автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Фонографические стилистические средства узбекского языка
Полный текст автореферата диссертации по теме "Фонографические стилистические средства узбекского языка"
Б
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБШАСИ ОАНЛАР АКАДЕМИЯМ ТИЛШУНОСЛИК ИНОТИТУТИ
КУлёэма яукуцида УДК 809.437.5-801.4
ЯМИЕВА ГУЛНОРА ТОШПУЛАТОВНА
УЗБЕК ТИЛЙДА «ОНОГРАЖ УСЛУБШ ВОСИТАДАР 10.02.02 - Ыиялий гиллар (узбек гили)
Филология фаняари номаоди идмий дараяасини олив учуй тадаш атнлгвн диесертацияои
к.
АВТОРЕ«ЕРАТИ
Тошквнт - 1997 "
Тадкдот Бухоро Давлат университетитгаг узбек тилшунослиги иафедрасида бажаршггаа.
Шмай рах,бар филология фанлари номзода,
профессор Э.Циличев
Расмий ошюнентлар: филология фанлари доктора, профессор А.Бврдаалиэв
филология фанлари номзоди, доцент Н. Шхкакос
Етакчи муассаса -Тошконт Давлат Университета
Хдаоя 1997 йил /совт / У да Узбекистон
Ресцубликаси ФА Тилшуносзлик института хузуридаги дк 015.31.01. рака или докторлик илмий даражасини олшп учун дассертациялар 5им0яси оуйипа Вирлаоган ихтисослаштирилган илмий квнгаш йи-гилишвда утказилада (700170, Тошкент, И.МУминов кучаси 9-уй) Диссертация билан Узбекистон Рвспубликаси Фавлар акадэмиясшшнг Асосий кутубхонвсида танилгаш мумкин (700170, Тошконт И.муминов кучаси, 13-уй)
Автореферат 1997 " " ЯМ^У^ да Т8рк^твдда.
Бирлашган ихтисослаип-лрилгаи илмий кенгаш котяби, филология /г
фашгари доктора / /7 1 Э.А.Умаров
- 3 -
КИРШ
ИШИНГ УМУМЙИ ТЛВСИФИ МАВЗУНМГ ДОДЗАРБЛИГИ. йисон товуш Брдэмида нвфввдт фикр англатада, балки уз зргссиЭтини з;ам ифодалаада. Тилшунослик-нанг кейинги тараккиЭти даврида шакялангая "Фоносталистика" илми олдвда ана шу фикр ва эдггсси9тни диалектик бирликда тад-квд килиш вазифасн туради.
Тилдаги барча ярусларнинг бир-бири балаи узаро алокаси булгани каби фонетика ва стилистика уртасзда х^м узвиа аловд мавжуд. Бундай алонанинг объектив ва субъоктив сабаблари на-тижасида пайдо буладиган услубий имкониятлар чукур тадкдо килиниши лозим. Шу билан бир каторда ну тада артикуляцяон-акустик (просодии) воситаларнинг баъзилари зкспрессив двб каралиб, уларнинг фонологик 5ки фона тик стшшстикага кирити-лиш мушмшш'и ^алигача ноаникдар! Кандай булмасин, хах,оя тилшунослигвда х;ам, узбек тшшунослигвда х;ам ф о н о т и к стилистика бки нутк товушлари, о^внт, ургу ва унинг стилистик вазифаси тушунчалари мавжуд ва кэйинри вацтдэ фаол истэьмодда? Лекин щорвда аяратиб курсатилган х;ар иккала тушунча 'зам бввосита о г з а к и нутк хусусиягларя тадазщига каратилган ва мохдятан факат ог-заки нутк воситаларшинг услубий куляаншшни ургзнади. Нутк-нинг жуда кенг таркалган иккинчи шакли - ёзма нуткка хос услубий хусусиятлар фонетик стилистик тадкикот усуллара билан ургашишши мумкин эмас, чунки бзма нутк; фонетик воситалар (путк, товушлари, ургу, ох,анг, тон» товуш тембри ва з,.к.) билан змас, балки график воситалар (х,арфлар, тиниш белгилари, уларнинг ранг-баранг бзилаши ва х,.к.) билаи ш куради. Шу-шшг учуй огзаки нута; фонэтик воситаларитгаг услубий к?лла-нишани Урганувчи фонетик стилистика билан бир каторда "график стилистика" булимоти х.ам ажратиш ва унда бзма нутвда графин воситаларнинг услубий ролини тадкик этиш давр талаби-дир.
"Фонетик стилистика" ва "графи стилистика" туиунчалара §9_50ситалари_орасвда т?лиц мутаносиблак ЯУп. Улар;инг ?ад-
«.Абдуазизоэ А. Фоносгилистик воситаларнинг урганилишига дойр.
//Узбек тала ва адабибти, 1385» 2-сон, 24-0.
Портнова Н.И. Фоностилистика французкого языка. -М.:1986.
ксщ маноалери узвро кесиииш х,ам (чунончи, огзаки нуткда то-вуш чузилиши ва бзма нуткда бир харфаи такрор-такрор бзиш), мое колмаслиги х,ам ( маоалан. огзаки нуткда товушнинг ба-ланд-пастлиги; бзма ну гада х.ар хил катталикдаги Оош х,арфлар-ни бки бзувдаги турли буёк(ранг)дата х,арфларни ишлатии ва Х.к. )мумкии. Шунииг учун огзаки вутк юситаларининг услубий имконият ва хусусиятларшш урганувчи "фонегик стилистика" ва бзма пути; воситаларшшнг услубий хусусият ва имкониятларини урганувчи "график стилистика" билан сир каторда "ф о н о г -рафик стилистика" тушунчаси ва атамасини, шун-дай булимни ажратиш зарур.
Оонографик стилистика бзма пупдшиг узига хос услубий имкониятларини яхлнт хрлда урганувчи ва услубшунослигишзда махсус акратилиши, тадаики зарур булган график стилистика шшг таркибий кисмидар.
График стилистика олдада икки асосий вазифа туради:
а)огзаки нущшшг фоштик таъсирчан воситалариаи бзма нутеда акс эттирилишшш тададак кшми;
б)бзмз нутздаги факат унта хос оулган тасвириа-зрссий (чунончи, таъкидлаш, ааратап, бурттирил, хрддеа ах.амиятига диада 11Ш жалб килиш ва х;.к.) восигаларни урганаш.
