автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Функционально-стилистические особенности фразеологических единиц в современном узбекском литературном языке
Полный текст автореферата диссертации по теме "Функционально-стилистические особенности фразеологических единиц в современном узбекском литературном языке"
^ Ой
УЗБЕКИСГОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ ' Т1ШШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ
1^улёзма ^уцукида УДК 809.437,5—318
ЙУЛДОШЕВ Бекмурод
Хозирги узбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-услублй хусусиятлари
10.02.02—узбек тили
Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун та^дпм этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тсшкент—1993
Тадкикот СамДУ уз'ск т;:лшу1:^слчги каф?дра-.пла пя Узбекистан Фанлар академалса Тмлшуаэслял ипститути-нннг хозпрга узбек игла булпмпда бажаралган.
Илмий масла^атчн: Узбекпстон Файла •> акадсм г 'сн-
иинг мухбпр аъзосл, филология фл::лдра длкт^ри, профессор ХДЖИЕВ А. П.
Расмнй оппонентлар:
Узбек;:стон Фанлар акатсмчяспналг пух лил ал>зоса, фплоло.ал фаплари д.л;;„ра, ¡¡рофесслр АБДУРАХ.МОНОВ Р. А.
Филология фанларп д.ктори, профессор РАХ,МАТУЛЛАЕВ Ш. У.
Филология сЬанларп д ктора, профессор УРИНБОЕВ Б. У.
Етакчп илмий луассаса — Ф. Хужаев номидаги Бухоро
Давлат университет
Хпыоя 199 Цйил (у^лЛЬ рёи^Л ойпнанг^ £ кунп соат^^гР
Узбекпстон Республлкаси Фанлар академияспнинг Тал-шунослак институт ^узуридага Д 0'15.31.21 рацамлн док-торлак илыай даражасани олаш учун дассертацая хнмояса буйача ихтисослашган илмий Кенгаш пагалпшада утка-зал а ди.
(700170, Тошкент шахри, И. Муманов кучаса, 9-ун).
Дассертацая балан Узбекпстон РеспуОликаса ч^анлар академаясининг Асосан кутубхонасада (Тошкент шахри, И. Муманов кучаси, 13-уй) танишаш мумкан.
Автореферат 199^ пал а^ь°''|ининг КУН"
►у тар^атнлда.
Ихтисослашган Кенгаш илмий котаба, фалологая
фанлара доктора г АР'ОВ Э. А.
-ъ -
ИШИНГ ЖШИй ТДВСШИ
Татапдот мавзуининг музпаишги. Фразеологии бирликлар /ФБ/* тил згаси булган халдаинг маьнавиЭ маданияти, урф-одати, касби, яшашр шароити.интилиши.бо^еликка муносабатн билан узвиа боэла?-дир. -ФБлар абразлшшк ва экспрессивлшши вуяудга келтирувчи. му-дам воснталар булиб.улар бадик£, сиёсий ва нублицистик матнлар-нинг нфодавий тагсирчанлигина оширкшга хнзмат ^илада, шунннг учуа ФБлар стшшстикада уам му?ш урин тутада. Щунингдек ФБлар . ихчаад, маъно жихатдан салмоадор , \ бирликлар сифатида давр рудага мое келади, чунки. уозирги мустазшллик, мкллий вадряятларнинг тикланш даври сузловчидан тилни, аййщеа давлат гили ма^оыига эга булган' узбек адабий тилени чуздф эгаллашни, факрни ихчам, асосли, образлж ва таъсирчан шаклда ифодалашни та&озо эгади. Бу зеа фразеологик тадоц:отларншг уозирги ва?тда долзарб ва музеим-лигини лна бир марта исботлайда.
. . ФБлар узларининг. семантик, фун&ционал-услуби! ва сщгактик ху-сусиятларига кура суз бирщшалари, содда ва здтша гапдан ажралиб, алевдца бир турни ташкил этади, ябни ФБларда с^а', суз биршшалари ва гапнинг звд яуйилиш' белгилари маълум маънода нейтраллашиб, диалектик бирлшада, яхлит холатда юзага читала. Щунинг учун бугунги . кунда ривожланнб бораётган узбек систем тилшунослигида турли типда-ги суз: ясаш долиплари,, семантик-функционал планда олинган фразеоло-■ гизмлар, орасидаги систем алоуалар урГанилиши вдмкин. Бу эса узбек «систем тилщунослиги оддида янги. уф^сларни. очади . ФБлар тил эгалари онгвдаги. орали®; уодисалар. сифатвда тебранувчи ва ноанщ: характерга эга. Л.В-Шчерба худди аяа щу тебранувчи ва ноанщг уодисалар тилш-носларнннг эьтиборини nynpoi; тор тиши зарурлигини таъкидлаган эди . Афсуска, суз, суз бирикмаси ва гал тилшунослиада узоу биллар тил-нйег асосий бирликлари сифатида ^абул щишб келинди. Бу эса,*бирин-
1. Мазкур ипща "йразеологик бирлик" /ФБ/, "ибора" ва "йразео-лоеизм атамаларвдан узаро синоним сийатвда фойдаланилди уавда ФБ дейилганда тузапиши ящатидан суз бирикмаси ёки гаига тенг.уы^м- . лашган маъно англатувчи-, комдонентлари кисман ёки туласинча кучма мавно- ийодаловчи. тургуа лексик-семантик бирликлар тушунилади.
2. Вешатов I. Суз, унинг тил ва нутвдаги Урни //Узбек тили адабЕйти, 1988, 6-сон. 43-бет.
1 З.Щарба Ж.Б. Избранные работы до языкознанию алфонетике, том I. - 1,, 1958. С. 35-36. \
- 4 - .
чидан, гил бирликларининг иерархии, /погонали/, узаро муносабатинн чу^ур таулил этмасликка олиб келди, иккинчидан эса, бош^а Тил бир-ликлари, нумладан ФБлар семантикаси, йункционал-услубий хусусият» лари таедиу-ига соя талшаб турди. Узбек тилининг барча сату бирлик-ларини тизим сифатида урганиш бутунни ташкил этган узвларшшг, би-ринчидан,- бутун ичида узаро парадигматик ва синтагматик муносабати-ни, иккннчидан, узвларшшг бутун билан погонали муносабатини очиб бериш уацда уларни тил ва нут? босз:ичидаги умумийлик ва хусусийлик диалектикасини ёритиш уозирги тилшуносликнинг долзарб муаммоларвдан бирздир*. .
1Ьининг максад ва вазшТталата. Жауон тилшунослигида ФБларни. урга-
_ о
ниш буйича катта ишлар амалга оширилди . Туркийшуносликда, жумладан узбок талщунослигида уж бу соуада маълуы ютуулар уулга киритилди®. Lyiira дараыай, фразеология мустадап лингвистик coya сифатида узбек -тили ыатериаллари асосида янада кенг ва чууур урганишни та^озо эта-ди. :.:азкур иш узбек тилшунослигида ФБларшшг услубий тармо^ланиши, г.а<гн таркибццаги унинг .вазифаларини урганиш соуасидаги дастлабки тадуиуот булиб, унда ¥уиидаги масалаларни тадаи? этиш кузда тутил-ган: ■
- фразеологиянинг узбек тилшунослигида ва уисман туркийшунослик-да урганилши гласалаларики куздан кечириш ва ту асосда узбек фразео-логиясишнг келгусида амалга оширилиши лозигл булган вазифаларини белгилаш;
- ФБларшшг маъносини, унинг сЗункционал-услубий буёви таркиби-ни, мезонларини аниулаш уамда ибораларнинг услубий таснифини бериш;
- куп ыаъноли ФБларнинг семантик. таркиби билан услубий буёги уртаскдаги глупосабатни уадца омоним,синоним, антоним ФБларнинг узи-'' га хос функционал-услубий хусусиятларши таулил этиш;
1. иурмонов А. Х'ил тизими ва узбек тилшунослигишшг долзарб ма-салалари // Узбек тили ва адабиёти,1993.. I-сон. 30-бет.
2. Фразеологияга оид библиограшик курсаткичларга ^аранг: Сергеев B.II. Библиографический-указатель литературы по фразеологии,изданной в СССР с 1918 по 1961 г.// Проблемы фразеологии /исследования и материалы/, ы.-Л.,1364. С.255-317; Ройзензон Л-И..Пеклер М.А. Материалы к общей библиографии по вопросам фразеологии //Вопросы сбра-зеологии,Ташкент,1965. C.I47-244; Бушуй А.М. Библиограоичоский^ука-затель по вопроса!.; фразеологии.выпуск 1У-У,Самарканд, 1976-1979 ва •боЕцдала]).
Б.' ъердисров J. ,:1удцошев Б. Узбек соразеологиясига дойр библиографии курсаткич, Самарканд, 1977. 5-Зб-бетлар.
- ФБ (Задан суз /лексема/нинг функционал муносабатини анщ> лаш, ФБларнинг узу ал ва окказионал услубий кункцияларини тасниф
уавда ФБлар ^улланкш дараяасининг услубий хусусиятларк билан ало^адорлигини урганнп;
- ФБлардан услубий максадца ижодий бойдаланиш усулларини ' акщяаш уагдда уларни системалаштириш, бу усулларнинг нутн яа-раёнидаги самарадорлик мазонларики тад^щс дтиш;
- ФБларнинг адабий тил нормасига муносабати масале^инз ёритиш, фразеологии: норманинг тарихкй узгарувчавлиги, уненг шло ва пунктуация бзлан, кунссабатщш куздан кечириш, Фразеологии ну$сонларнинг сабабларини ачиш-уаыда уларни бартараф згиш йулларини курсатяш.
Ишнинг илмяй янгклиги. Узбек тилщунослигвда ФБлар дастлаб гр&чматик планда, кейннчалик семантик планда урганилди. Мазкур нвда эса ФБлар ялк бор сЕункционал-услубий ипхатдан систем уолат-да тад^Щ? этилмо$да. Ищда ФБларнинг йункционал-услубиГ; хаснифи. амалга оширилци, уларнинг услубий тавсифи бералди, нутк жараёни-да багарэдиган узуал ва оккаэпонал фундциялари, бадиий матвдаги урни, прагматик имкониятлари аниуланди. Фразеологии кормаюшг адабий тил нормалари систеиасидаги урни, бундай норманннг пило, ва пунктуация билан алокадорляги сингарц масалалар урганилда.
Ишнинг амалий .ахамияти. Мазкур тад^итсотнкнг назарий хулоса-ларй узбек тили фразеологии систеыасини янада кенгро^ урганиш учув йул рчади. ФБларнинг функционал-услубиЗ хусусиятларига оид назарий фикрлар узбек тилшунослигвда матн назараяси, лексикология, стилистика, тил ва бадиий махорат масалаларяни тадрщс этии доирасини кенгайтиради, йпда тупланган фактик материаллар эса фразеология ва" стилистикага дойр изоули, гаржима луратлари ту-зиш,у9ув ^улланналари ва.дарсликлар яратищ.учун хизмат зсилади.
Ишнинг назарий всоси ва аулланилган методлар. ФБларни бопцса тил бирликларидан фар^лаш уамда уларни оункционал-услубий яиуаг-дан урганивда диалектик катериализглнинг инъикос назарияси.шакл ва мазмун -бирлити уа^идаги. таьлимоти методологии: асоз булиб хпз-•мат роди, Ищда ФБларни функционал^услубий яиуагдан синхрон тау-дал ^илишга.асосий зътибор уаратилди. Баъзан ФБларнинг ^улланиш эволщиясини, дастлабки парадигматик шаклларини анщршщца диаг-рон тауянл усулидан уам фойдаланидди, Фразеологии материал тау-
- - 6 - . • лшшда тавсифий.мивдорий, лисоний такриба методларвдан.шунинг-дек контекстуал ва компонент тадаил методларвдан ?ам фбйдала-ниб иш курилди. Жауон тилшунослиги ва туркишлуносликнинг етук ва-' килларидан Ф.де Соссюр, Ш.Балли, Е.Д.Поливанов, В.Б.Виноградов, В.И.Солнцев, А.В.Кунин, А.И.Федоров, В.Н.Телия, Т.Г.Винокур.Л.И. Ройзензон, Ш.Радаатуллаев, А.Кайдаров, Е.Абдурадаонов.И.Щ^сор-тоев, Б.Уринбоев, Р.]*унгуров ва бош^аларнинг ишари мазкур тадаь ?от учун назарий асос деб олинди.
Тадкиаотнинг матешали ва манбалата. йцда узбек бадиий ва публицистшс услубларига хоо куплаб асарлардан, газета ва журнал-лардан тупланган 20 мингдан ортщс карточкалардан фойдаланилди. Тупланган фактик матеркалншг бир дасми "Узбек фразеологиясадан ыатериаллар" нош билан уч дасмда фразеологик л^гат сифатида ?ам-корликда нагар -этилган. Шушшгдек Ш.Радаатуллаев-, Ы.Сод1Щова, М. Абдурадаглов, Э.Умаровлар томонидан тузилган фразеологик луратлар, "Узбек тилшинг изошли лугати"/7ТШ1/, "Узбекча-русча лушт"/УРЛ/-да ®айд ршшган ФБлар рюобга олинди.
Ишнинг синалиши. Тадда^от натижалари "Бадиий нут$: стилистика-си"/1982/, "Садц Азрлад асарларининг тили ва услуби"/1987/,"АдабиЕ tili ва бадиий стиль"/1988, ^ашуаллиф/, "Узбек бадиий. насранинг услубий та?лили"/1989/ ноыли у^ув ^улланмалари ва монографзялар-да уазда 40 дан ортщ: илшй ма^олаларда уз аксини топган. Шушшгдек мазкур иш хулосалари асосзда Ш Бутуниттифо^ туркология ажху-манцда /I9S0/, Бишкек /1985,1991/, Гуластон /1987/, £арпш /1989/, Урганч /1992/, Самарканд /1991,1992/ шауарларида утказилтан республика ва регионал цлыий зшда илмий-методик анжуманларда, С&чДЗ профессор-удатувчиларининг анъанавий илмий анжуманларида /1980-IS93/ маърузалар $силинган.
Г.азкур иш Car/ДУ узбек тилщуносляги кафедрасвда, Узбекистон Фанлар акадеыияси Тилшунослик института булшларининг кенгайти--рилган йирилишида мухокама ^илинган хавлда даюяга тавсия этилган,
I. 1-!шда Ш.Рашатуллаевнинг "Узбек тилининг изошли йразеоло-гик лугати"/1978/дан фойдаланилди.
' _ 7 -
Тздкчкотнинг? хэша ва тузили;пи. Тад^икот кириш, уч асосий боб, хулоса ва фойдаланилгап адабиётлар руйхаткдан иборат /шп-нинг умумий уажми 297 бетни тагакил этади/. Фойдаланилган илмий уаэда бадиий адабиётлар руйхатида 674 ном хайд ^илинган.
КШШ-ШГ МАЗГлУШ
К и р д. и. ¡КБлар келиб чщат лиуатздан дуда зэдпмий булса-да, фразеология фана тарихи дарийб икка асрни уз ичига олади*. Фразеология назариясининг илк тадзсгщотчиси Шарль Баяли саналади. У узи-нинг "Стилистика очерки"/1905/ ва "«француз стилистикаск"/1909/ ногл-ли асарларига суз бирлаималари, яъни ФБларни тадащ: этувчи махсус бсблар ниратган эдий. й.де Соссюр эса синтагма, унинг белгиларк уа-рда суз юрстар экан, тидда щундай тайёр бирликлар борки, уларнпнг
лисоник табиати ма^носи ва синтактик хусусиятидан келиб читали,бун-
— — ч
дай бирпкмалар тайёр уолда, анъанага кура ?:улланади, деган эди .
Кейинги йилларда фразеология тез тараний этаётган тилщунослик соуаларвдан бирига айланди. Касалан, биргина туркийшуносликда фра-зеологияни системали равищда урганиш асрммизнинг 40-50-йилларига келиб бопшачди. Ярим аср глобаинида турккй гиллардаги ФБларки грамматик, лексик-семантик аиуатдан урганиш соуасида глууим юту&лар £ул-га киршгилди. Бу даврда С.Кенесбоев /1944/, Ш.Равлатуллаев /1955/, Г.А.Байрамов /1970/, Г.Я.Ахунзянов /1974/, З.Г.Ураксин /1975/, Л.К. Байрамова /1983/, Ivu Ф.Чернов /1988/ларнинг докторлик. диссертацияла-ри, С.Н.Глуратовнинг "Туркий тклларда туррун суз бириюла'1ари"/1961/, «Р.Саломовнинг "Гил ва тарккма//1955/, С.Наврузбоеванинг "^ора^ашоу-ча-русча лу?атда фразеологик бирликлар"/Г972/, Х.Конадлетованинг "Бадиий адабпётда фразеолсгизглларнинг 5улланилшяи"/1972/, £.Мусаев-нинг "Бадиий тарзшлакинг лексик-фразаологик касалалари"/1960/ каби
1. Бу уазда уаракгГ Ройзензоэ Л.И. ,Ыалпновскк2 Е.А. ,Хаютип Д.Д. Очерки: истории становления фразеологии как. лингвистической дасцкп-лянн,Самарканд, 1975. С.5-70; Малиновский S.A. История изучения проблел фоазеологии. в русском языкознании,Ташкент,1991.С. 5-92.
2. Кукин A.B. Теория шразеологии Шарля Балли // Иностранные язнкн з школе, I96fr, I» 3.~С. 17-23: Назарян А.Г. Фразеология современного французского языка, М., 1987. С. 6-8.
