автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Эвфемик воситаларнинг функционал-услубий хусусиятлари

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Омонтурдиевич, Анвар Жабборович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Эвфемик воситаларнинг функционал-услубий хусусиятлари'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Эвфемик воситаларнинг функционал-услубий хусусиятлари"

*

-Iг

' УЗКЕКИСТОН РЕСПУБЛИКА СИ ФАШ1АР АКАДЕМИЯСИ

ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТ!! ---

Кулёзма фцуцида УДК 809.4373

ОМОНТУРДИЕВ АНВАР ЖАББОРОВИЧ

ЭВФЕМИК ВОСИТАЛАРНИНГ ФУНКЦИОНАЛ-УСЛУБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

10.02.02 - М1шлий тиллар (узбек тили)

«Филология фанлари номзоди илмий даражасини, олнш учун такднм этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТА

Ташкент - 1997

Тадк,ик,от Термиз Давлат унлверсигетшшиг узбек тилшунослиги кафсдрасида бажарилган

- филология фандари номзодя, профессор Х.Х. ХОЛИЁГОВ

- Уз Р ФА мухбир аъзоси, филология фанлари доктори, профессор Г. АБДУРАХ.МОНОВ

— филология фаилари номзоди, X. ШАМСУДДИНОВ

Егакчи илмий муассаса - ТОШКЕНТ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТ!!

Химоя 1997 йил ойининг № купи соат И аа

Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тилшугюслик института кошидаги докторлик илмий даражасшш олиш учун диссертациялар х,имояси буйича бнрлашган ихтисослаштирилгаан ДК 015.31.01 ракамли Кенгаш йигилишида утказилаци.

Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 9-уй.

Илмий рах,бар

Расмий оппонентлар

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-миясинииг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Манзил: 700170, Тошкент шах,ри, И. Муминов кучаси, 13-уй.

Автореферат 1997 йил Р^МТ- ойининг № ~ куни таркатнлди '

Бирлашган ихтисослаштирклган кенгаш илмий котибч. филология фаилари доктора

э. \. умагов

ТАДКЭДОТНИНГ УЦУШЯ ТАВСИФИ

Чавпучине гадаиц даражаск. Эвфемия узбек тилшунослигида кам урганилганлигидан, у тилшуносликнинг к^йси со^аси.тил сат^ига муносабати.тил бирлигими, нутрий полисами - умуман, унинг урганиш предмети, тасвирий объекти х;ан;ида аник, фикрлар мавжуд эмас. Ёки лексик бирлик деб кдоалганлигидан булса керак, лексикология ба^си-дан урин олган. Табу ва эвфемизмга дойр баёнлар "Тилшунослшаса ки-риш" ва "Узбек тили етилистикаси" дарсликларидагина 45 минут лик даре хашида программалаштирилган.холос.

Умумтилшуносликдаги табу ва эвфемизм х;а^идаги фикрларни уч асосий гуруцга ажратиш мумкин. Булар: 1) эвфемизмлар ибтидоий дунёг;араш (табу) таъсирида пайдо булиО, жамиятнинг маданий босци-чида йуп булиб боради1; 2) эвфемизмлар тил факти, пассив лексик нртлам сифатида мавжуд? 3) эвфемизмлар айни замонда.нутк^й восита, услуб учун }{ам хизмат к^лади деювчилар. Бу кэдашлар 1963-1964 йил-лардаёк^Н. Исматуллаевнинг "^озирги узбек тилида эвфемизмлар" ном-зодлик диссертациясида уз аксини топган ва макрлалари3 орн^ли узбек тилшунослигига кириб калган. Умуман, ушбу масала туркологияда маълум нуцтаи назардан текшириш объекти булганлигига к;арамай? ус-лубшуносликнинг тадцинрт объекти сифатида аллацачон уз ечимини топиши керак булган мавзу сифатида цолиб келмокда.

Натунинг долзарблиги. Факт л ар эвфемияни знди нутк,ий котлам сифатида, бир бутун 5<;олда системали урганиш, унинг барча нутрий -ботиний имкониятларини очиш.намоён к;илиш,функционал-услубий хусу-

I Кацев Н. И. Эвфемизмы в современном английском языке: Автореф. . дис... д ра филол. наук. -Л , 197?. -С. 21.

С Ергазиева Н. И. Взаимосвязь прозвищ табу и эвфемизмов в казахском языке //Ономастика Узбекистана.-ИДЯ АН Уз ССР, 1089. -С. 120.

3 Иематуллаев Н. Эвфемизмы в современном узбекском языке-. Автореф. дис... канд. филол. наук. -Г. ,1963. -19 С. Щу муалли^ ^озирги узбек тилида эвфемизмлар. Тош ДЛИ нинг "Илмий асарлар"и, 42-т., 1-китоб,Т.: 1963,3-35-6.; Щу муаллиф. Эвфемшзмларнинг лугат сос-тавини ва суе маъноларини бойитишдаги а^амияти, Тош ДНИ нинг "Илмий аеарлар" и. 2-китоб, Т.: 1964, З-12-б.

4 Ахметов Эдхл Курмашанулы. Туркл Т)лдер1ндеп табу мен эвфемизм дер: Автореф. дио... д ра филол. Наук. -Алматы, Ршшм. -62 В. Шу муаллиф. Турин 'плдершдеп табу мен явфимшмдор. -Алматы. -Рнлым. I 005. - 1'о 0.

сиятларини таснирлаш, хусуеан вазифавий услуб турларига нисбатан муносабатини ёрйтйш, бугунги услубшунослигимизнинг энг мух,им ва долгарб муаммоларидаи эканлигини курсатади. Г. Абдура^моноЕНииг "Эндшшкда адабиётшуное ва тилшунослар олдида турган мух,им маса-лалардан бири адабий услуб билан нут^ уелубларшшнг умумии ва ху-сусий томонларини очишдир"1,доган фикри х,ам ушбу мавзунинг долзарб-лигини таъкидлайди. Келажакда эвфемик синояимлар лугатн (семаи-тик - функционал лугат) туэиш, унинг тематик ва изошли турларини яратиш ёки услубшунослик билан богликч дарслик ва кулдапмалар ёзпш каби маоапалар х,ам ана шу мавзунинг махсус наклланишини такрзо цилади.

Тадциирпшпг ыа/<сад та вазифалари. Бу нуйидат и муаммолар ечимини такрзо цилади:

1) табу ва эвфемизмнинг тугилиюи.эволидияси, ундаги сабабилт ва заруриятлар, табулаштириш асослари.бунинг эвфемалаштириш билан узвийлигини ёрипи;

2) эвфемик маъно (бунда магмун тушунчасини х,ам англаймиз) ме зони, кулами ва чегарасини. эвфомилнинг тил сатхидаги урнини бел-гилаш;

3) эвфемиянинг: а) маъно кучиш усулларк (метафора, метонимия, синегдоха,вазифадошлик)га; б) омонимия, полисемия, еипошшияга; в) фразеология.ман;ол,афоризм,эпитет,парафраза каби ендош. турдош хрдисаларга муносабатини аницлаш;

4) эвфемиянинг ифода материалшш - урганиш объектини белги-лаш ва тасвирлаш;

5) эвФемияни: а'юемантик. 61 ифодавий, в) функционал- услуби^ планларда таснифлаш, г) эвфемик услубнинг ьа&ифаьий услуб турларига муносабатини еритиш;

6) таджик,от объекти, тасвирий жараен так;озоси билан эифсиа, звфечик, эвфеиистж, аъфсиашвтирт, эвфеишшлшк, энфеиисг, эвфеииолоз авфеиамуное, эифеииа, эпфеиикя, эяфсшюлогия, апфсиашунослик кабц терминлардан фойдаланиш ез б.

Ишпинг шмий ¡шгшшгн. Узбек тилшунослигида эвфемик воси-таларнинг функционал-услубий хусусиятлари илк бор ёритилмовда. Бу-нинг учун аввало,эвфемиянинг урганиш объекти - нредметини урганиш га х,аракат цилинди. Умумтилшуносликдаги назарий материаллар асоси-да тилимиз эвфемик ^тламига дойр 10 мингга як^ин эвфешк матн.кар

i АОдурш(монов Г. фзирги замон угбек ти.лининг а.чаопи услубн щ-кда // Узбек тили 1-н ндабиёги. - 19Р2. М i>- 0. -fX. О) б.

точка та^лил г,илинди, эвфемик маъно категорияеига мезон,меъёр, норма белгиланди.

Шундан келиб чик;иб. эвфеманинг узига ёндом, турдош булган треплар,нутрий фигураларга муносабати аншуганди.тил сатадаги ур-ни белгиланди, лисоний ва нутк,ий (индивидуал, окказионал) звфемалар фаркданиб, уларнинг услубий ^иммати ёритилди. Эвфемиянинг экстра-лингвистик ГноБербал.кинетик) воситалари тасвирланди: а)семантик, б)ифодавий, в) функционал-услубий жщатдан тасниф к^линди. Эвфемик матн асослари назарий ва амалий жицатдан ишланди, уларнинг нутрий к;имматига ба^о берилди.

