Л.Харашкев1ч, .Улашчык, Milbaiпенка, П.Урбан, В.Насев!ч i 1нш./. Агульны г!ста-ияграф!чны анал!з праблем паходжання i этн!чнай ricTopu! белару-

сау 'пахаэвае .»еабходнасць далвйаага вьйучэння на гэдставе новых гЧ старь.1 иных »»атэрыялау, тэарэтычных метадау } методик структурна дыферэн$званага 1 у той жа час хомллекснага ладыходу.

Крын1пы } фэкгалоНя даследавання. Пстарыяграф!чная спа^чы-на змявчае шмат як!х факталаг!"ных матэрыялау 1 зняуляецца адной з важных гал<н крык(цаз«1у<«й базы доследования. Сярод (нщых факта-лаг}чных хрын!ц трэба адзначыць аутентичный ф" адаптаваныя /па мове/ г{старычныя « тэрыялы — хетеп1сы, хрон!к|, дзённМ I дыярыувы ■ су«асн(кау, агуяьнадзяржауныя, гарадск!я, абласныя I валаскьгя ак-тавыя матэрыялы/поп1сы, 1нв*>нтарь1, люстрацы!, граматы, прыв 1ло1 I 1нш./, як!я змяшчаоць «'рунтоуныя даныя па агульнай этн!чнай г!с-торы! беларусу Х1У—ХУП стст., па сацыяльнай, дэмаграф!чнай, эт-^н1чнай 1 кянфес1йнай структурах боларускага грамадства тых часоу, па сямейнам/ 1 грамадскамупобыту, па дыкам1цы станаулення I раз81ц~ ця асноуных этнавыэначальных прыкмет народа I г.д.

Найбольш важныя публ1кацы1 дакументау па этн!чнай Ысторы! народа, як{я был! у свой час крытычна I грунтоуна праанал{заваны шэрагаы даследчыкау /0Лэантов1чам, М.Доунар-Запольск1м, М.Улашчы-кам, Я.Юхо, складальн(кам1 "Г 1старычнага слоун!ка беларускай мовы" 1 !нш./ прыведзены у манаграфП у спасылках на 1х працы. 1н-

шык дак^.ленты вывучал!ся непасрэнна па эборн!ках /наирыхлад, кн1-г! л1тоускай метрик! "Рускай Нстарычнай б1бл!ятэк1", "Акты В1лен-скай археаграф{чнай кам1сЛ", "Акты Заходняй Рас11", "Аркеаграф1ч-ны аборн1к дакументау", "Псторыка-юрыдьчныя матарыялы", "Акты Пауднёвай 1 Заходняй РасИ", "Беларуси! арх!у" 1 ¡нш./. Некаторая г1старычная факталог!я /з арх!вау 1 б1бл5ятэк гг. Шнека, В1льню-;а, (¿.нкт-Пгцярбурга, Львова, Гародн! I !нш./ даецца упершыню, ц1 у спасылках на палярэдн1я праца аутара даследавання. У некаторых ьыпадках л ля параунання прыведзены матэрыяль. сучасных экспедыцый-нах даследавс. жяу аутара, надрукавзныя у шэрагу артыкулау.

Навуковая нав Ьнз паследаванья адлюстравана у новых для бе-даруокай Нстарычнай нааук! тэарэтычных 1 метадалаг!чных падыходаэ да зыручэння праблем этнагенезу 1 этн1чнай г!сторы1 народа, пра-цэсау яго этн1чнага формаутварэкня, форм этнан1м!инага самавызна-чэнняс як!я харак,арыэавал) узроун! тагачаснай э?н!чнай самасвя-долшсц! насельн1цтва, яго ыентал1тэт, !врарх!ю аб"яднаяьных этичных пратосау, саслоуны I канфеЫйны склад. Улершыно усебакова бы-л.1 даоледаваны таксама рорныя аспекты сямзйнага I грамадскэга по-О'кту, метзрьшьнай 1 духоунай культуры йеларуоау"XIV -лори.пал. Ш ст.

Практичная пначнаснь ласлелапангm знязана з яго факталог!яй, тэарэтычнш! падыходам!, метадам выаучзння 1 вин!кам1, як!я са-дзейч!чаюць паляпщэнню ведау аб лесе <5еларускага народа, яго па-ходжанн!, хультурна-riстарычнай ! дзярл;ауна-лал!тьгчнай спадчыне, самасвядомасц1, роднасц! з суседн!м! народам!, аб г!сторы! м!жэт-н!чных аднос1н на землях Беларус!. Большая частка матзрыялау дас7с=>-

давання вкдадзена у шэрагу манаграф!й, артыкулау, тэз!сау, энцк-клапедычных да»едн!кау, падручн!кау, частка знаходэ!цца у друку /гл.сп!с надрукаваных прац/. Матэрыялы выкарысто,,ваюцца у курсах лекцый ripa праблемау этнагенезу, этн!чнай г!сторы1, самасвядомас-ц! i культуры беларусау 1 !ншых народау Беларус!.

АсноУныя тчз!сы для абароны. Першапачатковая, найбольш дэмагра-ф!чна рэпрэзентатыуная этнасацыяльная супольнасць беларусау фарм!-равалася у своеасабл!вых Нстарычна-фармацыйиых умовах канца ХШ /Х1У/ — перо. пал. ХУЛ ст. Вял!кую роли у гэтым адыграл! спрыяль-ныя фактары: дзяржауна-пал!тычны, тэрытарыяльна-дэмаграф!чны, этна-гекетычна, этнакультурны ! 1на- як!я садэейн!чал! актыв!зацы! аб"яднаяьнадс кансал!дацыЛных працэсау у межах беларускага этнасу ! !нтзграцыйных працз^ау у межах дзяржауна-пал!тычнага ябняднання ЗИЛ, а таксама — макраэтн!чкай усходнеславянскай супольнасц!. Тэта ¿)бумоул!вае тэз!с аб тш, што пэуная роднасдь беларусау з су-седн1м! народам! узыходэ!ць не тольк! да першапачатковых этапау !х этнагенезу, але у значнай стуяен! ! да выь/чавмага перыяду, на- ' и! працзсы узэемауплыву, натуральная ас1м!ляцы! t !нтэграцы! уво-"уле значна актив!завал!ся.

Кансая1дацнЯныя i 1нтэграцыйння працзсы адлостразал!ся у цэль-îafl субпадпэрадкаванай iepapxi! форм самавызначэння ! самасвядо-«асц( насельн'цтва, што, у свао чаргу, дае магчымасць вызначыць ас-<оуныя узроун! яго аб"яднання /так!я, наприклад, як сельск1, ва-1асны, зямляцк!, г!сторыка-этнаграф!чны, этн!чны, дзяржауна-пал!-•ычны ц! нацыянальны, макраэтн!чны/ ! праса*г.'ць працэс формаутва-яння феадалытй этнГчнай супольнасц!.

Шэраг элементау сямейнага ! грамадскага быту, матэгчяльнай ! 1Ухоунай купьтуры беларусау /як сялян, так I гараджгл, ¡пл.:хты/, (к!я бь*л! дакументальна заф?ксавакы у Ыстарычных крын!цах канца !Ш /Х1У/ — перш.пал. ХУЛ ст., захавал»ся у народа да часоу фарм!-(аваяня нацы!, а у некаторых выладках — 1 да нашых дзён. Яны скла-,аоць культурную спадчыну i скарб"!цу нацыянальиых каттоунасцей арода, а !х далейшае выв_чэнне ! свядомая ахова садэейн!чаюць ума-

цаваннп национальная свядомасц! сучаснага населън!ц1 ¡а Беларус!.

Асаб!сты уклап зутчра'._ Дыеертацыя I надрукавгныя па да-

най тэме частк! I раэдзелы манаграф!й, артикулы, тэз1сы э"яуляюц-ца вын!кам шматгадовай навуковай працы, якая была праведзена ау-тарам самастойна I склада яг"> прыярктэт у гэтай г ал 1 не г!старыч-них ведау.

Дпоабаиыя внн!кау раслеравання. Дысертацыя была абмеркавана 1 атрымала с. .шоучуо адзнаку на пасяджэннях аддзела этнаграфН 1н-та 5ЙФ АНЕ 1 аддзела эпох! феадил!зму 1н-та Нсторы! АНБ. Асноу-ныя палажэнн1 \ аын!к1 даслгдсання был! Зпрабаваны у другу /ка-лектыуныя манаграфН I аборн^к', артикулы, матзрьщш, тэз!сы — агульным абИёьам ёольи за 40 д.а./, у дакяадах на м! ясна родных 1 • рэспубл!канск1х канфэрэнцыях, у курсах лекцый па праблема* пахо -#жаиня 1 этн!чш»й г!сторы! беларусау.

Структур?'{ об"ём дмсеота^!. Праца складаецца э уводз!н, трох глау /кожная э як!х мае шэраг параграфау/ 1 эакльчэння. Агуль на пзмер II д.а.

В а уводр^ах абгрунтоуваеода мота даследавання, дачцца яго тэарэтычная I метадалаг1чная аснови , у асноуных расах раэглядаец-ца г1старыяграф!яг праблем э^нагенеза' I этн!чнай г!сторы! беларусау канца Хо» /Х1У/ — перпай паловы ХУП ст. I перал!чвапцца асноуныя крын!цы г1старычных матэрыялау працы.

Глава I. "Эт^асапыяльнця п ранд си канпа Ж г- пегаэй падшш ХУП ст. ! фаш!паванне беларусрага птнасу"прысвечана даследаванн» этн1чнзга формаутварэння беларусау у Нстарычка-фармацыйным аспек-це. У пеИ1ШГпараграфе "Сац^ял^^а-рал^нчння I акашы1тыя.шт.ы.

Разглядаюцца ус£ асноуния Г!стары та ыя фако што спрьял 1 ярацзсам этна- 1 сация-утэарэнкя. Ад-змауаецца, што на прэцягу канца ХШ /Х1У/ ~ пврш.пал. ХУП сг. на . землях Белар„с1, як!я уваходзШ у склад ВлЛ / з друг. пал. ХУ1ст,-Рэчы Паепал1тай/ склал1ся агульнасацыяльныя умозы для актыв!зацы! аб"яднальных зтн1чных 1 м1жэтн!чных дэяржауных лрацэсау. Падна-чаленне раздроблены* усходнеславянск!х I балцн!х сямель адзшгй уладсе у мб-*ах одной дзяржавы садзейн!чала стварзнню умоу для ума. цавация сацьяльна-эканам!чных ! этпякультуркых ' суаязей пам!я розным! гэрытарияаьиш! част к дм! насельПцтва Бегарус!, яге каьсал!-дацы! 1 !нтэграцы! э суседнЫ! народам*. Актыв1зазеуся прадос скж дзвня *дз1най.1 цэласнай эгн!чнай тэрыторы! беларусау --,нсабходн;

умовы для дзейнасц! этнаутваральных працэсау^.

Ба умовах феадальнага способу вытворчасц! э яго натуральная с!стэмай гаспадарання 1 перавагай запальных эканам!чных арыента-цый аб"яднальныя прадасы часам абмяжоувал!ся рэНянальшЫ, зям-ляцк!м! сувлзям!, пгго с&дзейн!чала станауленню перш за усё вуэка-лакальных форм этнасацыяльнага згуртаванмя насельн!цтва. Далейзая !нтзграцыя 1 нансал!дацыя гзтых суполак у адз!ны зтнасвцы..льны ар-ган!зм залекгла ад узмацнення эканам!чт,!х, врыдычных, сацыяльнкх, пал!тычных, культурных 1 !нш. аднос!н пщЛж розгм! тэрытарыяльны-м1 трупам! насельн!цтва^. У пэунай ступен! так! прадас камец!уся ужо з ..анца ХУ ст. — пачатку ХУ1 ст. ! адлюстравауся у юрыдычна-правазой цэнтрал!зацы!, уладкаванн! граиовай гаспадарк!, складван-н! агульнадзяржаунага эяанам!чнага рынку, павел!чзнн! колькасц! мястэчак ! узбуйненн! гарадоу, узмацненн! таварна-гандлёвых сувя-зей па:Лж горадам 1 вал-сця:*!, а таксама пам!ж разным! тэрыто-рыда! дзяржазы, узмацненн! адпаведных сацыяльных форм грамедск!х аднос!н.

Уэаходжанке зямель Беларус! пасля Любл!нскай ун11 1569 г. у етракатую па этн!чна}.;/ складу Рэч 11аспал!тую садзейн!чала павел!-чэнню арэала 1нтзграцыйных працэсау, пашырэнкл м!жзтн!чных сувя зей ! узмацненн» працэсау узаемауплыву розных народау. Гзта абу-мсул1вала пран!кненне на Беларусь бсльшай колькасц! !ншаэтн!чных элементау культуры, мовы, сацыяльных ! пал!т)'чных аднос!н, чым гэга было раней. Значна лашырылася сфера узаемнай эканам1чнай "зей--¡асц!, умацоуваяася ваенна-пал!тычнае станов1шча дзяржаяы, уяад-коувалэся унутрыпял!тычнае функцыянаванне агульнад&яржауных меха-1!змау.