Шу вазифалардан биринчиси фонаграфик стилистакада урга-нилада.
Фонографии стилистика талшунослик фанида тамоман яяги йуналишдир. Фонографик услубий воситалар бзма матнларда, ай-никса, илмий ва бадиий матнларда катта а^амнят касб эгши етарли даражада тадкш; килзшмагашшги ушбу тадкдарт олдига КУйилган мавзунинг долзарбдигини белгилайди. _ТА^ЩЩОТНИНГ ИАКСАД Вй. ВАЗИФШРИ;
- "фонографик стшшстика" тушунчасини асослаш ва униат тад-кин, маябашш бэлгилаш;
- фонографик услубий восигаларни ани^лаш;
- фонографик услубий воситалар таснифини- бериш ва уларнинг цудлашшши талаб этувчи омилларни аншузац;
- фонографик воситалардаги коннотатив ыаъноларш анидам;
- фоностшшстик воситаларнинг бзма нужда акс аттирилшшнн атрофляча урганшя, уларшшг тиддаги Урнн ва вазифасшш бел-галаш; ,
- суздаги уши ва ундош товушлар.уларнинг твлаффузи ва бзи-лиш билан боглш; хуссий таъсирчанликни очиб барии; .- графи услубий воситаларнинг асосий кУриншларини анвдлаш ва уларншг нутн вазифавий услубларидаги ролини бэлгилаш.
ТАЖЩОТНИНГ МЕТОДОЛОГИИ: АСОСИ ВА ТАДЗД.....УСУЛЛАРИ. ТИЛ-
нииг борлик х;акдкатини зйнан акс эттирувчи онг ва тафаккур-нинр асосий лфода шаклп эканлиги, тилдаги *ар бир хрдаса борлшадаги нарса-^одиса билан алока муносабвтлар асосида шархдошшш ( мотавланиши) хшсидаги диалектик таълимот тадда-кртпинг методологии асосшм ташкил этада. Тил ва пути хрдя-саларини изчиллик билан фарцлаш, нуткнинг ранг-беранг иакл-ларидан х;ар бирл факят узига хос ифода ва тасвир воситалари-га эга вкаялигини нозарда ту тин, борливдаги хар бир яодиса-муносабат тилда, албатта.ифодаланиши, лэкин вдткнинг хилма-хил шароитларида тамоман бошка-бонна воситалар билан борили-шшш хдообга олиш, сундай воситалардан хер биршга тадцщ атишга мослаштирилган системавий тахдал йуляаридан фойдала-ниш ишниыг тадкж усулларини ташкил втяди.Шунингдэк, ишда семантшс-услубий, тавсифлаи, ки8слаш каби усуллардан з^ам фойдалвнидци. Туркийшунос олимлардан Абдуазизов А., Абдурах,-монов Г., Аскарова М., Бэгматов Э., Бэрдиалиов А,,Дони8ров X. Махмудов А., Шртожиэв М., Нэьматов К-. Нурмоноп А., Руста-,мов А.Дмаров Э., Шоабдурахшнов Ш., Уршбоев Б. Диллчев Э.» КУигуров Р., К?чцортоэв И., Гуломов А.Г», Хржкев А. ва бош-каларшзг илмий ишлари мазкур тажикот учун назарий асос да О олинада.
адщотшмуршш ЯНГШШГИ. Энг аввало, "фонографик стилистика" услубшуносликшшг Сир булими сифатада ажратилди ва унинг тушунчаси, атамаси, тадотк манбви, воситалари ашпуган-да. Шу билан бир каторда фонографии воситалар брдамида ифо-даланган коннотатив маънолар изоздланди. Уларнинг суз двнота-тив маъносига таъсири очиб берэдди. Нута товушларшинг услубий кулланииида уларнинг талаффузи ва Эзилиши орасидага диалектик муносябатлар курсатндди. "Фонографии стилистика" "фо-нэтгос стилистика" ва "График стилистика" оралигидаги бир фан сифатида магжуд булиб,унинг текпшриш объекта анча кант кам-ровли эканлиги очиб бвралди. Фонографик стилистикада адабиЯ галнинг маъРрлярядан чекиниш услубий вазифз - тасвириЯлих
талаби билан содир булиши ва узига хос услубий вазифа базарите исботланди. Нутц вазифавий услубларининг график услубий воситаларга муносебатига кура уааро фараданяши илмий ва бадана матнлар мисолида курсаталда.
ТАДКЩОТНИНГ. ИЛЕШИ ВА ДМАЛШ АХАШЯТИ шундан иборатки, диссертация огз8ки нутк таъсирчанлиги ва ифодавийлнгипи таъмин-ловчи воситаларнинг езма нутвда акс эттириш йул ва усуллари-ни анщдхашгв.бзмз нуткнанг, факат унинг узига хос булган ифода воситаларини очишга ва улардан самарали фойдаланиш йулларини Ургатш йурицларини ишлаб чшдплга брдам боради. Шу билан бир вдторда имловий саводхошшкни ошириш, бзма нутк таъсирчанлиги ва ифодавийлаги ошишарини кенг оммага етказиш ва Ургатишгп кунаклашада. Нутц товушларининг айтилиш ва бзшшши - фонографияси орасидаги диалектик боглшушк х,амда уларнинг турли хил нутк услубларида тутган урзпши урганш учун назэрий асос булади. Тадквдот яатшгалари амалий хга,ат-дан олий Укув юртлари талабалари ва мактаб уцувчиларига мУл-жалланган дарсликлар ёзиа учун манба була олади.Ипшинг нвза-рий хулосалори узбек тшш фонографик стилистикаси ва унта боглик булган содаларни бойятшга хизмат кялада. Олий укув юртлари узбек тили ва адаОиЗти факультетларида уадтиладиган "Нуи; мэданияти ва услубият асослари" курсши удаш учун кушала материал беради. Шунингдэк, ишдан олий укув врти талабалари учун махсус курс сифатида фойдаланиш мумкии. ТАДКЖОТ НАТИЖАЛАРМКНГ СШШШИ. Ишшшг мавзуси Бухоро Давлат университетада ургашлаётган "Узбек тили курилиши сис-темавий аджика" (давлат кайд раками Н: 01940003618) муаммо-сининг таркибий кисми булиб, шу унаворситетнинг узбек тили шуъбасида ва университет илмий кенгашида мухркама этилган ва тасдшутангап. йлнинг натижалари ва тавсиялари Бухоро Давлат унишрситатида х,ар йяля утказидувчи профоссор-укитувчилар-ишг илмий ашуманларида(1992. 1994, 1995, 1995) х,азда Давлат тили ха!?идаги Конуннинг даалга оширилиша долзарб муамда-лари Республика илмий-амалий конференциям (Навоий, 1993), шунингдэк,-, Узбекистон Халк татлами вазирлиганиет "Узбек тшш доимий анз:уманл8ри"нинг II (Карга, 1993), ПККиззах, .1995) Яигилиаларада байн килинган. Дассертация матни ЕДУ узбек, талхунослиги пуьбасиниш' кенгайтаралгаа йигилишзда мухркама
- 7 -
кшшнган ва эдаюяга тавсия зтилган.