Умуман, ишда тилимизнинг эвфемик котлами тарихий-этнографии \одиса ёки пассив лексик к;атлам сифатидагина эмас, балки услубшу-носликнинг (хусусан,услубнинг бадиий.публицистик, сузлашув турла-рининг') мундарикасини тулдирувчи, бойитувчи, эмоционал-экспрессив нут^ учун хизмат цмлувчи со^а эканлиги ёритилган.Тшшунослик-да эътиборга олинмаган адисалар анюуиниб, уларга нисбатан ало^и-да терминлар кулланилди - иш янги терминалогия билан бойитилди.

Тсущмупчптг методологии асосшрч ва тадциц усуш Тадкщ .тараёнида тасаввуфий диалектиканиьт эог m таяаллид, умумийлигс ва хусуеийлик, жузъкят ва куллиат каби сзбаб ва о^ибат мантик^й цо-нунлари ва уларнинг угвийлигига асосланялди. Маеалан,лисоний ^оди-салар умумий.мавхум, айни замонда, ямкониятдор.ьщиятли; тажаллид sea унилг хусуеийланиши - нунций «амоёни.жилваланиши сифатида ид-рок этилди. Бунда битта умуммй тушунча (габулаштирилган объект) бирдан ортиц (10,20,30 ®а эц. к.) хусусий тушунча - эвфемик восита-_ ларнинг шзклланишида асое булиб хизмат цилади. Ишда фактлар семан-¡гик-услубий анализ методи асосида тадкда к^линди ва тилшунослик-да кенг тар^алгав тасвирий,тавсифий.^иёсий (синхрон, баъзан диах-рон планда) матн таушли, микдорий (статистик),синтез, анализ ме-тодларидан фойдаланилди.

Тгцщинртнинг назарий ва гшалнй щамняти. Мазкур ишнинг назарий хулосалари узбек тили эвфемиясиш йирик илмий-монографик планда (масалан.вазифавий услуб турларининг эвфемияси, профессионал нутк; эвфемияси, ноаДабий тил воситалар эвфемияси каби) урга-нишга йул очишдач тэшк;ари, умуман, матншунослик, назарияси, услубшу-нослик.тил ва нущ.нутк; маданияти,нутк;шунослик, с?о куллаш санъа-ти.бадиий майорат,тасвирий воситаларни урганиш,уларга норма,мезон, чегэра белгилаш масалаларини тадкда этиш доирасини янада кенгай-тиришга ёрдам беради. Эвфемиянинг фан сифатида шаклланишига бошлан-гич асос булади. Иш махсус курелар ук;иш, дарелкк ва Кулланмалар ту-

- б -

зишда манбаъ булиб хизмат цилади. Тупланган эвфемик матнлар, кар-точкалар .эвфемик лугатлар (изошли, синонимик, тематик) тузишга имкон беради.

Тадцииртнинг иатериалжи у,ар хил зканрлардан олинган фактик материаллар: эвфемик матнлар ва карточкалар ташкил ндолади.

Шиинг синалиши ва хулосаларнииг оммавийлаштирилиши. Мавзу Термиз даЕлат универеитетининг узбек тилшуноелигн кафедрасида, университет Илмий кенгашида тасдицланган ва илмий тадцикрт режа-ларидан урин олгаи. Тадк?«<рт мат ни Термиз давлат университета тил-шунослик кафедраси ва Уз Р ФА Тилшунослик институтида му>;окаыа этилиб, эщмояга тавсия щлинган.

Тад^и^от мавзуси юзасидан Республика ёш филолог олимларининг анъанавий илмий анжуманлари (Тошкент,1993,1994,1995) да, Узбек нутци маданилтининг долзарб масалаларига багишланган Республика илмий-назарий конференциями (Тошкент,1993) даДмир Темур таваллу-дининг 660 йиллигига багишланган илыий-амалий конференцияеи (Самарканд, 1996) да ^амда Термиз давлат университета профессор-уци-тувчиларшинг анъанавий илмий анжуманлари ( 1993,1994,1995,1996, 1997) да маърузалар (^илинган. Иш юзасидан "Суз куллаш санъати" (^амкорликда), Термиз: Жайхун, 1994,- 60 бет) ва "Бир еуз лугати" (Термиз: Бойсун,1996.-45 б.) номли иккита китобча эыон цилинган.

Днссертацияиииг цаями ва тузилиши. Иш кирши, турт Ооб.хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. Ишнинг умумий ^еиши 177 бет.

ТАЩ(ЩОТНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Киришда табу ва эвфемизмни .урганиш тарихи цисца баен этилган.

Масалани урганиш тарихи шуни курсатадики.тилимиз эвфемик цат-ламини бир бутун, систем ^олатда, услубшуносликнинг алоя;ида сох;асй сифатида (лексик-семаитик, семантик-функционал режада) таджик; ци-лиш.таснифлаш, услубнинг вазифавий ¡функционал) турларига муноса-батини белгилаш, шу билан бог лиц, эвфемик с и и о а и и -л ар лугатини (семантик-функционал лугат) тузиш, унинг тематик ва изошли турларини яратии ^арурлмгини курсатади.

Тадцицотнинг б и р и н ч и б о б и "Эвфемик шыю иеаоин т кулаиИ" деб номланган булиб, унда:

1. Эвфемик маънонинг эволюциясига дойр фикр шритилган.

Тилнинг тарацциёти билан унинг эвфемик цатлами хам ривожла-

:адн. Янги одоб-ахлок;, янгича дунёцараш нормалари асосида эвфемик .оеиталарнинг янги формалари олдингисига нисбатан янада 1ай, сузловчи ьа тингловчи учун янада ёк;имлирон булган восигалар ¡аклланади. Бирок, инсон уз э^тиёжидан орк,ада юрганидек, звфемалар ;ам ^анчалик гузал.нозик,беозор маъно ифодаламасин, у табу тушун-[анинг мохиятини хотирадан бутунлай бартараф к;илолмайди. Маса-[ан, номусига тегибди, тажовуз к;илибди, зурлабди.чушилибди, ало^а ^и-шбди.тегинибди,яцинлашибди эвфемалари уша уят сузни... ва у ор-;али англашилган тушунчани ёполмайди. Шу боис, табу тушунчаларии вфемалаштиришга ыойиллик,талаб,эхтиёж борган сайин кучайиб бора-;еради. Бу жарабн эвфемик маъно к,атламининг - эвфемик синонимлар-:инг иаклланишига сабаб булади.'

2. Эвфемиянинг ёндом *одисаларга муиосабати масаласи йул-йу-¡акай баъзя олимлар зътнборини калб этган.

Эвфемик воситаларнинг омонимия,полисемия, синонимия билан ало-;адорлигига дойр з^ам билвосита айтилган яхши фикрлар мазжуд.2

Бирок; туркийшуносликда олимларимиз таъкидлаганларидек, купим «ослари,усуллари билан бог лик; мукозараларга э^али чек куйилмаган-¡иги.уларнинг лингвистик ва адабиётшунослик аспектлари етарли ур-анилмаганлиги услубий тадкдокртлар олиб боришни янада к,ийинлашти->ади.3 Шунга к^арамай.ишда звфемиянинг троплар, синтактик фигуралар

Босчаева Н. Ц. Эвфемистичность в диалогической речи. -Л.:-ЛГУ. N4. 1989. -С. 79. Рздматуллаев Ш. Узбек фразеологиясининг баъзи маеала-лари.-Т.: Фан,1966.-116-117-6. Абдуллаев А.Узбек тилида экспрес-сивликнинг ифодаланиши. -Т.: Фан, 1983. -25-26-6. Илдамев Е. Стилистический анализ узбекской художественной прозы. -Т.: Укитувчи, 1989. С. 100-104. : Аджиев А. II. Кумакское свадебно-обрядовые загадки, "Ки-ритмелер"//Соьетская тюркология. -Баку, 1985. -Н 4. -С. 23-27. Аямако-ва О. С Словарь лингвистических терминов. -М.: Наука, 1969, С. 312. Уми-ров И. Парафраза ва унга ёндош з^одисалар, Республика ёш тилшуноела-рининг анъанавш! илмий конференцияси тезислари. - Т.: 1995.-147-149-6.

: ^ожмев А. Узбек тили синонимларининг изошли лугати. -Т.: Фан, 1974. ■ С7-41-6.; Рацматуллаев а Нутцимиз курки.-Т.: Фан,1970. - 48-53-6.

: Миртожиев М. Кучма маъно у,осил кдолувчи ^одисалар классификациясига дойр,Узбек фшюлогияси масалалари.Тош ДУ нинг "Илмий асарлар"и.-Т.: 1970. -98-6.; Алицулов Т.Яна маъно кучиш усуллари у,ак;ида//.У8бек тили ва адаби&ти. -1974.-И 1.-74-77-6. Мукаррамов М. Кучимларнинг угаро муносабати/.'Ззбек тили ва адаОиети. -1976,М Г>. -Гй-ЬЗ-б.; 1$югуров Р. Увбек тшмшшг тасвирий ВОС1ЯГ&«фИ. -Т. : 'Ьнн, 1977, 1 46-6.