3. Фердинанд да Сосскга. Курс общей фразеологии // Ф. де Сос-- сип. Тр?ды по языкознанию*, М., 1977. С. 157.
. - 8 -
бир $аача монограйик тада?отлар, номзодлик диссертацияларл, шра-зеологик луеатлар, илмий ма?олалар яратилди.
Эрилшлган ютудоарга ^арамай, уали туркийшуносл1!кда фразеология нинг объекта, "фразеологик бирлик" тушунчасининг коуияти турри, ани? белгиланган эиас. "Фразеологик бирлик" тушунчасини. , таърига-лавда туркийшунос олгаллар у ёки бу белгини эмас, балки бир неча белгилар комплексики фардоовчи, таянч белгилар сифатида тадаим эта дилар, бундай белгилар ыщздоря иккитадан саккизтагача бориб етади. Тадхдаотчилар нега у ёки бу белгини асосий, етакчи деб олганлшсла-рини купинча чу^ур асослаб бермаидилар-'-. Натижада баъзан фразеология объекти худа торайиб ?олади, баъзан оса ниуоят даражада кенга-Ёлб кетади. Фразеологияга оид бундак хилма-хил уарашларщшг главг/ух лиги, биркнчкдан, урганилаётган муашоларнииг мураккаблига билан изоуланса, иккпнчидан, туркийшунослигда фразеология ыасалалари ядандаи бошлаб тадащр этилаётганлиги билан белгиланади.
Узбек фразеологиясинпнг асосий ыуашоларшш илмий жщсатдан ур-ганиш кииари бошланганига 40 килдан опщи. Ш.Ратдаатуллаев.Я.Д.Пшш сов, А.Шйма^судов, 1.1 Дусаиновларнинг номзодлик диссертацияларинм узбек фразеологиясига дойр дастлабки ишлар ^аторига киритиш мумкш
Агар Ш.Рауматуллаевнинг номзодлик диссертациям узбек тилидап феъл ибораларнинг" грамматик хусусиятларини урганиш шпини боишаб берган булса, олш 1266' йидда уимоя зделкнган докторлик'диссертацияси ва шу асосда эълон ришнган "Узбек фразеологиясинпнг баъзи масалалари" номли монограшияси билан тилимиздаги ФБларни луравий бирлик сифатвда урганшани асослади. Бу ищда ФБлардаги полисемия, синонимия, вариация, антонимия, омонимия уодисалари бой фактик ыа териал таулили асосида чу$ур тадуиу этилиб, ибораларнинг луравий • бирлик оифатидаги бош^а белги-хусусиятларини текширшяга 1!ул очил-ган.
1. Чернов Ы.Ф. К определению фразеологизма /на материале чувашского языка/ Ц Советская тюркология,1983. 1 4. С.62-73.
2. Раялатуллаев Ш.У» Основные грамматические особенности образных глагольных фразеологических единиц современного узбекского языка, 'Автореф. дис. .. .канд.йилол.наук,1352; Пинхасов Я.Д. Фразеологические выражешш в языке произведений Хамида Алимджа-на, Авторе», дис. ...канд.йилол.наук, Ташкент,1953; Шомаксудов А.Ы. Язык сатиры ¡.¡укгади /лексика и шразеология/, Автореф. дис.
...канд.филол.наук, Ташкент, 1956; Хусаинсв Ы. Фразеология прозы писательницы Айдын, Автореф. дис. ...канд.йилол.наук, Самарканд,
Жа^он тилшунослигвда булганвдек, туркийщуносликда, яумладан узбек тилщунослигида :^аы фразеология доирасн ^озирги кунга $галар кенг ва тор маънода тущушдаовда. Фразеологияни кенг маънода гуиу-нувчи олшлар унпнг тарккбига мауоллар, глаталлар, афоризмлар ва бойца тиццаги тургун бириклаларна кнритадилар1; тор маънодаги фразеология тарафцордари эса "тер тукмо?", "хамирдан уил сурургандай", "оёиши бир этикка тщгмо&п, "тегирыоидан бутун чщачо?", "ивдузни бенарвон урадигал" каби яхлнт 'кучна маъноли тур рун бирикмаларни ур-ганиш б клан чекланадллар2.
60-70-йилларда узбек фразоологнясили яна бир бокуа иуналшша урганиш содасзда сазшри натидаларга эришиедп, яъии узбек езувчи-лара, шоирлари асарларлшшг тили ва услубига оцд куигша иишарда, номзодакк диссертациялардца ФБларшшг услубий хусусиятларкни урга-нишга алоуэда ауашшт берилди. Бу аняатдан Алишер Навоий /э.Ума-ров/, Муунмий /А.Шотедссудов, А.Еурахонов/, ЗЕамза Уакимзода Ниёзий /Б.ту2;даалнев,ш,ф'озо¥ов/, Садрцццин.Айний /Э.^шшчев/, Абдулла дирин Д.£ау?:орова, З.Насриддинов/, Абдулла ¡Содор /'И.1£уч?ортоев, О.Абдуллаева/, Ойбек ДГ.Самадов/, Райур Руло и /Н.Щунуров, БЛори-ев/, Карой Рапиде© /Р.'.'иразизова/, Комил Яшин /Р.З£унруров,Э.Абди- ■ ев/, Зулфия /С.Каримов/, Максуд Шайхзода /Б.Ёрнев/, Ас?ад Мухтор /У.Носаров/, Шудааг /гЛ.Туйчкев/ лаби суз сши>аткордаршпшг асарла-рида ^улланилган ФБлар таулилига оид ияйар дщуатга сазовордир.
Кейинги йилларда узбек тилщдгослари ФБларшшг "Ыушгум" журналы
^ са?ифаларвда /О.Абдуназаров/, умуман публицистик услубда /Т.Курбо-
нов, А.Бобоева, А.Абдусавдов/, еузлашув нутрэда /Б.Уринбоев/ ?ул-
ланишини ургандилар, ФБларлинг экспрессивликни ифодалавдаги роли
/А.Абдуллаев/,. ФБларни босща тилларга таряима хдшиш муашолари.
/Р.Саломов, £.Мусаев/, эмоционал-Оауо билдируетн ФБларнпнг сеиан-
тик-стилистик хусусиятлари /А.Маштов/, диалект ал фразеология /*.
" I, Шшхасов Я.Д. возмоги узбей адабий тили /лексикология ва фразеология/,Тошкент,1369, 57-6о-бетдарх Бердиаров I. Узбек йра-зеологияси ва фразеологик луз?ат тузит туррлсвда // Узбек тилщунос-лиги масалалари, Самарканд, 1977,, 22-23-бетлар.
2, Рузикулова М. вдиоматика узбекского языка, Автооеф. дис. канд. филол.наук,-Самарканд, 1966.. С.5-7; Исаев А. Соматические • Фразеологизмы узбекского языка, Автореф. дис, ...канд.филол. наук, Ташкент, 1977, С.3-4; Расулов К.Й. Наречные фразеологические единицы в русском и узбекском языках, Автореф. дис. ...канд. " филол.наук, Ташкент, 1987, С, 6-7 ва боппгалар. \
Дониёров, Узоров, Т.Содвдов.Ы.Туробова/, ФЕпарнинг структур-функционал хусусиятлари /А.Рафиев/, фольклор асарларида, жуыла-дан "Равшан" ва "Алпомиш" достонларида ?улланган ФБлар /Ш.Шоабду-рарюнов, С.Турсунов/ сингари масалаларни урганидща ?ам яхши. на-тжхаларга эришилди. Бу ишларда ФБларнинг услубий хусусиятлари фа-дат у ёки бу персонаж тавсифи учун восита сифатида эмас, балки асар хал^чиллигининг курсаткичларидан бири. сифатида тадащс этилда.
ФБ ифода плани билан глазмун яланининг узига хос ^арача-уарши-лиге ва бирлиги асосида юзага келувчи мураккаб ^одиса булгани учуг ало^да ёндоишшнл ва ургаыпшна талаб уклада-1-. 1Ду сабабли; ' ФБлар-нинг лексик-семантик, структурал-грашатик, экспрессив-услубий ка-би турли хил таснифшари главяуд. Шулардая бири ФБдан яхлитлигича англашиладиган маъно билан унинг таркибидаги лексеглалар англатади-ган маънолар орасидаги муносабат асосида ФБларни фразеологии ¥ушн; ма, фразеологик бутунлик ва фразеологик чатиголаларга акратищдир^. Кейинги йилларда рус тилщунослигида булгани сингарЙГ, узбек тилшу-нослигида зам бу таснифга шуб^а билан у.граш тенденциям пайдо бул-ди4.
Дарзвдпцсат, академик Б. В. Виноградов томонвдан ишлаб чщсилгаи
ФБларнинг бу таснифи^ асосида уларни семачтик гурузларга анратиш, айшщса фразеологик бирлаша ва фразеологик чатишмаларни узаро фар^лаш ниуоятда pünm. Д'унинг учун купгина дарслик ва куллаголала; да ФБларни семантик гурууларга аяратищда хилма-хиллик юз берглозда Бундай хилыа-хиллик узбек тилига оид дарслик ва ^улланмаларда ?ам
1. Рарлатуллаев Iii. Узбек гилинанг изоули фразеологик лурати, Тошкент, 1978, 5-бет.
2. Радаатуллаев Ш. Фразеологик бирликларнинг асосий маъно тур лага, Тошкент, IS55, 3-27-бетлар.
2. Шанский Н.Ы. Фразеология современного русского языка, М., 198о. С. 63: Кузнецова Э.В. Лексикология русского языка, М.,1989, С, 204-205. *
4. Шоабдурарлонов III., Ас^арова М., £ожиев А., Расулов И., Дониёров I. Хозирги узбек адабий тили,I-хсисм,Тошкент,1980,142-бет.
5. Виноградов В.Б. Об основных типах фразеологических единиц в русской языке // "А.А.Шахматов. 1864-1920". Сборник статей и ма терлалов, М.-Л., 1947. С. 333-364.
- п -
маЕкуд-. ¿слада ФБларнкнг бу лексик-семантин гаснифи узининг няобий ва айрим салбий томонларп бнлан ажралиб туради. Биз ФЕ-ларнинг функционал-услубий хусусиятларини урганиш караёнида ФБ-ларни ю^орэдаги сингари гурууларга ажратмасликни. лозим тоцдик.
ФБларнинг фуннционал-услубяй хусусиятларини тадта-цс этиш фра-зеологик луэатлар тузшд билан, фразеографмя ьд'ашолари^ балан уз-вий боглщгдир, шунинг учун иташг кириш уисьвда узбек фразеогра-фиясининг ривожи, яратилган фразеологик лугатларнинг типлари куз-дан кечирилган ва бу соуадаги гавдагл ыууш вазифалар белгилаб берилган.
Узбек-фразеологиясшш урганишшщг уозирги ауволи республика-, миз тилшуносларининг бу соуада сезиларли ютудоарни кулга киритган-лигидан далолат беради. Лекин узбек фразеолог олкмлари олдвда кел-гусвда аыалга ощрилиша лозим булган ипшар 52м ;«уда куп. Щулардан асосийси эндшшда фразеологии стилистика, таряхий ва çnëciit фразеология, кокмуникатив ва прагматик фразеология, интимоий фразео-логиянинг актуал муашолари, фразеологии семантика соуасида фун- ' ■ даиенгал тадощотлар яратиш, узбек тилшинг куп томлик тула изоу-ли луратинн тузишга киришшцдан иборат булмори лозш. Мустздиллик-ни. ?улга киритган- республикамизда узбек тилига давлат тили напоминаю? берилипш, маданшетимиз $адрпятларининг тшиавишя тилилизнинг бебауо бойлиги булган ФБларни туплаш ва урганиш излили уаы янги, юксак погонага кутаришчи тадозо этади.
Тадащсотнинг бирин.чи боби "Фразеологии биряиклар-нииг услубий тавсифи" деб номланган булиб, унда ФБларнинг услубий маъноси ва унинг компонентлари тадрц: этилади, ФБлар услубий хос-ланишининг мезонлари, пуп. маъноли ва синоним ФБларнинг услубий тармоуланиши сикгари масалалар ёритилади.
1. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Узбек тили, Тошкент, 1970,49-52-бетлар; Асуарова I.Î., Абдурадаонов J. Узбек тили грам-матикасининг практикуми, Тошкент, 1981,46-47-оетлар; Икромова Р., Азизова А..Мууамедова Д. Узбек тяли/Гоишеит,1983,7В-80-бетлар: Ас^арова М.,^осимова X. .Яамолхонов ¿, Узбек тили, Тошкент, 1989, 22-24-бетлар; Абдурауконов 1,.Рафиев А.,Шодаощсулова Д. Узбек ти-Л1ШШГ амалий rpai,влатшсаси,Тошкент, 1992,74-76-бетлар.
2. Бу хакда даранг: Умарходааев M.IÎ. Основы одаазеография, Ташкент, 1983. С.15-46; Фразеологизм и его лексикографическая разработка, Минск, 1987, С.40-64 ва боицсзлао.
ФБлар сузлардан фарами уолда объектив реалликдаги муайян во-¥еа-уодисаки номлаш учун змас, балки унга нисбатан модаЛ муноса-батнк ифодалаш мадсадвда юзага келади. Тилдаги ФБларнинг асосий ¥исми маъно хиуатдан инсонга ^аратилган:: улар кишининг бирор физик, ру^ий, арю^ий, интеллектуал хусусиятини, хатти-уаракатини бауолайди. Шу сабабли ФЕтарнинг маъно таркибида купинча коннотатив элемент иштирок этади. Бу элемент ФБнинг денотатив маъносига змо-ционал-экспрессив буёздорлик юклаГщи.
ФБларнинг услубий тавсифи доирасига ^уйидаги долзарб масалалар киради: услубий маъно ва унинг компонентлари, ФБларии услубий яи-$атдан фарулаш мезонлари, узбек фразеологик системасининг услубий датламларини бёлгилаш, пуп маъноли ва синоним ФБлар ?амда уларнинх услубий хусусиятлари кабилар.
Маълумки, тил элементлари иошшатяв маъно билан бирга услубий буёадорликка ?:ам зга. Улар узига хос "экспрессии атмосфера билан уралган"/В.В.Виноградов/ булади. Бу £Олат тилгауносликда уозирга ?адар турли хил номланлб келк<ща. Тйл элементларига ирония, тан-танаворлик, уазил-мутойиба, ишонмаслшс, щубуа каби услубий нозик-ликларйй юкловчи уодасани номлаода олш.шар ■ "услубий буё#", "услубий тоналлик", "коннотация" сингари атамалардан фойдаланмоздалар. Биргина "коннотация" атамасининг узи уам тилгаунослшеда $ар хил таърифланаётир1. Масзлан, З.С.Азнаурова коннотациям объектив тил ?одисаси деб £араш тарайдори сифатида куринади*\ Э.Силичев эса коннотатив маъно суз сеыантикасидан денотатив маъно ажратилгандан кейин уосил буладиган адирмага тенг, деб дасоблайди^. .
Бизнингча, "коннотация", "услубий буё^", "услубий маъно" ата-малари бир тушунчани, бир лингвистик уодисани ифодалайди. Уларни синоним атамалар сифатида зуллаш мумкин. Лекин айрим услубшунос олимлар бу атамалардаги фарули томонларни алиулашга £ам янтилмоф* далар, згозирча дундаИ интилишлар яхши. натижа бераётгани
1. ьу уаада гарант: Говердовский В.И. История понятия конНО» тации // Филологические науки, 1979, & 2. С. 83-86.
2. Азнаурова Э.С. Очерки по стилистике слова, Ташкент, 1978. С. 88.
3. ЗХшшчев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари, Тошкент, 1982, 10-бет.
4. Кожина Ы.Н. Стилистика русского языка, Ы.г 1983. С. 32-34.
ФБлар орасида "услубий жщатдан пейтраллар"гошг мавнуд булиши жуда каглдач-кам учраЯдпган уолат. Локии бу нарса айрш олкглар упсоблагапэдек, "фразеологняда копнотаткв элемент догм /таъкгд бизники - Б,И./ маънонкнг денотаткв эдеконтвдан уступ келади , дейкшга асос булолмаДдя. игсалан, "90га ^уямаь: деб куз чпуарглоу", "ун гулддан бнр гули, очилглган" сингарц ФБларда номинатив маъло коннотатив каъкс томонидан суриб чиуярилади, дейт маъууд зтгас: "Зашла орпр сукутга татаб, кош куямэн доб куз чя^ргаплвтипм хне этмозда эдплар"/я.лбдуллахонов. Супуасд.247/; "У энди йигнрма учга кирган, ун гулгпг,-ш бит) гули очплглагаи булса уам, бошига эрта туш- • ган ташвишлар. унинг оппоу юзидаги куягичларпнн сундирди"Д.Рулом. Мангулик,232/.
Услубий маьно инсон онгининг экспрессив-бауолаш фаолияти мау-сули булиб, суа ва ©Бларнииг тушунча йфодалаш хусусияти билан уз-вий боглщдир. ФБларнннг услубий маъноси ^уйэдаги икки компонент-дан иборат: а/ экспрессив-бауо буёги - бу компонент ФБга бауолаш нозикликлариии юклайгч; б/ функционал-услубт* буёу - ФБнинг у ёки бу функционал услубга хосланганлигини курсатади .