тадзвдотнинг даж в а „там, тадажот кириш, уч боб, ху~
лоса ва фойдаланллган адабибтлар руйхатидан иборат. Жами 132
бет.
шнинг асосйи иазмуни
Кириш вдсмида тадаикот мэвзусининг долзарблиги, унинг максади ва вазифалари. методологии асослари ва тадаик усул-лари, илмий янгилига, назарий ва амалий ахдамияти, шшнг си-налиши адкида мзълумот берялада.
Диссертациянинг биринчи боби "Фонографы услубий воситалар ва коннотатив маънолар таснифи" дэб яомланади.
Стилистика дойилганда, купинча лвксик воситаларнинг турли хил услубий хусусиятлари олимлар куз олдидан утади. Фоне-тик ва грамматик стилистика узбвк тилшунослигцда х;вм дэярли ургашшгаган деб.уришш найд этада профессор Р.Куягуров!
Холбуки, фонетик сталистикаяи алохада булим сифатида ажратиб ургашшга тулик асослар мавжуд услубшуносликнинг бу булими учун фонетика материал бэради.у шу материалларни, яъни кути товушлари, просодии воситаларнинг к$шимчо маъно-ларина урганади.
Фоносшлистиканинг паадо булиши узок тарихга эга булса х,ЕМ, "фоностилистика" тержшининг кулланганлпгига куп пакт булгани йук. Бу термин рус тилшунослигвда илк бора Н.С.Трубецкой томонидан такляф кнлиниб,"фонологик стилистика" дэб атадци* Бу сох,а купрон "товуш стилистикаси" ва кейинчалнк "стилисгик фонетика" бки "фонагик стилистика" доб юритидци. Профессор А.Абдуазизов услубшуносликнанг* бу булимшш "Фоно- ' стилистика" термини билан аташнл таклиф кллади?
Юкррида цайд иилганимиздек, фоностилистика тилшунослак-ншгг бир булими сифатида шуш вактлардан бори шакллангад булса х,ам унта кизикиш аддам замонлардая бошланган эдя. Бу сохага оид факряпр антак философ ва риторик(чиройли сузлаш саньатига ara булган)лар асарларида учраЗди? Шунингдок, ко-йинги давр рус тилшунос олтшари Н.С.Трубэцкой, Л.В.Щерба,
"КУигуров Р. Субъектив бахр формалеринизг семантак ва стилисток хусусиятлари.-Т. :Фан,198СГ. -б-б.
Трубецкой Н.С. Основы фонологии.-М.: 1960.CZ5
"А.Абдуазизов Фоностилистик воситаларнинг урганилншига дойр. //Узбек тили ва адабибтн, 1985, 3-сои,25-б.
Античные риторики. -М.: 1978.-с.187-189.
Р.И.Авашсоц, Г.О.Винокур, И.Б.Голуб, С.М.Гайдучик ва бошца-ларшгаг асаряарвда зам фоле тик бирликларнинг турли услубий имкониятлари батафсил бритилганлиги задала илмий вдабвбт-ларда иайд втиб утилганТ
Узбек тилшунослигвда фонетик воситаларнинг услубий ва-зифаси закидаги дастлабки маълумотлар профессор А.Г.Гулошв каламита мансубдар! У унли вз уцдош товупларнинг чузилиш, товуш алмашиши натижасида фоностилистик хусусиятлар руббга чшдшшни кайд килган булса, профессор ЭДиличев уз уцув кул-ланмасида бу масалага бир оз кенгрок йндашб, талаффуз стил-лари ва шп'онацилсининг стилистшс имкониятлари закида атроф-лича маълумот Сорди? Профессор А.Абдуазизов фоностилистикв-нинг тадющрт объекта ва уни урганиш буйича биз щорида тил-га олган шший жизатдан дамматли ма^ласини аълон килди.
Биз уз тажвдотимизда щорида номлари ¡уз Яд этилган рус ва узбек тилшунос олишшршвшг фшфларига таянамжз ва улар-дан урни билан швдий фойдаланамаз.
Огзаки нутк окимвда айрим сузларнинг тала^фузи, озанги, тез-секишкги, наттак бки имшоц айтилганлигини бзма иутвда айнан бериш максадида улар орфография ковдаларига злд равиш-да турли график белги ва шаклларда.затто буеадарда бзила-да.Усдубий взамиятга эга булган бундай зодасаларнп урганиш Зам давдатга сазовордар.
Куряяадяки, фанимизда фоностилистик, фонетик услубий воситаларни пути, иакллари ва зар бар ну и; шакли воситалари хусусиятларига кура иккига акратш мумюш:
а) огзаки нутц тала®узининг услубий хусусиятлари ва имкониятлари, яъни том ыаънодаги фонетик стилистика (Шах фо-иостшшстика);
б) огзаки путк талаффузи услубий хусусиятларшш бзма нуткда график (имловай) восаталар билан шс эттарш, яъш? тон_маънд2ага_график (ииновий) стилистика.
'Кантер Д.А. Системний анализ речевой интонации.-М.: Висшая школа, 1988.-c.98-t00.