билан умумий ва хусусий томонларини очшга, уларга мезон ва чега-ра бйлгилашга х,арака? цилинди ва ЭЕфемия тасвирий воситаларнинг аловда тури сифатида Оаён этилди. Шукингдек, зьфешк маъно мунда-ршкаеини образлилик, экспрессивен!-:, эмоционаллик, сатира ва юморли-лик.функционал-услубий буёвдорлик.одоб ва ахлоций нормативлик ка-би коннотат маънолар ташкил цилиши ёритилди ва куйидагича таъриф-ландл: Мб, уят, х,аестлж ёни купол, латал, цгщпрат, сукш уисоблаи-гая; цурцинч, щюг, гам. алан, юг проб, йотам, уч, дард, хаерат ифода-лайдиган; кшига шлол келадигаи, укснтадиган, иззат чафсига тега-дигап, цурштслплик, шкод, иасцара, камеитиш, укипч ифодалайдигаи; би-рор шахе охуд дашпт арбоби, давлат сиссаги ёки угирлик, цисиаг, ли-поят кабмвар бшшп бормщ ат-нуцсои.сир-асрорларпи ошкор цилади-гая; юшида кунгчлеизлт, уиидсюлин, тушкунлше ифодалайдиган; ал синча, иафрат, ¡^1Х,р гадай /узгатадаган; умуиаи.ошщ айтилиии юу-РШ1, иоцулаИ, иадашыч'сизлик,одобешлш, ахлокрюмщ цчсобл'шгаи ю-крштариинг тогиоеда салбяЛ гаясирщш тшатнш, каиайтчрш, спиш, яширш, иуикищтдар, бсозорроц тусга ниритт, таевириЯ эвфошм ус-лубяа баси зтиы, тинглотнга \иссий ттсчр атт - хаяло« уйрочш ва шу билан нутцнЯ иунашалдикка - гузаллишш - тил мздаииятиза э риала учуй цуллащдиган восталардчр.

3. Тилшунослигеда эвфеммянинг эмас, услубиятнтгг хил сатцмга муносабати хяцида яхши фикрлар мавжуд. Маеалан, И. Тошаяиев "Стилистика бошца лянгпясаик фанлардан фар>уш тил тузшшшшшнг барча ярусларшш урганащ... Стилнстии нориалар тнл соцалари я рус лари буйта белзилаииайди"1 -дейди ва бу фикрлар Г. О. Винокур, А. Н.Гвоз дев, Р. А. Будагов, А. М. Мухинлар томонидан з^ам ил гари сурилганлигини таъкидлайди. КС Мукаррамов Е. II ЧеркасоЕшшнг "... иетафора конструкция цш х,1гтто суз %аи зиас, балки ссчаитик фуихщшдщГ ? - де г ан фикрини дуда уринли келтирганки.бу бошца турдаги мажозий восита-ларга нам тегишлидир. Чунончи.эвфемия хам семантик-функционал диса булганлигидан, тилникг бирор сат^ида яшай олмайди - у нутеда "тирик",унинг маъно-ыундарижаси муайян нутцда реаялашади.

1 Хошалиеь и. Стилистик норма муаммолари //Узбек тили ва адабиё-ти,-1980,Ы 5.-29-6.; Тошалмев И. Стилистика уцитишнинг умумий масаладарига дойр,' Узбек тилшукослиги масалалари, Тош ДУ нинг "Илмий асарлар"и,6'48-оон. -Т.1980. -42-6.

Мукарра>.юв И. Кучимларнинг узаро муносабати, Курсятилгаи макрла, 53-6.; Цшшчвв Э. • Уебек тилининг практик стилветвкаси. - Т.: У191-тувчи,'!Ж. -19-«)-б.

И к к и н ч и б о б - "Эифсияяпянг гасвирий (ургант) обпек-

тн" деб номланган. Бу бобда эвфемик восита (ЭВ) ларнинг шакллани шига асос буладиган 100 дан ортик; объект - табу тушунчалар ( 10 мингга як;ин эвфемик матн карточкалар асосида) та^лил ^илинган.

Бунда объект - денотат (реал), эвфемик воситалар - коннотат (фигурал) маъно ифодалайди. ^ар битта обгект бир ва ундан ортиц эвфемик восита (.синоним) ларнинг шклланишга асос булиб хиэмат цилади. Мзсалан,"умюн?' (объект) тушунчасининг ЗЗо|"секс" (жинсий алок,а) нинг 250, "севмо?$"нинг 31, "Атлай"нинг 04, "лалаСхояа"нинг 21, "бугоз"нинг 18,"хотиним" сузининг 30,"нрз" (зрга тегаман) нинг 10, "гур"н'Анр 20, "гсуммо/^'нинг 24, "крр^'гмпт 9, ".хожатхсна" нинг 11, "ор/шк мшснй органи" кикг 9, "аря/^'нипг 34, "дара"нинг 22, "арац ичмо({"нинг 17 (бу статик маълумотни узок; давом эттириш мумкин) эвфемик воситаси карточкага ёзиб олинган ва бу нутрий з<;осилалар нинг услубнят учун туганмас манбаъ булишидан таицари, эвфемик си нонимлар лугати ! семаншк - функционал лугат)5 тузиш учун з^ам бой имконият зканлиги ишда тад^иц к^линган.

Умуман, бу бобда инсошшиг интим, иико^ ва о ила цурнн,

жинсий ало^а (секс) фаолиятм,ахло»у:излик,жинсий ва жнсметмй нуц-сонлар, у дум, урф-одат шгьалалари, уят аъзолар ва улар билан бог ли; кийим ноадари, ов^ат цазм к^има (диссимиляция) яараёни, ичгаишк-бозлш, порахурлик, салбий, дююмй ^аракатлар, ^а^орат, сукия, улим, мотам, аза наросими, эр ва хотюшинг бир-бирларига з^амда ^аркндоа уругларига, ноти^линг тингловчхга мурокаати, ёки букк иахсларга илтифоти, худо, пайгамбар ва авлиёларга илтижоси, шщий, муцаддас мой ва мамлакат дамлари каби табулаштириш билан богли^ тушунча-ларнинг эвфемик воситалари ва уларнинг к^улланиш доираси, нутрий хусусияти баён эгилди.

йшда тилнинг кейинги тара1',к,иётида эвфемиянинг урганиш объекта кенгайиб, тармокданиб, тасвирий воситалари бойиб борганлиги ва бунга сабаб булган факторлар та^лил к^линди.

У ч и н ч и боб ("3ъфешянтг сешптж тасннфн ва ифода усуллари") да эвфемик воситалар куйидаги асосларда тасниф к;шшнди: 1. Воде лют инг табулаамш дараиаснга кура. Бунга: 1) номини айтиб булмайдиган тушунчалар: а) инсоннинг уят аъзолари номи; б) жинсий алог^а гараёнлари; в) сугаш, ^акррат (ьа х- к-) билан богли^

1 Омонтурдиев А. Бир суз лугати. -Термиз: Жайхун,199б.

2 Шамсиддинов >у Сузларнинг функционал-семантик синонимлари // Узбек тили ва адабиёти.-1995, N 1.-65-68-6.

звфемалар; 2) курк;инч,нохущ,совуц хабар (масалан.улим) билан бо лик звфемалар; 3) вокеликнинг номнни айтиш мумкин-у, бирок; нутк; одоб таково цшшайдиган тушунчалар урнида: а) оила аъзолари ну кдаа; б) ишхона ва .тамоат жойларида; в) нотщнинг мурокаатлари, (ва к.) кулланздиган звфемалар киради.

2. Грамматик-семантмк юакллаишига кура эвфемик восита (Э лад: 1) лисоний эвфема (ЛЭ), 2) нуткдой эвФема (НЭ) ларга ажрати, ди. Ишда ЛЭга нисбатан мутлан; (аслий).НЭга нисбатан мува!т,ат Гни

. бий) терминлари цулланилди, лисоний ва нутрий эвфемаларнинг ум, мий томонлари билан бирга, хуеусий томонлари к,иёсий тарзда (ЛЭ тил факти, НЭ - нутк,ий ^одиса сифатида*) ёритилди.

3. Тагеирчашшк, буёедорлик дараяасига кура НЗнинг индивиду ва окказионал формалари ажратилди2ва улар бадиий услубнинг тасв рий, жумладан, эвфемик воситаси булиб хизмат к,илиши еритилди. Мае, лан, Цушгаж билан куша крриеин ЛЭсига нисбатан Вир ирвга икки б ёр-ёр булмасин (ИЮсуф) окказионал эвфема СОЭ) си гоят нафосатл дир.