ФБларнинг экспрессив-бауо буёви таркибинй бауолаш, эмоцпонал-лик ва экспрессивлик тешкнл этади,
Бахолаш деганда предаст ёки шахсга нисбатан салбий ёки ихобий тавсиф беряш тущуншвди. ФБ маъносшш тачулн кплганда бауолаш хусусияти албатта пштирок этади. Агар ФБнинг сеглактнк структурасида бауолаш семаси булса, уша кборанинг структурая-гражатгас уурплиши-дан 5»тыШ назар £Б изоук сифаг ор^али берилади ёки бу изоу тарки-бида "ниуоятда", "куда" сикгари бауо семасини ифодаловчи сузлар уулланади: "кургани кузи, отгани уки йуу" - утакетган даракада ёмон курмоу; "жон-пони чиу.иб кетди" - ниуоятда уаттиу курумо^;- "кузи-нинг оуу уораси" - якам ягона, уадр-уийлат.и берше юксак кайилар.
ФБларнинг эиопионаллигл уларнинг турли хил уис-туйруларки, шахс-предглетларга нисбатан субъектив «уносабатларки ифодапашя билан бор-
1. Федоров А.'л. Фразеологизм как экспрессивно-стилистическая единица языка// Вопросы стилистики,вш.12,Саратов,1977. С.26.
2. Стилистика русского языка, под редакцией Н.М.Шанского, "Л.-, 1989. С.74-75/
• - 14 -
лиздир. ФБлар'нинг эмоционаллиги бир ва^тнинг у зада икки маъношшз реаллашуви ва.образлилик натшхасида юзага чи^ади*. Дарущищат.ФБ-лар щ>¥Ув» пгодлик, ааабланиш, ?айрат, таажжуб каби эмоционал ху-сусиятларни ифодалаш имкониятига эга. Масалан, "упкаси тулди",."т; , би хуфтон булди", "юрак-багри $он булди" каби ФБлар £айру,алам,х! фагарчилик эмоционал буёеига эга булса, "оэзингизга бол", "тилин:
га // лабингизга шакар" сингари ундов ФБлар ¥увонч,севинч эмоции — .. ?
буёгини ифодалаиди .
Экспрессия нутушшг таъсирчанлик хусусияти булиб? ФБларда бу сусият экспрессив-бауо буёеи куринишига эга. Экспрессив-ба^о-буё; нинг хилма—хил турлари ыавкуд, яьни айрим. ФБлар кщори, Старинки буёадя- эга булса, бощсалари тушкун буёу ифодалаДди. Узбек тилида кутаринки.буёрда эга булган ФБлар унчалик куп эмас. Масалан, "му ?аббат ¥уймо¥", "кунгил боэдамоя"', "кунгил згуймо^", "оёги олти.я ли етти", "дупписи осмонда", "овзи уулоЕИда" каби: ФБлар шулар жу; ласидандир.
ФБлар услубий маъносининг иккинчи компонента унинг функциона услубий буёгидир. Функцконал-услубий буё? ФБларнинг ^улланишши айян нутрий доираларда, вазифавий услубларда чегаралайди. Бизнин ча, ФБларни функционал-услубий буёадорлиги кщатвдан икки гурууг ажратиш маусадга мувофиуцир: а/ здглланшп жщатидан муайян у.слубг боглщ: булган ФБлар; б/ функционал жиуатдан MyaiinH услубга хссла иаган ФБлар. Биринчи гуруадаги ФБларни уз навбатида китобий.сузл иув Еа одций сузлашув тшларига астатиш ыумкин,- Ища бу типларни $ар бири алоуида урганилган' уларнинг хусусиятлари далиллар асос да очиб'берилган.■
ФБларнинг фг/нкционал-услубий буёа?и хшша-хил лисоний ва коли . кий о;.:иллар таъсирвда шаклланада. ФБларни услубий гацгатдан фаро нинг экг ыууим ыезонлари яуйвдагплардан иборат:
__.___ . р
1. Болотов В.И. Проблемы теории эмоционального воздействия текста, Лвтореф. дис. ...доктора филол.наук,Ташкент,1935. С.31.
2. Бу уаула гарант: Ыаматов А.Э. Сеыантшсо-стилистические ос бенностиэмоционально-оценочных фразеологических едошиц узбекскс языка, Литорей, дис. ... канд. (Тшбл. наук, Ташкент,1988. С.7-8.
3. ¡лихаклбв М.и. Стилистгка иусской речи, Чебоксары, 1968. С. -289; Абдуллаев А. Узбек тилида экспрессивликнинг июодаланиши, То;шшнт, 1983, 4-7-бетлар. "
1. Эткмологик мезон ' дейилгалда ФБларнинг генетик хусусиятлари, унинг келиб чщсиши.дастлабки уулланиш доараси, адабий тил тар-кибига кириб келиш йуллари, пайдо булган даври кабилар тугунллади. Масалан, бугунги нунда сузлагсув услубига хос деб тасниф уилинаёт-ган купгпна ФБларнинг пайдо булиш манбаи сузлащув нут$п, халт/. орза-ки икодп асарлари саналади. Купинча бундай §Блар уаётик-сузла::ув характсрэдаги эркнн биршзлаларкипг устава кучка маънога ora булиши, метафорнзациясн натшасида шакллаяади: "бошкга бахт ^гиа ?упмо?", "тилинк ца$$шя(.*, "дадони //оэзз очглиб уюжоу:", "сокспга курпача солкой" кабилар. Адабий тплга езгла 'нуту ор^алк кириб келган ФЕлар ^.озпрги кукда купинча кктобий услубларда :сенг ууллашловда. Бунга "куфрони нзъкат булкой", "ассТаласо&шшга кетмо?", "айюханнос сол-мо"сукут алоката ризо", "дарди cap булкой" сингари узлапка ФБ-ларни курсатиш мумкин.
2. Ички сготаанкиг козибацошиги иозони. ФБшшг нчки формаси деб унинг асосида ётган образ, ФБнинг 'маъносига даморшг булган сбразли тасаввур тушунилади*. Ыасалан; "иодад,ан аввал чанг чщсармо^", "пичоя суякка етди","кузини мощдек очмо?", "кузини ё? босди", "кузини буя-мо¥" кабилар. Бундай ФБларнинг образли тасаввури ыаълум бир бадиий табвир зоситаси /метафора,метонимия,гидербола 1сабилар/га асосланган булади~. •
3. Семантик мезон. ФБларнинг функционал-услубий ниуатдан хосла-ниши унинг маъносига уам боглщс. ФБларни ^улланиш даражасига кура
ауч гурууга ажраткш мумкин: а/ архаик ФБлар; б/ уозирги тидца мавжуд кенг истеъмолда булган ФБлар; в/ икодий узгаргал ФБлар. Архаик ФБ-лар узбек мумтоз адабиётада, айнй^са Махмуд Коонарпи, Юсуф Хос Хо-жиб, Аумад ЮгншсийДутфий, Алишер Навоий, Зауириддин Бобур, Гулха-ний, Мууимий каби суз санъаткорларининг асарларвда уулланилган, . зирги хсунда эса Hoyaij унутилаётган яборалардир, Масалан, бщЗгина "Девону луротит турк" асарида "кунга боуса куз дамашади", "зулм, Зуравонлик эшнадая клрса, инсоф туйнувдан читали", "олов тутунсиз,
1. гойзензон л.й, .Внутренняя форма слова и внутренняя форма фразеологизма // Вопросы фразеологии,Ташкент,196а. С.66-68; Кунин АЛЗ. Внутрегшяя Форма шразеологических единиц // Слово в грамматике и словаре,_М., 1984; С,183-188.
2. Кунгуров Р. Узбек тилининг_тасвирий воситалари, Тошкент, 1977, 82-94-бетлар; Днураев H.A. фразеологические единицы как выразительные средства таджикского языка, Авторегэ. дис. v.. .канд.филол. наук, ДушанЗе, 19.88. С. 6-10. " \
йигит гуноусиз булмас" сингари купгина иборалар туулланган1, уо-
■ зирги ва^тда эса улар китобий услубларга хосланган архаик ФБлар саналадй. Айрим ФБлар инсон аулий фаолиятп. балан боглщ булган мавуум тущунчаларни билдиради. Масалан: "олтин фонд", "адабиёти-миз дарэаси", "бахтимиз уомуси" каби ФБлар китобий услубга хослан-гандир. "Олдинги сафда булмоу", "туб бурилиш нуутаси", "забар мар-расини эгалламо^:" кабилар эса публицистик услубга купро^ хосланган Бундай ФЕлар семаятик киуатдан, уз маъно тузилишига кура сузлашув услубига турри келмайди. "Туёгини ширшлатмоу", "жуфтакни ростла-
"думини тут^измаслик" каби салбий. мазмунга зга булган ФБлар эса оддий сузлашув услубига тааллу^лвдир..
4. Охангдошлик мезони. ФБ ког.шоыентларининг узаро муносабатвда аллитерация, ритм, дофия элементлари уам иштирок этади. Масалан: ■ "текканга тегиб,тегмаганга кесак отмо¥"',"овзига 0£ ит кириб,$ора ит чивди","осмон билан ерча фаруи бор","уасд ^илганлар пает.бул-син" сингари ФБлар метафора ва антитезага асосланган. "Бош-^опг булмо^", "али деса.бали демоу","Алихуяа - Зфкаали", "тикилгани ра.тшчигани чора тополмаслик" сингари ФБларнинг экспрессивлигида эса аллитерация,антитеза ва ?:офия элементларининг роли каттадир,. "На исыода кунади, на совуууа", "олмодокнг бермоги, емо$ашнг уус-морй бор" сингари ФБларнинг шаклланшпс .эса товушлар такрори.риты билан борлиу.
5. Компонент мезони. Бу мезокни бошуача уилиб ФБлардаги айрш компояентларнпнг функционал-услубий хосланиши, деб аташ мумкин.Ма-салан, "шафе","алмисоу'',"бовар",,,бауя","бад" сингари китобий суз-лар "ануога шафе","алмисоудан уолган","аули бовар уилмайди", "бир бауя уолдн","бад олмоу" ФБларидан ташуарида якка. уолда уулланмай-ди. Еу компонентлар уша ФБларнинг китобий услубларга хосланишини таъкдцлаига хизмат уилади. Щункнгдек, "гирибонидан//буйнидан//ёуа-сидан буркоу","умганини кутармоу", "улигини устига ташлаб олмо£." каби «Еларнанг оддий сузлашув услубига хосланганлиги уауида улар таркибадаги "бупин" ."гирибон" ,"ё?а" ,"умган'г сингари компонентлар ишора беради. _
~ 1. девону луротит турк /индекс-лугат/, Р.Абдураумонов ва С.
■ ...уталлибовлар иштироки ва таурири остида, .Тошкент, 196.7,529-541-бстлар.
6. Мшгорий мезон. ФБнинг услубпй хосланиши бир $улланищца эмас, куп' шодордаги ^лпаншвлар йиэшдиси асосвда аниуланадиЛ.'а-салан, "пипагиня бузмай","терисига сиэмай","¿швдан игнаснгача" ФБларинянг уулланиш даразалари уларда образлшшк камлпгшш курса-тади' уа»лда бу ФБларни функционал-услубий явддатдан не'.грал, оддий сузлашув кборалари дейншга асос булади. "Бетпмнинг ¡алини - жо-нимнинг хузурк","бир гапириб.ун кулчоу","йууни йундприб" ФБлари-нинг 19 марта ir/лланишидал ■ фауат S таен глуаллиф нутуида, уолганла-ри эса турли иитимоий' табауага мансуб персонанлар нутуини тавсиф-лашга хизмат уилган. Бу глпудорий курсаткичлар мазкур ибораларни сузлашув услубига хосланган, дейшга шдсон беради.
Шундай 'уилиб, ФБнинг экспрессив-бауо буёги унинг функционал-ус-лубий хосланганлиги■билан yap дошл уам сабаб-оуибат иуносабатида ■ 'булавермайди, лекгиг бу уам глаълум даракада ФБнинг услубпй хослани-шига хизмат уилади. ФБларнинг функционал-услубий тармоуланишини белгилапща юуоряда уайд уилинган 'барча мезонлар объектив равипща унсобга олингандагина яхши натина беради.
Функционал житатдан хосланган ФБлар. Бошуа тилларда булганк-дек1, узбек тилвда уам ФБларнинг асосий упеми /75 фопзи/ фунгсцио-нал-услубий зауатдач куайян нутуий алоуа донраларида уулланиш игл-кониктига зга. Айрим ФБлар адабий-китобий услубларда ууллача олиш хусусияти билан акралиб турса, бошуалари турли сузлашув доиралари-да уулланилиши билан. характерланади. Щунга мувофиу китобий за суз-лашув ФБлари бир-бирццан фару уилади. Сузлашувга хос ФБлар эса уз навбатида сузлашув за оддий сузлашув ФБларига булинади. ФБларнинг бундай услубий типлари бир-биридан миудорий ва сифат киуатидан фаруланади.
Китобий ФБлар узбек тилида 400 дан купроу, -улар публицистик, уисман илмяй,расмий услубларда здглланади,- -бадиий матнларда эса ёр-уин китобий буёудорликка эга. Китобий ФБларнинг (дуайян рюми фра- • зеологик узлашмалардир. Масалан: "улик жон булмоу","урнидан уузэат*-
I.'Федосов И.А. Функционально-стилистическая дифференциация русской фразеологии, Ростов-на-Дону, 1977. С.94-172."
. - 18 - . . ■ мо§:", "уаракат ыайдонвда булмоу", "кун тартибига ¡^уймоз*" каби ФБлар рус тшшдан ярим калъкалаш. нули билан ?осил ¡^илинган кито-бий ФБлардир*. Китобий ФБларнинг яна бир манбаи уикматли сузлар, афоризмлардир? Ыасалан: "£албингга $уло£ сол", "Меур куп кургуз-дш..,", "Дуст билан обод уйинг..." кабилар уозирги кунда ФБ си-фатида ижтимоий-сиёсий мавзудаги публицистик асарлардан сарлавуа сифатида кенг урин олмовда?
. Сузлашув ФБлари тилнинг фразеологик системасида энг куп тар-1;алган услубий. тип булиб, бундай ФБлар миллий тил фразеологик фондининг ярмвдан купрорини ташкил этади^. Бу ФЕлар генетик ашуат-дан эрк::н бирикмаларни кучма маънода ^уллаш, яъни фразеологизадия^ натижасида юзага келган: "?ул силтамо?:", "елкасши эгмо£", "лойга ботмо?", "кулига ^арамо^" кабилар. Сузлашув ФБларининг муайян ?ис-ми ма&олларнинг дас^арган, узгартирилган вариантларидир: "бор-бо-рича..."."эгаридан тушови £Иммат","ёмонга яуинлашсанг..." кабилар. Сузлашув ФБларининг богата бир гурууи эса зтимологик жиуатдан ма-^ол,маталлардан таркибидан анралиб чиудсан икки-уч компонентлк тур-рун суз бирикмаларидкр: -"зрнрир иппшнг ^кйири..."."туйдан кейин норора", "айтсам тилим куяди" кабилар.
Умуыан, ФБнинг сузлашув услубига хосланганлигини ашцргаш учуй бир неча мезонларни уисобга олиш яхши самара беради. Масалан,"ос-монга учса оёридан, ерга кирса уулоридан тортмо^" иборасининг сузлашув услубига хосланганлигини бауолащда семантик /албатта топишга ^арор 1ршдодс,¥утулиб кетишга кул вдгймаслик маъносини' ифодалайди/, миздорий /кушшча диалогик нут? таркибвда здлланади/, ички образ-ненг ёр^инлиги /гиперболик - муболагавяй асосга эга/ мезонларини инобатга олиш зарур: "Акбаралининг тишлари рижирлади. Узши аранг
• 1. Нурмухамедова Д.У. О лексическом и фразеологическом калькировании Г/ лингвистический сборник,Ташкент,1971. С.114-116; Юсупов л. Узбек ацабий тшшшшг лексик-сеыантик ва стилистик хусусиятла-ри, Тошкент, 1986,..55-56-бетлар. '
2. 2акшов I/.. Езувчи ва хал? тили, Тошкент,1971,14-104-бетлар.
3. Абдусаидов А. Газета тилида юразеологизмлар, Самарканд, 1990, 14-29-бетлар. _ У
4. Узбек тилидаги_сузлап!ув ыразеологкзмлари уа^ида Б.Уринбоев-нинг асарларида холл тухталлб утйлган: Уринбоев Б.Сузлашув нут^и, То>,1кект,197У,16-18-бетлар;Уринбоев Б. ,/збек сузлашув ну ту.и, Тошкент 19С2,42-45-бетлар; Уринбоев Б.,Уринбоева Д. ?озииги узбек тшшнинг сузлаиув услубп,Тошкент, 1991, В8-96-бетлар.
5. Бу хадца царанг: Ройзензон Л.И. Фразеологизация как лингвистическое явление // Труды СамГУ, новая серия,вып.ИЗ, Самарканд, 1961. С.101-117. ^
босиб.тил уиощлик билан гадярци:. - Сабр яшшнг.топиб келаиан.Ос-жшга_лта:.иб кетган булса.оёрддан тортиб тушираман. ерга кивиб кат-ган булса.уулоридан тортиб та?аззман"/Саид Аумад.Уф£,27/.