Аднак, аднос!ны па?*1ж дзвюма часткам! дзяржавы /ВКЛ ! Поль-:к!м ка^алеуствам/ нас!л! часам иераунапрэуны характар на карысць 1ольшчы — асабл!ва у этн!чнай ! рэл!г!йнай сферах, што выкл!кала гаста воетрыя канфес!йныя ! нацыянальиыя кагфл!кты. Таму ! у друг, тал. ХУ1 ст. тэрыторы1 ВКЛ /без Укра!ны, Падляша. ЛатгалИ/ пра-[ Чзкэ!н 1.У. Зтна^тваральныя фактары працэсу фарм!равяння бела-рускай народнасц{ //Весц! АН БССР. Сер.гракад.навук. 1482. № 4.

"С. 89—9э.

! Чакв!н 1.У. Фарм!рэванне Силарускай народнасц! //Этнаграф1я бе-ларусау: г!старыяграф!я, этнагенез, этн!чная г 1 старый.-С.43-П9.

цягвал! захо$ааць пэуную ау тан ом! о у складзе Рэчы Па лал!тай, што выражалася у самастойных органах улады 1 к!раун!птва, законадау-ства 1 мовы, ф!нансау ! войска.

Працэсы дзяряауна-пал1тычнай 1нтограцы1 па-рознаму адб!л1ся на этнасацыяльных характарысты-ах беле.рускага народа. Асноуны вы-н!к }х дзеЯнасц! адлюстроувауся у складзанн! у сярэдневяковай су-псльнасц! беларусау раов!тай 1 лоунай сзцыяльна-фармацыйнай структуры, кал! гр-мадства разв!валася па адпаведных нормах ! формах' феад.«льнага ладу ! усе асноуныя саслоу! ккога аднос!л!ся да карэн-нага этнасу.

Друг! нашгряф "Дймаграф!чная, атн!чная 1 канфес!янальная структуиз нас-ьяьн!;:тяа" прысвечаш аьшучэнно шэрагу структурных асабл!васцай отнасацыяльнага станов!шча беларускага этнасу у кан-тэксцз яро г!старычнага жыцця 1 узаемяаднос!н з !ншш1 народам! БКЬ 1 Рэ'-ш 11асп'ал!тай.пры дзслоа&ванн! дэмаграф!чнай структуры ад-значаецца некатораэ лонг1тудынальнае — на працягу канца ХУ — перш. пал. ХУК ст. колькаснас скарачзпне сялянства за кошт павел!-чэння удзелънай ваг! мршчзнскага ! иляхецкага /дробныя катэгоры!/ саслоуяу. Характар т.даы.'асц! рассяленнк на землях Веларус1 у гэ-тыя часи змяняецца У бок парел!чоння гушчьш! сетк} сельск!х ! ур-банЬавиних /ьшсгзчк!/ г/асел!шчгу у вш!ку культурнага леваення новых эякель, развЫця рамёетвау ! гандлю, аграрных ! адм!и!стра-цыйных пораутверэнняу.

У этн!чнш аспекце асноуную частку насельн!цтва хра!ны скла-аала усходяеславянскае насельн!цтва. Арзал этн!чнай тэрыторы! бе-ларусау быу уэогуле дальни, а характар рассядекня хамлактны. Да аярздз!ны ХУ1 ст. усходнвславянск!я земл! /беларуск!я, укра!нск!я, чаеткоза р^к1я/ складал1 большасць тэсыторы! ВКЛ. У друг. пал. ХУГ.— перш. пал. ХУЛ ст. уяо менавИта беларуск!я эемл! ! н&езль-н!цтва працяиал! складаць большасць у ВКЛ. У гэтыя часы перыядич-на акть/в!завал 1ся таксама I працзеи ас!м1ляцы1 /беларус5эацы1/ балцяага наеелья!цтэа. У шэрагу выладкау яны працягяал!ся на заходах землях Беларус!, АукигвЙты! ! Падляшаа в чгсоу расеялення там славян дв ХУШ — Х»Х отст. *

Ддсутиасць ВиСтрага м1кэтн1ччсга антаган1зму пам!ж усходне-I Ча1.т!н~1.Г. Дынам!ча этнасацыяльнай, дэмаграф)чнай I канфе;!я-налья'йй структуры насельн!цтва Селаруска--по^ьс;:ц!'& этн!чиага паузпейжа канцй ХУй— 1-й палозы XIX от. //В%;ируска-польок!я культурный суьяз!. ~ Ми., .19ч')1.-С.6—1о.'

- IJ -

сяавянскЫ i балцк!м насельн!цгвам BKJI, уладкаваино у друг. пал. ХУ—ХУ1 стст. сацыяльных i саслоуных аднос!н у аашлчых колах дзяр'жаэы абумоул!вал1 актив¡зацыю !нтэграцыр.них працэсау пам!л бе~ ларусам! i укра!нцам!, з аднаго боку, i л!тоуцам1, э другога, н1-вел!роуку некаторых эт^тоых асабл!васцей, пярш за усё у асяроддз! пануючых хласэу i гараджан. Гзта зыяуляляся ва успрыняцц! некато-рь.%ч сацыяльным! слаям! л^тоускага грамадства шзра,(> злемен/ау ус-ходнеславянскай /"рус{нскай"/ культуры, моаы, ролirfi, права t 1но. Давол! широка у розных саслоуяу был! распадсюджаны 1 м!жэт-н!чныя шлвбы.

Блл1кую ¡нтограцийну» функцию адыгрывала у той час у дэяряа-ве усходнеславянская /i перл за усё, старажытнабеларуская/ нова, аб чым сведчаць шматл!к!я г}старычныя крын!цы /летап!сы, асноуныя, у тым л1ку i врыдь-чныя, дэяржауныя дакументы, рзл1г!йнай л!тара-тура, ф!скальния поп)сы, \.>муа^)ыстыха, публ!цыстика I т.д./. Mosa "руЫнау", як эдзначал! сучасн{к1, скарыстоуваецца у БКЛ аначна пырэй, чым мовы 1наых народау, як!я яго нясяляюць. Магчьыа на пад-ставе гэтыга з боку прадстаун5коу !ншьч народау /эял1каросау, па-лякау, немцау/ стара? этнабеларуская моэа зызначалася 1 нзы раз як "л1тоуския" ц! "л!цвfнекая".

Геаграф!чны арэал распаусгдоганасц! на Ееларус! усходнеславян-скага насельн!цтва ахог.л!вау у Х1У — пера:, пал. ХУП ст. амаль пто усю кра1ну за выключением некаторых заходн!х раёиау, дзе пражыва-яа бзлцкае /лета-л!тоускае i заходнеба.-цкае/ насельн1цтва. Р-'зам з тим,вэраг памежных тэрыторый красны i суседн!х раёнау АукштайцП, ЛатгалП, Псхоушчыны, О/аленЕЧыны, Браничыны, Чарн;гаушчыны, Ныто-м}рзчыны, Валкн!, Падляшша меу у csafw складзе розназтн!чнае на-сельн!цтва з комплексом} змешаных этнавкзначальных прыкмет /мовы, культура, побыту, самасвядомасц! J !нш./*. С'воеасабл{васц1 гэтых тзриторый i ix насельн1цтва был! адлюстразаны у 1снаванн! асобньос лакальных назвау /Л!тва Занямонская, Панямо^ская, Пав1лейская, За-в!дейская, Чорная Русь, Далесс.е, Падляссв, Белая Русь ! !нш./ у якасц! г!сторыка-ге 1граф1чных паняццяу.

I Чакв1н '.У. ¡¡ол)сся та йога локал!зац1я/по } сто,,ичнж , {сторио-граф!чним, польовнм матро{алам/ //Народна творч)сть та етногра-ф1я. - Kiey. .1984, - О.Ьб—61: Зтнаграф1я Боларус!. Знцы-клапедыя. - Мн., 1Э89.-С.59--об, 7?, 291—292, 278, 382.

Акрам я к чрзкнага населыПцтва — меназ^та 6. ел ар,-cay, усходн!х i заходиix балтау /яцвягау, палексян, судаулян, дайновы/, часткова валчнян i палякау /маэаушан/ на Беларус! у Х1У -- ХУД ст. павял1ч-ваевда колькасць прадетаунЬсоу 1ншых этнасау — чурэяу, татар, к}х, лнлякоу, немцау, эаходн!х бяптау /бруси, борц1/, украшцау, кара i.vay 1 íím-, ото у во гуле ускладн! ла агульнм этн!чны >.>злюнак. Асаб-л!ва стракаты атнíчно? склад каселыг(цтеа наглядауси у тыя часы у заходи fx раёнах i эмаль што t¡a ycix буйных га радах i большасц! мнстзч-ак Ведяруof.

У адзначани иеркяд на Ь-ларуЫ паступоаа ускладнялас.я f кан-феЫянальная с!туацья. Бол..шасцо карэннага иаселън1цтва Бела рус S Х1У—ХУ1 стст. слапядала ираааслауны варыпнт хрысц1янства, як! пасту-поь!д расиаусюдз 1у ср ни гэгах землях яшчэ у XI—Xlt стст. 3 канца Х1У ст. на землях Ьсларус1 начало актыуна распаусюджнацца каталtnKa« аеравизначонне. Ужо у канцы ХУ ст.-пачатку ХУ1 ст. кам;зактны аро^л катал i цкэга насельн{цгва axoiialaay шзраг зах»дн!х тэрыторнй Бела^усз Ьайбольшая канцэнт^ацкя «агал1цк1х napa^.iíi размяшчалзся у той час на захад ад л iн í 1 Заблудау—йауканнск—Касты—Шчучын—Л1да—lye—Нал!-бок( —Ракау—ВIлейка—Домиыды—Г'лыбокле—Mippw, дзе колькасць катал i цкага наскяьни?гва была иера»ах.най.'

У i.jpiK.ijan. ХУ1 ст. на землях ВКЛ раапяусюдзШоя розныя р?-фармацыйпыя пратэстыщНп рух! /порш за у сё, ка.чьашц»'/, я;:!я и.чету копа ахап1л! значныя частк! прадстаунЫоу шляхецкагв i кяшчзнекага саслоуяу. Посля аб"яднання ВКК з Каралеуетвам йольскЬ.« каи$ос!янал!.-мал с!туацыя начала яшчд больш з няня ода ьа ксрысць кзтал?цт»а. 3 др,у чип. ХУ1 ст., начала набf раць моц катал(цкая контррофармецмт, якая пь.^тршя{валася уладай I многимt магната«I i ужо у яясшняй трэцг ХУЗ ст. пратэстаи кзм' паступоаа страц1у свае пначэнне на Беларуси

. У 1596 г. у Бярэец! нампганада í наралоускаК уладь;, катдоЛцкЬ ордонау I нека'.арых прадстаун1ко5 прасаспаунай цяркоунай ьярхулк! бнла заключена ув!я ц»рквау. Згодна ёй празаелауныя канФесП Бекару-cí, Лизы i Укра1нн траплял! пад духсунае ! -юрш-'-шае тмдпар&дкаиан« ко Рьмэ. itepujwfi дзос.яц1год!1зI !сналання унНцтвв быв! -адэначаны ак-ть,унш! пратэстам! лраваадаунага иасельн}цгрЕз Беларусь «те. яскраза ьыяя1л^*я у антыкат-л!цк1» t ант^н!гцк1к! ГУ»У друг. гал. ХУл ст. ндь'а.т iU'CTynoiit. больааець былога правасляунага насзльн 1цтва Белорус •¡¡.•ьняла ун!яцку» вору. Оклалася нов ¿я каифесЫнальняя- сунольнесць ,/• 1хаг;1ла знэчнуя частк' беларусау í укрзЬ'цау/ якая харектар^газалас cs'jiiacaí л isaP верам, трчды^.ад?, рытуалак" f,; аб радам i, культа" овсты i Jni. Правасльуная серо, пчач-

- 1Я -

на пацярпеушы ад ун!яцтва, працягвала захоувацца амаль што па усёй Беларус! ! асабл1ва на усходн!х яе землях.

У § 3, "Кансал1лацыр№я.працэсы } скдадванне этн!чнай самасвд-домаси! /на пздстаэе вывучэннл Довм самавызначпиня/" даследавана дзейнасць розных формауиараючых зтн!чных лрацэеау Х1У — перш, пал. ХУП ст., як!я аб"яднал! насельн!цтва Беларус! як у меяах ла-кальна-тэрытарыяльных адэ!нан, так I у межах усяго этн!чнс.га мас!-ву, а таксама на дзяржауна-нацыяналъным узроун!.