4. Эвфемик тагмашоли (пресушюзигив) гаплар алоада хуеусия га зга. Бунда ran орцали одатдаги мазмун эмас, унинг семантикаси богата бир фикр - табу тушунча яширинган булади. Англатилиши кер булгаи мана'шу хагмаънога киноя. крчирик;, кесатик каби воситал ёрдамида ишора ндолинади. Эри: Улар чокдомон, у идти одамлар х,аш си цоли* Хптшш: Ца, улаирлслн, Хрш одам эиасми?.' (А. К^) Севги Т %ир1швг саядагида сувга чукнб кетзаи ("Саодат") гапларининг эвф миклиги ^ожилар жинсий алоца цилади-ку!, севги йУц ёки улг тушунчаларини "ёпиб" ифодалашидадир.

Умуман, эвфемик маъно ифодалашнинг бу усули ва шу з^одиса б лан б or лиг, билвосита масалалар, чунончи, пресуппозиция - тагмаън ли гаплар айрим олимлар томонидан еритилган.3

5. Фадллик даражшига, тил эвфемик чатламини шакллантириюда

1 Неъматов ^ Сув,унинг тил ва нуткдаги'урни //Узбек тили ва а биёти. -1983,N 6. -38-43-6.

2 Шомацсудов А., Расулов И., ЦУнгуров Р., Руетамов X. Узбек ти стилистикаси. - Т.: Ук,итувчи,1933. -67-68-6.

О Махмудов II. Пресуппозиция ва ran // Узбек тили ва адабиёти 1986 N б. -2Я-6. ; Яурмонов А. , Махмудов Н., Оолгаужаева С. ,1а,м дов А., Узбек тилининг мазмуннй синтаксиси.-Т.: 1ан,199Я. -113-Нурмонов А. Кумакчшга конструкциялар пресуппо::ишшси // Узб тили ва адабиёти. -19S6.fi б.-43-6.

- и -

ролига кура риторик ва олмошли эвфемалар ашдида ажралиб туради: Ригорик гаплар тантанали о^анг, эмфатик ургу билан кучайти-рилганлиги ва унда рс-цаяюн (экспрессия,эмоция) ифодаланганли-гидан. нутрий фигура сифатида хизмат к;илади. Риторик гаплар айтили-т нок^улай булган во^эликларни яшириш, ёпи^ х;олатда, юмшок;, поэтик холатда баён зтади. Мае алан, Усга Иалолиддин айбсиа эди.у бекорга улдирилибди гапи (денотати) урнида: "Гуиох,и на орт у тилла (хм-иинг?/ Гутци иа эрди порлоц нуеттпз?! (И. Султон.Уйгун) риторик гаплари эвфемик восита сифатида кулланилган.

Хусусан, эвфемик маъно ифодалашда олмошли гаплар му^им аз^а-мият касб этади. Улар аник, тушунчани эмас, ишора крлувчи, мавх,ум белги ифодалашинн м. А. Асцарова з^ам махсус таъкидлаганлар.1 Олмош-нинг ана шу хусусияти во^еликни епик, формада, нутрий одоб нормаси-да баён этиш имкониятини беради.

Минг турли хаёллар багрим этди чок, Лекин мен уни к;илгим келмади халок,

у цандай мух;тож эди онага, Уни ташлаб кетдим етимхонага (ШСалимова) миераларида уни олмоши допила, у, уни олмоюлари чацалон; тушунчаларининг эвфемик Боситаси. Ишда олмошнинг з^амма турлари ва уларнинг эвфемик нути; хоеил цилишдаги функциялари з^агдаа батафеил тухталганмиз.

6. Ифода усулига кура эвфемик материаллар: 1) вербал восита (ЕВ), 21 давербал восита (НВ) ларга ажралади. Эвфемик маъно куп з^ол ларда НВлар ор^али ифодалашни такрзо цилади. Новербал эвфемик нутц одатда ихчамлик,тежамкорлик -тил ик;тисоди; контекст ва нут^й ва-зият талаби ^онунларига асосланади. Новербал эвфемик воситалар ин-плицит,кинетик ифода турларига ажралади. Инплицит ифода усули куп-рок; кснтекстга (ёзма нутк;к,а) асосланади. Бунда пресуппозиция, эллипс ия. интонация - сукут, тухтам каби х,одисаларга эътибор берила-ди, Инплицит ифодада купинча табулаштирилган воцеликнинг эвфемик всситаси реал ^улланилмайди, бирок; улар замиридаги тушунчалар контекст ва интонация (схангнинг бирдан кесилиши, тугалланмаганлиги, оукут. даьомлилик. кабилар) орк,али англашилиб туради. Бунда: а)гап-нинг. тузилиши узгаради: тулик,сиз.лик, элдиптикдашиш га беради. Гап мазмунида узгг.ршв содкр булади: денотат (^ие--хаяжон,ох,ангдор-

1 Шоабдура^коиов Ш. , Ляуцюва М. Дожиеп А. , Расулои И. .Доииоров X.

лОЗИрУП ТИЛИ. -Т. : Ук.ИТуТ:ЧИ, ГК"0. '.00

лик, субъектив бах,о) каби коннотат маънолар билан бойиб, фигурал нутцнинг шакллаНишига сабаб булади. Масалан, Одам цам дарахтдай зал: усади, унади, исш 6еради,суиг.. (С. Сиеев), Гофир (тнтраб): Л1а-шда, кузчига чара/ Сен чяадам х,ш бой билан (д. X,.) гапларида улим ва уят тушунчаси сузсиз (ёэувда куп нук,та орк^али) ифодаланган.

Кикетик восита инсоннинг нутрий фаолиятипи енгиллаштиришда: нутрий тежамкорлик ва янсон энергиясини шстисод к^илиш, муомалани зтик-эстетик нутк; талаби даракасига кутаришдн муцим ахамиятга зга. А. Нурмонов з^ам ".. тил картинасини тула намоен цилиш учун нут^нинг ёрдамчи воситаларини урганувчи паралингвистикани фан сифатида тадцю-; цилиш ва амалда куллаш варурлигини уринли ук.тирган.1 Баъзи манбаъларда нут^нинг таориклаш ва хайрлааиш, таъкид ва кучайтирув-чи,экспрессив ва тасвирийлик англатувчи новербал вооиталари баён этиладики? бу ишоралар хам урни билан эвфемик восита булиб хизмат (^илади. Дару,а^ицат, воцеликни ифодалашда баъзан вербал эвфемик во-ситалар "ожиз"лик к,илади. Муайян нутрий вазият сузловчи ва тинг-ловчини чакоатлантиролмайди. ' Бундай х,слларда новербал (кинетйк) восита ёрдамга келади.

Вербал нутц эвфемик маънони лексик-семантик кучнмлар, нутций фигуралар ёрдамида ифодаласа, новербал нутк иыо-ишора,мимика,жестикуляция, су^батдошнинг х;аракати,манераси, нутрий Баз пяти, интонация ва унинг унсурлари билан боглиц намоен булади. Умуман айтган-да, новербал эвфемик восита вербал нутц оцимвда - тил базасида шаклланувчи, ^аракат цилувчи ёрдамчи омилдир.

Виловтга сафарга чиццан цукушгг [щбари Ратинов ш Ички натр вааири Луфюновларии кузатия таитанаси. Вулар атрофида унлаб разфарлар пирвона. Пулардал бкри рсспубмосага дрврум тарадзан совхоз директор» йирвали. Дугуюиов учрашишдан бир соагс олдиц Мир-валяга: "Буйнингдан дорга осаиал", доза» эди. Мунаш оддидцн йирвали момент топиб.Лущюновза: - Чеига царанг, ака, цандоц щясам, сиз айгган дорга бушшдан осилшймаи дейдн. Лук^отв хаюоб урнига эх; тиёт х,олатда боа бармоги билан курсаткич барморнни бир-бирига на цаб курсатди. - Панча? Бш-га етадшш? Луцмошв яна ошз чмкрзшщи. Уч бпржгини курсатди. - Ву куп шюрасшш 1щади Нарвали ва бироа-дая кейни шшщия бошлнгига: - Хуп> ладоши аОтивг деда, - Сиз ай-тинг.меди генерал -Иирьали битаа бариотини курсатди. Генерал ая-

1 Яурмсяюв А. Тасдиц ьа инкорн№1Г паралингвиетг.!; вэситалар ёрдамида и^Лалашш //Угбек тали ва адшЖти. 1,

2 Салонов Р. "аржкн »'аз&риясяд'а 1шрив. 1,: -л, ¡0'.".. г.-.«-о.

соси пртгандаН л-Юлчрини Оурчб учта бармогини курсатди. Киртли ишчпасшт курсатди. Генерал цтюи учгасшш курсатиб турардн

(С. А^мад, "ЗКимтатлик" ,171).

Ушбу диалогик эвфемик матнда тах;ликали вазият сум, пора унинг мивдорини с уз билан эмас, новербал восита {цул,бариоц,лаб,елна,ш-мика'1 ор^али ифодалашни таково калган. Ишда новербал эвфомик воси-таларнинг 1<;улланиш доираси.нутрий к;иммати 'га^лил килинган.