Оддий су'злашув ФБларк. Бунда]-! ФБларни сузлаиув кутаига хослан-ган ФБлар таркибида олиб уараш лозим, чунки уларнинг асосий уисми адабий тип систешсвдан ташуарида туради. Бунта уупол-салбкй маз-иунга зга булган сузлащуз ФБлари /"кштонсизнинг чупдан ^адигя бор1,' "тухумини ууритмоу" кабилар/, жаргон ва арго, иборалар /"сув упл-мо1;","сулор1-шя у1шат;лоу","рула шалашо®" кабилар/ уам мансубдар. Оддий сузлаиув фБларя узбек тили фразеологии фовдининг 10 йоизга яуинини таписил этади. .
ФЕншг одций сузлашувга хослаиганлик буёгн ушшг кчкя образида вужудга келадйган саябий тасаввурга асосланади, Масалан, "ктдап олиб.итга солмоу","ит феъл",""^ уа1л,бит уан" еингари ФБлар функционал гоцатдан одций' сузлащукга ^.-саланган« Бу тип ФБларга уайво-нот сл81Щ билан боглщ купина ивтафорвк бдршмалар зэм киради:"ду-мпня тугмоу" ."думини еисм0¥",1'ду1.цши хода ышмоу"', "уудтирига сув пуркамоу", "унтиу парига тегмоу" кабилар.
Функпионал кихатдан хоцданглаган ФБлар. Узбек тилида щувдай ФБ-лар уагл борки, уларнинг уулланиши у ёки бу вазифавий услуб доираси билан чекланмаган. Масалан:' "беш-зулдай","б<зш бар?ло?идац","ппидан игнасигача" еингари ФБлар сузлашув нутуцда уам.лублицистшс ва ба-дииЗ услубларда уам кенг уулланади, уатто бу ФБларни ниш£ услубга овд амрим намуналарда уам учратиш мумкпн. Клгари сузлапуз ёки кито-бх-ш ФБлар булган купгкка иборалар усзиргя ваутда зазифа яиуатдан хосланмаган- характер касб этмоуда. Ыасалак, "оэги осмондан келмоу™, "калазасини йууотмоу","орзи ошта етганда", "олак гулистон","ыум тиш-ламоу","нур уст'ига ало нур" каби ©Блар.щулар яушвсядандир. функционал услубий яиуатдан хослашлаган ФБлар тиллмизда анча куп булиб.улар 20 фоизга купнни тсшкил зтздк.
Куп .ма-Енали ФБлзр ва улаининг услубий буё?и.Полисемия уодисася су зга уам1, ФЕга уам хосдир, лемш бу. уодисанинг лексика ва фразео-
I. Ылртояиев !Л. Узбек тилида полисемия, Тошкент, 1975,45-47~бет-лар: ;;:ш1чев 3. Узбек тилининг д'ош'лп: стилистикаси, ТоязсектДбвз, 2Я-23-бетлар„
: • - 20 - r .
логияда тар^алиш даражаса. бир хил эмас. Тилимизда ФБларнинг тахми-нан бешдан бир ^исми икки ёки ундан ортиз£ маънога эга*. •
Куп маъноли ФБлар услубий вдатдан яхлит характерга эга була-ди.чунки полисемантик иборада купинча барча маънолар бир ички об-разга бирлашади. Масалан, "адлга тушью?" ибораси ^уйидаги икки маънога эга: а/ айби. ошкор булиб тутилмо^; б/ ^aivio^a.piöcra тушмоу, асирликка олинмо^ /УТИЛ ,11,635/. Бу теки маъно уам "тутуунлик" ички образи атрофида яхлитлашади. лудци иуиингдек, "икки уулини бурнига тщрло$" ибораси затл а/ нарсасиз, б/ щгруу.бенасиба маъ-
ноларини ифодалайди/УТМ,1,152/. Бу маънолар яхлит ички образ -"¥урувдан-¥уру£" атрофига бирлашади.
Баъзан полисемантик иборанинг бир маъноси минимал экспрессив-ликка, функционал хосланганликка эга булса, кейинги маъноси щори . экспрессии буё¥?а, китобий хусусиятга ?ам эга булиш мумкин. Масалан "оназ солмо?"' ибораси икки маънога эга булиб, нундан дастлабки маъно /"уайли^ узшш нияти борлигини айтмо^"/ билан бу ФБ сузлашув услубвда кенг здлланади. Бу ибора иккинчи маъноси /"кшри];онуний равищца узлаштиришга уаракат билан китобий саналади. "Ори:
очмо?" ибораси уш нкхн маъноли булиб, "гапирмо^сузлай бошламо?" маъноси билан бу ибора услубий тцатдан нейтрал хусусиятга эга;"шо! найти бирор нарса истеъмол ^илмо?, рузани очмо#" маъноси билан зса динии сузлашув ибораси саналади.
Синоним ФБлар ва улатакнг тслубий тавмоцланиши. Маълумки, синоним иборалар бир-бири билан "маъно оттенкаси, услубий буёэи ёки би; ваутда иккаласига кура фарзранада"2. Масалан, "орзи вдглогига етди." "боши кукка етди","терисига сижай кетмо^", "ууйи мингга етди" ибо-ралари- бир синонимик уяга мансуб булиб, "беуад севинмо£" маъносини ифодалайди. Лекин уларнинг биринчиси сузлашув нут^ига, кейингиси эса умумий нутдаа хосланган. Худди шу синонимик уяга мансуб булган оезининг таноби ^очди", "оаиз богичлари бир ¿арич ^очди" ФБлари эс
1. Рахматуллаев Ш. Узбек йразеологиясининг баъзи масалалари, ■Тошкент, 1966, 5-46-бетлар.
2. Турсунов У., Ыухторов Ж., Радаатуллаев.Ш. 5озирги узбек ада бий тили, Тошкент, '1975, 32-бет; Жуков D.H. Семантика фразеологических oöogoTQB^ М., 1978. С. 116; Жуков В.П. Русская Фразеология,
пйсбатан хам уулланзди ва асосан бадиий' нутууа хосланиши билан аж-р'алиб туради.
Фразеологии синонимлар билан вариантлар уртасида купгина уму-мий томоклар бор, щуншг учун уам улар тсупинча луратларда, дарслих ва ууллшшаларда аралаштирклада. Масалан, юуордца прилган "огзя-нинг таноби уочноу" иборасшинг "орзишшг борпчи уочмоу" варианти мавпуд. Бу вариант "Изоули лурат"да "айнан" уаволаси билан курса-тилган /7ТИЕ,П,П9/, лекин Щ.Ра.рлатуллаев луратида иборанинг бу варианта уз аксинп топмаган. Бундай глиеолларни куплаб келтириш мум-кин.
Йузатиишар шуни курсатадики, фразеологии синожшия вариантдош-ликка нлсбатан анча кенг тущунчадир. Фразеологии синонимлар ва фразеологии вариантлар узбек тидининг кучли. тасвирий-услубий манба-. ларидан саналади. Шунинг учун лугатларда фразеологии синонимлар ■ уам, фразоологик вариантлар уам уз аксини топяши лозш. Фразеоло-гик синоикмларни луратларда зарур, уаволалар /китобий, нейтрал, сузлашув,оддий,жаргон каби/ билан танлинлаш керак.' Субъектив бауо а$£шсслара* ФБларнинг синонимларини эмас, балки вариантларини уосил уилади. Еаряантдоиг ФЕяарнн синоним ФБлардан узаро фар;слаш^ фразео/ логек стилистшсанинг энг мууим масалаларвдан бирндир, бу уол ай-ниуса синоним ибораларнпнг услубий тармо$ланншя уауида суз юрптн-лаётганда мууим аузмият касб этади.
Бадиий асарларда ФБ ууллащда услубий хилма-хилляк фауат бадиий восита сифатнда шор, кулгя уосил уилиш учун уулланилиши мумкпн, " холос. Елмий. ёкн бошуа китобий матнлар таркибига сузлашув иборала-рхши киритпш уам вазпфавий услублар нормативлигинк бузишга олиб келадн. Щунинг учун ФБларни ууллащда уларнянг услубпй маъносини, компонент таркибина, матн билан муносабатшш уиссбга олиш, услубий хялт-зшллнкка йул ерыаслик лозш булади. •
1. Бу уауда уараиг: Зунгуров Р. Субъектив бауо йормалариш-шг с&маниш ва стялпстик хусусиятлари, Тошеит,19В0,33-11б-бетлар.
2. Дкброва Е.И. Вариантность фразеологических единиц в совве-
• мешюм русском языке, Ростов-на-Дону,.1979. С.52-64; Братина А. А.
Как. понимать вариантность фразеологизма // Слово в грамматике а рлоЕаве, М,,. 1984. С. I¿0-183.
- 22 -
И к. к и. к. ч и боб "Фразеологизмларнинг услубий функция-лари" деб номланган. Бунда ФБ билан сузнинг функционал муносаба-ти, унинг узуал ва окказионал услубий функциялари тад?щ:. зтила-ди..
Тилщуносллкда фразеология узо¥ йиллар лексикология.таркибвда урганиб келинди, шунинг учун сузнинг семантик, услубий ва бояща яиуатдан тавсифк механик равишда ФБларга уам татбщр рзлинда. ФБ-ларни сузга тенглашткривдан кура унинг функционал,'лексик-семан-тик жщгтдан сузга мое келиши ?арзда гапириш ма^садга мувофиудир, чунки ФБ якка суз билдирган маънони англатиш билан бирга, унта ^ушимча яна бирор услатни уам англатади. Насалан, "куфтакни рост-ламо$", "$уён булмоу" ФБдари "£ачмо§:" сузига маъно жх-исатдан мое келса-да, бу ФБлар семантикасида "тез, ура ^очмоу" маъно нозикли-ги. зам мангсуд.
ФБлар публицистикада, илмии-оммабоп матнларда ва,айшщса, ба-диий нутвда кенг кулланада, ухлатиш, метафора, метонимия сингард куч^ллар^, аския-паировлар учун асос булиб хизмат щщади, персо-нажлар нутрий тавсифида, умуман, бадиий нут^нинг услубий таъсир-чанлигини оширшща мууим роль уйнайди.
ФБларнинг услубий функциялари хшша-хил ва ранг-барангдир^, уларнинг айримлари' "табиий" булиб, ФБшшг ички табиатидан келиб " читала. £олганлари эса индивидуал характерга эга булиб, у ёки бу суз санъаткоришшг эстетик мадоади, хоуш-иродаси, тил воситала-рвдаи фойдаланищцаги новаторлиги билан алордордир. Шулардан би-рикчисини ФБларнинг лисоний /узуал/ услубий функциялари деб, ке-йингиларини эса нутрий /окказионал/ услубий функциялар, деб ном-лаш мумхшн.
ФБлашинг узуал услубий .бт/нктиялаои. Бундай функциялар ФБлар учун умумий, доший булиб, yap завдай матнда дал реаллаыади ва улар ФБларнинг узига хос.категориал хусусиятлари билан ало^гдор-
дир._ ^
. 1. лазароз А.пГ^дож^твежю^нкционашше- основы гк.£-ирессивности фразеологических единиц /на штзъиале киргизского языка/, Автореф. дис. ., =канд,филол.каук,Ы.ДЗВ5'» C..4-ICL
2, драснов о,А. Стилистические го/акции фразеологии в тто-.таственных произведениях Н,С.Лескова, Авторе!., дис.. ...лешцийи-лол.наук, Фрунзе,1959; ДубанскЕй И.В. Приемы"использования фразеологических едакиц б речи, Автореф. дис. о...канд.филол.наук,. ьаку, 1965 ва бош?алар. * J '
■ ' - 23 -
1. НЬмякатиз г^ункгщ.?., ФБлапнинг номинатив йункциясп yaiiiirra оли',игр турли хил фикрларни баён этмоядалар*. Бопгуа тилларда бул-гакидек, узбек тилида уач ФБларнинг асосий уисмя денотатив асосга зга, ФБ у ёки бу предает, воуеа-уодисани номлапдк, суз-атама сифа-тида функция бадаради, ran булаги булнб кела олади. Фауат ундов 'ва модал ФБлар номинатив функцияга эга эмае. Щуни эътиборга олиш за-рурки, узбек тилидаги ФБларнинг асосий уисмн полифушсционал хусу-сиятга эгадир.
2. Ну тени кхчамламткрии фткттияси. ФБлар, айниуса ran ввкляга зга булган ФБлар нутуни ихчашаштириы хусусиятига зга. Масалан, ёш-ларга уарата "Сизларга мууаббат ва ширин оилав'ий турмуш тилайман" дейшодан кура, "бахтинг' очилскн", "бахтингнп берсин" каби ФЕлар би-лан мурожаат ®илш анча-ихчаыроу. Ёки "таЕадкал, нима булса булар" деган фикрни биргина "бахтимдан // пошонамдан курдам" ибораси билан ифодалаш нутуни ихчамлаштирпш учун хазглат унлади.
3. Образли ийодалаш гГуншшясн., Купгика ФБлар конкрет, кургазма- ; ли тасвир учун хазмат уилади, шахс-предмет, всуеа-уодисанинг образ-ли ифодаси булиб келади. Масалан, "гили узун","уул силтамоу","дунё-ни сув босса, тупигига чиумайди","санамай саккиз демоу" сингари уа-тор ФБлар сузлашув нутуида, щукингдек бадиий.уисман публкцистш:
ну ту да фикрни образли ифодалаш функциясини бажаради. Бундай ФБлар бадиий ва публицдстак нутуда метафоралар, ухшатигалар билан бир уа-торда образлилик уосил уилишга буйсундирилади. Образли ифодалаш функцияси ички таъсирчан шаклга - образли тасаввурга эга булган ФЕлар учун купроу характерлидир. Баъзан ФБ муайян тушунчани образли номлаб,. ифодалаб уолмасдан, бутун матнга кучли образлидик "ра-диацияси" бахш этади: "Аминовлар ёшларнинг сузи билан уз уулларида-ги тошни татлашалими? Нари борса топни вуйинларига яширалилар.Пайт пойлаб ёпшарга отаверадилар..."/Э.Самандар, Дарёсини йууотган уир-Foy,II0-III/.
I. Федоров A.i'i. Семантическая основа образных средств языка,Новосибирск, 1969. С.65; Федоров А.И. Сибирская диалектная оюазеоло-гия,Новосибирск,1980. C.I3; Ройзензон л.И. Лекции по общей и русской' фразеологии, Самарканд, 1971. С.78; Турсунов У.Ллухторов £., Рауматуллаев Ш. £озирги узбек адабий тили, Тошкент,197о,10-бет; КУнин A.B. Курс фразеологии современного английского языка,I.!., 1986. С. 161 ва бошуалар.
4. Вахолаи йуш-хшяси. ФБларнинг турли структурал тиллари учун бирор предает ёки воуеа-уодисани номлаш билан бирга уларга салбий ёки ниобий бауо бериш сйункциясй уам харахтерлвдир*. Баъзи уоллар-да ФБнинг бауолаш функциям ундаги номинатив функцияни кейинги планга утказса, баъзан эса ФБларда номинатив маъно устушшк уилади. Узбек тилида айригл феъл иборалар майл шаклларида уулланищда чекланииларга эга. Ыасалан, "оу йул булсин", "уйинг буадойга тул-син".каби сузлашув ШБлари буйруу майлининг булилши шаклвда, "уу-линг дард курмасин" сингари ФБлар эса буйруу майлининг булшдсиз шаклида уулланиши билан характерланади? Бундай чеклашпдлар ФБлар-шшг бауолаш функциясига уам уз таъсирини курсатада. Шуникгдек, "хуш бошздан учмоу", "юрагида от уйнаыоу", "иунгли жойига тушмас-лпк" сингари шжи таркцбла содда вал уолипвдаги ФБлар сузлашув
нутупда, бадиий ва публицистик асарларда бауолаш-аниулаш, харак-терлаш (Тушщпясини бааарада.
5. йгррдоппл ('¡viнсция. Узбек тили фразеологии системасида ФБлар шшг катта бир гурууи йауат асосий маънони ифодалаб уолмасдан,балки сузловчанпнг шодлиги, газаби, нафрати, укинчи, уурууви, кшояси, жир-каниаи сингари эмоционал ыуносабатларни уам ифодалаб келади. Ыаса-лан, "юзи пурга тулмоу", "кунгли гул-гул очилыоу" сингари ФБлар шод лин ва бахтни ифодаласа, "бети уурсш","дийдоринг уурсин","ер ют-кур" каби §Блар уаргш.нафратни ифодалайди. Змоцнонал фушсция бажа рувчи ФБлар орасвда ундов иборалар алоуида урин тутади,чунки эмо-цноналлак улар глазглушшинг асосинн ташшл этади.
6. Эктатооссив, пункция. "Экспрессия" сузи лотинча булиб, нуту-нинг таъсирчачлик хусусиятини ифодалайди^, бу хусусият лехссик, граыуатик ъа бошуа воситалар ёрдаизда юзага келади. Масалан, ФБ -таркпбидаги фопетпк.лексик ва грамматик узгариаиар экспрессивлик' даракасгашг куча&шга олпб кслада: сочи такка булди - сочи тицпа-тгк булди; -кунгли уора - кунгли son-sopa: нафаси ичига тушиб,кет- •
1. Иорабасва íi.¿v. Оценочная санкция фразеологических единиц в сов1)о:.:еыноц немецком языке, Авторей. дис.' ...канд.филол.наук, гл., 1^64. С* 4—5.
2. Тихонов А.К., Ходааев Т. О грамматической природе глагольшс фразеологизмов в узбекском языке // Вопросы фразеологии и грамматического строя языков, Ташкент, 1967. С. I06-Í09.