"Гулоыов А., Иоабдуразмонов Ш., Аскарова М. Узбек тшш дарслиги.Э-сиаф учун. Т.: Угдатувчи, IS3G.
"Кшшчвв Э. Узбэк тилин2цг практик сталистакаси.-т,: v Укитувчи,1£®5, -88-101-б.
Легаш график стилистиквниаг имкониятлари факат талаффуз услубий имконият ва хусусиятларнинг бзма нутада акс эттариш. .билан чокланмайда, балки график услубиятнинг узига хос ва талаффуз бияан алокадор булмаган махсус воситалари тда мав-жуд. Булар асосон куйидагшар:
1)бош ва кичик *арфларни ишлатиш;
2)турли катталикларда бзилган *арфларни ишлатиш;
3)айрим суз 5ки матн булакларини курсив билан 5зиш;
4)хар хил тушунтиришарда х,арфларнинг турлича езшшши-дан фойдаланиш;
5)суз 5ки матн, уларнинг айрим кисчларини бзишда турли хил ранг (бубк)лардан фойдаланиш;
Б)назмда иеърий каторларни ногоналаб 5зиш;
7)назмда иэърий доторлардан бирани тушириб цоддириб, унинг урнига катор иудтелвр бзиш;
8)матн булакларини абзац билан бзиа;
9)с?з ва матн, уларнинг айрим нисмлари устига, остита, олдига еки охирига турли хил иэртли болгилар (узук чизик,бир чизик, иккн чизик, бй, айлана, параграф болгиси ва х;.к.) цу-йиб уларни ажратпз;
10)матвда тшша бэлгиларидан услубий мзксадда фойдаланиш ва Совдалар.
Ефрида кайд килиаган график воситаларга хос хусусият ва услубий имконият тазуши шимизшнг махсус Ообида бабн идмнзда.
Умуман олганда, график стилистика, график стилистнк воситаларнинг куллашшгини бэлгаловчи, туташтарувчи, ьютивлаш-тирувча гс (зга ожш мавжудцар:
а)талаффузпинг фопетик хусуспятларл вз услубий идао-ниятлари;
О)бзиа матншшг айрим кисмларям ажратаа, бурттирнш, алоэдда таышдааш маясада. ;
Щунинг учун х£м той маъшдага график (емловкй) стилистика бир томовдаз, фонотик стилистика (талаффуз, ургу, озсанг, тон, тэмСр, интонация хусусиятлари) билан, нккзшчи томондан, нутк сохибининг алозщда мацсадлари билан богликдяр. Нутвда фонатик сталистикащщг график стилистика билан кесивган вна шундай зсдлатилаги услубий восаталарнш1г мззмуасшш биз "фо-нографшс услубий воситалар" дэб атадик ва шу асосда "фояо-
- 10 -
графе: стилистика" илмий тушунчасини шакллантирдик.
Фонографш: стилистика талаффузнинг услубий имконият ва хусуснятларипи бзмз нутвда акс эттириш йул ва усулларини, шуниагдек, ёзма нуткнинг график (имловий) услубий имконият ва хусусиятлариш диалектик бирликда урганувчи ва ургатувчи умумий услубиятнинг бир булимидир.
"Фонографик стилистика" атамаси уз хусусияти ва мотив-ланишига кура зулмаънойиндир "фонография" калима си двстлаб "фонетик" ва "график'' каби икки сузнинг вдскартмаси сифатида "фонетик" ва "график" маьноларига ага. Шунинг учун "фонографик стилистика" дэганда биз "фонетик стилистика" ва"график стилистика"ш тушунямиз. Иккшгш тодандан, "фонографии стилистика" атамаси бизшшг ишимизда хусусий маънода, яъни та-лаффуз воситаларишшг услубий хусусиятларини бзма нутвда акс эттириш масалаларини урганувчи ва Ургатувчи алохдда булим маъносида кулиашлада.
"Фонографии услубият" х,ам "фонетик стилистика" каби узининг алохдаа олинган роал бирликларига зга булмай, у тал фонетик ва график Сирликларининг эмоционал-экеггрэ ссив бузги маъносини у бки бу томондан изохдош вазифасини бажаради. Одатда, тилдаги бирор стилистик хусусият лексик бки грамматик жиадтдан тула намобн булмаса, уни фонетик жих;атдан акс-прэссив шакллантириш натижасида тулдирилади.Бу жн^атдан Караганда "фонографик услубият" "фонетик стилистика" билан узаро узвий алокада иш кУради.
Тилдаги фонвмалар узининг всосий вазифаси суз маънола-рини фарклаш билан бирга яна икки: стилистик-экспрессив ва 8ПВЛЛЯТИВ вазифаш бажаради. Тингловчи аса фонемалардаги бу хусусилтларни товушлар воситасида кабул килади. Шунинг учун х,ам с.уз таркибидага бирор товушнинг талаффузда узгариши (чу-зилиш, алмаштириш, тушириб «олдириш, орттирилиди, тор бки кекр айтилиш) маънога дархрл таъсир этади. Бундай лолларда сузшшг дшютатив маъноси узгармай, факат коннотатив маъно си узгарада.Маълум бир суз-бки сузлар богланмаси товушла-цианнг нейтрал бки коннотагав маъноларини анаклавда супвр-согмент, яъга нросодак эломентлар *8М ыухум роль уйнайди. Эмфвтик ургу. интонация, пауза брдамида я,ам нутвда асте-так дад, х,осил килжшда. Демак. коннотация факат лексик
бирликларга эмас, балки гилнинг фопвтик ва грамматик воси-таларига х,ам хосдир.