Асноунай прыкметай, ито" характарызуе узроуч! I ступень кан-сал!дяцы! розных труп насельнщтээ народа,выступав згн1чнап сама-свядом^сць, якая найбольш яскраза адлистроуваецца у этнан!м!чных вызначэннях — саманазвах.А^шц;> склэдаюцца з эндазтнон!мау /сама-назвау/, м!краэтнон!мау, этн!коиау /вузкалакальныя назвы/, канфе-с!ёнау /назвы на падставе зераэь'знання/ I пал!тон!мау /дзярлсауна-пал!тычныя вызначэнн!/. Эт..ан!м !чныя формы самасвядомасц! з"яуля-оеда вын!кам асэнсананкя лкдзьм! свайго адз!нства у межах розных супольнасцей /напрыклад, вясковай, гарадской, эямляцкай, саслоуна-класавай, рэл!г!йнай, зтн!чнай, дзяржаунай 1 т.д./.

Найбольш в1даво1_ча I канцэнтравана этн1чная самасвядомасць адлюстроуваецца пры кантакта* пам!ж прадстауыкам1 разных этнас'у на падставе параунання ! супастаулення "мы—яны" — на этн1чным паузмежжы, у !ншазтн!чньм асяроддэ!, у парадах з пол!этн!чиым на-сельн!цтвам. У гамагенных, аднародных зонах рчссялення пэукых труп нарсдау этн!чная самасвядомасць !х зн!)Г1на, неактуальна I ча^та змяняецца (ншым!, напрыклад, мясцовым! формам! самасвядомасц! 1 саманазвау^. Так, сельскае насельн1цтва Беларус! эг.ох! феадал!зму часта аб"ядноувалася пад агульньм! самавызначзнням!, адлазедным!. назьам асобкых вёсак ц! буйных сёл — цэнтрау асобных валасцей /тыпу "эавалачане", "гаране", "виганащчыи, "мачане", "нрычане"/. Характэрным! был1 1 паняцц! "тубыльцы", "валашане", "чужоволость-да".

На больш шырохЫ узроун! насельн!цтва аб"ядналася у межах асобкых эямель, кал" на узроун! зкмляцк!* самавызначэнняу замест этнон1ма ужывал1ся зямляцк!я урбан!стычныя этн!коны — "пчлачане", "в!цеблянз", "мсц!слеуцы", '^(няне", Нп1нчук!и, "случаие", "берас-

I Чакз!н 1.У. Да пытання аб этн!чнай самасвядомасц! беларусау у часы Ф.Скарь ш//СЬадчына Скарыны. - Мн. ,1989. - С.39—49; Яго ж: Пстарьчная этнан!м1ка Палеося //Весц! АН БССР. Сер.грамад. навук. 1985. № 4. - С.74--81. " а

цяне" I !нш. Гямляцк!я этн!коны был! давол! устойл}вг<1 1 рэпрэ-зентатыуным!. Таму у г!старычиых дакументах часта этнон!мы !ншых народау-"ляхГ\ "немцы", "славак!", "угры", "л'.флянты" перал!чва-юцца як роуныя паняцц!, побач з зямляцк!м! этн1конам! — "палыа-не", пв!цеблянс", "берасцяне", "смаляне", "валынцы", к{яне" I !нш. Зяшшцк!я супольнасц! феадальнага часу уяулял! складаны тып г»тна-сацыяльнай арган1зацы! насельн^тва не толък! ва усхсднеславянск!х, а нават I ва з з!х еурапейск1х народау. Беларуск! сярэдневяковы эт-нас гклауся ыенаа}та з сукупнасц! гэтых зямляцк!х аб"яднанняу, некаторыя з як!х яшчэ са стара-ытных часоу уяулял! сабой асобныя дзяржауна-субэтн!чныя супольнасц! .

Яшчэ боль^ широк! уяровень аб"яднальных зтн}чмих працзсау прасочваецца на падставе вывучэння самавызначэнняу адпаведных наз-яам буйных г}сторыка-этнаграф}чных абласцей /тылу "Русь", "рус{-кы", "руськ!е";'"Л1тва", "л!ца1ны"; "Палессе", "палешук!"; "Пад-ляшша", "падляшане"; "Беларусь" - "беларусцы" I т.д./. Некаторыя з гэтых назвау мел! яшчэ канфес!йны /"¿усЫы", "руськ!е"/ ц! дзяри;ауна-пал!тычны /ил!ци1ны"/ змест. Амаль што да сярэдз!ны ХУ1 ст. дэмаграф|чна пануючим! на Ьеларус! был1 этнан 1м1чныя формы а . ксранем рус-. Яны выступал! у якзсц! макраэтнон!му для значней холькам,! насельнЬ^гва Ьеларус!, Укра!ны, МасковП, часткова Аук-штайцИ,'ЛатгалИ, Польшчы, мел! лэукы канфеЫйнь! сэнс 1 еб"яд-.нсувал! !ншыя лакальныя формы саманаэвау. "Люд л!тоуск!, руск! ! маскоуск! — адна 1 тая ж Русь, што ! тое ж племя"— п!сял! Историк!, публ!цысты, Бандроун!к! ХУ—ХУ1 стст.

Аднак млецовае насельн!цтва, у болыиасц! выладкау, л!чыла рускы" тольк1 свой народ. Беларуси!* ирус!ны' , нялрыклад,часта называл} ук; а!нца^ "аалынянам!"падалчнам1", "чаркасам!", мена-вЧта руск!х — екав}там!" ц} "пскач!чам!", "цвврй.чак}", "нау-гарод^ам!" I '.д. Укра!нскае 1 рускае насельн}цтва, у сваю чаргу, назначала беларусау пераважнай иазвай "л}цв1ны",/"л!тв{кы", ''Л1т-ва"/. Г'этую назву у аднос1нах да беларускага тсельн!цтва ужывал! палях? {'некаторыя !ншыя нэроди Цэнтральнай I Заходняй Еуропы.Па-н яцце "л{цв1ны" выступала таксама ! у якасц! саманазвы беларускага насельн!цтаа. ».рычым кал! у Х1У—ХУ стст. "л!из!нан{и наэыва-лася пераважга наоельн1цтва заходн!х згмель Беларус! :— галоуиьм

1 Чакачк Ь.В. , Терешкович П.В. Ил'истории становления национального самосознания бечорусов /Х1У -- начало XX в. //Советская этнография. 1990. > 6. - С.42—48.

- 'о -

чынам жыхары *\Л!тзы", катол!к1 з ае!м!ляэлннх беларусн!х балтау, то паэней /ае«бл!на з друг.нал.-ХУ1 ст./ готая наава распаусюдкпаец-ца амаль што на увесь дэмагряф1чны f«nc!y ВКЙ. мЛ!цв1иам1" пачынаюць назызацо сябе «Н1яты, катол!к1, чзстч прягаелауныг, !ншн раз — прад- . стаун!к( нокарэниагя отн.юу /латкам, паляк!, яуро!, руск!я, л!тоуцы-оукотайты ! !нц./, яле *змпйть'-к:,'удо(нп — н!кол!.

На старокках гЧстзричнмх ,дакуг*ентау я"яуля»цца екльдяныя эт-нан!м!чн1;я пыямачонн!, дзе nj»au "л!ци1н", **л1цп!нин ииступяюць як наР.больш абагульнричыя: "литпиим рус к л га роду", "литпини з Белой Руси", "литпииы кгроческого закону люди","n«t;orteL«Lithuaf^^nte P»Umi<?"' /"пи н^цЬ'Янальнасц! л!цв!н, родам гшляк"/, "литвины белерусцы", "... сказался литвином посадский человек Иолоцянин", "литвин лятыа бело-русец Оршанского по вату" ( р.д. Ьеэумоуна, наива "л!цв!ны" выступала, пери за уел, у якасц! аизначэння пдддзнстзз, дяяржаунай нрмиз-лежнасц!, пал!тонЬ»а — г> тагачаенш еуранейск!м уяуленн! — у нацы.чнальньм значэнн! /пакольк! паняцце "no/ho" вызначала не зти!ч-ную, а дзяржаунув супольнаець народа/.

У^ацаванне готай формы "наци-яняльнага" самавызначэння насель-шцтыа Ьеяарус! лрлця; залася I ласля злучэния БКЛ о Каронай у Рэч Наспал 1туш /"аб"яднанне. дзаюх дзяркау I дзмех нац^й у адну дояр» ¡пу i здз1нун нацыв"/. Нясцовяя иляхта ! »яеилти, атаясамл1»аючы паияцц1 "народ-наци* — шляхта—дэяривао", пздкрясл(вал!, што яни меняв!та "л!цэ!ны", чга пыказяал! дааол! biicuzi узровв"ь дзяря<ауна~нацияналь-най сзмасяядемасц!. Угс у друг. пал,. ХУ1 —ХУЛ ст. гэтуд к фс ;/му не-залеянай нацыянал'ьна-г.зяркаунай свядс^аец! укипал! ! прадстаун!к! !ншых саслоуяу беларускага грачадстяа — гзрадасано I еялянв*.

Глава ¡1. "Ся^ейны I г^адск! гюС»т бедарусау Х1У--пеидай радо вы ХУП ст."прцсвечанз вквучэнню сямейных I грзмадск1х адкос!н як у хеках асобных саслоуяу, так I усяго феадальнага гра^адстча тагачде-кай Беларус!. Адпначаецца; што гэтья сферы этнасацыяльняга жицця на- . рода часта характа^кэззал!ся цеоным скрыжазачнем 1 узаемадэеяннем традицыйнига ! ноаага. Прычда традыцы! часта адлюстроувал! лакальнув разнастайнайць лраяулення асноуных прикмет культуры, пабчту, жыцця-дзейнасц!, а назацы! -- наадаарот, паступова раслаус-дж«аг!сяНа уев л!игаа-дэмагра^1чнуо•супольиасдь народа

I Чакзин il.d., Теиешкович li.tl. К вопросу об этническом и национальном .■сдаосозн-чнии белорусов Х1У—начало XX в. //

* ь. - с.31—за. >

I выконвал! ¡нтэгруючую функцыю у працэсе зтн!чнага £ормаутварзн~ ня.

§ 1. "Ст"я I стегни побыт" прысвечаны вьшучэнню сямейнага побыту I арган!зацы! сям"! у беларусау у перыяд канца Х1У — пер-шай пал. хул ст. Сям"я зыступгла у якасц! персшснай этнасацыяль-най формы аб"яднання насельн!цтва, а у яе межах ажыццяулял!ся ас-ноуныя працэсы эгн!чнага I сацыяльнага характеру: уанауленне, са-цыял!эацыя 4 этн!зацыя падрастаочага лакалення, м!жгенерацыйная передача этн1чных 1 сацыяльных эвычаяу ! традыцый. Сям"я э"яуляла-ся таксама I вытворча-эхана Ф-шым аб"я,гнаннем — гаспадарчай адз!н кай грамадства.

На сва1х асноуных формах сем"! беларусау адзначанага перыяду падзялял!ся на у&лыя 1 вял!к!я /б8цькоуск1я I брацк!я/. Малая /ц! нуклеарная/ сям"я складалася з шлюбнай пары 1 !х дзяцей. Вял!кая сям"я была больш складанай I уключала непасрэдных родз!чау двух-трох пакаленняу — бацькоу, дзяцей, унукау /вял!кая бацькоуская сям"я/, як!я мел! непадзеленую уласкасць, трымал! сумесную гаспа-дарку пад к!раун!цтвам старэйшага мужчины 1 был! загНсаны як адз!н дым. Друг!« з асноуных варыянтау вял!кай сями1 была брацкая ст"я, што складалася з сем"яу двух ц1 больш братоу,як1я трымал! агуль-ную гаыадарку, мел! непадзеленую маёмасць ! л!чыл!ся ядным дымам. Членам! вял1к!х сем"яу был! таксама зяц! — шурыны, прымак!, таксама пасынк!,"братан!чы" "пляменн!к!", аде пры падзеле сячейнай маё-масц! 1 пасля смарц! бацьк! 1х деля спадчыны была абыеживенай. Актавыя зап!сь таго часу адзначасць 1снаванне пры сем"ях, за як!-м! л!чыуся надэел зямл!, таксама усякага роду ламочн!кау-сяброу, 'дольн1кау'; "сумесн!кау'; "таварышоу", "патукн!кау" як!л выконвал! су-масныч аба яэк! па гаспадарцы, трыманн1 1 апрацсуцы зямл!, адкак не уваходз!л! у склад сям"1 1 л!чыл!ся асобным! дымам!-гаспадарка-ы!.