7. Модал - эвфема. Эвфемик маъно вербал, кинетик воситалар билаигина эмае,маълум грамматик формалар ёрдамида э^ам ифодаланади.1 Масалан.Ду тух,ттшримиг тагида бнроп снёсий иакрад бортгн эх,тн-моли туериста njKnwpimiuunimia узлари хам айтгап эдаиир ("Оила ва жамилт") гапи -ми:?, -лар аффиксларисиз "ялангоч"ланиб колган бу-лур эди (денотата -... презлделтштг Узя ^ам айхган эди). Хрлбуки, бунда -ммз.-лар ran мазмунини •• денотатни щ/рмат, эъзоз каби модус, звфсник магнолар (коннотат) билан бойитган, знг мух;ими, ran эвфемик характер касб зтган.

Ишда: 1) аф$зя;соидлар, 2) эр;салао- эъзозлаи формалар;!, 3) зга лик, 4) куллмк, 5) кесюшк «фцнмчалари Г;:ст, умумаи, (.годал, субъ-екхив бацо формаларининг эвфемик кутк, ^осил к^лиш Функшшлари'Чю-дал-энфет" термини остида баён этилди ва узига хос хусусияти, чу-нончи, эвфемалик даражаси (нисбийлиги) таъкидланди.

8. Дрго сишюлкк зБфэва. Одатда какофемизм, вулгаризм, варваризм, жаргонизм, арготизм, криптология клби терминлар остида ургани-ладиган ходисалар услубнинг умумадабий тнл нормасига вид куйилади. Бундан к,атъи назар,улар хусусий услуб нормаси доирасига киради ва кугвда маълум ма^садларда кулланиб, ооциап мо^ият касб этади.

Гаъзи олимлар хам Оундай ноадабий тил воситаларини в&зифа-вий нутн; услубларига алок,адорлигини уцтирганлар.2 Виз нутсуи еал-бий воцеликларни юмшатии,яшириш,ёпиш учун хизмат к?лладйган символик характердаги ноадабий тил воситаларини арго-символик з в ф е м а теомини билан атадик.

1 Бу масала маълум режаларда текширилган:

^ожиев А. Модая ёки субъектив бах,о формалари ^акдеда //Узбек тили ва адабиети. -1978, N 1.3-6-6.; Гуломоз А. Узбек тилида куп-лик категорияси.-Т.: 1944.; Гойибов С. Эмоционал-экспрессив лек-сик к;атлам .чакдаа /У Узбек тили ва адабкёти. -1976, И 5. -42-6.; Икромова Р. Узбек тилида отларнинг синтетик-аналитик ва функционал формалари, Т.: 1985.-10-6.

2 Тошалнев И. Курсатилган макрла,27-б.

Арго-символик нутц умумхаяк; нутцига хос булмаган.тил эгалари томонидан бир хил тушунилмайдиган маълум социал цатлам ёки касб хунар эгалари (угри,циморбоз,чайцовчи,савдогар жиноятчи. безори: ёки харбийлар,юристлар,орган ходимлари, махбуслар,инцилобчилар, ма-фиячилар Еа х;- к.) нинг маълум мацсад ва манйаатлари учун хивма: к,иладиган хусусий. яширин муомала воситасидир. Арготик тил угрилар тили булмай? у жаргон, яширин нутк (криптология), аб-дал.задгари терминлари билан аталадиган материалларни хам уз ичига олади?Умуман,аргонавтика (ургануЕчиси - аргонавтI соха сифати-да урганилиши керак. Арго-символик нутада бир он тушунча ёки воце-лик куп холларда уз номи.ифода воситаси била:! змас, бошк,а сузлар, шартлн белгилар,символлар орк^ли ифодаланганлигидан.у звфемик характер хам касб этади. Эвфемиолог аргонавтика ёки крипталогиянинг ана ту томонларини урганади. Масалан.С. Усмоное "ими-дими" сузининг биринчи компоненти - "ими" аслида имламок; фемининг негизи - и». ( ) иох аскарларига берилган яширин белги - пароль булиб хизмат н^'лганлиги, харбий харакат ими-димида бажарилкши кераклигини анг-латганлигини уцтирганки? мана шу воцеликлар ваминида хам эвфема-лаштириш ходисаси ётади.

Баъзан бирор тушунча эмас.бутун бошли воцелик эвфемалаштири-либ,ундагй салбий мазмун яширин тусда баён этилади. Бунга С. Айний-нинг "Дуллар" романидаги цароцчилар бошлиги Килич далнфанинг Унтасит урдая береял, /(ирцтаси/ш кррдаи версии, Бошборини борлаб берет,

Нрзирияи крциО версии деб цилган дуоси мисол булади. Бунда субъект (бажарувчи), объект (мол) яширинган. Ву кун-ларда Снр рахрар ёаутттг ти куримюкда зди (У. Хршимов) гапи хам худди шундай.

Кейинги вацтларда арго-символик характердаги ЭЕфемик восита-ларнинг кулланишдоираси янада кенгайди. Масалан, хозирги ХУКУКДОУ" нослар нутцида адабини Оериоц (к^йнамоц), мерной цнлмоц (памамок>), усу л цуляаиоц, стулга (кресжга) утиргтиоц (азобламоц.ь^йнамоц),

1 Ахматова О. С. Курсатилган лугат.53-б.

" Шомацсудов А. .Расулов И. , Контуров Р. .Рустаков X. Курсатилган дарслик.61-63-6.

3 Усмонов С. №дап-реляткв ¿»ормалар, Теш ШИ ник г "Илмий асар Лар"И,Т. : 1364.С-китоб. -108:1 Ой-б.

булбулигуё цимюц, сайратмоц (зурлаб айттирмок;), цулга омюц (ца-моеда олмо1у, "он" цилмоц (кулга туширмок;) , "паравоэ" (бош жинояг-чш,туциок, (азоблсвчи.урувчи),мафия занжир (ушган киноятчи), иук, кук нргоз (доллар), гжх,, гиёцмодда (к,opa дори.наша) каби эвфемик воситалар шаклланди: Мспга уз айбига ищхур бумюнипг эдаимятинм узоц тушунтирдилар Акс хрлда яш буйича иеии уз иборалари бнхш "паровоз" цнламю дедилар. Бизпииг шундаП усулларнииз Оорки,"булбулигуё" булиб кетасаи. Уни сртулага олиб г ушиб, бир адабтт бериб куйшклар. -дрди терготи (мисоллар: Илюхин, "К^абокат ё худ", 41,93).

Бундан та!щари.1) жиноий кодекс моддалари билан боглик; цулла-надиган ра^амлар эвфемик характерда, ундаги ра^амлар замирида но-хушлик.кур^инч ифодаяовчн тушунчалар "яиирин" булади. Масалан, 97, 169,210,242,246 ра^амлари угмрлик,порах Урлик,улим иазоси, контрабанда1 ; ёки 01,02,03,04 ра^амлари ёнгин, мюптр»я, касаллмк, газла-нин тушунчалари билан боглик; символик (эвфемик) атамалардир; 2) сир тутилган харбий кдом ёки объектлар эвфемалаштирилади. Бунда М,Н каби э?арфлар,ра^амлар ёки "Почин", "Сургут", "Кит". "Кобра","Ер", "Венера" каби рамзий сузлар очиц айтилиши манъ этилган тушунчага ном булиб хизмат к;илади; 3) ^аофлардан фойдаланилади: конкрет исм фамилия урнида "Л" жили, "В" исили шахе каби формалар эвфемик восита булиб хизмат к,илади; 4) ^арФлэрнинг арабча шакли поэтик санъат Цуруфи далолат) яратишда.жумладан.эвфемик маъно ифодалаш-да рамзий восита булиб хизмат цилади, Масалан, Крштнпг ё булиа-сингдан (3. Вохидов) ибораси крматинг букилиб, цариб, ётиб 1рлма-сингдан тушунчдларининг эвфемик воситаси сифзтида ¡^улланилган. фрфий эвфемик тасвир мумтоз адабиётда, хусусан, Л. Навоий асарла-рида юксак. даражада уз аксини топган ва бу 5(авда А. Рустамов, Ё. Исскрв, Э. Умаров каби олимлар яхыи фикрлар баён этганлар.2

Арготик звфема, хусусан, мащбуслар нутк;ида куп кулланилади. Улар купинча тушунчаларни ошкор айтолмаганликларидан, узаро англашила-диган шартли белгилар - "суз"лар орк^ли ифодалашга ^аракат р;ила-дилар. Масалан, Иукруллонинг "Кафансиз кумилганлар" асарида шерик урнида «пруха,"миш-миш"лар урнида ларава, тинтув урнида иуион, сот-кин урнида стукач.алмаштириш урнида махнём, камера урнида хата.к^т-

1 Узбекистан Ресиублмкасм Миноят Кодекси. -Т.: 1995. -55-, ICO-,

127-, 146-, 149-6.

2 Рустамов А. Бисмиллохиинг маъноси.Т.: 1993; Умаров 3. Узбек фра-зеологияси таракдаётида А. Навоийнинг рот -Т.: Фан, 1969.-188-191-6.; Валихонов О. Тасвирий харфлар //Гулистон". :1972,N 5.-22-6.