сузнинг сэмантик структурасини урганишда икки хил коннотация фаркланяда: ингэрент коннотация - суз контекстидвн ташнари олш1ган холатда унта хос булган коннотатив маъно ва вдгерент коннотация - сузда маъдум контокстда хосил булада-ган коннотатив маъно. Узбек тиштанг фонатик воситалари адгерэнт услубий буби хосил «клади. Чушот истаган мустякил сузни нутвда фоиографак жихатдан узгартириб нуллаш услубий таъсирчанликш хосил килади. Бунта А.Каххорнинг "Бемор" хд-коясидаги бола вутндаа "дарди", "бермок," сузларинипг талаф-. фузи ва бзилиши лвдол мисол булади:"Худоб аямди дайдига даво боагин". Бу ходисани айрим сузларшшг тялаффузи узгартирилиб айтилганда янада явдол куриш мумкин булади. Яна чопшпгаринг: Эшитаб - э-шитиб, эщи^и-тиб, ашгг-и-иб кабиларда турли хил коннотатив маънолар шага чтасмовда. Бу хол, айницса, Фо-нетик жихатдаи узгартирилиб талаффуз гошшгзн сузларнинг синтагматик муносабатга киришгвнида яндол нвмобн булади. Хумладан, "эиитиб у гардам" бирикмасидаги "эшггиб" сузидяга •говушларни турли уринлардаги турли хил талаф!>узи ва буларни "Утирдим" 8ки "утир" сузлари бялан сшиагиатик муносабатга киришгандаги холати мисол була олзди. Бу хакда ишда кенг тухтаб утилган. Хуллас, товушларда ифодалаяган хис-туйгушиг график болгилар воситасида руббга чициш огзаки ва бзма нуткдинг диалектик бирлипми курсатада. Бундай воситаларда нфодалаиган кошютатив маънолар сузловчи бки бзувчшшнг турли хил таессурот ва хассибтлвриш бериада мухим услубий ва-зифа бажаради. Кузатншларимиз,айрим сузларга фоностилистик жихатдан бвдашилгавда, уларда адгерэнт коннотация кучли еканлигини курсатда. Яъни узбек тилшшгг фоне тик воситалари, всосан, адгерент услубий бубкка эгадир.
йшнинг июсшчи боби "Уялн ва увдош товушларнинг фотографик услубий хусусиятлара" даб номлангвн. Бу боб икки оу~ лимда.ч иборат. Бйриячи булимда унла товушларга хос фонографии услубий хусусиятлар хаквда фшф юритилган.Нутц органла-рига боглик, равивда нутк товушлари хаи турлича талаффуз ата-лада ва зпитилади. Акустика (ашатилиш)да товушнинг сафат ва мщдор белгиса фараданади. Натижада, апе лягав (эшитаб тиь-
сиряаниш) хщат хам юзага келади. Товушларншг чузищшга одатда иккига булинада:
1) бирламчи чузшушк 5ки фонологик чузшдак:
2) иккиламчи чузивдик бки фонетик чузшушк.
Услубият учун фонетик чузшушк а^амиятлидир. Бу чузиц-лик маъно ажратиш учун хизмат килмайди. Фонетик чузивдик, ссосан, иодаги ургу ва шунга ухшаш бир канча фонетик х,ода-салар билан Ооглик. Бу чузшушк нута; жараЭшга хосднр.Уяли-лар огиз бувлигида тусщда учрамагавдг сабабли уларни иста-ганча чузиб талаф£уз этиш мумкин. Лекнн нута шароити талаб калган вацтга нисбатан ортицча чузшушс фонемашшг социал кимматини нвсайтирада, яъни айрш хрлатларда сузпииг мошося англашилмай ндлада.Унлаларшшг турлича талаффузи суздаадтор цушимча маъполарпи х,осил кидадк. Жумладан, суз семаитик структураси билан богдик х,олда унинг маъноси кучайтирилади: Нимага алдадингиз! Нима-га-а-а?! ГГДокишов] .Айрш срзлар таркиблдаги унли товушларни турла куришишарда чузж; айтиш ор;уэли (чузивдик Взувда графда адатдан чизшсча-чиззэдча ор-кали кУрсатилган) вдттад бадарш.укирпп, ичкн хаяжотшнг ш-арятда ортшушги каби кошютагав маъиолар бврнлганя очщ ку-ршада.
гона так ва графив; услубпй эломонтларшшг (твлаффуз ва 0зув)бяр-бирига мое колишига, уйгушшгига куйидаги мисол яна бир далил була олади:
- Кимиан? - деда Шодмонкул шада баланд овоз билан ен-гаииб.
- Мз-он 1 - хавоб «дадим овозш ярим брти чгй$иб(НДобул). Диалогдаги "Кимсан?" сузи "Кимса-а-ан?" иаклида бзилса ада, уша кучли чацирл<„ х,аяжон, иубх,вни Оевосита сузнанг шу шак-лига караб онглайверар эдак. Ашэ бундай вдшшмаган. Щунинг учун бзувчы бу коптакстг'а кос коняотатив маънони бошца усул "янада баланд овозда" изох, гашши келтириш билан ифодалаган.
КУринадики.езма путвда айрмм сузлардаги коннотатшз маъно шу сузларнинг фонографик хрлатидан Сввосита англашилса, айрам зрлларда лексик-семантик изо^лар оркали берилада. Бойка бир .Уринда эса бундай каъно х,ар иккисининг бирлигадан юзага кэлтарилада. БувдзЗ ифодаланшга таррвдагн диалогнинг: "Мэ-ен!" -чжавоб калд а? овозкм ярим-брти чикяб" гапи мисол
буля олади. By гапда фонографик,льни "Мэ-ен" сузидаги "а" ушшсншшг чузвд талаффузи ва иккилантирилиб бзилиши хдамда лшссик-семантик жихатдэн "овозим ярим-брти чикиб" изох; гвгти ймз-ен келтарилгая. Бувдай хрлатлэрда кошготатив маъношшг шага чикишида фонографик ва лексик-сомаятик воситзларнинг бирга кулланиш.яъяи уларнинг синонимия си кузга тошланади., Бундай синопимяик муз^м ах,амиятга эга булиб, нуткий ранг-баранглик хосил килади, тасвирга бадиийлик киритади.
0F3aira нуткдаги унли товутларнинг просодик хусусиятлари ва бзма нуткдаги ифодаси яна куйидаги коннотатив маъноларни руббга чикаржи мумкин:
шодланиш, хурсандлик, кайфиятшшг яхшшшгшш билдяради:
- Цоракуз - опа-а, сизга ха=а-ат;1 Катта конпертда ха-а-ат(
(Н.Кобул)
х;айратланиз, изтироб.укиниш, газаблании, кучли тулкинланиш маъносини ифодалайдя:
- Шма-а-а? Эсияг койидами узи? (У.Умарбеков).