Сродк! витворчзсц! сялянск!* м!жскмейных калектывау знахо-дз!л!ся у приватным уладанн! асобных сем"яу, аднак иекатсрыя з !х Магл1 мець I агульнае карыстанне, шго нагадвала адкос!ны у т.з. оуоедска-вял!касямейных абшчынах /прамежк^бы тып пам!ж перичбыт-най ¿ямейна-родаьай абшчынай ! суседскай абшчынай феадальнай пары/ Аб"ядн&кн«з сямей у вял!к!я вытворчыя калектывы ажыццяуяялася зау-ждк з -шрысцэ для сялян /менушыя падатк!, ' лягчэйшзя преца ; г.д.л'Але кал! вял!к! калехч-ыу замаруджвау нарг/альнае разв!ццэ

- Г -

гаспадарк! I сям" 1, то ён распадауеп*. Абедз&е асноуныя формы сям"1 мел! прававоо прызнанш;, придычна знмацааанае, напрыклад, у статутах BKL У аднос!нах да даяркавы, дзяркаунага закОнадауства окм"я иысту-пала як адз!ная грамадская адэ!нна, усе члены якой был! уааемааьяэа-ны шэрагам агулышх правоу ! вбавяакау.

Аднак, у штодэённкм побыцз унутрысямейныя адносЫы рэглпмента-вал i ся у перыпд р:»зв!тога феадал1зму не столь к i дгзярдаутл i юрыдыч-ныу! нормам!, кольк! нормам! няп i сонара злычаёвага-права. У Ka.vrie-тэнцыю апошняга уваходз!л! справы, што датычыл! -ямейиа-бытапи* ад-нос íh, заключэння шлюбау, anoKi нед.цхзсушх ! старых, уеылаулення I принятия у сггм"ю чукакоу, атримання у спадчыну I падзелу сямейнай маемасц!, вихавання дяяцей, станов!«ача жанчыны, абавязкау ! празоу членау сям"!, правиш лаводэ!н ! марал!, аднос!н да нрацы, зго'л!, , людзей, природы, маёмасц! ! г.д. Уьогуле с^ейния аднос!ни руэ»!ьа-л!ся у ри.\<ках оканам!чиага ! сацияльна-пал1тычнага жыцця, дав г.ера-илятал1ся элементы старажытнага патрыярх&льнага ладу I адносна новых /як феодальных, тук нават. раннебуржуяаных/ рь*с. М!жсгмейныя аднос!-ны у рамках пауных гаспадарчых ц! тэрытарыяльна-адм1н!страцийных ада1ник /дым, служба, дэорашча, цэх, мястачка, горад, воласць i !нш./ ха^>иктарызавал1ся у тий час давсл! ыоцным1 ка^ектыуньм! абшчынш ii сувязя.ч!, ¡uto визнечала асабл!аасц1 грамадскага побыту.

у 2, "Сяляна, Pí>a.¿aj;<;Kfie /вдуй ! псбыт" эызучаюцца адны з найбольш важных саксу характарыетык! этнасаць 'льнага станов!ича ас-ноунага вытворчага ! дэмаграф|чиа дамИ)„»чага езсяоуя — еял? ictbu. Адзначаецца, што формы I характер распадарча-вытворчай працы мел! у той час мецны уплыу на грамадек! штодзённы побит, на складанне шмат-л!к!х тылау феодальных ! нефармальных аб"яднзнняу сялянстьа, на мно-ства з"я? сельскага жыцця f ззычаёва-ярааавых нормау, што рэгулявял! еялпнектя аднос!ны. Яшчэ задоуга да Х1У ст. на Беларуо1 склауся да-вол! дзеканалы для эпох! феадал1зму комплекс грамадск!хЧ сацыяльиа-эконаИчных аднос!н, змяненне як1х не в"яулг^ася неабходнасца у нова ¡"i гнл!тачн£й с!туацы!. Доуг! час принцип "старины не рухац!" .зада-вальняу пн сялянстн^., так i вышэйшия феадальныя колы, як!я л!чил! "звычаЯ ста'-адаун!" устойл!аай ! зра-

I ЧзквШ 1.У. Сямойни побы. к':сбльн!цтвз Бвларус! у эпоху феадал!з-уу /Х1У—1-я лалова ХУП ст./ //О-"). ! сямейны быт беларуезу. -Мн. IWu. - J.I6--Зи. :

- 18 -

зумелай тридыг.шй, што ¿шла ад дзядоу.

3 ХУ1 ст. I асабл!ва з другой яго паловы пачал! ажыццчуляцца на Беларус! некаторыя змяненн! у с!стэме грамадскага ладу, што било звязана з працзсам далейшай феадал1зацы!, аграрным! пераутв*.-рониям! 1 !нш. Навацы! ХУ1—ХУЛ стст. не> пашыршп сферу сацыяльна-палгтычнай актыунасц! сяптства, якое як ! раней не пршала удзел у пал!тычным жыцц! дзяржавы, а было абмежавана то„.ьк! вясковым! ц! валасным! справам!. Больш !стотна новыя з"явы ахап!л! сферу гра-мадскага жыцця сялянства, пран!кал! у с(стэму яго адм!н!стфатыуна-юркдылай I гаспадарча-эканам!чнай арган!ааьанасц! Так, аграрный пераутваронн 1 надрывал! »' .лектыуныя формы землекарыстання 1 спрыя-л! распаду абшг".шных аднос!н у межах асобных вёсак ! валасцей. Ад-нак на усходзе Беларуси аграрна-сацыялычыя рэформы был! праведзе-ны у ХУI—перш.па;:. ХУЛ ст. не у поуным аб"ёме, у сувяз! з чым старажытныя абшчынныя узаемааднос!иы ! лад захоувал!ся у асяроддз! мясцовага сялянства больш стаб!льна, чым у заходи!у ц! цэнтраль-ных раемах.

Веска выступала часта як калектыуная адз!н):а падаткаабкладан-ня, у межах якой сяляне сам! размяркоувал1 аб"ёмы прац ! падаткау для асобных гаспадярак — дымоу ц! служб. Сялянскае вясковае гра-мадства, так)м чыням, выступьла як самак1руючая грамадскяя адэ!н-ка са сваей адм!н!страцыяй, сва!м! законам! ! аднос!нам!. Органы Грамадскзга самак!равакня сёл узначальвал! старцы, старшын!, сельская лаун!к!. Сялянск!я органы самак!равання як выбарчыя /старцы, старшык!/{, так . калектыуныя /сялянск!я сходы-копы/ сам! нагляда-л! за у с 1 м 1 справам!, што датычыл! э.«мельных 1 !ншых аднос!н. Ся-^"не н 2л 1 калектыунуг) адказнасць за усе тып справь;, ито адбывал!-оя на прымяцаваных да «х вёск! землях.

Вял!к!я ! сур"ёзныя справы выносШся на абмеркаванне ! внра-шэине на сход ''капу/, што з"яулялася характерным элементам абшчын-нага ладу таго часу. У практыцы коп ц! копных сходау выкарыстсува-л!ея нормы эвычаёвага права "зныкласц! старадаукяй", "звычаю". Ла-шнаючи э'30-х гг. ХУ1 ст. на копах ужо часта спаеылалIся ! на зд-иаведныя палажзнн! 1 артикулы агульнадзяржаунага права /напрыклад, ка Сгауут 152Э г../. На конах сяляне выб!рал! / пазней зацвярджал! / к!раун1цтяа н.'яэйшага.звяна — дзесяцк!*, соцк 1х, сотн.'кау, сароч-

Г" 1 'рам ад с к 1 б ыгПГкул ьту ра сельскага насельн1цтэа Беларус! .-Мн., 1993. - 'С. 12—39.

н1кау, таксама вясковых старцау, старшынь, _раомяркоувал!ся падат-к!, сл^бсвыя абавязк!, лавЫнасц' /рамокт ыляхоу, мастоу, млынау, ллац!н/, тори!на сельскагасладарчых прац, карыстанне лугам!, ляеа-м! I 1ьш., раэб!рал!ся крьа!нальныя слразы /штрафы оа самавольнкя яарубк!, патравы, крадзеж/, розныя питанн! грамвдскага жицця /наем пастуха, Еартаун1ка,п(?шзначэине апекуноу, слрэчныя сямеЯныл пгдзе-лы маёмасц!, уцёк) селян!на з веек!, прыём новых пасялемцау I !нв./. Важным элементам грамадскага побыту вёск! э"яулялася грамадская думка, якая таксама была падставай ! вын!кам галоснасц! сельскага ладу. Лануючая }дэалог!я /хрысц!янетва/ не мела манапольнага у;:лы-ву на асаб!сты побыт селян¡на, аднак еясковзе грамадства сачыла за выкананнем некаторых рэл!г!йных прадп!санняу, яго набожна ш;», наведваннем царквы ц! касцёла,

§ 3. ."Гдраджане. Грамадскае жыццй 1 побыт". Асабл!васц1 арга-н!зацы! грамадснага ;кыцця гараддан Беларус! Х1У — перш.пал.ХУЛ ст. был! абумоулены больш складаным ! шатслойным перапляценнем 5 уаае.'.'адзеянием злементау мясцозага ! !ншаэтн!чнага лаходжання, тра-дыцый ! наэацый, сацыяльна-юридычным ! пал!тычным станов!сча(.< га-радоу ! мястэчак, колькасц» !х насельн!цтва 1 !на. Больш складаны-м! был! у гарадах ! мястэчках канфес!йная ! этн!чная с!туаць1, пто так сама акаэвала пэуни уллыу на грамадск! побыт мяшчанстза /"мес-ц!чау"/1.

Большасць гарадоу Беларус! ладпэрадкоувал!ся вял!какняскаЙ адшн!страцы! ! у той жа час мел! са.мастойную с!стэму самах!раван-ня. Мяшчанства было арган1завана у своеасабл!выя гарадск!я абцчы-ны, як!м, згодна Магдэбургснаму праву, был! прэдетаулены амаль кто усе вIды мун1цыпальных свабод, галоунай з як!х было вцзга'ленне га-раджан з-пад улады ! падсуднасц! вял^какняскаЯ ! прыватнай феадаль-най улады ! перадача гзтых функций гарадскому магистрату /радзе/.

"Мег ,!чы, як!я увахздэШ ? склад нагдзбургск-'Я абшчыны, карыстал!-ся агульнкм! лразам1 1 прыв!леям!, асэнеоувал! сваю супольнасць 1 часта выступал! ад !мя усяго горада ! рады, вызначавчы сябе адз!-най'наэвай. Данументальна иалектыв!зм ыяшчанскага саслоуя найбольш яскрава аддюстроувауся у розных скаргах ! просьбах да эял!кага князя, у дагаварных гандлёвых граматах з эаможным! гарздам}, у вялЗк'Э-

Г Чаквтн [.У. Грамадск! быт ( духоуная культура у Х1У — поршай палове ХУП ст. //Грамадск! быт ! культура гарадскага насельн!да-ва Беларус! .-Мн., 1990. - С.10—26.

¡сняс.ч1х прьЫл^ях гарадам. Калектыуным! I адназначным! был1 заужды i рашэннt гарадской рады, якая складялася з 6yi.,страу, радцау /райцау, рзтманау/ ! членау гарадскога суда — лаун!кау. Усе ра-iZwHKi рады зациярджал!ся галавой рады — войтам, ш . зиб!рауся як са еляхты 1 зямян, так 1 заможнмх мяшчан t иадпарадкоувау»ся толь-х! ьял'каму князо л!тоускаму /пазней каралю/. Рада давол! старинна наглядала за працэсам лапаунення саслоуя мяшчан свайго горада. Цьфыион1я прыняцця у склад паунапрауных гараджан суправаджалася toparav абрадау Í рытуалау. Новы гараджан1н у ратуаы принос i у присягу, раб!у ц! абяцау зраб!ць пзуны узнос /rpama.vl, рзчам!/ у агульнагарадскую скарбн!цу, выпоивпу патрэбиуо гораду бясплатнуо працу. Маг ¡страт у сваи чаргу абяцау, кто яму i яго нашчадкам да-зваляецца карыстацца ус!м! гарадск1м! npasavl i прыв1леям! /што 1няы раз загЛсвалася у гарадск1я дакументы/.

У працэдуру выбранил члеиау рады /у тым л!ку войта£ з мяшчан/ уваходэ' :а абавязковая присяга на аддакасць гораду Í яго "даун¡м эвычаям { правам". Выбар кандидатур ажыццяу; уся жа^аб"ёукай ц! галасаваннем. Членам! рады ыагл! быць тольк1 эаконнароджаныя, стала пражываючы* у горадзс, заможныя мяшчане. Не выб!рал!ся у раду

чужаземцы, нехрысц!яне, л!хвяры, бедняк! I лсдз!, як!я не мел!

9

сталай аселасц! у горадзе, калек! ! цяжка хворыя.