3. Jckwíob At Аннгвистлк терминларнинг изоули лурати,Тошкент, 1965, Iiü-Оет; лингвистический энциклопедический словарь. К.. IS90. С. 591. . ■
дй - вайаслари ичига тушиб кетди;. жигари эзвдди - кигар-бдрря ззилди кабнлар. Купгина' ФБларкикг сеыантлк структурасвдаги кучай-тирув семаси уларнинг экспрессивлигини курсатишга восита булади. Бунда? ФБларнинг маъносини, сшантик структурасшн аюцслащца' "яу-да","?оят"г"кучли","энг'г кабикучайтирув сузларвдан фойдаланилади. Масалан, зуйидаги ФБлар кучайтпрув семасига зга, шунинг учун улар экспрессии функция базкаркшя билан а<хралиб туради: "ораларидан уил 5ач утмаиди" -худа кжщ: "тилни ёради" - - таъми нуда ширин;- "ё? тушса ялагундай" — ниуоят даракада гоза; "ютачан дейди" - куда ва-?пмалн, ^ур^инчли кабнлар.
Узбек тили фразеология системасядагл услубий маъноли ФБларнинг характеряи белгнси бир ваутнинг узила бир неча узуал ва окказконал функцияларни. баяарипдар. Шунинг учун ФБларнинг турли хил узуал услубий ^гнкциялари суз юритилаётганда уларнинг у ё'ки бу
узуал фуккцияна бажариши тугрисидаги факрнинг шартли характерики уам ннобатга олшп лозим булади, '
ФБлатжинг окказио^ал услубий Щункциялата. ФБларнинг бундай функциялари уларнинг узуал доланишвдан фаррпл улароу: фауат муайян 'латнлардагина руёбга чиуади. Улар ФБларнинг "табиий"/узуап/ функ-зияларинз тулдирувчи хусусиятга згадир, чунки окказионал функция-пар ФБларнинг услубий жиуатдан потенциал, яширин имкониятларши азага чщаради . '
I. Сатира ва юмор госил килиш бтунюгияои. К>лор ва сатира восита-хари орасида ФБлар алохида урин тутади, Бу эса ФБларнинг ички та-5иати билан богля?, чунки купгина ФБларнинг семантик таркибида уа-зил,мазах-,кесати^',пичинг сингари маъно нозикликлари.булади. ФБлар . герсоная нутщши,- унинг сузлаш руаягадаги юморцстпк ' ёки сатирик шюрани таъкидлаш воситасй булиб хизмат уилади. Масалан, "нони туя ■лютло^" йбораси "Щум бола" #иссасида щундай^хусусиятга эга буиган: 'Салгина босиу.салгина уйищгаро? булмасам, уамманинг уам нонини туя клиб бета олардим"/с.£улом.Цум бола, 192/. ФБдарни янги,индивидуал-втор вариантларвда ууллапг жараёнида унинг шористик ёки сатирик усусияти янада буртибро^ куринади: "Абулбарака бор экан, бу уйда
I. Куния A.B. Курс фразеологии современного английского язк-а, '.'.., 1986-. С. 98-100. . .
^ - 26 - . ■ ' унинг кучати кукатаб. тошиз отмайди"/Шуграт. Ланнат ^идирганлар, 337/.
2. Петюона.'хлашшчг нутакй тавсисТчши 'шТодалаш с^ункпияси. Бадии] асарда у?р бир персонаж уз нутрий охангига эга булганидек, узига хос ибора ууллаш усули билан уам ажралиб турмоги лозим. ^арл^ий санъаткор ёзувчилар икодида •пнрсоналлар доим уз ибора ууллаш усу-лига эга булганлар. иасалан, Абдулла 3£одирий, Ойбек, Абдулла gajsr-jop, Сайд Адалад, Одил Ё^убов, Тткир £ошшлов каби ёзувчилар ижоди бушшг 'ёр^пн далшш була олади. ^ыладан, Абдулла $одирийнинг "Ша век иола н:ша дойди?" давилсздагл "ер ютвотти","худо теп-тепаси-дан уриб.товонидан чщорвотти", "йоним ургилсин"' каби ФБлар кекса аёлнинг нухенй тавсийшш, содда,чапани ^ё^асини намойиш этади. Баъзи асарларда бпргша ФБ лерсонашганг узига хос паслортига айла нади ва асар давоыида бу ибора бир неча марта такрор здглланади. У ёки бу иборани такрор ^уллаш баъзан персонажюшг киноявий, сатири зссшжшя таъкидлашга хизглат уалади.
2. Гпадашш хоспл щпш Йяпщняси. ФБлар ыатн таркибида баъза оддин суз билан ёнма-ён келиб, суз ифодалаидиган ыаънони кучайти-ршага хпзпат ршга мумкин: "Ыирвали ана щунауа ужар. ана щуна^а а~7лп узуи ра^барлардан эда. Айтган жойккк кесар. ушлаган яонини . узпб оларлп"/Саид Арлад. ^шлнитлик,180-189/. Ба?о элементи булган ФБлар гродацаон @ушщяяни бажаришга айнщса i^npoy мослашган була да. I-j.íoúníi ёки салбий ба^о элементи булган бувдай. ФБлар ёшла-ён $олда ашцрювчи вазибасида келиб, бир-бирининг эк6прессив-ба$о бу р:аш кучайтиради. Бир синошшнк каторга'ыансуб, лекин семантик ёв услубий аиуатдан сар^ланувчи иккн ибора ёшла-ён уулланганда дам градация уоспл булади: "."лонш-'лг ё?пни ялаган. шаитонни аврагач . кагашр эмиш! ..."/О.йд'бов. Блллур. ¥андиллар,177/.
4. Асап сшзтют. асос булан шункнпясп. íüynriffia сатирик асарлг /айнпуса пасаллар/шшг сшети бирор мауол ёки ибора асосига ^ури-лади. ¡¡асалан, íLmiu; ^урбоннннг "^орабайир билан ?утик" масали "oj дна узпнгга бо^, сунг -подэра «о?" яборасининг глазмуняга асослана-ди. "^уч^ор ва Иоавос" масали ушл- "тия учцда улфат булмо^", "бошт кулсат ту гланда усчмоу" ФБларпнинг глазмуни асосига уурплган.
Саоддуа булип .йБлар бадппй ва публицистик аса]
ларда, клпсГл^кларда г;/н:щ::яс;ш:; бахарадп. ¡ласалаи, "l'i
йинг жаннатда булсин"/Абдулла £одирий/, "Икки ёрти - бир бутуы" /Абдулла З&ууор/, "Ыур борки, соя бор"/7ткир 5ошимов/ сингари ФБлар асарлар учун сарлавуа функциясини бачсарган. Асарнинг боблари, газета ёки журнал рубрикалари уам ФБлар билан номланиши мумкия. Насалан, Мирзакалон Исмоелийнинг "Фаргона тонг' отгунча" романида "Илонни бошидан янчадилар",. "Коса тагида нимкоса", "Кичкина де-' манг бизни..." сингари бир уатор ФБлар бобларнинг сарлавуалари сифатида уулланган. ФЕлар айниуса газета ва журнал мауолаяарининг сарлавуалари функциясвда кенг уулланади*.
6. Боб ёки зпизоднднг тугаллашаси булищ-(йункпияси. ФБлар ба-диий асарнинг ёки асардага бирор бобнинг якуни, тугалланмаси тар-зида уам уулланиш мумкин. Иасалан, 'Тирдоб" романи хотямаспда Азизнинг хаёлкй нутуи таркябвда берилган: "ёмонлик булшЗ.яхшшшк йуу?" ибораси мууим ауамият касб этади. "Умид" романининг "1иёнат" боби тугалланмасида эса уаурамон ички- кечинмалари ФБлар ёрд амида гавдалантирилган: "У /Умид - Б.Я./ енгидган, киличи синиб. тгалкогш тешилган паулаЕондек югак-бадря дабдала булиб. сову?: уиш кунлари-нинг бирида, йулкада бот. ууйи кета боишада" Д'ирму усин.Умид,257/.
ФБларнинг матнни уштириш, яхлитлаштиршга хизмат уилувчи функциялари орасида фауат шеърий нутуда амалга ошадиганлари уам мавяуд. Бунга ФБларнинг рефрен /науорат/ уосил уилиш ва абсолют уофия яратиш функциялари киради.
• 7. РефреЬ уосил уилш функцияси. Шеъриятда мусщгийлик, ритм-нинг вужудга келишида суз ва ФБларнинг рефрен, уофия ёки радиф сифатида такрор уулланшли уам мууим ауамият касб этади. Масалан, Еафур Руломнинг "Бизнинг кучада уам байрам булажак" шеъри. IS банд-дан иборат булиб, yap бавд охирвда "Бизнинг кучада уам байрам бу-лаясак" ибораси рефрен вазифасини бажаради /ЗМ-улом.П том,43-44/. Шунингдек, шоирнинг "Бири бирига шогирд, бири бирига устод" шез-рида уам сарлавуага чиуарилган ФБ 6 банд охирида рефрен сифатида такрорланади /?.Еулом. П том,' 206-207/.
I. Юлдашев Б. О Фразеологизмах-заголовках в узбекском языке// Вопросы фразеологии,"вьп.117,Самарканд,1979. С.182-186; флдошев Б.,|-,1ирзаёв Б. Узбек тилида фразеологизм сарлавуаларнинг стилистик хусусияти хауида // Узбек тили стилистикаси ва нуту маданияти ма-салалари, Самаруанд, 1982, 109-114-бетлар.
8. Абсолют аник уобжя уосил килии фсткпияси. Омоним сузлар ва ФБнинг ще&яа компонента узаро уофиддош булиб келган шеьрий мис-раларни абсолют аниу уофиядош мисралар дейиш мумкин.. Тадуикотча Ф.Райурнов бундай уофияларни омонимик уогоия деб укобдайдн. Маса-лан, Замзанинг эски сайлов тизимига бавняшаб 'ёзалган асарида "муш-кулларинг осон уиламак", "ер билан яксок уиламан VTnKaHTHii хилан-дон' ушшиан","таъбингни хуфтон ^аламан" сингари уофиядош*мисралар асарнинг ритмик-интокацион яхяитлигини. таъминлашга восита булган /?ачза.Ш том,86-90/. Баьзан ибора ёрдамвда уосил ^илянган уотия асарда зушшча ?оявий-бадиий вазяфа баааради. Шундай уолатни биз иоир Абдулда Ориповнпнг "Хатолар" шеърида кузатишимиз мумкин: Теадэ пайраыбарлар yac оси учун ЕТМИДГ ьшнг инсонвннг олди бошини. Уни уаргадилар хатоси учун, .
. ?амон отмоудалав таъна тошики. /А.Орипов.йгш тили,198/.
Щувдайадабий тидца, аиниуса бадиий ва публицистик асар-ларда ФБлар хилыа-хил узуал ва окказионал функцияларни бажаркш билан. характерланаДи. ЗШларнинг окказионал функцщзлари унинг узуал функцияларига асосланади уамда нуту жараёкида узуал функдия-ларни yap яиуатдан бойитиш, тулдириш учун буйсундирилгая булади<
ЁБлараинг нутудаги, яумладак бадиий ва публицистик нутудаги функдаонал-услубий хусусиятлари урганилар экан, уларга берилган -мазмуний тавсиф ыиудорий курсаткичлар билан туддиридиши лозим.чун-ки глиудории методлар ФБнинг табиатйни, уулланиш имкониятларини чу-уурроу тушунидта ёрдам беради. ФБларни бадиий ва дубл&цистик нуту-да уанча ууллаш ва уанДай ууллаш брича ¡.¡уайж улчов булиши уийик. -. Бу уринда масалашшг энг щхт томони ФЕларншг уандай услубий мау-садларда бадиий матн таркибига киритилганлигзни аниулащдир» Бундай тил. бойлиаларидан фойдаланшща меъёрни, -адабий тшшинг ибора ууллаш- нормасши уам унутмасликкерак., чунка бадиий ёкй публицистик . асарни ФБларга уаддан тащдрх тулдирпб юбориш уам унинг бадиий-тас«-вири£ ауамиятини оширмайди. . ;
I. Райуонов Ф. Шеър канотздаги юлдузлар /узбек халу оэзаки ИЕодада уоддя санъати/, Тошкент, 1986, 56-бет. .
- 29 -
ФБларнинг хилма-хил $сулланшп даражасига эга булиши уларнинг услубий буёэдга уам боялщ. Бадиий асарларда, умуман адабий тилда функционал яиуатдан хосланмаган купгина ФБлар тез-тез; учравди.Ун:-дан кейпнги уршши вдгллашш жиуатидан сузлашув иборалари згаллай-ди. Одции сузлашув ФБларининг асосий ^исми уам фаол дулланувчи иборалар таркибига киради. Деярли барча китобий ФБлар зса яисбатан нам ¥улланиши. билан характерланади.
ФБлар бадиий асарларда асосан экспрессив-бауо воситаси булиб келгани учун уларнинг умумтил ми^ёсидаги даракаси у ёки бу ёзувчи-нинг маыгум бир асаридаги уулланиш мщдори билэл дошло мое- кала-вермайди. ФБларнинг асосий ^исми у ёки бу асар, а асосан бир марта ¡¿улланиши билан зтыатлвдир. Ыуаиян асардаги а:а щундай бир марта ^улланган "ноёб" ФБлар уша асардаги барча ибораларнинг дарийб 80 фоизига турри келади. Шу нузутаи назардан ищца Эркин Боуидов, Шуу-рат, Шукурулло,. Савд Аумад, Шароф Бошбеков, Уткир £ошимов, Худой-•/берди Тухтабоев каби икодкорларнинг комедиялари.романлари ва дисса/-. ларида зулланган "ноёб" ФБлар таулил ^илинган.
Кшнинг учинчи боб и. фразеологизылардая услубий махесадда ижодий фойдаланиш усулларини тад^щс этшага багишланган. ыазкур бобда ФБларни янгилашнинг индивидуал-автор усуллари систе-малаштирилади,, ФБлардаги ижодий узгаришлар таулил этилади, ФБларнинг ¡сколий структур-семантик ва семантик узгарии тшьларининг са-. марадорлик даранаси анщшанади.
ФБларнинг одатдаги, умумтил здглланишида унинг шакли ?ам, маз-муни уам узгармайди. Легаш ёз^вчилар, публицистлар ФБларни ккодий ]*уллаб, уни "ёшартирадмлар", шу асосда иборанпнт услубий сатарадорт" ' лигини, таъсирчанлик дараяасинк оширадилар. Ана' щундай.уолларда ' ФБларнинг услубий имкониятаари: бир неча бараьар ортади. Ероф»5.Аб-дураумонов уадоний тавкидлаганидяк, Члаетум суз. ёки иборана".* у ёкк бу уринда ишлаташнинг мувофщршгини амалда, матнда улуэ ёзув-чининг юксак диди па£?а& олади"1. -
I. Абдутзахмонов 5. Уозирги: замон: узбек тнлининг адабий услу-би уавдда Г/ Узбек тили ва адабиёти, 1992 , 5"-е-сон, 29-бет.
<§зяар сшгари ёБларнинг уам потенциал шкониятяари катвда анкуданади, чунки ибораларнинг лугатларда бериладиган баруарор таснЕфи билан уларнинг нуту таркибндаги "конли фаолияти" урта-сида муглау тенглик йуу. Куп уулланиш натижасида уз янгилик буё-т, оуорини йууотиб ууйган ФБга "жон киритиш", "янгилаш" учун ёзувча ва шоирлар унта муайян матний шарт-шароитлар яратадилар. Натнжада муайяг ибора матнда уз мавно доирасини кенгайтиради,по-лисемантик иборага айланади ёки ФБнинг компонент таркибида сил-яЕш.мавкосвда узгариш соджр булади. Бундай' уодиса фразеологизмлар трансформациям деб юритилади .
Анъанавий фразеологизм билан грансформацияга, узгаришга учра-ган ФБларни бир-биридан фарулаш лозим, чунки анъанавий фразеологизм тил уодисаси булса, узгаришга учраган ФБлар нуту уодисасидир, уларнинг айримлари аста-секинлик билан нутуий, матний уодисадан узуал, лисоний уодисага утиши мумкян.Бу эса тилнинг, жумладан ада-бий тзл фразеологии системасининг тараууиёт жараёшши узида ифода этади. Бошуача уилиб айтганда, тип. системасининг узи каби унинг фразеология сатуи уам "тайёр маусул/Ф.де Соссюр/гша эмас, балки "ижодиё фаолият"/А.А.Потебня/ учун мууим манбадир.
Узбек тилшунослигида щу кунга уадар ФБлар учун мууим булган белги - тургунлик /баруарорлик/нинг диалектик характерини тадуиу этишга нвсбатан.кам эьтибор бериб келинда'. Вауоланки, "бошуа yap уандай уодисада булгани сингари фразеологияда уам туррунлик ва эр-кинлик /тургун эмаслик/.узвий боглиу уолда мавжуд булади ва улар фразеологизмларнинг функцияларини уйвда фразеологик фонднинг дина-макасиш таьминлайди" . -
Тиодаги фразеологизмларнднг тараууиёти ва бойиши, тилнинг бошуа бирликларнда булганидек, фауат фразеологик неологизмларнинг пай-до булиши билан эмас, балки мавнуд ибораларнинг семантик, грамматик ва функционал гиуатдан янгиланиши асосвда уам содир булади.Щу-нйнг учун ФБларнинг узгариши, трансформациям ва шу билан боглиу
i. by уауда уарангТ-Алтыбаев A.A. Трансформация йразеологизмоз как'стилистический прием в произведениях Д.Н.йамииа-Сибиряка.Авто-рэф.- дис. ...канд.фИлол.наук,Ташкент,1977. С.4-14; Гнатюк ГГ.С. Трансформация традиционных■фразеологизмов в языке современно! украинской художественной прозы, Автореф. дис. '.. .канд. сбило л: наук, Киев, 1982. С.3-7. ~ : '
' 2. Л5окиенко В.М. Славянская фразеология, М., 1989. С. 48.