- Mzizizü' сиз отасиз! Битта кизни аплгб йулга сололмай-f.Bí? (Хабибулло)
йэда унли товугаларяинг чузвд ва баланд талаффузи таь-кид, ишончсизлик, ялшпга, эркалаш каби цатор коннотатив маъноларни ифодалаб келишига х,ам ¡штор мисоллар колтарилган.
Фонографик стилистикада маълум бир унли товукня сузнинг нзйси урнида, очик бки Smnt буганлардйги чузилиши ва унда ифодаланган эмопдоналлик, услубий бубк х;ам фаркланади. Худди ШУ Уринда унли х;арф бзувда кандай график балги воситалар Sp-дамида берилганлнги х;зм змалий аядтаяти касб этади. Жум-ладан, "эшггшк" сузшшнг турли позицияларвдэ "и" товушиня чузиб айтии ва узи бзувда иакллантириш билан турли хил коннотатив маъноларнинг шага чикзшни курии мумкин: "ашитиб" сузшшнг мазкур куршиш, бзилши ва айнан шу хил талаффузи-да сузловчининг танч холати, иошилмабтгашгиги', хрдисага од-дий муносабатн англашилмовда. Шу сузнинг "эши-итиб", яъна иккинчи бугиндаги "и" товуши бзилиш зцолати ва тэлаффузида аса сузловчининг шу хддисага тингловчининг даккатняа торти-ии, уни ундаши, узшгаяг ички хяссий конил-мабтгашигн сама-лари руббга чикмокда. Шу сузнинг "виити-иб" куринишя, яъна Э-бугиндаги "и" унлиси бзилишя ва талаффузи хрлатида аса яна
Сир Оопща бир янги кошотатив сема ифодаланади. Вуддэ суа ловчининг хайратланиши, тааягвуби, уйга тушиши каби кУшимча бубклар уз аксши топтан.
Ёзма нуткда бирор суздаги унлишыг чузшшши дарахаси график жихатдан цу унли неча марта такрор бзилганлиги билан хам белгилазюди. ГНорида келтирилган "эшитмок" сузининг хер бир суганидаги унлининг такрорланган "э-э-шитиб", "эши-и-тиб, "эшта-и-иб." куринишлари, талаффузи ва бзилиши холатла-ри хам мавжуд. "Эшитмоц" сузининг бундай куринишларида упда-ги мавжуд коннотатив семаларга яна кучайтирилганлик, таъ-кидлаш, буртгириш каби янги «Уишмча семалар кушмшади. Бундан маълум бир ходисанинг мохиятини янада бурттириш, таъкидяаш лозим булган уриплардэпша услубий воситэ сафатвда фоДдала-нилада.
Суздаги товушлар нутк; окимида турли узгаришларга учрай-дигбаъзилари редукцияга учраб киска айтилади, айримларк эса ассимиляция бки дассимиляцияга учрайди. Баъзи товушлар бош-кача шакл олиши 5ки тушиб «олиши мумкин. Бундай ходисалар-нинг содир булишига нутада ихчамликка интилиш, бугинга ургу-нинг тушиши бки тушмай колшш, шошилиб талаффуз килиш, бошка тиллардан утган сузларни талаффуз килишдаги киЗинчиликлар каби омшыгар сабаб оулада. ¿на шундай турли сабаблар нутида Хосил буладиган фонетик узгаришлардан деярли барчвси фонографии стилистик вазифа бахаради. Диссертацяяда булар хакида хам батафсил фикр иритилган.
ШувдаЯ кялиб.сузда унли товушларш чузиб талаффуз килиш ва шу талаффузни бзувда айнан акс еттириш хачда сузлардаги комбинатор ва позицион узгаришлар талаффузи ва бзилиши билан боглик султан конаотатив маънолар пу суз узагидан англвпгал-ган денотатов маъно билан бавосита боглиц холда руббга чика-ди Нутадэ фолографик услубаЗ воситалар брдамида хосил буладиган кушлмча О?Зд сузлар узаро парадигматак ва синтагматик муносабаглярга кчришганэда янада бркинрок намобн булади.
II бобштнг 2-будимида- ундош товушларга хос услубий им-коналт ва хусусиятдар хакида тухтзб утилган.
Таля'Кузда ундош товушларш иккшгантириш, такрор кУл-даш, тушириб колдирал, сузда уларнинг Узаро урнини алмашти-рти, ёзма нутвда эса'ушбу талаффузий ходасаларяи айнан акс
эггириш фонографик янх,атдвн мухлм услуОиЯ ах,вмяятга зга:
Козон шошиб нолди. Езшшг иссяк кунларида х,ам ечилм&ган хулокчиннтмг богини вчда, терта Оотган кулок тубларшга енги билан артди-да:
" - Буй, буй-й-й... Ё пириме-е," - доя бир томонга йул солдя. Вигр-икки кум хомасипи ошгандан кейин, бар ергя куз солаб:
- Тоодииувввв!, - до б бякяриб юбордаЦС.Айшй].
Мисолдаги "буй" сузини "буй-й-й", "тоидим" сузит» "топ-димувввв!" шаклларида (охирги бугиядаги *арфлар такрор х,ола-тида) бзилган. Энг аввало, бу суэларганг график аоцатдэн бзшиш, куринишига аътибор бериш керак булади."Буй-й-й", су-зидаги охирги х,арфпар чизикча-чизикяа билан бзилган. Бундай Взиш шу товуиларнинг кандай талаффуз этилгвшшгини айнан бериш учун хизмат кшмокда. Айни замовда ту сузлврнияг депота-тив маъносига югщириш, чакириш, илтижо, иэлаш, ялинш каби кушимча маъполар хам купшлиб келгвн,
Фотографик зшх,атдан суздаги бир унд^шинг такрор мшадо-ри у ифодалсб келабтган экспроссив бубк миадорши белгилай-да. сузда бир ундош канча куп такрорланса ва у график жихат-дан бзувда шунча ифодаланган булса, экспрессия дарвжаси а;ам ортик аканлиги куринадн. сузда коннотатив мзъно фоне тик во-риталар билан хвм даражаланиб бориш хусусиятигз агэ.