Звыча! ! рытуалы цзхавых арган!зацый рамесн!кау /брацтвау/ мел! вытворча-бытавы характар. Цэхавыя брацтвы аб"ядноувал! у той час рш.<есн!кау рознай канфес!янальнай прыналежнасц! ! маёмоснага стонов!шча незалежна ад таго, знаходз!л!ся працаун!к! у падпарад-каванн! радзе ц! жыл1 у прыватнауласн1цк!х юрыдыках. У цэх меу права быць прыняты усяк! рамесн!к, як! валодау пзуным1 навыкам! г.рацы /vor зуабtць "и- дур", "штуку"/ ! абяцау падпарадксуваццз цзхаваму статуту. Аддзяд1цца ад цэха было давол! складана. 1£каг у чьи падобныя унутры- i м!жцзхавыя аднос!ны !снавал! i у межах ку-пецк!х брацтвау беларуск!х гарадоу эпох! феадал!з.чу. У п еры яд кан-ца Х1У — перш. пал. хуц ст. купцам! л!чыл!ся тольк! лодз!, яю'я ездз!л! прадаааць ! купляць тавары больш чым за 1Ü м!ль свайго горада. РамеснШ, што займал!ся гандлем, "прасолы", перакупшчык! i !нш., купцам!, як прав!ла, не прызнавал!ся ! у купецк!я таварысгвы не уваходзШ. Апошн1я арган!зоувал!ся, як адрначаюць статуты, з мзтай "прадух!лення шкоды для гандлю, захоування грамадскага дабра-бьггу ! для кв1тнення гораду". Купецк!я брацтвы, таксама як ! ра-мес.:ыя, !мккул!ся да манапсл!! у межах свайго гораду ! падуладнай

яму перыферы!.

Як у купцоу, так I у рамесп!ка;/ !снапал! звыча), што праду-гледжзал! сулольнае выкананне нрафеЫйных грамадзянск!х, рэл!г!й-ньгх абрадау 1 рытуалау. Агульным! для цзхавых суполак был! ! аба-вязк! па ахове горада ноччу /вахта са зброяЯ пры брамах ! каля ма-г1 страту/, фурманная ! !ни:. подац! /на рамонт гарадск 1х вул!ц, ратуты, рынку, цэнтральнага г £ рад с ко г а замку ц! крэпасц!/. Ьрацт-вы !нпы раз мел! на утрыманн! культавыя пабудови /царква ! касцёл/, наймал1 свяшчэнн!кау для служб, давалЖ-трошы на свечк! I Ьшшя культавыя рэчы. На гарадск!я святы-пав!нни был! аыходэ!ць усе члены цэху пад асаб!стаЯ харугвай ц! сцягам, з барабаншчыкам, у добрым адзенн!, а найболыа заможн!я«старшин! ! майстры — на конях^.

Увогуле цэхавыя браьргвы садаейнIчал 1 умацаванню фоадальнай эканом!к! гарадоу, развИдро раиёетаау 1 паруиэмно натуральнага тавараабмену раниефеадальнага-часу, што у цэлым абумоул'вала пра-цэс складвання у феадальным грамадстве трзцяга сасдоуя — мяшчан-стиа ! адносна новых на той час гра«адск!х !., рытавых аднас!н. Ка-лектыуныя 'формы вытворчага ! грамадскага;-бь7у,-.:агульныя прым!ле! ! прававая адказнасць мяпчанстэа.за-гарадск!я справы знайся! ц!-кявае адлюстраванне у маральня-этычных уяулен№г аб дабрачыннас-ц!, дзбрадзействе, прыстойнасц! даиамозе-лидзям. На, перыяд кан-ца ХУ — перш. пал. ХУ1 ст. прыпадаечпориапачатковы атап распау-сюдкання у гарадах Бела рус! шп!таляу; 11анс1лнатау, нячлежак, пры-тулкау для бедных, жобракоу, хворых ! бяадомных усяхага саслоуя, узросту I полу. Колькасць людзей, што, ^находз 1лася на утрыманн! у шп!талях, таксама як 1 жабракоу, бяздомных, "люзных", "гульцяеу", "убог1х" ! !ншкх, "которки домов,..двоих не уавть и не нанялись на год", была увогуле да сярэдэ1,И»иХЩ, ЯЗ&; ЗЬГ.арздах Беларус! яачз. адносна невял!кай.

Пэуная гуман!зацыя жыцця, распаусаджаьне хрысц!янбкай марад! 1 традыцыйная дабря чинна сць арган!чна спалучал!ся у той «ас з жор-стк!м! адносЫам! ! эаусёднаи пагрозай жыццю. Для !сназання у так!х умовах людз! аб"ддноувал!ся у "свае" суполк1, у межах як!х чожна было !снаваць тольк! разам, падтрымл!ааючы адз!н другога. Грэмадства, падзеленае на асобныя абшчыны ! абшчынк!, кожная э як!х !мкнулася дамагчыся асабл!вых правоу, прь>в!леяу ! кантраляааць па-водз!ны сва!х членау, не было аднароднкм, а характарызавалася вя-

I Скарына ! яго эпоха. - С. 106—107.

л!кай стракать^цю форм як грамадскага, так ! штодзённага побыту.

Глава Ш. "Мзтпшугдьная } яухоуная культура .)агельн!итва Бела:^! Щ — пемаЯ паловь: ХУЛ ст." складаецца з гчц! самастойных параграфу, перзы з як!х Тасрадарча-витворчая пзе •.пиь. Сельска-гасчзарчая тагн!ка. промыслы 1 Еамрствы". У ¡м падкрэЫваецца, кто з"яв1уЕЫся з канца ХУ ст., падрабязныя актавня характеристик} ворыуных ! 1ншых зяиель, паказвапць на з"яуленне у гэты перыяд некаторых асабл!васцей у спосабах алрацоук! зямл1, арган!зацьм земляробства увогуле. Так, вядомае яшчэ сл старажытных часоу трох-лслле /аз!мыя, яравыя, папар/, пачынаочы з канца ХУ ст., ластупо-ва атрымл!вала иырокае расиаусюджанне як найбольш эфектыунае I у сё часцей змяняла двухпольны севазварот. У некаторых рэг!ёнах Ье-ларус1 пачау актыз1завацца нрацэс асваення пад ворыва новых зям«ль з пе'^апачатковай /падсечна-агнявой/ с!стзмы апрацоук! зямл!.

У заходи ¡х, пиуднёвых 1 частцы центральных зямель Беларус! сяляне ' чрацоувал! зямлю сахой для парнай валавай запрэх-к!. У 1!аддзв!нн! 1 Падняпроу I, дзе слой апрацоувае..:ай зямл1 бау Сольш тонк1, была распаусюджана лёгкая конская саха. Абодва типы гзтай асноунай землеапрацоучай прылэды выраблял!ся з дрэва, але тыя ра-бочыя частк! сах1, што узрыхлял! глеСу, часта мел! жалезныя на-рог! ! демяшы, як!я выкоувал!ся сельскгм! каваля.ч!. При падсечна-агнявой апрацоуци новых зямель ужывал!ся таксама матык!, а для рыхлення глебы ~ плеценыя бароны ц! сукаватк! /ствол дрэва о част-нова адсечаным! сукам!/.

Асноунай збожжавзй культурай было жыта /прычыы найбольш прак-тккавалася — аз!иае^ На "добрых" землях дэяржаун.кх ! буйных приватных гаспадарак часта сеял! лшан!цу /яравув ! азЫуп/, якую ужо у перш. пал. ХУ1 ст. разам з жытам экспгртавал! э эзходи1х рзё-нау Ьеларус! за мяжу. Сеял! таксама авёс, проса, грэчку, бабсвыя, гарох, лён, канопл!, ча«ав1цу, хмель ! г.д. Сярод агародных ! садовых культур был! распауссджаны капуста, морква, бурак!, агурк!, цыбуля, часнок, рэпа, рэдзька, »лак, в!шн1, сл1вы, яблык!, грушы 1 !нш. Усе эбожжавыя культуры жал! сярпом /г.рычым, жн!во было тра-дыцыйна амаль што выключна жаночай спразай/, сушыл! ! звоз!л! у гумно, две малац!л! цапам!, потьк зерне веял! з дапамогай драуля-нага саука, малол! на муку або абдз1рал! на крупы, аывёлагадоуля, якая складала друг! па сваёй значнасц1 ! распаусьджанасц! комплекс гаспадарчвх заняткау сельскага насельн!цтва, мела у ханцы ХУ перш. пал. ХУ1 ст. яшчэ шырскае !снаванне ! у гараджан. 3

канца ХУ ст. на Беларус! пачынаоць атрымл!ваць актьунае разз1ццё розныя промыслы — мукамольны, чэреапераапрацоук! драун!ны /т.з. буяны/, сплауны 1 фурманны, металург!чнн, бортн!цх!, судабудаун!-чы, васкабсйны, ганчарны, шапавальск1, паляун!чы 1 рьбалоуны, зб!-ральн!цк! 1 !нш. Распзусюджаным! был! у той час хагн!я прачысло-выя 1 ра»лесныя занятк!: ткацтва, пляцянне, разьба» бандарства, ганчарства ! 1нш. 8ял!кае распаусюдг.анне яя у гарздах,~так ! у ссльскай мясцовасц^ «еу выраб розных напояу /п!па,. медазух! •! !нш./. На перыкд перш. пал. ХУ1 ст. прыпадзе першы этап- з"яулення ка Беларус! в!накурнага промыслу па вытворчасц1' гарз"лк!. -йэраг вытвор-" чых заняткау, як! я выступал! у якасц! даламожяыхгЬпадсобных про-мыслау для асобных сямей сялян, з"яуляд4-ся-у';той- часасноуни* з!~ . дам рш/еснай дзейнасц! для мтачан- Акрддагчтаги, .аорзг тавара; ра-меснай вытворчасц! не з"яулял{«г рзча^:пераай^яеабХоднасц! у ся~ • лянск!м /а часта 1 мяшчанск1м/ поб^це-:!5прыэна,чал!сядля найбольш заможных слаёу насельн¡цтзат для-цз-Ркэау1\! 1духавенства, ваенна-слулачых ! войска ! г.д.

§ 2. "АРган!заиыя жнлога асяролпзя:> .паседшчы. характер

забудовы ! плзнтгоук!""

У перыяд канца ХУ—ХУН ст. наБеларус! .'пачау актыуна ажыццяу-ляцца працэс асваення новых земляу , уэн!кнення новых 1 уэбуйнен-ня старых пасол!шчау. Сольск!я пасел!шчц^дзе пражывала большая частка насельн!цтва Бсларус!, был!^зеяьм! -дыферэнцыраваным! па колькасц! насельн!цтва, 1х сацыяльнаму станов!шчу, значнасц! \ ха-растары гаспадарчых заняткау жкхарауу -Плбач з вядомым! са стара-жытных часоу назвам! "слло", "сяльцо",".аесь", "пагост", у дакументах канца ХУ—перш.пал. ХУЛ ст. сустракасвда ! так!я, як"слабада", "воля" "волька';,'засценак",'акол!аа" ! нават проста "сел! шча'.' Павел!чэнне апуль-кай плошчы апрацоуваемай зямл! суправаджалася сталым узн!кненнем 4 нс.л.-х пасел!шчау, як!я был! адносна невял!ь Маладзорны тыл быу характзрны у ХУ--ХУЛ ст. для усяго Вял!кага княства Л1тоускага. ДроСныя хутары-пасёлк! перарастал! часам у больи буйныя пасел!ш-чы, кал! тэта дазваляла агульная плопча ворыуных зямель, а у гас-падарках, гато был! арыантаваны на жывёлагадоулю, яшчэ ! памеры сенажацяу. Найбольи буйныя сельск!я пасел!пчы /сёлы, пагосты/ 1с-лавал! у той час у розных кутках Беларус} перавэжна на стараворыу-ных землях эдносна вял!кай плогачы. Сёлы ! пагосты был! часта цзнт-рам' д[ 5ных адм!н1страцыйна-тэрытарыяльных адэ1нак — валасцей, царкоуных прыходау I параф!й. Некальк! ыеньшым! па памерах I коль-

касцГ насельн!цтва был! вёск!, вес!. Яшчэ менияым! сель-

ск!м! пасел!шчам! был! засценк!, як!я па колька,:.;,! двароу набл!жа-л!ся да хутароу.