масалалар назарий фразеологяяда уагзда.сгйлиртик тад?д?стларда му-ра.1 адамият касб этади. ФБларда юз.берадагая барча узгаркпшаряд «уйВДагича' иккпга акратиб урганиш мадсадга мувофщдар: а/ ФБлар-нгшг ижодий структур-семантик узгаришлари; б/.ФЕларнинг икодий се-
мантик узгаришлари . Ищца бу икки тш узгаришларнинг знг куп тар-
< ■ .
калган усуллара алоуэда-алоуэда таршл ¡рлингад.
ФБларнк ижодий ст/руктур-сеглантак узгатагирии усуллари. ФБ кошо-нент таркпбцдагп узгариш маълум даражада унпнг маъносига жам таъсир курсатада: ФБ уз маъносшш узгартиради ёки яушкмча маъно зшлоларага эга булади.
I. ФБ компонентой адмаатптеш! усули. ФБ ran таркибидаги öci^a сузлар билан муносабатга кирашар экан, баъзан анп&лпк киритшни, конкрет шарт-ыароитга мослашгаршяи талаб даяадп. Дна пуцдзй лолларда ФБ кошоисатларадан бара боища суз билан алшштцралади. Агар бун-дай алмаатщлш услубяй адуатдан асооланган булса, унняг таъсярчаалч-га янада ортади. ФБ ксшюкентларянпнг алиашануви уникг матндаги сузлар билан гуносабатяни кенгайтирада, синтакювс ^уршовшй ривояяаяти-радч. юасал&а, "орзинкяг таноби $очмо?п абораспникг охирги компопен- • та "уочмоу" "узноу" феъла билаи алмаштиралишя натижасида ула ибора уз спнтактпк зсурнкзвини зсам узгартаргап: "Фосиу афандининг зурудао? о?зи танобглн узиб. уулоаласкга запящи'УЙ.Йсиоилий. • Фаррона тоне отгунча.П.СиУ/.
• 2. ФЕнп одчпй .ууллакпшт'агп суз билан кенгайтпркя усули. ФБни од-дий згуллашацдоги суз бвдрд конгайкфж деб ибора таркибига у билан ceaaiiTua ва грамматик г.уносабатга :сариз!адиган уолатга айтилядп2. Ибора таркабига киритиладиган Öyasaä суз бутуя ибора билан эмас, балка унанг ьуайян компонент билан куносдбатга киритишщи знобатга оляш лозш, Бунда!! уолатда ФБшшг акъанавий ту затаи кенгаяди.унинг узит аса иаьно отит юз берада, эксцрессив буёадорлигя ортади.
1. ьу уаада гарант: Пучкартаев И; Фразеологическое новаторство Дбпуллц лаххара,.Автореу. дне. ...кавд.&илол.наух,Ташкент,IS65. • о./-J.ü; jieaessB а.Я. Фразеология в произведениях К.Кралавы, Автором», дне. ,..каад.олиол.наук,йинск,К72. С,10*-17; Щадрин Н.Л. О скотекиог. характере речевах преобразований фразеологических" еди-^-//^У0-.01'11-0'3 описание- лексика германских языков, часть 1,Л., иЛоо-iüf, дах-сарова фразеология дбдуляы йдаш, Авторе®. дис.
....каад.Дшол.Егук. Ташкент. 1385. С.5-18 ва бопщалар.
2. ¿ьунан A.B. 3-;лиипзаш;з как лингвистическое явление // LnocTpaifflHG язнкз в апмле, IS73, П 2. С. 14-15. '
дузатклиар щунк курсатадики, узбек бадиий ва публицистик.услублари-да ибора. кенгайтиришнинг ууйидаги икки куриниши кенг таруалган: а/ ибора таркибкга унинг бирор компонентига тегииш-1, уша компонент-ни аниулаб, изоулаб келувчи суз ёки ухыатиш бирикма киритилади /ма-салаы: кунгли 'зимистон тортиб- кунгли коронуя хухрачач зимистое тортиб кабнД б/ .ибора таркибини унинг охири ёки бошидан одций уул-ланкщцаги суз билан кенгайтириш /масалан: аравани торткоу - рузрор ■аравасини тортмоу каби/.
3. Фразеологии зевгма /ийуом/ усули. Зевгма асосида синтактик-воситадар техашорлигм прхшципи ётади^яыш'бир хил таннч суз асосида шаклланган икки суз бирикмаси каклан уюшлу булакли, мантиуан-турлича коыпоненгли яхлит синтактик конструкцияга бпрлашади^. Бу уодиса мумтоз адабиётда кенг таруалган булиб, шугал санъати деб юритилгак^. Шунга кура СЩдан лзкоднй йойдаяангшшинг бу у су лини шарт-ли равшцда фразеологии ийуом усули деб ноылаш мумкнн. Зевгматик конструкциялар таркиби жиуатвдан фразеологии яйуш ууйвдаги хуруу-ларга булвнадк: а/ эрклн,узгарувчи бирикманпнг компонент;: булган суз иборанинг таркибшг унсми уам булиб келади: "...Минг шукурлар булсишш. чачгчи'лан. мабодо гшзглЕЧИ булгачздда "чаип-зл" чиу.кб ке-тар экан..."/Узб.адабиёти ва санъатиД.02.91/; б/ ибора компонент булган суз эркик биршалашшг уам таркибай упсми булиб келади. Бун-'дай зевгкада эркин _ бирикма билан иборашшг умумий коыпонентини фарулавда график воситалардан-фойдаланилади: "-Ука Туррунлик йилла-' ридаги юршщрицгни йириштир, энди ионикгкк ЕАББОГга бериб ишла-шинг керак!"/Ёш ленинчи,8.05.91/. Ибора таркибидаги "Еаббор" сузи уам атоули от./киши исми/, уам ибора коыпоненти булиб келган, график восита - бош уарфпар эса ана щу уолатнж таъкидлашга хизмат уи-лади. ■
.- . -4. Эркин куллакипщаги сузни ФБнинг уясми билан- биркктириш1 усули. Бу усул эркин уулланшцдаги суз маъносияинг икки плаилигига
1. Шадрин Н.Л. Фразеологическая зевгма и передача, её семантических фикций в переводе // Стиль и контекст, л., 1972. С.81-93.
2. Исуоуов Е. Классик адабиёт' поэтикасядан маълумотлар // Уз-бак. тили ва адабиёти, 1970. 1-сок. 88-90-бетлар; Умаров Э.А. При-.ем ийхом в произведениях Алишера Яавои // Советская тюркология, 1971. £ I. С. 76.-81. . " .
' - зз -
асосланади. ФБ компонента билан омоним булган эркин ^улланнщцага суз уз маъноларининг бири ¿клан ФБ ?исми булиб келади. Бундай усул диалогда, икки лу^ла /реплика/ уйрушшгпда юзага келади.Ма-сачан, "Шум бола" ^исс'асида "Учетррон" сузи дастлаб уз ма-ьносида -кой номинн билдирган булса, кейикгп суубатдош уни ибора таркиби-да зуллайди:. " Узшг.дайси рнялоздан буласан? - Учтгуршндан,-дедим энсач ;;отиб. - Щуна^а дегин болам, мен учрамагашщда онанг-ни Учстпгондан курап экансан"/Р.£улом. Шум бола, 187/.
5. ФБнинг образли. асосидан (ТюЗдаланиш -усули. ФЕлар бадиил ва публицистшс глатнларда трулланар экан, унинг анванавил шакли турли. хил узгаришларга учрайди. Суз санъаткорлари ОБ ёрдамида кенгайти-рилган метафоралар уосил ршадилар, унинг таркибини янги суз-компо-нентлар уисобига кенгайтирадилар. Бундах! узгаришга учраган ФЕлар асосий ФБ билан маълум бир компонент орзуали уйрунлик уосил ?илади. ГЛасалан, "Уф££" трилогиясида "бола очган чумчуздек" ухшатш ибора-сининг образи ривожлантирилиб, иетафорик бирикмага айлантирилган: "Дилдор заглбарак орзила бола очган чумчукдек яшаб келганпни билма-ганди. Уша замбарак энди отидди. Отиддн-ю, унинг не-не тшадатлар билан тиклаган инини, рузрорюш кукка совургандагина билди"/Саид Арлэд. Уфз ,490/.
йшпй адабистларда, укув зулланмаларида ФБлар ' 'коптаминациясп ./¡mai иборанинг з^шилуви/ ва фразеологии эллипсис Дисуариш/ уодл-са^арини уан ФБлардан шюдай. фойдаланшпшнг шдквндуал-азтор усул-ларига киритадилар*. Лешш, бизнингча, контаминация муалшифнинг тил устида, ФБлар устида реяали хатти-уаракати туфайли камдан-кам юза-га келади. Фразеологик эллипсис эса ибора узгаришининг ячки тизиш-га б ид булиб, тилнинг фразеология тизимига уам хос уодисадир. Чуц-ки тилдаги купгина ФЕлар çncya ва тулиу вариантларда ?улланипг им-ксниятига зга. Улар тенг уузуули вариалтлар сифатида адабий тил нор-
I. Молотков А.И. Некоторые особенности употребления фразеологизмов в современном русском языке // Нормы современного'русского литературного словоупотребления, М.-Л. ,1966". С. IC5-II0; Уматзоз Э.А. аразеологаческая контшлпнация в языке Алишера Навои // Совлекая тюркология, 1974. S 5. С.23-27: Маматов А. Фразеологик стилистика ыасалалари, Тошкент, 199Г, 87-90, 105-108-бетлав ва уока-
- 34 - -
масяга адуво$я$ келада: нонини туя уилмоу - туя уклыоу; она сути ОБэндан кетмагак — она сути огзида кабилар. ФБларнинг. бундай уис-уарган вариантлари уларнзнг кенгайтирилган шаклэда мавхсуд' маьно- ' ни, зкспрессив-бауо хусускятиня узида.саулайди.
ФБлавн'г икодий_ сеглантик узгавттлжш усуллави. ФБлардая. ияодий фойдаланишнинг бу уоуллари унинг шаклшш саулаб, майю, узгарипиа-рига учраган уолда ияодий' разищда ууллашга асосланган. Купгина ФБлар эркин бирикмаларнинг ыаьносини узгартщшг оруали юзага -кел-ган. Эркин бирикмаки ибора сифатвда ууллашни мантиуий жиуатдаи асослапща матн етакчз роль уйнайди. ФБларни семантик узгаришлар билан ууллашнинг самарадор усуллари ФБ ички формаеининг актуаяиза-цияси билан боглиу, яьни ФЕга асос булгак эркин бирикма маъноси ибора таркибвда яла уайта жонлантирилади. Бундай уолларда суз уйщлари, аския-пайровлар юзага келзди.
1. ФБни унта хос будмаган к«т>яодп ууллаш усули. 1'аълум бир ФБ матн галаби бшхан боглиу услла узгача каънодг ёки узгача услу-бий--'нозшо1шща зулланини ьугшш, лакин ФБнинГ бундай уулланиши бадиийлик мезонига мое оулпшл лезим. .1«асалан, "уу:;а тутмоу" бирик-маси оддий ууллашвда уз мавносидан ташуари "тшенпб уарамоу" маъ-носияи. уам кфодачакди. купила эса бу бирикма ибора сифэ.тида тфма-ниб, "матбуот сауифаларида асарлари билан уаткашиб турмоу" маъно-сикн пфодала;пга буйсундирллгая: . .'дорилкунук талабаси Омоннон
уз Елоди билан матбуот деганпни узага тутди"/Узб.адабнёти ва саньа-ти,12.07-21/. " ; .
2. ФБ теркгбини• сиАатлат ёвламяда кенгайтдрян усула. ФБда ички формашшг мав:кудлигн уни. бэдиий-зстетик ыаусадларда актуаллаштирип •емкоеини беради. Бу. услубий воситанштг моупяти цукдаки, ёзувчи ФБ таркибвда ёки у билан ёима-ён уолда уша ФБ ьтаъноспни кенгайткрншга яизмат уилувчи ухшатиш оборот /урам/.ёки сифатлаш ууллайди, бу эса ФБ таркибвда саулаяаб турган ички, яширин семантшс образни жонлан-зиришга олиб кэлада. Ухшатиш урэмн ёки сифатлаш ёлгяз уолда уам кучли обра зли .воситадир. Агар улар ФБ ённда келса ва бевос.ита ФБга тегшшш, булсау уушикча вазифанн4 .яьни ФБ оруали ифодаланган семантик. образни "парчалаш" вазифасинш бакаради: "Уринбой бир ганки
. айтса, хотини нкки гасни саташчинкнг утикидай тахлаб таилайворди" ./Т.Булат.■КчкуёЕ,71/.
3. ФБшл диалогнк у/та татжибида'яайта тушунпш усули. ФБ уул-лашшшг бу у су лига кура су^батдошлардан бири ФБни кучма, фразе о- ■ логик маънода ^уллайди, кекинги су^батдош зса уни турри -маънода тушунади, эркин бкршсмадек уис ?нлади, натикада уша матннинг гаъ-сирчзллиги янада кучаяди. ФБларни икодий ууллаллншг бу усулкни ай-рим олимлар ''икш-шамчи актуализация" деб номлаганлар^. Аския-пйй-
' ровлар худди ана шу ¡пшлламчи актуализация усулининг меваси сифа-тида юзага келади2. ФБ комлонентларини диалог- таркибида турри ва кучма маънода тущуниш купинча суубатдош ёш бола, мактаб у^увчиси булганда яхшчроу самара беради. Насалан, Сайд Ар-ладнинг "Дадамнинг уртори" урлсвйясида мактаб у^увчиси "кузлни ёвини емоу" иборасшш ''узича" тушунади: " - Сиз ярамас одамсиз! Сизда виядон деган нарса йу^! Кузимнинг ёкши еб. бошимга иш туиганда ^очдингиз... Каримов шлаким дадамнинг кузилаги ёгпнп еб кукган экан-да. деб уйла-днм"/Савд Аумад. I том, 219/.
4. ФБни комик лвиеат.щ^шртааи усули. ФБни. услубий маусадда ижодий дуллашнинг бу усули уша.ФБ таркибидаги бирор суз-компонент маъносини иарулашга асосланади. Бундай шарулаш ФБнкнг маъно яхлит-лигига маълум даражада таъсир курсатади, уша ФБни эркин бирикмадек уис $илшпга, шаруланаётган компонентна аса турри ма-ннода тущунишга замин уозирлакда. Натиэда узига хос суз уйинп вухудга келади. Па-салан: "Зебихон узина бшшаганга, тушунглаганга солди. - Э, атлас олрб келаршшанснз дешлан. - Атлас хозпр отлшйсп йук-ку, бнз пиё-даларга пул булсин. - Сизга ппёда булсин, деб кил айтди. отлиа буланг-да. Зязиллащдпм.. ."/Сайд Ахмад. Уф?,444/.
5. ФБ ёрде?.зда сетитик параллелизм хооил .цшшга усули. Маълум-ки," бпр т;анча ФБлар узларига шакл жауатдан тенг булгач эркин би-риклаларга эга3. Гарчи бу эркин бирикмалар ФБ учун генетик асос булса-да, уша ФБнинг хозирги маъноси билан эркин бирикгланинг ало-
1. Болдырева л.Li. Стилистические особенности функционирования Фразеологизмов /на материале современной художественной немецкой литературы и прессы ГДР/. Автореш. дис. ...канд.йилол.наук, М., IS67. С. 15; Кунин A.B. Двойная актуализация как"понятие фразеологической стилистики // Иностранные языки в школе,Г974. й 6.С. 12.
2. ¡.чууаммадий Р. Аскня яанри ва унинг тил хусусиятлари // Узбек тили ва адабиёти насалалари,1962,1-сон,15-22-бетлар; Арледова Iii. Аския - Сайд Арлад кулгисининг мухим макбаи сифатида //Узбек тили ва„адабиёти, 1991, 6-сон, 15-20-бетлар.
3. ¡-¡улдошев Б. Синтактик ва ¿разеологик омонимларнинг узаро ' муносабатига дойр // Узбек тили грамматик тгрилиши масалалари, Самарканд, 1988, 60-63-бетлар. ' .
задоргаст -агда' камайган. <Масалан:. '"унт уул.'оулмоу"; "чад ёни би*. дан турмоу", "огиз очмое"',чеуршр"", "Дулдан' ча^мов" Ц.бияар.л-'' • Эркшг бирикмалар
ва ФБлар уртасида вукудга келган ана шундай маъ— ■/ко узйлши ФБни икки хил маънсда /турра ва кучма маънода/ тущукиагг га вамин яратадк. Батшшда ФБ ишткрок. этган матяда таассуротнинг кутилизганлиги, райри табиийлигига асосланган ёркин'. услубий са-карадорлж. вулудга келади. •
Баъзан ФБ индивидуал-автор уулланищца узи билан тузилиш кк-уатдан бир тепли эркин бирикма билан уюшиу булак сифатвда синтактик цунобабатга киришиши мумкш. ФБнинг ана щундай "ноуонуний" уулланида уар доем китобхон диууатияк узигауаратади: "1алт; таь-лиш: вазирдиги мутасаддилари, унинг янги. раубарияти медаллар ём-гирини бошлаб келаётган маорифимиз. осмонвдаги кора булутни тарка-тии чорасини курадилар, деган ую1ддамлз''/Узб.авози,15Л1.91/.