Ундош товушларнинг чузилига огзэки нутзда уларли куш ундош холатига келтириб талаффуз хилин.'бзмэ нуткда аса ик~ килантириб бзиш оркэли руббга чикарнлада. • Бу усуддэ ^куйвда-га коннотатив маънолэр и!юдаланади: • »
таънид, кахр-газаб: - Ов-возингни учир!, - деда Турсудбой кагрини яширмай. (НДобул).
иккиланиш, таажжуб: - М-м-меа, биласнзмя, зделигя... кеч-курун мотоциклда ивх;врга тушиб олиб кэлдим. (Хабибуяяо).
¡{ада ундош товушларнинг турля хал талайузи натиаасида ярат буладиган зсанкирая, курку а, изтироб, бирор уа бялан бандлик каби кагор коннотатив маънолар хрсш булишигв масол-лзр бзрилган. Ундои товушшряапг сузнинг турлн уринларвда няхилантираши з;ам стшистак кимматга зга. Суз бошлдаги ун-доз товушнинг гикилантиралиши пэрсонзхга хос нуткий хвичяляк 0:с! унинг у та г,аяжонлангаш1Игзшг ифодалпсэ» с$э охиридага
ундошнинг бирдан ортщ такрори шу сузнипг чузик талаффузшн билдирадд. Худдя шунингдек, суз бошида ундош товушларни ш-килантираб талаффуз юшш ва ёзиш оркали бадиий тасвирда ва-зиятдан келиб чикадаган вуткий камчшшклар бки нутк органла-рада бирор нуксози Оор шахсларнипг талаффузи реал око этти-рилади.
Вазиятдан келиб чикадиган вуткий камчшшклар *ар хил буладя. Щулардаи. бири мает ёки эснаЗтган кшшарнинг нутки-дир. Хумладан, АДодарийшшг "Утган куилар" романи бош ках,-рамони Отабек нутаида буни якдол курит мумкин:
- Углим,' сизга щу тайтон ишитшг 'шма зарурати бор? . Отабек мастларча кулди:
- {¿КЮВЕ? зарурати булмаса юдтща бор?!
Нуткнияг бадиий услубида кепг кУлланадиган фонографии услубий воситалардан бира талафХузнинг аник 5зуви транскрш-циядир. Тулик ёки киемзн транскрипция кшшнган айрим сузлар, реплшшдар асар кахрамонлари цутюшн индивидуаллаш, маълум бир гурух вакшшари нуткшш аарантерлаш учун шлаталади. Транскранцион ёзув муаллиф тоданвдан маълум бир персонаж нуткидаги индивидуал ташки камчшшк мавжудлигшш куроатш учун т/1'а кулланши мумкин. Бадиий путк таъсирчанлигини сша-рувчи фонографик стшшстик воситалардан бири товуш бзув (звукозапись)дир. Товуш5зуви (звукозапись) воситасвда асарда тасвирланаётган вокеа-зрднеалар китобхон кУзи олдида зюнли килиб Сэрилади.
Товуш бзуви (звукозапись) нинг 3 хуринизш ыавауд: а) ассонанс; б) аллитерация.
Еуларнинг зар иккалаепда зам товуш ва маъда бирлиги асосида образ яратилзди.
Аллитерация ахдааят берилиши лозкм булган сузларга клал даккатини тор-гада, уни узига хос шакдда талаффуз килшга уи-дайда. Ву усулда яратилган шэърларнинг суз шакли уларни эсда тез ва узок сакланиб колиш имконини берада.Вунга Э.Вохддов-нипг "Ккз", "Гулчохраляр" каби шеърлари мисол б?лада.
Узбек адабиЭтида аллитерация у су лада нафакат вазмий, балки айрим насрий асярлар зам яратшида. Бунта Мурод Хидир-нанг "Харфлар уйини зикоялара, ривоятляри ва эртаклари" аса-ри еркш ыисод була олада:1Ьпукли шпушакнанг тачандаги пис-
тирмасида паналагап пошохон пашшаня пайдар- пай пойлагани.
Фонографак услубий жихатдан эмфатик ургу х,ям ахамяятли. Эмфатик ургу суздаги унла бки увдош товушни чузия; талаф$уз «илиш оркали амалга оширилади. Бунда сузнинг эмоционал томо-ни кучайтирилади бки сузловчиттг хаяжош ифодаланади.Езма нуткдаги змфатлк ургу суздаги харфларни чизикча-чазикча во-ситасида бзиш оркали бэрялади: Э-ш-ш-шак дэгаи овоз янгра-да. (С.Самадов). Эм$атшс ургу мазмуяи бойка мятнда авторвинг кошэнтарияси оркали х;ам таъкидланяши мумкин. Масалан: Сени хали подон Мал-ешюш. - майор Мадешян суэинл чузиб айтда. Хвяжозпгл бу усудда ифодалаш пврсснажларнинг $з сухбатдошла-. рига салбий бки ииобий муносабатини хам ашщ курсатади.
График жи2.8тдан йзияиши Оир хил булган ну тика амоцио-наллик борувчи эм$атли чузжуткка эга булгап сузларни каттик овоз билан айтилувчи сузлардан фаркдамок аарур.
Эм^атик чузшузикда оханг, интонация мухям роль уйиай-ди.Бунда oxairr паст бки муътадцл хрлатда буладя. суздап кино я, кочириц, ялинии, сирдоалш нвбд иушимча сомалар внгла-ишгадн. Маълум бпр суз бки суз биракмасини катгат; овоз билан айтишда зса, талаб, буйрук. истак, вдюташ кзби к?1пимча сог.гз-лар англашиладн Еа айни замодда оханг маъбрдан апча щорт булода: Встирали отрядга команда борди: - Сто-£«хъ11.. (X;.Гулом. "Машъал").
ИундаЯ килиб, ундоа товуиларга хос фонографак услубий имконият ва хусуснятлар бадшй таширда мухш а^амият касб этади. Улар нарса, ходиса,- ва воиралар хаквда тушунча ифода-лаш билан бирга сузловчжшнг турян эмоционэл-экспроссив хр-латши, унипг вовда-ходясаларга турли хил муносабатици ифо-далайди. Э;,5фатик ургу воситосздан уринли фойдаланиш хеч ба-диий таъснрчанлшшп ошзради.