Асноуным тылам план!роук! новых /! некаторых >' рых/ сельск!х пасел!шчау быу вул!чны, як! адпавядау стандартнаму плану земле-упарадказання ! атрымау найболыпае распаусюджанне пасля аграрных пераутварэнняу ХУ1 ст. -Вул!чны /л!нейны/ тыл быу характерны для новых пасел!ичау /выключаичы засценк!/, тады як у старых сёлах по-Сач з вул!чнай была болыв ¡пырока вядома план!роука бесс!стэмнага або кучавога тыпу. У новых сёлах больш шырокп быу распаусюджаны . пагоннн двор /"рум"/, дзе жылы дом'размяшчауся у адз!н рад з гас-• падарчш! лабудовачI /часта пад адным дахам/ або у два рады, уздоуи адг.'ераных валок здал!. Друг!м тылам забудовы сялянск!х дзароу быу т.з. "вяночны", як! у плане уяуляу сабой замкнуты прамавугольн!к.

Характерным тыпам жилля сельскага насельн!цтва быу зруб з адным ц! двумя памяшканням1. Будазал!ся дамы "на падрубе" /фунда-мекце/ або "пры а ям л I" /без фундамента/. У ж:лых памяшканнях раб !-лася печ з ком 1нам або без яго, кал! дым з печы !шоу праз хату /"хаты чорния", "курныя"/. Лэдлога была драуляная /з плах/, земляной або гл!нянай. йокны рабШся невял!к!м! 1 закрывался драу-лянай засоукай, бычыным пузыром, радзей прамасленай пзперзЯ 1 вельм! рздка иклом, якое. казпааала вельм! дсрага. Страху накрывал! саломай, радзеЯ — дранкам, гонтай.

Еылыя пабудовы прыв!леяваных-саслоуяу — баяр панцирных, зя-мян, шляхты адроэн!вал!ся памерау) 1 пзрагаы канструкцыЯных асаб-л!васцей: часта был! иматкамерным!, дэухпааярховьа»! /на падклег!/, мел! ганак, шкляныя вокны /"аблонца шкляныя"/, кафельныя печы га-ландскага тыпу /ито щ эначал!ся тольк! для абагрээу яь-тла/, зна-дворныя галерэ! на узроун! высока размеичаных акон ! г.д. Падкле-ц! вял!к!х дамоу выкарыстоувад!ся у якасц! складау для розных хат-н!х рэчау ! прадуктау хзрчавання. Комплекс пабудоу, сельск!х сядз!б быу вельм! розным-па памерах I залекау ад маёмаснага станоэ!шча канкрэтнага сельскага жыхара,

• У _арх!тэктуры, характеры план!роу к! 1 забудовы гарадоу ! некаторых мястэчак Беларус! ХУ—ХУ11 стст. наз!рал!ся тыя асабл!вас-ц1, што паступова складал! !х "урбанГзаваны" анешн! выгляд. У га-■ радах был! распаусюджаны каменныя пабудовы, прычым колькасць апош-н1х на працягу ХУ—ХУЛ стст. паступова павял!чвалася 1 асабл!ва у захсдн!х абласцях Беларус!. Паводле функцыянальнага приэначэння

болыпасцъ каменных забудоу у гарадах аднос!лася да абарснчых К1, крэпасц!/, культазых /цэркэы, касцолы/. адшн!страцыйных 1 бы-тал;« /ратушы, рынк!, гасцшыя деары, цзхавыя дамы/, зкачна радсой — для жылых будынкау.

Гарады Ееларус! мел! шырока распаусюдканую л1нейнуп /вул1чную/ план!роуку. Паыыраецца таксама, вядомая з даун1х часоу, промневая с1ст-1ма план!роук1 зул1ц 1 адпааедна —жылых кварталау, кал! зу-л!цы пачыиаг.1сп ад аднаго з гарадск!х цэнтрау /замка, крзпасц!, ратушы, рынку/ 1 разыходз!л!ся у розиыя бак!. Пам1ж галоуньЫ ву-л!цам! узН1'кал1' дробнып, што звяззал! !х. Характар плзн1роук!, на-будовы 1 арх!тэктура населеных пукктау Беларуси тых часоу часта мел! традыцыйныя, узяткя у спадчыну са старажытных часоу формы, Я1ПЯ дапаунял!ся новы?/! з"яза.\?!, сто был! звяззны.з паступовьм раз-вщцём культуры прафес!йнаг:-1 будаун!цтва ! арган!ззцы! жылога ася-роддзя, а таксама з далучэнкем да здабыткау захддцееурапейскай арх1тзктуры.

§ 3. "Адаенне". Рост рамеснай вытворуаецЦ Г-гандлю, актив!за-цыя м!жэтн!чных сувязей беларускага насядьн^"йа э !ншым1 народам! Еуропы абумов!л! иаоырэнне асартыненту розных в!дау адзення жы-ха^оу Ьсларус! Х1У — перш, пал, Пруныя еаслоуныя аеабл!-

васц! адзення феадалау ! сялян-ирхр^снздад)-; .1 раней, яшчэ больи значка дыфорэнцыравал!ся, аднак^набда!-шмат пераходных форма?, ЯК1Я адпавядал! унутрысаслоунай.^аймаснайгНяроунасц! як у межах класа феадалау, тэк ! сялян...

Аснопай як жаночага, так,,! муж.чынскага хасцшу была каауля /ц! сарочка/. Мужчынск! хасдо^ая&уняуся паясным /штаны, сподн!, порты, шалавары/, плечавыад./кафтан,.,сз!та, купан/ ! верхн!м /кажу-х 11 шубы, дыле!, даламаныЬ;фораз:|-,4 капеняк!, цуг!, з!пуиы/ адзен-нем. У уаночы касцюм таксама,уваходз!ла плечавое ! паясное адзен-не /фаутух!» юпы, спадн|щ., ,плахты/. Каночае адзенне уклкчала яшчэ плацц! /баск!н1, лез!тк'-.,;абончык!, сукн!/, ксфты /летн!к!, пол-чамар>п/ ! 1н и. Нерхняе жан о чае адзенне, аналаг!чнае па наззах мужчинскаму, вызначалася, галоуным чынам, фасонам I тыпам пакрояу.

Традыцыйна у мужчынск! ! жаночи касцюм уваходз!л! таксама роэния галауныя уборы — хустк!, рантух!. чапцы, к!феры, нам!тк!, кучмы, шлык!, каупак!, каптуры, макгорк1, яапелюшы ! !нш. Да пе-рьяду ХУ1 ст. аднос!цца э"яухенке на Боларус! некаторых в!дау адзення, якЬ. пазней стал! традыцыйным! элементам! народнага жаночага касцюма — безрукаук! /кабаты/, кароткага верхнкга адзення /саяны/,

паласатыя спад ;!цы /андарак!/. У той жа час захавал!ся 1 працягва-л! бытаваць больщ старажытныя в!ды тпадыцыйнап. лдзення: панева, фартух, запаска, плахта.

Разнастайным па ткиах, в!дах 1 казвах бщ у i • час абутак. 3 даун!х часоу на Беларус! быу раслаусюджаны скураны абутак, як! нас!л! як заможньж грулч насельн(цтва, так i гарадхане ! сяляне. У залежнасц! ад спосабау алрацоук! сырав!иы, якасц! скуры i фасону nasuay залежыла ( разкастайнасць тыпау абутку: боты, бочмаг!, чарав.'к'. У сялянск!м асяроддз! характзрным тылам абутку был: так-сама лапц1-пасталы /або хадак!/, як плецсныя з лыка, так i пашк-тыя са скуры. Агульны выгляд касцкма дапауняуся рознымi паясам! /скураньм!, плеценум|,з енуроу, тканы.)!/, гуз!кам1, шнуркам!, упры-гожання:-'i, рукаэ!ца.м!, каашлькам!, сумкауt i хншым! дробным! ро-чам!. Адрозненн! наз1рал!ся перавахна на саслоуным уэроун! i был! цесна звязаны з маёмасным станов!вчам пэуных слаёу ! труп насель-н!цтва.

J 1а сацкяльньгх нормах таго часу адэенне '1ав!нка было адпавя-даць пэуиаму уэроуню саслоунай ui унутрысаслоунай ¡ерарх1чнай лес-ь!цы. Для простых гарадск!х саслоуяу забаранялася, напрыклад, g адзекне з саСал1нага футра, аксгЫтавыя 1 пауковыя рэчы, улрыгоайн-н! з золата, яэмчуга, зброя /шзбл!, мячы/ i !нш. Адзенне заможних, нават саслсуна ! неаднародных груп гарадкан, было амаль што адноль-казага типу ! адрозн!валася перавахна ад адзення бедная частк! на-сельн!цгва гарадоу, сялян, а з другом боку — магнатау, багацде адзення як!х !нсы раз не падаецца ап!санню.

$ 4. "Е»д. напо!. Рэчы г а убытку". Аснову харчовага ^а-цыёну насельн!цтза Беларус! складал! прадукты земляробства, гарод-н!ны ! жызёлагадоул!. Шэраг прамысловых заняткау /палязанне, борт-н!цтэа, пчалярства, рыбалоуства, эб!ральн!цтва, п1ваварства, алей-н!цтва 1 !нш./ з"яуляуся дадатковай крнн!цай харчовага меню. Ас-ноуныя спосабы гатавання ежы уключал! тэрмаапрацоуку /выпечка, варка, азнджаннс/, сзленне, квашанне, вяление ! ¡ни. На рынках бела -руск!х гарадоу замеяныя ! мясцовыя купцы гандлявал! таксама нека-торым! отравам!, гато не мел! распаусвджання на Беларус!. Прнваэ-ной была у Беларус! таго часу ! соль.

Важнее месца у гатаванн! разнастайных страу займау ^¡зацэе вы-' печк! хлеба. У асяроддз! значнай частк! гарадкан i сялян' вкпякал!. пераважна з жнтняй мук! $ хатн!х умовах /"на поду" у печах "руска-га",тыпу/. У заможных ! знатных саслоуяу бслыз распаусодагным б ну

белы хлеб 1 Ьишг зыраби з ппан!чнаЯ мук! /"с1тн!цы", "калачы", "булцата", "niparf"/. Для старажьгткай бсларускай народная кухк! б!'"! характэрны каши з аусяных, ячневых, грзчневых I Iна.круп, таксам a вадк^я гарачыя стразы — зац!рк!, крупн!к!, rmiyki, барачы /"бурачнГк", "бацэ!нн!к" ! !нш./. !-!ног!я страви рыхтавал!ся з пра-дуктау гародн!нк, сэдав!ны, грыбсу, рыбы, арэхау J ijinv

Сярид розных напояу, што дапаунял! меню беларускай традыцый-най кухн i у эпоху феадал{эму, найболыа а яд о п ым-1 б я л! р а э i-т ст а П н и ч к!сял¡, здвары, кзасы. РаспауспдяанымГ. был! .•слайаалкакольныя Hanoi, як1я рыхтавал!ся з мёду /"мёд хмельни"^"п!^ни", _"прэсни", "сыры", "шыпучы" i !на./, а таксома--п4ва'мкго:.-8арыл1.-зiсамых Раз-настайных расл!н з дадаткам хмелю.- Гарзлка-на Озеларус!. выхарыстоу-валася пераважна для аптэкарск!х сврау,-/як'лекаан^настой/. Мясцо-эая йытворчасць гарэлк! /"анш» !™'-'/ "актыуна пзчгцлася у друг. пал. ХУ1—ХУГ1 стст. 1нтэр"ер хаты, посудр.тдспадяр.чия, кухонния 1 ста-ловыя рэчы — усё гота у сваей сукупнасц! н(з было .адиолькавым на-зат I у прадстаун!коу аднаго i тзро к сэсгоуя, Кодькасць i якасць ирадметау хатняга ужытку ааукды мел!, науныя;аптыы!ааваныя м1нп,'у-мы, але магл! узрастаць у залеянасц! ад маёмаснага. станов!шча асоб-Hi-x гаспадароу, характару гяспадарчых заняткау, вел1чын! сям"! 1 !нш. Арган1зацыя жыллёаага быту залежала.таксача ад саслоунага станов!шча чалаэека i пэуным чынам адлюстроузала апошняе.

§ 5. "Дууеуная культура". На сьаёй структуры, 'паходжянн!, распаусюдканзсц! ! сацияльнай значнасц! духоуная культура /як эт-н!чн.ч феномен/ адпааядала уаогуле матарыяльнай. Таксама, як ! ма-тэрыяльная, духоуная культурз мела у той час давол! в!давочнув саслоуную дь'ферэшряванасць, кал! одны яе сферы был! пры'значаны для зздавальиечня духоуных патрэб пераважна пануючых колау, а дру-ri.n — был! уласц!вы, галоуным чинам, для духоунага жыцця простых людзей. Разам з-ткм лоретка рэгламентаванаЬ спслоуна-класавай аб~ ■межаванасц! резных сфер духоунай культуры не было.