тик, калтаклаш урнида яионча массал, кириб-чициб юрувчи шахе урнида дуб aic, Сталин урнида иуйлоъ каби сузлар кулданилган ва б улар маз;-бусларни нутций но^улайликдан, нохуи ^олатга тушиб цолишдан сац-лаш учун хизмат щлган.

Ишда юк;оридаги з;олатлар хщида тухталганмиз.

Хулоса iy-шиб айтганда.эвфемия адабий-бадиий адабиет тили до-ирасидагина з^аракат Kf¡либ к;олмай, у, тилнинг профессионал Í сленг-визы) коадабий тил ^атламлари билан боглик; шаклланган нутрий учо-дисаларни з^ам текширади.

Туртинчи боб ("Эвфсшш воекгалариииг фушащопал-услубий тасниф^') да, аввало.эвфемик матн тушунчасига аиицлнк кири-тилди* Масалак, Хаюс ansae бит/л арнрн, Нуцга ityüuac бита уц (Э. В..) миераларидаги таянч сузлар - актуализатор (арцон.ЭД) ха~ лос от мае, нуь;та к^уймас иборалари билан богланиб, улим тушунчасини англатувчи эвфемик нутц (матн) хосил к,илгаи. Ишда эвфемик нутн; то-вун, суз.содца.цушма, мураккаб ran, матн шаклларида булиши мисол-лар билан асослаб берилган.

ЗВлар нущца цумидагича услубий функция бакаради:

1. Образлилик функция(ОФ)си. Эвфемик матн нутвда узининг реал мазмуни - денотати билан змас.муайян нутн; талаби билан кучим асо-сида каклланган, субъектив.ыодал муносабат ифодалаган, тропий еки фигурал маънолари билан намоён булади. Мана шу жараен эвфемик нутк, нинг образлилигини таъминлайди. Масалан,

Икки гул бир цуюцда яиларшда,

Чей сулай, Вайиаб былая нрмтг, бегиu (М. Юсуф) матнида бир г^учок; - бир эркак,икки гул - игам хотин,яшнармиди - яшармиди, мен сулай - мен улай, Зайнаб билан крлинг - Зайнабга эр булиб цолинг,

бегим - эрим тушунчаларининг образли ифодасидир.

Эвфемик нутцнинг образлилик даражаси бир хил эмас. У метафо-рик эвфемаларда кучли булади. Масалан, Рус тзаиясиптг суиди цусви (Чуковский) метафорик эвфемасида образлилик юксак даражада ифода-

О.

ланган. Эвфемалар тил фактига айланганда образлилик еунади з^ам.

2. Змоционал-экспрессивлик функция (ЭЭФ)си. Узбек тилининг ЭБ ларини урганган олим А. Абдуллаев "Нутри ёрцин.таъсирчан.юзибали фладнган иарсалариииг цамиаси эксщкссиядир", -дейилгэч фикрларни

1 Ефимов А. Н. Стилистика художественной речи. - М.: МГУ. 1967.-С. 129-Ларнн В. А. Об эвфемизмах, Проблемы языкознания.-М.: №У, 1961.-С. 1

2 Бегматов Э. Номлар ва одамлар.-Т.: 1966. -24-29-6.: Исматуллаев Куре атилган макрла,31-6.

маъкуллайди.' Фактлар узбек нутцининг эвфемик цатлами х;ам ЭЭ ликка бойлигини ва унда экспреосивлик ифодалайдиган ранг-баранг восита-лар мавжудлигини курсатади. Масалан,

Цаяи иен келгаида пулиб царшнлаб, Цушнги швялаииб бир даре окдаи?

fyiHH уша куйчи, хаётаа йигит?

Чечуи кузипгда сш туриб цоддинг лол?

11ечун нрpa либос сочлариягда оц?

Нсчуп бу кукламда сея париЕоихрЛ? (Зулфия)

эвфемик магнида ЗЗлик риторик мурожаат,анафорик такрор, логик-зм-фатик ургу каби воситалар ерзали ифодаланган.

Иида ЗЭ эвфемаларнинг шаклланишида: 1) буёидор семали сузлар, 2) мажозий маъноли воситалар, 3) мурожаат эвфемалари,анафорик во-сита кабиларнинг вазифаси ёритнлган.

3. Сатира ва юаор цех;ил i^udou <}ункция (СЮФ)си. Барча тасвирий Еоситалар сингари.эвфемалар >;ам нутеда очи^ айтилиши лозим булма-ган век,еликларни ^азил, мазах, пичинг, кесатии;,фчириц, ишора (тагмаг> но),шикоят.хасрат.ачинии.нафрат каби семалар орк^ли ифодалаш учун хизмат кчилади. Б. йулдошев хам фразеологик бирликларнинг худди шун-дай хусусияти х,а^;ида гапирган.-2 Дарх;ак;ш^ат, Дадаи одаизодеинз хар инки елкасида биттадаи фаришта утиради,унг елкасида утиргая увшкг сапоблармш, чал елкасида утиргаи фаришта унииг гуио%ларшш бзади дееал эди.аям гортшшброц суп циетирдя: Сизнипг чал елнаигизга Худой таоло иккита фаришта куйса хан нанят цилади, -деда (А. Ц. 1. Уаоц йилпар дардишзни цудк/да аЛтиб яшадик (С. А^мад) эвфемалари' нинг 1-сида гунохингиз куп,2-сида ХУ»ОТСИЗЛИК тушунчалари ^очириц

1 Абдуллаев А. Риторик сурок; гаплар эмощюнал- экспрессии фикр ифодалаш воеитаси еифатида // Узбек тили ва адабиёти. - 1974, N4,- 47-54-6.; цунгуров Р. Узбек тилишшг тасвирий воситалари Курсатплган ас ар ,114-11 а-б.

2 йулдошев Б. >;сзирги увбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-услубий хусусиятлэри, Куроатилгап докт. авторе ферати, .'-.Г, -

- 10 -

хасрат семалари орцали ифодаланган.

4. Эвфема цулдашнинг этик эстетик талаб нормаси. Воцеликни эвфемалаштирии - юмшатмлиш даражаси хар хил булиб.уни куп цоллар-да еубъектив муносабат бошцарадп. Бунда сузловчи еки ёзувчшшнг интеллектуал нрбилияти,эстетик диди,.дунецараши, ^айси социал цат-лам ёки синф вакили эканлиги, ёш, жш1си,касби,тарбнялапганлик даражаси мухим роль уйнайди. Масалан, улади суги урнида кулланади-ган умри битгалдцй, тугаб крлибдн, вацти соати туш, ошнат булиб нрлнбдн каби ниобий эвсремахарнинг хе<; цайсиси че^ра очибди ибора-сини алмаштиролмайди: Бсиорни курий чищл/ бир шшпнр кузина ёш олиб: "Бечора чсх;ра очаёгибдн",деди - улади маъносицн С А. К,.')

Эвфема цуллаининг итик-эстетик талаб нормаси исихолингеио-тик, экстралингвистик, социал ёки этнолингвиетик, универеаллингвш-тик омилларга амал килиши хам тацозо цилади. Чупки куп лолларда табулаштириш объектлари барча халедар учун мувтарак булади. Г. Са-ломов японлар суцбчт давомида "йуц","иложи йуц", "билмайман" де-ган сузларни сира рулпамасликларини, булар кишини рашодтувчи суз-лар булганлигидан,рад маъноси цочирма воситаяар оркали ифодалани-шини, хатто бирор таниш токиолик таклифига -тльоб цайтариэдан ол-дин "Хотишш билан бир масла^атлашиб олай" деса, "йуц" сузшш ай-тишдан бош тортиш зканлигини ёзганки? бу аслнда нутц одоби тала-би билан "йуц" тушунчасини эвфемалаигсирищцир. Ву х°Диса узбек ти-лида хам мавжуд. Маеалан,Овцах еиг.чой ичинг дейилганда,йуц.емай-ман.ичмайман дейиш урнида Ра^аг.тановеул цилдим. оЕцатландим.се-роб булдшг. Театрга борамизми? таклифига бормайман.вацтпм йуц дейиш урнида РЩШУ, бошца уйдагилардаи сурагашм йуц ёки аканта. ха, хуб, майли, Сораман каби таедик, учун кулланадиган суз-лар урнида худо ащлзсз, нас об булса. т;тччлмо;<, каби эвфемалаыгак воситалар билан жавоб берилади. Еки Ву йил крбла сафарнга борасиз-ЧМ? -Худо хоцласа, деда Салоцидднн ака ("Оурхон гонги"), Ибп Сине: Ушбу китобнм меяга еотасизш ? - Узи бир нусх,а, - деда дарвив ("Маърифат") гзпларкда каъба - цибла сафари,бораман - худо хохла-, са.сснмайыаи - ?ги бир нус^а иборалари билан эьфемалагатщшншвда хам ьуткий каытарлик, тил одоби сабаб булган. Никогда "фалончМ'нн х,алол яуфгмкки - махй'шлигаса цабул цилдингизии? каби зг.фомик сурок, галларга тарафлар "ха",олдим,тегдим деб хавоб бзршялари карт.