£. ФБнинг образли асосилан метафорик матн хосил килиш усули. Бу усул'ФБ ячки. формасининг акгуализациясига ва щу асосда ФБнинг метафорик мазкносини ривсшхантируБчи тасвирнинг вунудга келишига ' таянади. Бунда ФБнинг уулланий доираси метафоралар занжирига бог-ланади, бу заняирнинг дастлабки уалуаси эса, уз-узддан маълумки, уша ФБ булади. ¿Масапан, "Асрор боба" уикоясида урушга кетган фар-завди. Едгорни уйлаб, эртадан-кечгачайиэлаб, изтироб чекаётган каширпни. Асроруул овутишга штилади. Кампнр "юрагимга увч нарса синлаиди" дейди. Асроруул эса дастлаб газетадан фронт оруасида .ыеунат уилаётган ота-оналар шижоати. уауидагк хабарни ууиб беради,' кейин качпкр нутуида уулланган ибора мазмунини- ривожлантириб "аги-таторлик. уилади":- "Щулар уам .соринишар. дейман?: ё сенчалик сори-нигашсмикин? Секчалш сориндшади, лекин сенга ухшаб соринишмайдиГ Буларнинг .юрагига жамка нарса сирздиГ.."/А.Еаууор. 2-том,268/. ■ . 7. Ик'кк ФБни тувнаштириш усули. Умумий компонентга эга булган икки 0э,туунашганда, уша компонент актуализацияси содир булади, ■ ябне бу. кошонентнинг ички формаси жонланади, баъзан уни индивидуал шаънода тущуниш акалга ошади: "Азизхон Зарилламанинг бошяня "ремонта етказиб ттогашга мен оён-ости килмай деб жон-науци билан ишга.щунгиб кетди"/Саид Аумад. Уфу,209/.V
'8_ ФБни зтжия бирикмага зид атаяаш усули. Махсус ыослангак матнда ФБ тузилиш: жиуачдан узига.тенг келувчи эркин бирикма билан
узаро зцц ууйилади: "Кунгли то за, куйяаги китзрогаа ухстаЗдл"/Г. 'Файзий. Чулга бауор келди,124/. -
9. ФБлап ёодадтапа антитезалал згосил-килип усуля. Кузаткшлар иуни курсатаддки, узбек тилвда ФБлар ёрдамода антитезалар уосил '^илпшйинг ууйидаги усуллари. мавжуд: а/ антонш ФБларни ^араыа-^ар-ши ^уйиш усули. Масалан: "Яри орада овозасини эштиб ^оларсизлйр. Здхшло^ниыг бсшинп. епуа .згди змиш, бошини кутатаи. дегин"/Саид Ау-мад,7ф¥,92/; контекстуал фразеологик антснимларни звд зуйиш. Масалан г "Содщ: уанча ёниб куймасш, унинг игкаси синихс, или узун эди" /Шуурат. Олтин зангламас,168/; в/ ФБни унинг бирор компонентяга антонш булган суз билан тухгнаштирии. Масапан: "£аландаров, зралрща-тан, тан^идчиларнинг бопинп зашлаб, тутэиб. аоинкга ллущтламохсчя... эди"/А.За¥+ор. Синчатак,148/.
ФБларнинг услубий жцсатдан зулланипшга одц фикр-мулоуазалар ■ оундан далолат берадики, узбек тилида ФБлар узгаришга /трансформа-цияга/ учраш имкониятлари жи?атдан бир хил маэдега эга эмас. ФБ- ■ нинг янгиланиш, суз уйшш учун асос булиш имконияти билан унинг се-маитик тили уртасвда муайян боэланиш бор. Бу яи?атдан Караганда ■ ички формасининг яозибадорлиги билан аяралаб чурувчи ФБларнинг имконияти бир мунча кенгро^. Бундай ФБлар'зркин бирикмаларнн ^айта тушуниш асосида ?осил булгани учун ижодий семантик ёки структур-семантик узгаришларга анча мойилро^ булади.
• ФБнинг ялабий тпл ношасига муносабати. Фразеологияня тилшу-носликнинг мустарш соуаси деб тан олиш, иборани тилнинг алодада сатхига хос бирлик дейша уз-узидан фразеологик норманл уагл адабий-тилнинг бойка нормалари ^аторйда1 уисобга олшии та^сзо этади, Бу норма'ФБларнинг нутэда функциялащувини тартибта солади, уларнинг $уллания1ини давр, шароит, мууит ва штн билач мувофЕ*ихаштиради. Фразеологик норма тушунчаси доирасига ФБни тузри танлаш, унинг зу-сусиятларидан келиб чи^иб ^улланиш самарадорихгини. белгилаш каби-лар киради?
1 I. Адаохш тил нормалари.масаласи яуйздагя ищда анча муйассал ургаиилган: Бегматов Э.,Бобоева А..Асомидцинова М. Адабий норма ва нут^ маданияти, Тошкент, 1983.
2. Манатов А.Э. ?озирги за.мон узбек адабий тилида лексик ва фразеологии норма муаммолари, Тошкент, 1991, 213-219-бетлар.
- ■ - 38 -
ФБнинг тил бирлиги сифатида мураккаблиги, укинг маъно яхлит-лкги билан алоуида шаклланган формаси уртасидаги зиддият, номос-лик уларни нуту жараёнида ууллашни уийинлаштиради. Бу эса уз нав-батада ФЕлардан нутуда фойдаланиш нормаларини пухта згаллашни та-уоза этади. Адабий тил нормаси, жумладан фразеологик корма уам уша иатшонй тарихий уодисанинг' знг .мувофку хусусиятини узада акс1 затирали1, Масалан, узбек тилэда араб ва лотин тилларидан узлаиган ' "дауёнус" "сузи булиб, якка холода ууллакмайди, бу суз "дауёнусдак уолгак",: "дауёнусни курган" иборалари таркибвда сауланкб уолган- " Лугатларда эса бу суз "дауёнус//дпуянус//даушонус//дауунюнус" син-гари вараантларда уайд уилинган. £сзнрги узбек адабий тате норма-лари нуутаи назарвдан бу суз имлосини яхлит спстомага солиш зарур. Бу эса уз кавбатпда "дауёнусдан уолгак", "дауёнусни курган" иборалари ш/лосидаги чалкадшшса баруам беради.
Тил'нормаси, нумладал фразеологик норма уам -тарихий узгарувчан категориядир. Масалан, суз лапу в услубига хосланган "курпага уараб оёу узатмоу" иборасининг таркибидаги "оёу" суз-компонектининг зеки, китобий синоними "пой" сузидир /УТИЛ, 1,585/. Щу нуутаи назар-дан Мууимийнинг "Гап тугрисида ran" сатирасида "курпага уараб пой узатмоу"1 иборасининг уулланиши уша давр узбек бадиий нутуи учун норма эди: :
Jap кишяким югопасига пой узатмайлтв караб.
Сал ваут утмаски кузлар .жониби шому халабД?У¥имий,389/.
ЗГозирги адабий тилда эса бу ибора норматив яиуатдан "курпага уараб оёу узатмоу" шаклида ууллакади.
ФБнинг у ёки бу хусускятини асоссиз равивда бузиш, ундан чеканил фразеологик. нуусонга олиб келади. Фразеологик нуусон эса лисо-кий, нутуий нуусон тушунчасига тенгдир, чун&г. yap уандай. нутупй хато нормани• бклмасяшс ёки уни ёмон билиш оуибатадир^. Фразеологик нуусонлар ерзаки ва ёзма нутуда тез-тез кузга ташланиб турувчи уо-дисадар, уларни урганиш нуту маданияти учун куращда муры роль уйнайда. Оэзаки нутуда, матбуот сауифаларида ва айрим бадиий асар-
I. Ожегов С.К. Очередные'воптосы'культуры речи // Основы нуль-туры тзеча /хрестоматия/, Ы., 1984. С. 219. тппл.
. " 2. Молотков А.И. Основы фразеологии русского языка, Л., 1977, С. 200.
ларда учрайдиган хилма-хил нуусонларни академик Л.В.Шчерба уз Еаутида "инкор ёки. салбий тил материала" деб атаган эди. БундаЙ инкор тил иатериалини урганиш, уларнинг содир булиш сабаблари ва механизмини аниулаш назарий уамда амалий ауашят касб этади.
Фразеологии норманинг кенг таруалган бузилиш уолларига семан-тик характэрдаги нуусонлар, фразеологизкнинг бирикувчанлиги, ФВ* • формасгшинг турли хил бузилишлари, фразеологии нормадан акцентологии, орфографии, пунктуацион чекинишлар кабилар киради, Ищца бун-дай нуусонларнинг yap бири таулил уилннган.
I» Сеглантик хатзактердаги нуусонлар. Бундай нормадан чекинияг уоллари асосан ФБларнинг уулланиш доирасини, матння иоурш узгар-тириш билан боз?лиу. Масалаи, Маусуд ]£ориевнинг "Спитачен" романи-да "она сути огзига келмоу", "бошини сарак-сарак уилмоу" ФБлари-нинг уайвонларга нисбатан уулланшла мантиуяй гализлик вулудга келтирган: ' "Лойгарчиликда то. Хоразмга етиб олгунча одамларнинг уам, отларникг уач она сути о?зига'келалиМЛЛотзи8В.Спитаыент 197/; "От бошини сарак-сарак уилди-да, астагина оёуларини буииб, глаусудига етгаиде:-; уабр ёнига чуккалади"/Сш1тачен,259/,
2. ФБнпнг блтакувчанлпгиш-! узгартпршп. билал. борлнг; тчссплav. ФБ таркабзда уатнашган сузлар узаро синтактшс богланшш, бирикув-чанликнч сацглайди. Пбора кошонентларп орасидаги ала шундаы грамматик глуносабатни инобатга олмаслик пборалар барякувчашшгпнинг буз^лишига ояпб келади. !.;асалан, адабий тядца сузлашуз услубяга хос "уундоуда теккан", "уундоуда урган" ибораларининг феъл'koî.oio-нснти урин-пайт деляшидагл огни бошуаряб келади. Лекян бадапй . нутуда бу иборанинг от компонентшш яуналиш квлишвдаги долацдек пуусон icy зга тапшанади: "Гап радиола это, узина кундоктга ургач. Радио эшитадяган битта уми?"/Шуурат. Еаннат дадирганлар,139/;
S. ФБ формаспнинг щш. (^^M^BajteäJS^SJSm^s лар. Ддабай талда "иарвойи фшак" ибораси-"беяарво, бешд"' магно-. ларини ифодалалди. Бадашй йутуда бу иборанинг.охцрги компонента "фалак"ни унинг паронима "паяак" билан- алшштирш уоллари учрай-ди. Бу эса ибора мазмуниншг аниу .ифодаланишига салбий таъсир курсатади: "-...Бу укангшшг паввойи палак"/П.Еолирои.Плмос ка-мар,132/.
4. ФБла-р K.-wiocii бглан бовлаа нуксоклар. Еу кунгача эълок ллнган: лу=атларда ФЕлар турли хил аылода' берилмозда. Бу эса уз навбатида уларни бадиий асарларда, ьзатбуот сауифаларида ууллащда хилма-хилликка сабаб булмозда. Масапан, "Алихужа - Хужаали" ибо-раси уч .лугаэда уч хил берилгаы: "Алихуяа - Хуагаали'УЙ.Абдурауи-мов,12/; "Али Sysa - ¿ужа Али"/М.Содк£ова,17/; "Али хужа' - ,2уна али"/УТИЕ,1,40/. Абдулла Додирай асарида эса бу кбора глчик уарф билан ёзилган, когшонентдард орасига тире эмас, вергул ^уйилган: "Агар соф арабдан олсак эди, араблар каби огзинг улни деса, зуло-гимизни ьурсатаб турар эдих. 2ар холда алихука, хтааалйпкт>"/А.2о-дирий. Кичик асарлар,128/.
Ешшшг охирвда тадрцют! юзасвдан чщарилгая х у л о. с а берилган.
-1. Узбек фразеологияси кейиыги йилларда ыуайян ютурхарпи чул-га киритди,. бир неча фразеологик лугатлар яратилди, дарслик ва ^улланмалар юзага келди. Ашо узбек тилининг фразеологик система-сини уозиргк тилщунослик илми ну^таи назаридак тад^иу. этнш келгу-свда куплаб филолог олимларнинг задоатли ыеунатини талаб ^илади.
- 2. ФБларнинг фушщионал-услубий хусусиятларики тадаи? этиш, куп томлек фразеологик луратлар яратиш, ФБларнинг прагматик,комму никатив имконлятларини урганиш билан боашцр масалалар узбек фра-зеологиясиникг долзарб муаммолари ^аторига киради. Бу сорзда узбек тилшунослиги уозирча' дастлабки дадамларни бошлади. ФБларнинг услубий тавсифа, ФБлардан услубий ыа^садларда икодий фойдаланиш усуллари ва уларнинг адабий тнл нормасига мукосабати "кабилар янги шаклланаётган узбек фразеологик стилистикасиникг асосий ыуаммола-ри хисобланада.
3. ФБларнинг мазмук. таркибида. $ам фразеологик, ?ам услубий магао мавжуд. ФБшшг_услубий маъноси икки компонентдан иборат: .а/ экспрессив-бауо буёвя, б/ функционал-услубий буё£. Бу икки компонент бир щдисанинг икки томони сифатида ФБ таркибида яшаш: ?у?у-уи-пя' зга. ФБнинг услубий хосланишини белгилаища ички форман1Шг ао-зибадорлиги, атимологик, семантик, оуангдопшик, компонент ва мпу-дорий мезонлардан комплекс фойдананиш, Шшнг аксцрессиз-бадо буё-еини уам шобатга олш яхш.сашра берада. ФЕларнинг функционал-
. - 41
услубий типлари бир-биридан миадор fia сифат яизртидая фару «ила-ди. Злумладан,. хситобии ФЕлар узбек тили фразеологии системасининг 0-10 фоизшхи ташкпл этади, сузлашув нут^я ФЕлари 60 фоизга яри, одциЗ сузлащувга хсс ФБлар зса 10 фоиздан купро^дир. Узбек тили-даги функционал жиуатдан хосланмаган ФБлар барча ибораларнинг 25 фоизидан купрогкни уамраб олган, ФБларнинг сузлащув буёэххни белгй-лащда компонент мезонидан бош^а мезонлар му^им ауамият касб этади. Кзхтобш! ФБларн'и ани?лащда-зса этшлологик, семантик, кошонент ва миздорий мезонлар купроз? аз:амяятлидирг бу мезонлар :?авда ички форманянг аозибадорлиги мезохпх ФБларнинг оддпй сузлаиувга тегии-ла эканлигинн ани^лашга хпзкат «илади.
4. ФБлар тилда цатор фунщияларни бажаради. Бу функцаяларпинг . бир гурухи узуал /лисонкй/ характерга эга булса, хролганлари отжа-зионал /щгтт£шг/ услубий фунхцнялардир. Узуал характердаги функция-лар ФБларнинг доший функциялари булиб, уларнинг уз ички хусусия- ■ тига асослакади ва тар «аядай матнда руёбга чхщади. Номинатив функция, нут^ни ахчамладтириш фтункцняси, образли ифодалаш функцияеи, бауолаш оугасцияси, эмоционзл Щуташя ва зкспресспв функциялар ФБларнинг узуал фушщпялари «аторпга кирадп. Окказяопал характер-дагя фушщиялар ФБларнинг потенциал, яяирин услубий имконпятларя-ш иамойиш этади ва махсус матнларда юзага чк;адк.
_ 5. ФБлардал нутуда фоЗдалаяалар экая, кул уолларда улар одат-' дагд хзазмуида, анъанавий дакдда цуяланади. ФБлардан услубий шр-г садца фойдаланппшкнг нтагачп усули - уларня турлд хил ¡коднй се-мангик ва структур-семантяк узгаригаларга учрагаи ?<ща дуллащцир. ФБларшшг ёйЩЕ шаклп билан майю яхлитлигя орасидагиномувофиулик, асимлетрия уларшшг нут« нараёнзда турли'хил шгодай узгаряилари учун манба булиб хпзкат охлади» ОБларнинг идодий матндаги узига кос, куп тармотрхи драётя, улардахх услубий махрсадца фойдаланишнинг хылма-хия усуллари ФБлар мохир суз саиъаткорлари «улпда образлар яратиш, услубххй самарадорлихсни вукудга келтирххшнянг бххтмас-туган-мае м^анбах! эхганлигидан далолат беради. ' ■
6. ФБларни ^уллашнинг piiiiiu £олатларшхи,ящирпн, аммо юзага чхидолп кумкш булган хатоларни бшшасдан туриб, адабий тллнинг фразеологик нормаларини чууур эгаллаш, фразеологияни урта ва олий: мактабда ургаюыгг'шшшя яхея йулга ууйххш мумкин змас.
Тад$щ:отнкнг acocaß мази.уни ууйвдаги эълон уилинган шзиарда уз. аксини топтан:
Алоуида нащрлар:
I. Бадиий мауоратнинг мууим уирраси. -Тошкент: I97S. - 18 б.
• 2. Узбек фразеологияскдан материаллар /ууув уулланмаси,. I—ГГ-Ш упсмлар/. - Самарканд:" I976-I979-I983. - 29S б. /уамкор-ликда/..