Каприклад, характер першапачатковых этапау выхааання ! адука-цы! д.эяцей наваг 1 у асяроддз! панумчкх саслоуяу /кanрыклад, ся-рэдияй ! дробнай шляхты, зямян, баяр/ абумоул1всу !х сувязь ! ае-дйнне традиций духоунага жывдя народу.. 3 другога боку, прадстау-и 1 кi свабодных, непрьтонных Труп беларуск.та насольн!цтва /асабл!-ва з асяродпзя пркатлеяванкх катэгорый сялянства, оаможных мяачан/ мел1 м<-..чымасць далучацца да духоуных каатоунасцой, што узн!кл! ц! 1снавал! на той час у Еуропе ! у Ышых: KfaiHax свету. Вял!кув

-героя» у гэткм а^отривал! працэс удасканальв:>ння с!етэмы адукацы! 1 школьиай справы, што пачауся на Ьеларус! з перш. пал. ХУ1 ст., а таксами тэндэнция паширэннн рознайаковьгх узаемасузячей беларусау з !наыы! народам! Еуропич Дазол! яскравым прыклада. -итага был! жыцг^вкя ( творчыя шлях! ураджзнцау Беларуси таге часу. Андрэя Св!рскага, Ваужанца Слок1мскага, Адама э Баг¡на, Яна з В!сл!цы, М!колы Гусоускзга, Срзнцыска Сяарыны ! |нш., як!я прадстаулял! розная ела! тагачаснага беларускага грамадства — пераважка дробную 1 еярэднюю шляхту, баяр, зямян, духавенства ! мяычанства.

Характерная тэндэнцыпй, якая пачала актив!завацца меназ!та у ХУ—перга.пал. ХУЛ ст. ! стаб!льна разз!валася у наступныя перыяды феадал!зму, было далучэнне беларускага грамадства да мног!х дасяг-нення^. еурапе.йскай цыв!л!ззцы1. Новкя з"явы культуры, быту, пера-давой думк!, навук1 ! тохн!к! рзспаусюджвал!ся еярод розных са-цыяльных труп боларускага народа, уключавчк ! "г.ростыя саслоу!", як, напрь -лад, справа кн! гад рукав ання, якую заснавау у г.ачатку ХУ1 ст. Селаруск! иершадрукар С.Скарына. о канца ХУ ст. у л!таратуру ! публ1цыстаку Ееларус! г.ачынаюць гтаступова пран!каць параунальна новия элементы, овязаныя з уплывам ¡дэй Рэфармацы!, еурапейскага гуман!зму, што был! уласц!аы для творчасц! Ф.Скарынк, С.Ьуднага, ■В.Цяп1нскага, М.Л!цв!на, А.Залана, Л.Кркщкоускага ! !нш. Эстэтька Рэнесанс-у, якая адлюстраэалзся у творах М.Гуссускага, Я.й!сл!ц«а-га, А.Рымшы, И.Ьярынды, л.3!зан!я, К.Панятоускага_, садзейн!чала разв!ццо ;>э ал {стычных тэндэнцый.

У гэты ж перыяд беларускае летап!санне адыходз!ць ад агульна-руск!х традиций, начинав напауняцца мясцовым г!старычным, отнагоа-ф!чным ! фальклорным «атэрыялам. Новыя з"явы у л!таратуры таго часу адлостравал!ся у р*. 1г!йна-палем 1чнай публ!цыстыцы Л.3!эашя, С.3!эан!я, М.СХотрыцкага, Д.Карпов!ча, А.'5!л1г.ов1ча, 1.Еарэцкага, 1.Кунцэв!ча, 1.Пацэя, Л.Сапег!, 1.Руцкага, Х.4!лалета, у пал!тач-най сатыры. Начатая Ф.Скарынай традиция кн!гадрукавання,была пра-доужана працам1 С.Буднага, Б.ЦягЛнскага, П.Мсц!слауца, 1.4?ёдарава, М.Кавечынскага, друкарам! В!льн!, Бярэсця, Забдудаза, Маг!лёва, Нясв!жа, Лоска, Еуя, Куце!нскага ыанзетыра ! !нш. Рукап!снзя кн!га як рэл!г!Янага, так 1 свецкага зместу таксама характарызавалася у той час параунальна шырок!м распаусюджанне.ч. Далейшае развИщё ат-рымл!вае дзелавое, канцилярскае л!сьменства /юрыдычныя акты, гранаты, (нвентары 1 !нш./ на тагачаснай беларускай л!таратурнай мове.

У значна меяиай стулен!, чым !ниыя сферы духоунай культуры, новыя з"явы духоунага разв1цця ХУ -- пера. пал. ХУЛ ст. закранул! традыцыйны фальклор беларускага народа, як! у цэлым складауся з тых жа асноуных жанрау 1 элементау, што бктавал! на Беларус! I у лапярэдн! г1старычны перыяд /песн!. маг!чныя закл!нанн(, ззяззныя з паганскай абрадкасцю, галашэнн!, гульн!, был!ны, казк!, легенды, загчдк!/. Шырока бытавал! л1рычныя песн!. Новае, ито узн!кла у фальклоры беларусау у ХУ — перо. пал. ХУЛ ст. /1 было заф!ксаза-на/, было звязана пераважна са складаннем I раэвщцём новага жанру — г5старычньга 1 песням} ! паданням!. Значнав разв!ццё атрш/ал! на Беларус! так!я в!ды прафес!йнага ыастацтва, як жквап!с /фрэск!, !канап!с/, граф!ка /пераважна м!н!яц»ра/, скульптура, арх!тэктура, прикладное мзстацтва /разьба па дрэву, косц!, рогу, апрацоука ые-талу, камзню, ювел!рная справа, танчарства, выраб кафл1, ткацтва, выкыука, пляценне/, музыка 1 1на.

Акрамя творау лрафес!йнага ! нелрафес1Янага мастацтва бела-

руск!х майстроу, на Беларус! атрьил}ааюцб раслаусюджанне заходне-

еурапейск!я мастацк!я вырабы. Карц!ны, малюнк!, скульптура, азе-

л!рныя рэзы, шкло, шпалеры залежных мастакоу куплял!ся ц! раб(л1-

ся па заказу замояных феадалау, паслоу, царквы, вял!кага князя !

г.д. Ужо у перш. пал. ХУ1 ст. улн!кае мчсцоаая мода на кале/сдыян1ра-

ванне мастацк!х творау, зб!ранне рарытэтных рукап!сау I кнп\ ся-

род магнатау распаусвджваецца мецэнацтва. У маёнтках беларуск!х '

феадалау Хадкев!чау, Озпег, Радз1в!лау, Галынанск!х, Алвльказ!чау,

Нарушзз1чау, К!пкау, Ваяов!чау'I !нш. на працягу ХУ1 —перш. пал.

ХУЛ ст. узн!кавць буйныя б!бл1ятэк1 1 харц!нныяталера!. Асобныя

а

магнаты пачынзюць актыуна падтрымл!ваць ! апвкваць разв!одё мае-тацтиа, паэзП, л!таратуры, навук!, асвоты; хн!гадрукавання. •

У "Ззовчзнн!" рукап!су дысертаци! даны галоуныя вын!к! дасле-давання. Адзначаецца, што дзаЙнасць номлльхезу сацыяльных, пел!-» тичных, зтн1чиых, дзмаграф!чных, эиана;>!чных Мнимх аб"яднальных працзсау Х1У — перш. пал. ХУЛ ст. садзейн!чал! фармаванню асоб-нзй беяарускай этнасацыяльнай супольнасц! феадальнага тылу з поу-най сацыяльнай структурай, разо!таЙ дзяриауна-патэстарнай с!стэ-май, «эльнш ( кампактным ароалам рассяленнл, уласнай мовай, пол!-канфес!янальнай структурай, • этнацэнтрычнай'йа'- сонсу 1 пол!этн!ч-най па форме "л!цв(нскай" ( Нрус{нснай" самасвядомасцю, дапоуне-най раьластайным! лакальным! самавызначэнням!, своеасабл!вай куль-турай ! хзракуэрньм для часоу -феодал 1зму баслоуна абумоуленым по-б1'?ам насельн!цтва.

I. а/ OapvipaüaHHe беларускай народнасц! //Этн ., рафiя беларусау: г!старыяграф!я, отнагенез, этн!чная г!сторыя. - Мн.'. Иавука i тэхШка. 1985. - С.43—IIS.

б/ Г!старыяграф!я праблем пахсджання ! зтн!чнай р}сторы{ беларусау /у сааутарстве В.К.Бандарчык/. Там жа.-C.I7—42. в/ Ьоларуская народнасць у ХУП—ХУШ стст. /у сааутарстве I.P. Угл!к/. Там жа.-С. 119—I4Ü.

2 Зтнаграф!я беларусау эпох! Скарыны: сямейны J грамадск! побыт, матэрыяльная ! духоуная культура //36. Скарына 1 пго эпоха. -Мн. :Навука f тэхн!ка. 1990. - С. 71—156.

3. Этн!чнзя г1сторыя Белзрус! канца ХШ—ХУШ стст. /7,0 д.а./ //0тн!чная г!с®орыя Беларус!. KapoTKi агяяд: Вучэбны дапа;.южн!к. /у сааутарстве П.Б.Церацпжз!«/. - Ин., 1994. У друку.

4. Формы грамздскай арган!оацы1 1 абичынныя аднос!ны. Сацкяльна-сасл уная структура насельк!цгва. Гряыадская арган!эацыя i пс-быт сялянства. Копны сход. Судаводетза. Кгкаторыя асабл1васц! грамадскага побыту сялян у перыяд кап!тал!зму /у сааутарстве С.£.Цярсх!н, В.С.Гуркоу/ //Грамадск! быт 1 культура сельскага насельн!цтаа Беларуе1. -Мн.:Навука 1 тэхн!ка. 1У93. - C.I2—73.

5. Да пытання аб Бтшчна:"! самасвядсмасц! беларусау у часы Скарь'ны. //Спадчына Скарыны. - Мн.:Назука 1 тэхн!ка. I9d9. - С.39—49.

6. Грамадск! быт I духоуная культура у Х1У— псригай палове ХУ11 ст. //Грамадск! быт i культура гарадскога насельн!цтва Беларуси. - Мн.:Навука 1 тэхн!ка. IS90. - С.Ю—26.

7. 3 г!сторы! беларускай сям"!. Сямейны побыт нисельн!цтва Ьел^ру-с| у эпоху Феадал!зму Д'1У — 1-я палоза ХУП ст./ //Сям"я i сямейны быт беларусау. - .Ун.:Навука ! тэхн!ка. 1990. - C.I6—30.

Б. а/ Полесье как историко-этнсграфическая область, ее локализация и границы /у сааутарстве И.А.Мароз/ //Полесье. Материальная культура. - Киев: Каукова думка. 1988. - С.28--40 б/ Этническая история Полесья эпохи феодализма /до середины XIX в./ у сааутарстве М.А.Мароз, П.У.Церашков!ч, 1.Г.Угл1к. Там жа. - С. 72—86.

9. Белорусы. Фарм!раванне i раэв!ццё беларускай народнасц! //Этна-граф!я Беларус!. Энцыклапедыя. - Мн. Ьеларуская савецнзя энцы-. клапедыя !мя Пятруся Броук!. I9Ö9. - С.60—66.

' IU.Беларуси //Энцыклапедыя г!сторы! Беларус! /у сааутарствн П.У. ' !.',арашков1ч/. - Мн. 1993. - T.I. - С.464—4SI.

11. Дынам1на зтняеацыяльнай, дэмаграф1чнай t канфйс1янальнай структуры насельн{цтва беларуска-польскага этн!чнага паузмежжа кан-ца ХУШ — 1-й паловы XIX ст. //Ьеларуска-польск1я культурный сувяз!. - Мн. Наьука f тохн!ка. 1991. - С.6—1Ь.

12. Праблемы этнагенеэу беларусау у працах славянск!х вучоных //Даклады XI М5жнароднага з"еэду слав1стау /у сааутарстзе З.К. Бандарчык/. - Мн. Наэука 1 тэхн!ка. 1982. - С.З—40.

13. ГЧстарыяграф.1я праблём этнагенеэу беларусау /харик} агляд/ /ЛЗесц! АН БССР. Сер. грмад.навук. - 1980. » 3. - С.67—65.

14. Этнаутваральныя фактары у фарм!раванн1 беларускай народнасц! //Весц1 АН БССР. Сер. грамад.навук. - 1982. » 4. - С.69—95.

15. Пстарычная ятнан!м!ка Палесся //Весц! АН БССР. Сер.грамад. наиук. - 1985. № 4. - С.74—81.

16. Пол1сся та його локал!зац!я по 1сторичним, 1стор1ограф1чним, польовим материалам //Народна таорч1сты'та-етнограф1я. - Ки1в, 1984, № 2. - C.56--6I.