1 Шматов Д. а КрсбЛ'-мн люке!»» фрззеологитчк»»! нормы п современном узбекском лвыке. Двюре& донг, дисс. 'I,: Сй.

2 Сало*юв Г. Курс;',тилга1! агар. СУ-о.

булса-да. куп лолларда (хусусая,к,из) одоб ва ^аё юзасидан сукут сакуиайди, гаедш; тушунчаси сузсиз (шшлицит хрлатда) англашилади. Ву жараёнлар эуш зтик-эстетик талаб нормаси томонидан бопи^арилган.

5. Эвфемик услуб тасиифи. Гекширишлар услубиятни лингвистик ва адабиётшунослик соцаларига ажратиш тугри эмаслигини курсатади. Чун-ки адабиётшунос асар тилини системали тазушл к,илиш урнида купинча, тасвирий воситаларни урганади, ёзувчи гоясининг таргиботига бери-либ кетади. Бу анъана лингвистик услубиятни камбагаллаштириб юбо-ради ёки бу сох,а тах,лилдан ташкррида услади. Еизиингча,айрим олим-лар услубият билан шугуллакувчи тилшунос ва адабиётшуносларнинг текшириш объекти мсдиятан битта (нутрий воситаларнинг услубий-функционал хусусиятларига ба^о бериш), текшириш методи х,ам битта (семантик-услубий анализ) эканлигини тугри таъкидлаганлар.2

Услубиятни: а) тил услубияти (тилнинг вазифавий услублари), б) нущ услубияти, в) бадиий адабиёт услублзрига ажратиш3^ам узи-ни окупай олмайди.

Демак, тил икки иутбга: грамматика (тил яруслари назарда ту-тилмокда) ва услубиятга ажрадади. Грамматика тугри гапириш ва тугри ёзиш; услубият эса яхши гапириш ва яхши ёзиш формуласига буй-синади. Бириичиеи моддийликва, иккинчиси маънавийликга эга булиб, бирисиз иккинчиси мавжуд эмас. Услубият грамматикани мукаммаллаш-тирувчи олий форма - фигурал eиcтeмaдиp.',

Виз эвфемик иутк, воситаларини услубнинг тилшуносликдаги мав-жуд уч боск,ичли5крлипида эмас, икки боскичлиетаснифига асосланиб: э м о ц и о и а л - э к с п е с с и в э в ф е м а (ЭЭЭ) ва Н о-э моцион ал -ноэ кс пресс и в эвфема (НоЗ-НоЭЭ) ларга ажраташни, булар билан ифодаланган нутцни ю к, о р и ва у й и услуб деб номлашни маыул курдик.

1 Мухаммад Исо ибн Турсунбой иби Юсуфхои. йслом дини ва ибо-дати кридалари. -Т.: Узбекистон, 1993. -22-6.

2 Ефимов А. И. Курсатилган асар, 26-32-6.

3 Виноградов В. В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. -М.: АН СССР, 1963.-С. 5-93.

4 Беликский В. Г. Сочинения. Т. 4. -М.: 1896,С. 707.; Ефимов А И. Курсатилган асар,7-113-6.

5 Ломоносов М. В. Пол. соб. соч. , Том 7. - М. - Л: АН СССР, М. - Л. , 1852. -С. 583.; Контуров Р. .Вегматов Э., Тожиев Е., Нуте, маданияти ва услубият эеослари.-Т.: Ук,итувчи.1992.-73-90-6.

6 Ефимов Л. И. Курсатилган асар, 21-6.

Ища ана шу услубларнинг муштараклиги ва узига хос хусусиятлари лисоний'.ва нолисоний асослари .бадиий жанрларга муносабати, нутк;и Циимати кабилар хакдаа тухталдик. Бу маеала билан боглик назари фикрлар*амалий фактлар тазушл ^илинди.

7. Эвфемик нузд^шнг вазиФавий услубларга муносабати. ЭВлар би ринчи галда бадиий услуб учун хизмат к^лади. У бадиий услубнин олий формаси.таъеирчан воситаси,этик-эстетик безаги. Бирок, ЭВлар нинг кулланиш доирасини бадиий адабиет билан чегаралаш хатодир. Чунки у публицистик услубнинг л;ам компоненти булиб, унинг шаклла-нишида му^им роль уйнайди. Масалан,"Узбекистон адабиёти ва санъа-ти" газетаемнинг 1989 йил,30 июнь сонининг биринчи бетидагина ва анфасидаи озод кржюц, тнтщ супин лойцалагмоц, %уцуц посбопллри, хуляатлар тилга кирди, "луш-сиз" опалар, угтиз 6ахррни ¡фраилтюц, юоюл лазерлари, ува сопуц яа&яардал тирик чшуюц, халцлар отаси, юиррившю топюириги, шага ра^баришг ивораси, "бзув х,аля" зпюг каби эвфемик воситаларнинг ^улланганлиги фикримиз далилидир.

Еки кейинги вацгларда «факб ёзш, пахта иши, узбек иаш.цизш империя таталитар туаум, шимолдагилар, декгиз ортидаги давлат, куп-чщар мамлакат, шахсга еигиния, Никосии бузмоц. кабинет талашмог?, КУлтщтаёч.чонунни четлаб утмоц.Орол мадад кутади, олий жазо.туёги камаймоц, эщиттиришшиз охирига (поёнига.нщоясига) стай доб (уэдди каби воситаларнинг вулланганлиги публицистик услубнинг эвфемик ифодалар билан бойиб бораётганлигини курсатувчи яна бир фактордир

ЭВлар сузлашув услуби таркибида х;ам актив 1-улланилади. Сузла-шув нут/^и нут^ моментидагина мавжудлиги.суз танлаш ва суз г^ллаш-нинг ёзма нуткда нисбатан эркиндиги суз иг<тисод к,илии ^онунияти-нинг амал килиш жараёнлари2эвфемадан осонлик билан фойдаланиш им-кониятини беради. Шу сабаб сузловчи купинча улибди уркида булмаб-ди, утибдя, кетиб ^олибди,йук;олибди каби айтидиши унгай звфемала-рини куллайди. Демак, В. А. Лариннинг эвфемик воситаларнинг сузлашув нутк,ида, оилавий х;аётда кулланишини инкор к,шмнига кушилиб булмайд!

Олимлар тасвирий воситалар вазифавйй услубларнинг илмий ва

1 Црчодлоев И. Абдулла Да-ххорникг иЗодаларни аниьуиитириш устиг да ишлашидан //Узбек тили ва адабиёта -1967.М 1.-39-44-6.

2 Уринбоел Б. Узбек тилининг сузлашув нутки мапалалари. - Т.: Фан, 1975.

3 Ларин В. А. Курсатилган асар,1Г0-б.

расмий турлари учун хос эмаслигини таъкидлагаилар. Бизнинг текти-ришларимиз хам ЭВ лар илмий ва расмий услуб учун асосан, хиэмат цилмаслигики тасдлцлайди.

Ишшшг охирида тадциц юзасидан чицарилгаи хулосалардан баъ-зилари куйидагилар: 1.3вфема ва табу тушунчалари узвийдир. Звфема дастлаб диний.кейинчалик дунвЕИй фикрлаш,масалан,ахлок-одоб норма-лари, муомала одоби талаби асосида шаклланган. Эвфема куллаш узоц тарихга эга булса-да, энг кам урганилган. Унинг'цулланиш доираси, сабаби, урганиш объект тор тушунилган, унга айтилиши манъ этилган предмет лар номини яширувчи.тил эгаларини х;ар хил хавфлардан.бахт-сизликлардан сакдовчи "халоекор" восита деб царалган.

2. Фактлар цозирги узбек нутцининг эвфемик котлами тилнинг узи каби тарихий-эколюцион жараённи кечирувчи со^а - услубшуное-ликнкнг тарг.ибий нрюми еифатида ба^олаш: тасвирий объектини аниц-лаш.семантик.уелубий-функционал таснифлаш, услубшунослик ва унинг вазифавий турларига муносабатини аншугаш кабиларга имкон бе ради.

3. Зви'ема метафорик.метонимик.синегдохавий, функциядошлик ку-чим.нар асосида иаклланган.

4. Звфема маъно ва шакл жи^атдаи номутаносиб ' (ассимметрик) у,одиеа, мажозий маъно ифодалаганлигидан, уни тилнинг бирон сатх;ида урганиб булмайди.