5. Узбек фразеологиясига дойр библиографию курсаткич. -Самарканд:, 1977. - 38 б. /уамкорликда/. .
4. Бадиий • .нуту стилистчкаси. /ууув уулланмаси/. -Самар-уанд: 1982. - 82 б.
5".. фразеология ва углумий тилшунослик буйича библиографик курсаткич /профессор А.В.Кушш/. - Самарканд: 1984. - III б. /уамкорликда, рус тилйда/.
6. Сайд Аумад асарларшинг тили ва услуби. - Самаруанд: 1987. - 126. б. рукопись депонирован в ИНИОН Fe 31655 от 3.II.87 г. /рус тилада/.
7. Адабий тел ва бадашй стиль. - Тошкент: Фан, 1988. - 209 б. /узмкорлиада/.- '
8. Узбек бадиийч насрининг услубий таулили. - Тошкент: . Ууитувчи, 1989. - 136 б. /рус тшшда/. .
. ' Илшй мауолалар:
9. Мактабда ибораларни урганиш//Совет, ыактаби. -1976, •П-сон, 24-26-6. ' ■ .
10. Савд Аугйаднинг "7йу" романи тилига фольклор злементлари-кинг таъсиряга дойр // Узбек тили сгшшстккасн ва нуту маданияти .'масалалари, Самаруанд, 1976.'-72-80-6.
' II» Сайд Аущц асарларида фразеологизмларнинг уулланиш усул-лари // Узбек тилщунослига ва умуыий тилшунослик масалалари, П чиуииш, Самаруанд, 1977. -51-65-6.
- 12. Савд Аумаднинг залу тили элементларидан фойдаланивдаги мауоратига дойр // Узбек тили лексикологияси ва грамматик уури-■ лиши.масалалари, Самаруанд, 1978. -64-69-6.
•-■-■. IS. Сайд Арлад асарларикинг рус тилига тарншласи уауида /фра-'заологизмлар тараагмаса-аспектида/ //.Бадиий таргиыа масалалари, "Самаруавд;. 1978. -34-41-6.
- 43 -
14. Узбек тшшдаги сарлазуа-фразеологизмлар уаулда // Фразеология масалалари, ПУ чнуиши, Самарканд, 1979.-182-186-6. /рус тилида/.
1а. Сайд Аумад асарларпда диалектизмларнинг стилистик функ-циялари // Узбек тили стилистикаси ва нуту маданияти масалаларп, Самаруанд, 1979. -29-34-6. .
16; Лингвкстик ва бадиий стилистика муносабатшинг айрим масалаларп //.Тилиуноелик /бутуниттифоу туркологет конферешцш-си тезислари/, Тошкенг, 1980. -158-159-6. /узмкорликда, рус тилида/. •
17. Фразеологизм ва узбек тшшни ууитиш муачмоларя // Тиллар-ни ууитишникг статистик оптимизациям ва иниенердяк лшгБистяка-си, Чимкент, 1980. -ЗЮ-ЗП-б. /рус тилида/.
18. Бадиий асар тили ва услубини урганиш// Узбек тили стилистикаси. ва нуту маданияти масалаларп,Самарканд,1330. -42-56-6.
19. Алишер Навоий прозасвда фразеологизмлар // Алишер НавонЗ ижодини урганиш масалаларп,Самарканд,1981 .-94-101-6.
20. Фразеологизмларнинг грамматик табиатига дойр // Узбек тили грамматик ууриливи масалалари,Самаруанд,1981. -125-130-6.
21. Атоули от кошонентли фразеологизмлар уа?вда // Роман ва герман тилларц фразеологияси масалаларп, Самаруанд, 1931. -82-58-6. ,/уамкорликда, рус тилида/.
22. Узбек адабий тилининг стиллари уариа // Узбек тили стп-листикасидан кузатишлар,Самаруанд,1981. -30-43-6. /уамкорликда/.
23. Сайд Аумад асарларида>синошшларнинг стилистик функция-лари // Узбек тили стилистикаси ва нуту маданияти масалаларп,Самарканд, 1382. -78-84-6.
24. Узбек тилида фразеологизм сарлавуаларнинг услубий хусу-сиятлари // Узбек тили стилистикаси ва нуту (ладанияти масалаларп, Самаруанд, 1982. -109-114-6. /уамкорликда/.
25. А.Фадеевяинг "Ёш гвардия" романвдаги фразе ологизмларнинг узбек тилига таржимаси уауида // Тарзима маданияти, Тоикент,1982. -77-82-6.
26. "Бобурнома"даги фразеологизмлар уауада // Еобур ва унинг замондошлари ииодини урганиш масалаларп, Самаруанд, 1983.-61-65-6.
27. Фразеологии вариантлар ва уларкпнг стилистик хусусиятла-ри // Узбек тили стилиртикасидан кузатишлар, Самаруанд, 1983. -28-Б4—б. /уамкорликда/.
2В. Савд ¿умаднинг "Келинлар уузЕЮлони" комедиясида фразео-логизмларнинг стилистик хусусиятлари // Узбек тили стилистикаси-дан кузатишлар, Самаруанд, 1983. -40-45-6.
29. Узбек бадаий адабяётида фразеологик вариантларншг стилистик функциялари // Фразеологик стилистика ыасалалари, Самаруанд, 1983. -100-102-6. /рус тилида/. -
30. Фразеологизмларнинг структурал-гршлматик типлари уаувда// Узбек тили грамматик уурилишп ыасалалари, Сакаруанд, 1984. -15-17-6. /уамкорливда/.
31. Сузлашув нутуи формулэларшш синтактлк аспектда' урганиш-га дойр //'Узбек тили грамматик щкишии масалалари, Самаруанд, 1984. -56-50-6.
32. Сайд Аумад асарларида фразеологик синошшларнииг услубий хусусиятлари // Фразеология ыасалалари, 27 чиуши, Самаруанд, • 1984. -28-31-6. /рус тилида/.
33. Еадиий текстда атоули от комлонентли фразеологизмларнинг здлланшшвп // Узбекистон ономастикасига дойр клмий конференция материаллари, ЗКиззах, 1975. -48-49-6. /ушлкорлшда, рус тилвда/.
34. Соматик фразеологизмларнинг айрим грамматик ва семалтик хусусиятлари // Узбек тнвд грамматик уурилинш гласалалари, Самаруанд, 1985. -48-50-6. •
35. Тшщунослик предалетларини ууитишинг айрим масалалари // Узбек тили ва адабиёти,1987. 3_-сон. -47-50-6, /уамкорлшзда/.
36. "Уф£" трилогиясада "юрак" комлонентли фразеологизмлар-нинг сеыантшс-стилистик хусусиятлари уауцда // Узбек тили стилис-тикаси. ва нуту маданияти масалалари,Самаруанд,1987. -34-39-6.
. 37. Синтактик ва фразеологик оисшшларшшг узаро мукосабати-га дойр // Узбек тили грамматик ¥урилши ыасалалари,Самаруанд, 1988.-60-63-6. '•
38. Дцабий тилимиз ыуаммоларн // Ёшлик, 1989. 8-сон, -54-5£-б. /уамкорликда/.
39. ?ачза ва узбек адабий тили // Бадиий текстда тил восита-ларпшшг ОЗункцшшацуви,Самарканд, 1989; -19-27-6. Дажорликда/.
40. Алпшер Наволй асарларида "бош" кошонеытли фразеологизгл-ларклиг уулланиш хусусиятлари // Алишер Навопй ижодий глеросини урганиш гласалачари, Самарканд, 1990. -81-84-6. ,.
41. Равиш фразеологшс бирликларнинг айрим грамматик хусусият-лари // Узбек тили грашатшс уурилиши гласалалари, Самарканд, 1990. -42-46-6.
42. Фразеологизшар таркибида озиу-овуат номларшпшг ¡¿улла-нилиши уаудца // Узбек тили диалектологияси ва лексикологияси ма-салачари, Самарканд, 1991. -59-65-6.
43. Ыактабда ибораларни урганиш усуллари уаузда // Узбек ти-лшш урганиш ва ууитишни уайта ууриш уавда такомиллаштиришнинг долзарб ыасалаларига бакшианган узбек тили дотшй ашсукани бприн-чи йевчши маърузаларшпшг тезислари,Самарканд,1991. -56-59-6.'
44» Афорнзмлар туркий тиллар тарпхи буйича ыанба сифатида // Профессор £осш Тпнпстан углшгснг 90 йаллик юбклейига багишлан-ган республика илшШ-назарий аиаунани маърузаларининг тезислари, 2-упсм, Бишкек, 1991. -64-65-6. /рус тнлида/.
45. БадццЗ текстда фразеологпзмлар прагматик хусусиятларп-шшг актуализациясп уаузда // Лингвпстик бслга когнптив ва изданий уодиса слфатнда, Санкт-Петер^риМЗакар^адд, 1992. -102-ЮЗ-б. /рус тилида/.
46. Фразоологизмнпнг суз билан функционал муносабатпга дойр // Узбек тилпуносдигига оэд тадуиуотлар, 17 чщеишй, Тошкент, 1992. -65-66-6. /уаглкорливда/.
47. Кбораларшшг услубпй хосланиши ва уни урганиш муаымолари // Оли!} ва урта махсус тавлим юртларвда узбек тилининг уцитялй-иига багитланган З-республика илшй-амалий конференциясининг тезислари, Урганч, 1992. -13-14-6.
48. Фразеологизшинг адабий тил норыасига муносабатига дойр // Узбек тили ва адабиёти,1992. 3-4-сон. -37-42-6.
49. Икки тилли фразеологик лугатлар ва бадиий таркигла глуагл— молари // Бадиий таряшма'ва узбек адабиётянинг хорижий алоуала-ри, Самарканд, 1992. -51-53-6.
50. Уч^ун Назаровникг лексик-шразеолог-кк воситалар ^усти-да ншлалш ха^хща // Узбек талянинг грамматик яурилиш ва сгл-лЕстикаса, Самарканд, 1992. -55-62-6.
5Х. Сацд Арид асарлардда фразеологизмларни ^уллашнинг ай-рим стилистак усуллари ва уларншг рус тилига тарнимаси // Ба--дней тарсша ва узбек'адабиёт2ншг''хал5аро ало^алари -/республика . илшгИ-накаллЙ- конференцаяслнинг иагерлалларя/, Самарканд, 1995. -31-37-6. /рус 'тшхвда/.
52. 2-сЕнсда иборалар // Бошлангич тавлим, 1993 . 3-4-сон. -27-2Б-6. ./узккорлиида/.
53. Бэднеё асарда ^разеологазкларагнг дулланяи даражаси. ха-,// Узбек теле грамматик £урилиии ва стилистнкасн масалала-
ри, Самарканд, 1993. -34-40-6.
РЕЗЮМЕ
научЕпй работы йздашава Бекмурада на тему "Функционально-стилистические особенности фразеологических единщ в современном узбекском литературном языке", представленной на соискание ученой степени доктора филологических наук
Данное исследование посвящено системному изучению принципов функционально-стилистической дифференциации фразеологических единиц /ФЕ/ и их функции в речи. В работа впервые в монографическом плане исследуются ФЕ современного узбекского языка в функциональ-Еог-стилистическом аспекте и в плане'культуры речи. Отмечается,что фразеологическая стилистика является новым разделом стилистики у бекского языхса. Она решает такие задачи, как- стилистическая характеристика ФЕ, ше стилистические функции-,, способы стилистическс го использования преобразованных ШШ и их отношение, к нормам узбэг ского литературного языка.
В первой главе, работы зх^явлено, что в составе семантической структуры ФЕ сущестцуют как фразеологическое,, так,и. стилистическое', значение. '.Стилистическое, ^значение фразеологизмов состоит'аз. ДЕух взаимосвязанных компонентов! а/экслрессизно-оценочной окрашенности, гб/ фушщиональххо-стилистической окрашенности. Эти два •компонента ж'.ет :право ;на :еизнь з .составе ФЕ зсак .дзв стороны оде: :-го ;явления. Щря ижредалешш. ютижстяческой -щринадлехности. ©Е еле-
дует комплексно принимать во внимание внушительность внутренней формы, этимологический,семантический,компонентный и эвфонический критерии. Сюда же входит комплексное применение компонентного и количественного критериев и экспрессивно-оценочной окрашенности/ФЕ. Например,книжные ФЕ занижают 8-Ю£ фразеологической системы узбекского языка, объем не разговорных: приближается к 60%, просторечные охватывают чуть более 10%. И около. 25% ФЕ узбекского языка не имеют строго определенной стилистической принадлежности. Здесь же раскрыты отношения между семантической структурой многозначных ФЕ с ихгстилистической окрашенностью, а также изучены особенности стилистической дифференциации фразеологических синонимов узбекского языка.
Во второй главе отмечено, что ФЕ выполняют в речи ряд стилистических функций. Одна группа этих функций носит узуальный характер, остальные являются функциями окказионально-сталистическими.§ункцип узуального характера относятся к постоянным,основываются на внутренних особенностях ФЕ. Функции, носящие, окказиональный характер, демонстрируют потенциальные.скрытые возможности ФЕ и встречаются только в специфических текстах.
В последней главе определены и систематизированы индивидуально-авторские способы трансформации и модификации ФЕ, выявлены условия их продуктивности в потоке речевой деятельности, освещены взаимосвязь "ФЗ с нормами узбекского литературного языка. В работе научно доказано, что несответствяе, асимметрия между отдельно образованной формой ФЕ. и их семантической целостностью служат источником различных трансформаций и модификаций ФЕ в процессе речи, многообразная низнь ФЕ в "творческом контексте", различные способы /выявлено свыше 20 таких способов/ их стилистического использова- -ния в определенных целях, говорят о том, что з руках мастеров слога ФЕ рождают неповторимые образы и являются неиссякаемым источником достижения стилистической эффективности. В узбекском.языке широко распространены различные"семантические и формальные типы отклонения от норм в употреблении ФЕ. Системный анализ такого "отрицательного материала", имеет важное значение для совершенствования культуры речи.
Работа имеет соответствующую заключительную часть, где даны общие выводы об исследуемом матер:::-ле.
SUMMARY
on the thesis for a Doctor's degree of Philology preeented by Juldashev Belaaurad on the theme "2he Protlems of Functional-stylistic Differentiation of Phraseological Units in Modem Uzbek lite'rsry Language"
The present dissertation concentrates on the systenatic study of the principles of functional-stylistic differentiation of phraseological units and their function in speech. It is the firs monograph!cal stjxdy of phraseological units in Modern Uz'oek '.Language in two aspects functional-stylistic and in the aspect of speech oulture. It is stressed that phraseological stylislics is one of the new sections in Uzbek stylistics, which embraces the study of such probleas as: stylistic character of phraseological unite, their stylistic functions, stylistic realization of trans-foraed (changed) phraseological units and their adoption (assini-lation) to the standards of Uzbek literary language.
The first chapter deals with the study of semantic structure of phraseological units having both phraseological ena stylistic neanings. The stylistic phraseological meaning consists of two coaponents: a) expressive evaluation (connotational); b) functio-. nal-stylistic expressivity. These two meanings have the right to be the two sides of the phraseological unit structure, vihile defining the stylistic reference (value) of phraseological units one must take into consideration.the suggestibility of the inner forp as wel^as etymological, senantic, component, euphonic criteria taken as complex. The oenplex usage of the qualitative (compo-aent)and quantitative criteria as well as expressive evaluation of phraseological units were studied. The results obtained^ were as follows, for example, the bookish, phraseological units make up 8-10 per cent froa the total nunber of Uzbek language phraseological system, colloquial approximate to 60 per cent, popular language hardly estimates ove? 10 per cent and almost 25 per cent of phraseological Uzbek units have no definite stylistic referenc The relations between semantic structure of polysemantic phraseological units, their stylistic colouring and stylistic peculiarities in. differentiation of phraseological synonyms in Uzbek 1 an guage are also etadiea in the first chapter.
In the second chapter it was stated that phraseological units may be used in the sentence in different stylistic fonotionsi usual and occasional-stylistic. Usage functions of phraseological units are considered to be constant and mostly based on their onrn inner peculiarities and become apparent in any text. The oocaBio-nal-stylistic functions demonstrate potentionally hidden features of phraseological units and so are evidently to be used in the specific texts. .
Author's individual vvays of transformation and modification of phraseological units, the conditions of their productivity in spoicen chain, the interrelation of phraseological units to the standards of iizbek language are the ob^eots of author's study in the last chapter.
Assimetry between separately formed phraseological, unit ana their senantio inseparability serve as the sources of different transformations and modifications of phraseologioal units in speech.
Uultifona {varied) life of phraseological units in "literary oreative context", different ways /more than 20 ways were obtained/ of their stylistic usage with definite purpose show that in a good hand at writing phraseological units give birth to unforgettable, images and serve Inexhaustible source for achieving stylistic effectiveness.
Different semantic and formal types of divergence froa the standard use of phraseological units are widely spread in Uzbek language.
' The system analysis of-the so called "negative phraseological aaterial" is of great importance and use in the way of ; improving (cultivating) the speech culture, lexicographical and . phraseological practice, improving the teaching process at school and higher educational Institutions.
The results of the investigation are given in the conclusion.
ZUÂSâJ-* босишга рухсат этилди
" Дг боем а тсбоч NsX *ОГОЗИ' *8ЖМИ ;
60x84 146. JC'O нусха. . /
СамДУ босмахенасида чоп этивди. ; _
• ,703004 Семеро ш.. Укнмрситет хиёбонн, 15- ,