17. Использование неметрических краниологических признаков а этно-гонетических исследованиях /по палевянтропшюгическим данным

X—ХУ1 вв._с территории ЬССР/. У сааутарстве Г;АЛэсн1с //£L&$-n¡A ant.-cfsLoíKí^o Jru#lvA X3r?. Í3-60,

18. К вопросу об этническом и национальном1 самосознании белорусов Х1У—начала XX з. /у сааутарстве!^У.Церздков1ч/ //¿tno-

anlrofoUjífc; ^{¡ьи^. — Вео^гАЛ .И'й лг;:».-$ 31--М0.

19. Из истории становления национального самосознания белорусов /Х1У--начало XX в./. У сааутарстве Л.У.Церашков!ч //Советская этнография. - М. 1990. » 6. С.42—54.

20. Антропологическая и демографическая характеристика населения Подвинья и Ионеманья Белоруссии X—ХШ вв. //Рзд.часоп1са Вес-ц! АН БССР. Сер.грамад.навук. - Мн. 1981. » 3. - С. 127. Дэп. у 1Н1ГН СССР. 1980. Рэг. » 5643. 1,5 д.а.

21. АуКтптайты. Балты. Бастры. Валашане, Валыняно, Гуды, Дайнова, Зямляцтва. Зямяне. Вывалане. Кадацтва. Л1цв1ны. Нарманы. На-роднасць. Палессе. Палешук!. Палексяне. Пашбрацгва. Рус1ны. Сарматызм. Славяне. Чорная. Русь, Этн1чная група. Этичная са-масвядомасць. Зтнсн1мы. Абшчына /у сааутарстве M.O.ÍHл!пенка/. Белая Русь /у сааутарстве ЯЛ.Юхо/. Л'тва /у сааутарстве Э.М. Зайкоуск1/. Этнагенез /у сааутарстве А.1.Кушн1р/ i 1нш. Усяго 41 ¿ртыкул. Агульны аб"ём 1,3 д.а. //Этнаграф1я Ееларус!.3н-цыклапедыя. - Мн. 1989.

22. Этноолред<. ;яющие признаки в историографии этногенеза белорусов /Дез. докл. Всесоюзной сессии но итога' полевых этнографических, и антропологических исследований /1978—79 гг./ -Уфа. i960 - С.42 —45.

23. Некоторые итоги изучения нового палеоантроиологического материала X—ХШ вв. с территории северной и центральной Белоруссии //Проблемы современной антропологии. Тез.докл. науч. конф. -!.!н. 19ИЗ. - C.III—113.

24. Пауночная гран!ца Иалесся паводле даных этнан!м1к! 1 г!старыя-граф! i /Д1ародная культура 1 быт беларусау. Тез.дакл.навук. кайф. - Мн. 1982. - С.24—26.

25. Геаграф!чная лакал 1оацая Иалесся паводле г1старычных миторыя-лау ХШ—ХУШ стст. Дынам1ка вызначэння мекау Иалесся у rlcra-рыяграфП XIX — XX стст. //Быт 1 культура беларусау. Тэз. дакл.навук.канф. - Мн. 1934. - С.7—10.

26. Этк мимические ареалы в контексте изучения историко-этнографи-ческих областей /на примере болорусскс-украинского Полесья/

у //¿¿роблемы атласной картографии Ареальние исследования в языкознании и этнографии. - Уфа. 1985. - C.I77—179.

27. Историческая этнонимика Полесья. Региональные особенности восточнославянских ягзыкоа, литератур, фольклора и .методы их изучения. /Дез.докл. и сооба. к республиканской конф. - Гомель. ХОад. - С. 102—104.

28. ибъединительныа процессы в Великом княжестве Литовское в Х1У— ХУ1 вз. и проблемы складывания белорусской и литовской народностей //Проблемы этнической истории балтов. Тез.докя.уекряс-публиканской научн.конф. - Рига. 1985. - C.I66—159.

29. Зтнообразуищие процессы в Белоруссии в свете этяониг-'ических данных Х1У—начала XX в. /у сааутарстве П.У.Церзшков1ч/ /Дез. докл.Всесоюзной сессии по.итогам пслевкх этнографических и антропологических исследований 1984—85 гг. - ¿1ошкар-0ла. 1936. - С. 106—108.

3ü. Некоторые материалы к антропологической характеристике каселе-. ния Полоцкой земли /у сааутарстве A.i.Kyuinip/ //История и археология Полоцка и Полоцкой земли". К П2о-летию Полоцка. Докл. конф. - Полоцк. 1937. - 0.28—30.

31. Этьасацыяльная, дэмаграф1чная I канфес(янальная структура на-сельн!цтва Грсдзенскай губерн! у яанцы ХУы—першай ладоье XIX ..ст. //Культура народов Великого княжества Литовского и Белоруссии. ХЩ—начало XX з. Мат.международной кенф.па рзНянальнай

-3 3-

г1сторы! Усходнлй Еуропы. Наш радавод. - Гродно. 1991. Кн.З. - С.50>—515.

32. Формы этнан1-м{чнай самасвядомасц! беларусау са старажытных часоу да нашых дзён /да абгрунтавання лраблемы/ //Культура у Рэспубл1цы Беларусь: гчсторыя, сучасны стан ) перслектывы разв^цця. Тээ.дакл.наэун.канф. - Мн. 1993. - С.129—131.

33. Формы этн!чнага 1 нацыянальнага самазыэначэння боларускага насельн!цтва Х1У—ХУ^ стст. /да праблемы станаулення нацкя- • нальнай самаснядомасц! беларусау/ //Пстарычная думка 1 тарычная адукацыя у Рэспубл 1цы Беларусь /канцэпш! падыхйг -ды/. Тэз.дакл. I павед. Усебсларускай канф. Мсторыкау. .-• -Мн. 1993. - С.47—50.

34. Этнан}м!чныя айкошмы Беларус! — ломнГк Моторы! народа //Культурная спадчына у фарм!раванн1 нацыянальнай сзядомасц}, народа. Мат. да навукава-тэарэтычнай канф..Мн. 1994. - С. , 72—79.

РЭЗЮМЕ

Ча.че!н 1гзр Усеваладаз!ч "Этн!чная г!сторыя беларусау эпох! феадал!зму /Х1У — першая палова ХУЛ с

На падставе новых метадалаг !чных распрацовак тэоры! эткасу I шырокагс кола аутентичных г!старычных крын!ц Х1У — ХУП ст. /летал!-сау, хрсн!к, дзенн!кау, агулычадзяржауных, гарадск!х, абласньос 1 са~' ласных актавых матэрыялау — поп!са?, 1нвентароу, грамат, прьш!леяу, статута? 1 !нш./ у дысертацы! комплексна даследаваны сацыяльная, дэ- . маграф!чная I канфос!йная структуры тагачаснага беларускага грамад- ■ сгза," сямейны 1 грамадск! побыт насельн!цтва, дынагЛка станаулекня отнавызначальных лрыю/ет народа, мовы, тэриторы!, матэрыяльнай ! ду-хоунай культуры, фор;,' этнан!м!чнага самавызначзння 1 самасвядсмасц!, гаспадарча-вытворчай дзейнасц!. У працы прааедзена усебаковае зыву-чэнне характара дзейнасц! аб"яднальных пал!тычных, зтнасацыяльнах пра-цосау, г!ст рычных фактарау ! умоу, як!я абумоз'л! фарм!раванне беларускага народа у эпоху феадал!зму.

Адзначаецца, што першапачатковая найбольш дэмограф!чла рэпрэ-эентатыуная отнасацыяльная суп.ольнасць беларусау фарм!равалася у свое-ьсабл!вых р!сгарычна-фармацыйных умовах Х1У — перш. пал. ХУП ст. Еял!кув ролю у гэтш адыгрывал! спрыяльныя фактары: дзяржауна-пал!-тычны, торытарыяльна-дзмаграф1чны, этнагенетычны, этнакультурны ! !нш. кк!я сг.дзейнЗчал! актыв!зацы! аб"яднальных кансал!даць;йных працэсау у межах беларускага зтнасу 1 ¡нтзграцыйных лрацэсау у межах дзяржау-ных сулольнаоцей — Вял!кага княства Л!тоускага ! Рзчы Паспал!тай.

Падкрэсл1ваецца, што асноуныя зтн!чныя прыкметы ! шэраг элз-ментау сямейнага ! грамадснага быту, матэрыяльнай ! духоунай культуры беларусау, як!я был: дакументальна заф!ксазаны у г!старычных крыи!-цах Х1У — перш. пал. ХУП ст. захавал!ся да чзсоу фарм!равання бела-.рускай нацы!. Яны схладаюць своеасабл!вую культурна-г!старычную слад-чыну 1 скарбн!цу зтн!чных каитоунасцей народа, а !х далейаае выаучэн-но I свядомая ахова еадзейн!чадць умацаванню нацыянальнай свядомасц!, культуры ! традиций у сучаснага нисельн!цтва Беларус!.

РйЗиМЕ

Чакзин Игсрь Всеволодович "Этническая история белорусов

эпохи феодализма /Х1У — лервая половина ХУЛ в./и

На основе новых методологических разработок теории этноса и широкого круга аутентичных исторических источников Х1У — ХУЛ вв. летописей, хроник, дневников, общегосударственных, городских, областных и волостных актовых материалов — описей, иньентарей, прлвклоев, статутов и др./ в диссертации комплексно исследованы социальная, демографическая, этническая и конфессиональная структуры белорусского общества того времени, семейный и общественный быт населения, динамика этноопределяющих признаков народа — языка, материальной территории, материальной и духовной культуры, форм этнонимический самоидентификации и самосознания, хозяйственно-производственной деятельности. В работе проведено также и всестороннее изучение характера деятельности объединительных политических и этносоциальных процессов, исторических факторов и условий, которые обусловили формирование белорусского народа о эпоху-феодализма.

Отмечается, что первоначальная наиболее-демографически-репрезентативная этносоциальная обцность белорусов формировалась з своеобразных историчесни-формационных условиях Х1У — пера. пол. ХУЛ в. Значительную роль в этом сыграли благоприятные факторы: государственно-политический , территориально-демографический, этногенетический, этнокультурный и др., которые способствовали активизации объединительных консолидационных процессов в рзмках белорусского этноса и интеграционных в системе государственного образования — Великого княжества Литовского /позже — Речи Лосполитой/.

Подчеркивается, что основные этнические признаки и ряд элементов семейного и общественного бота, материальной и духовной куль-" туры белорусов, которые были документально зафиксированы в истори-* чг-ких источниках Х1У — нерв .пол. ХУЛ в. сохранились до времени формирования белорусской нации. Они составляпт своеобразное культурно-историческое наследие и сокровищницу этнических ценностей народа, а их дальнейшее изучение и сознательное сохранение способствует укреплению национального сознания, культуры и традиций современного населения Беларуси.

SllMMMiY ¡Cor U. Tchukuin "Ethnic history of Eoloriisians during thw epoch of fruda litis CXIY — tho first halt of XYII turiesr

Social, doBoarapliic, othnic and confessional structures of ¡¡olorusian society of that tieo, social and family llfu of Belorusians, tho dinaaics of forsati'on of Iho indications which ■ determined the nation Ianp.uace, territory, material and spiritual culture, forns of onononic and industrial activity havo been thoroughly researchod in the dissertation on the basis of the modern oethodoloclcal elaborations of the ethnic theory and the wide range of authentic historical sourses of XIY - XYII centuries C1 Ikuui so chronicles, annals, diarios, state; Btinicipol, rocion and volost Staapad aaterials — inventories, privi' ¡¡eg, statuses and oth.).

Tha coxprahonsiwfi study of tho a tivity of unifying pnlit.ir.il othnic nnrt f.r.cial processus, historical factors and conditions, which stipulated tho foraatjoi! of Celorusian nation in upoch'of feudalSsb also haue been conductod.

Tho author cent ions that prisary and the aost deaograpbicly representative ethnosocial cossunity of Delorusians foroed in puculiar historical and foraational codilionS of XIY - tho first half of XYII centuries. The aain port in it belonged to the sevornl factors, uhich proootod the activity of unifying consolidational processes In tho sJistea of Celorusian othnic concunity and also integrations! processes in the systess of the state foruations — such as Greater Principality of Lithuania and Kzeczpospolita.

The author esphasiaes the fact that sone basic ethnic ondicatinns and also -i nucbor of olccerits of fanily and social lifo, natorinl and spiritual culture. ■ of Kelorusians, peasants which uern fixed In soon historical soursos nof XIY • - tho first half of XYII centuries have been preserved until the complete fornation of the ¡sodern Celorusian nation. They introduce our peculiar cultural and historical legacy and also a treasury full of ethnic values of our nation. The author assaseg that ■Soiorusians should pay attention en their., further study and 'conscious presorva'tion. due to the fact, that thoy promote consolidation of the national consciousness and culture and the traditions of raodflrr. population of Belarus.