5. Эвфемиологиянинг тасвирий объекти жуда кенг булиб.тил эга-ларининг барча маиший. интим ^иссиётлари, жинсий алоца, зюпссий ва жисмоний нукронлари, айтиш уят султан инсон аъзолари коми, улар билан боглиц кийим номлари, овцат ^авми (диссимиляция) билан бог лик; С ио логик караёнлар, ру^ий хает алии, хавфли касаллик номла-ри, мансабпарастлик, угрилик, порахУрлик,ичкиликбозлик, фо^ииабоз-лик.жиноят, ^иёнат,турка и,аёти,тартибогг ходимлари иутдм, су-ким.цаиррат, ёки мурожаатлар, диний-ахлокий илтижолар, цатна, никои. Улим.тугилиш, сиёсат, ^арбий сир каби вокрликлар билан. бог лиц жараёнларни: эвфемик нутк; хреил цилишда цулланадиган зктралинг-вистик воеиталарни уз ичига олади. Шунга кура звфемиянинг ифпца материали: а) вербал, б) новербал воситаларга азкралади.

е. Эьфемик воситалар зь1емик сшюнимияни з?осил к,илади. Эвфемик синонимлпр инсон тафаккуринипг тасвирий воситалар "кашф этиш"

1 Ефимов А. И. Куреатплган асар, 104-105-6.; Махмудов Н., Мадвали-ев А. . Ма^камов Н. , Аминов Н. Угбек тилида иш юритиш. - Т.: УСЙ Бош редакнинси, 1090.-19-20-6.; ЦУитуров Р. . Бегматов Э. Дожи

ев Ё. К'Л'ентидг.'.ш в^лиге, 79-84-6.

фаолиятидир.

7. Эвфемик -ьоситалар синонимиянинг шаклланиш еабабини, бойиш манбаъини куроатишдан ташкари, семантик-функционал лугат тузиш, уларнинг тематик, изошли турларини яратишга имкон берадм.

8. Эвфемик нутк, асосан, бадиий, публициетик, сузлашув нут^ининг таркибий цисми булиб, масаланинг урганилиши нущнинг вазифавий турларини хусусий планда ёритишга йул очади.

Тадарв^откинг мазмули куйидаги ииларда уз акеини топтан:

1. Эвфемаии урганишга дойр. Профессор-ук,итувчиларнинг XXV илмий-назарий конференциям да тингланган маърузалар оаёни, Термиз, 1993,74-6.

2. Ишоравий «умлалар нутц безаги. Нутк; маданияти масала-лари, "Илмий туплаы,Тошкент,1993,КОЗ-204-6.

3. Табу ва эвфемизмюшг зволмдиясига дойр. Тилшуносликка оид тадцшуэтлар, Республика еш тилшуносларининг ан^анавий конференция си материаллари,Тошкент.1993,12S-120-6.

4. Лисоний ва кущий эвфемалар. Тилшуиосллкка оид тадщи^отлар, Республика ёш тилшуносларининг анъанавий конференцией материаллари, Тошкент, 1994,55-66-6.

5. Тил эвфемик цатлами терминологиясига дойр. Термиз ДУ таш-кил топган кушгинг 40 йиллигига багишланган профессор-укртувчилар нинг XXVI илмий-назарий конференциясида тингланган магрузалар Оаёни, Термиз,1994,75-6.

6. С>з ^уллаи сшгьати (рисола), (х,амкор - I. Омонтурдиев), Термиз, "Жайхун" нашриёти, 1994. -60 бет.

7. Эвфемик магната дойр. Тилшуносликка оид тадкдо^отлар, Республика ёш тилшуносларининг анъанавий коиферошщяси материаллари, Тошкент ,1995,91-93-б.

8. Эвфема иакллаиишига яна бир сабаб. Еуюк галабанинг 50 йил лиг ига багишланган профессор-ущгувчиларцикг XXVII илмий-назарий конференциям«» тингланган маърузалар тезислари, 1-к,исм, Термиз, 1995.-106-6.

9. "Темурнома"да эвфемик тасвир (цамкор - X. X Холиёров), "Ашр Лемур илм-фан ва маданият ^омийси" мавзусидаги халкаро илмий-ама-

лий конференция материаллари, 2-кисм, Самарканд,1996.-191-192-6. "

10. Эвфематшг урганиш объектига дойр. Амнр iv-мур тагаллуди -!шнг 660 йиллигига багишланган профессор-у^пп'шларшшг XXVIII илмий-назарий ксшфс-ремипясида тюп-лангкп м'лгу:;;"и ,|> баепп.Термиз,

1996,119-120-6.

11. Кинетж восита (юкрридаги манбаъ).Термиз, 1996,120-6.

12. Бир суз лугати ("Улмои;" тушунчасининг эвфемик воситала-ри), Термиз,1996.-45 бет.

13. Эвфемик тасвмриинг новербал восеталари. Термиз ДУ профес-сор-ун;итуБЧиларииинг XXIX илмий-назарий конферкнцияеида тинглаи-ган маърузалар баёни, Термиз, 1997, 91-6.

14. Эвфемж иутчнинг этик-эстет»« талаб нормаларига дойр // Узбек тили ва адабиети,1997,М 3, 55-57-6.

1Ь. Эв|-емилнИнг тил сатхчга кпчюсэбати ва .уни урганишнинг ахэмлпти. Т.1Л он ааабиёт таьлиш /Л'Э97 -9^-95-6.

РЕЗЮМЕ

Диссертация состоит из введения, четырех глав, заключения списка использованной литературы.

Во введении обосновывается актуальность темы, формулируете, цель, задачи, предмет и методы исследования, определяются научна новизна, теоритическая и практическая значимость работы.

В первой главе - "Критерия и объем эвфемистического смысла рассматриваются: 1) эволюция эвфемистического смысла; 2) отношенш эвфемизмов к явлениям смежности; 3) связь авфемии со стилистикой.

Во второй главе - "ОпжательнШ объект эвфемизмов"- анализ) рованы более 100 объектов - понятий табу, являюнихся основой формирования эвфемистических средств ОС). Здесь изложены речевые особенности человека,касашие такие темы,как любовь,брак и семья, половые сношения (секс), безнравственность, половые и физические нодостатки, обряд, обычаи, традиции,срамные частя тела человека * связанные с ними названия одедаы. питание и переваривание пищи, пьянство, взятничество, негативные и преступные действия, ругань, смерть, траур, траурная церимония, обращения - мула и жены друг н другу; к родственникам; оратора к слушателям или великим лицам, мольба к богу, пророкам и святым, названия божественных, священных мест и стран.

Третья глава - "Семантическая классификация и способы траления эвфешзиов"- посвящена исследованию эвфемистических средств по степени: 1) табуизации действительности - а)названия,не подле-тащие к употреблению; б)эвфемизмы,связанные со страхом,с неприятными вестями; в) эвфемизмы,не соответствующие к речевому этикету;

2) грамматико-семантического формирования - языкового и речевого;

3) впечатленности,окрашенности - индивидуального и окказионального ; 4) стиля - пресуппозитивного; 5) употребления - риторического и местоименного; 6) выражения -вербального и невербального; 7.)модальности; 8) арго-символичности.

В четвертой главе - "Фуишрюиалъио-стилистячсская классификация эвфемистических средств" - внесены главным образом уточнения проблемам эвфемистического текста. В ней так«' рассмотрены основные функции эвфемистических средств е речи: 1.)образные; 2)эмо-' щюнально-экспрессивные; 3) по обрх-ованию сатиры и юмора.

В ааилюченми подведены итоги исследования.

SUMMARY Functional and stylistic peculiarities of chapliemi'sm in modern Uzbek language Auvar Omonturdiev

Dissertation consists of introduction, four chapters, conclusion and le list of used literature.

In the introduction the actuality of the theme is substantiated, the im, the task, the subject and the methods of research are formulated, le scientific nowelty, the theoretical and practical value of the work determined.

In the first chapter - «Criteria and volume of euphemistic sense» considered: 1) the evaluation of euphemistic sense; 2) the relation f euphemisms with the science of style. In the second chapter - «The descriptive object of euphemisms» it analysed more than 100 objects - the meaning of taboo, vhich is te main formation of euphemistic means (EM). It is stated trip leech pecularity person, which deals with such themes as love, larriage and family, sex relation, immorality, sexual and physical jfoimity, rite, customs, traditions, shamed parts of human body and annected with the names of the clothes, hard drinking, bribary, jgative and criminal actions, abuse, death, mourning, funeral :rsmony; treatment: orators to listeners or to great persons, entreaty i the God, to prophets and saints, calling divines and etc.

Third chapter - «Semantic classification and the ways of ^pressing of euphemisms» - devoted to research of euphemistic leans according to extent: 1) taboo the reality - a) names, which is ot subjected to pronunciation; b) euphemism, connected with fear, ith unpleasant news; c) euphemisms which is not appropriate to jcech etiquete, 2) grammar-semantic formation-linguistic and speech; ) sensitiveness, colourness-individualities and occasionalities; 4) yte; 5) the use of - rhetorical and pronominal; 6)expressions-verbal id nonverbal; 7) modalities; 8) slatigsymbolicaltiess.

In the fourth chapter - «Functional-stylistic classification of jphemisms» - mainly it is introduced the clarity into problems of .iphemistic, texts.

It is also discussed the main functions of euphemistic means in )eech: 1) figurativeness; 2) emotional-expressiveness; 3) in :cordance of formation satires and humour.

In conclusion the main results of the research is made.