ííí_6o6ga график услубиЯ воскталарнинг нутк услубларада куллашэга хаютда фикр юритилган.
Кулчялик холяарда айрим сузлар сомантан таркибидагн ин-гвнент бкя адгерэнт к^шжпа магнодер очик кфодаланиб тура-дя.Амж) сузлардага бундай маънолар хамма вакт хам брадш.очиц намобп булмаслип! мумкин. Бу ходаса, айникса, бзма нутада муоллиф бки пврсоиашинг ичка хиссибтани кфодалаида оир куп-ча кяЯинчиликларна юзага квлтирада. Бундай пайтларда бзма
нуткда турлц хал эмоцюнал-хиссий бки бошца кУшимча маъно ларни бориш учун варим грв{ш< услубий воситалардан фойдала-нилади. График услубий воситаларнинг барчаси бзма ну гада х«Р хил кУшимча маъно бубгини бврада.1аЩунингдвк, улар куп хол-ларда, Укувчининг всосий диадаги бзма нуткнинг кайси Урнига караишшшга хам ишора кнлади. Унда шу х°диса мохдятини туляк англаш учун сергаклик ва кУшимча хдс-хаяжон хосил ндла-ди.Бу Уринда график услубий воситаларнинг айримларидаги им-коният ва хусусиятлар хакида фикр юритамиз. Шулардан бири абзаддир.
Абзацни график услубий белгилар каторига киритиш муно-зарали булиши мумиин. Чунки у узининг мустакил график шак-ли(белгиси)га зга амас. (Аммо нашрибт, полиграфия сохасида махсус болги(2)дан фойдаланилада. Щунга карамail, виз терми-нологик лугатлардв кайд атилган "бзувда бир оз урин (уч харф Урни)"Колдирилган буш кой"ни "махсус белги" Урниии босади деб уйлоЯмиз. Иккинчи томоцдан, бзма матнларда хат бошида бироз буш колдарилган жой.яъш абзац мухим услубий вазифа бажаради.Абзац турли нутк услубларида хар хил услубий вази-фаларш бажара олиаш дассвртацияда мисоллар билан тушуптк-рилган.
График услубий воситаларнинг амалай кулланиши ва мохдлти, айникса, илмий ва бадаий нутк услубларида я;«ол иа-мобн булади. Бу уринда шмий услубда бзилгвн асарларшшг на-мунаси сифатида 7-синфшар учун нашр килинган "Она тили" дярслиги11 китебя матнида график услубий воситаларнинг баъ-зиларидан ннма максадда фойдаланганлиги хакида фикр юритамиз. Улар куйидагилар:
I. Бабя килинабтган ходясашшг мухим, асосий томонига кнтоб-хон диадатини торгаш максадада дарслиздагн ыавзу нсмларининг барчаси бош, кора-кущ рангдага график белги-харфлар билан бзилади. Бунинг узи яна уч услубий куринишга, шаклга ага: в) умумий ва яхлитликна курсатувчи асосиа мавзу номлерн бош
'"Еремина Л.И. Графика как средства изобразительности в прозведениях Л-и-толстого/" сб. Очерки по стилистике художественной речи. -№.: Наука,1979.-с.77-113.
Хрбиов А., Купонов А., Ахмедов Н., Отжфюнов й. Она тыла. 7-скнф учуа дарслик. -Т.: Ук,йтувчи.1333. 18-20-0.
- 19 -
ва hjfoh х,арфларда интервал билан бзилган. Масалан: МОРФОЛОГИЯ ва ОРФОГРАФИЯ
,б)иккшгга даражэли, яъни эсосий мавзунинг булимларипи ажра-тиш максадида конкрот мввзу нош эса бои вэ бир оз ингичка х,арфларда бзилган: Р А В И Ш
в)х;ар бир параграф нош кичик х,ар{яарлан бир оз каттарок Лугой з,ар|шар билан ажратиб бзилган: 1-5 У ÍI У М И 8 и а ) л у м о т
2. Ворилган мавзудаги асосиЯ бки мохлятли хдсобланган хода-сани бурттириш, таъкидлаш, тез англатшп.укувчи онгига х,иссиЯ таъсир зташ оркали унинг хотарасида узок саклашшяши таъмин-лаш макеадида турли таъриф ва цоидалар тулалигяча; иу ковда-нинг мазмунияи ифодалаб келган а Яр им с?з аса кущ ранг-даги бош харфлар билан бзилган.Масалан, ЙШ-хараКЭТ ва ХОЛатНИНГ бвлгисини билдирган сузлар туркуыи РШШ дейилади .
3. Бирор назария бки коиданинг мохиятини очишда маълум дара-жада хизмат клладагаи сурок сузлар хотирада янада бошкачароп шаклда аник сщуинаб кдлши учун улар разрядка (сийрак) ор-кали бзилган: Равишлар, асосан, феълга богланадн ва к а н дай? «8йтарзд8?качон7каврдв? cypoiyra-рига жавоб беради.
4. Ингичка, нозик, яыгл харфларнинг босма шаклвдан кура дул бзма шаклигз монанд харфий белгилар воситасидэ аса коиданя исботловчи мисоллар бзилган. Бу оркаля бир хил дахрятга огэ, аммо шаман турлича булган ходасалэрш бир-биридан ажратии,
. дифференциация кшш оркали укувчи хотпрасэдэ мустахкашшш хисси х.осия кашшда. Масалан: тез гзшрдя, кеч нелдя.
Хуллас, дарсликда кулианилган турли хил харфий шакллар баЭн килинабтган хрдиса мохдятини тУлз англам, тушунишда узянинг ёзувдаги куриниши билвн услубий кимматга эга. Графах услубий воситалардаи хар хил максадлардз фойдаланиш бзма нутк муаллифпшт* хядавидуал хусусиятларяга хвы боглнк була-да. ;
Бадяий ыатнларда хам айрим бир суз 5ки сузлар богланма сини орфография доидасига зид равипда одатай (кячик) харф-лар ургшга бош (катта) харфлар билан бзиш холларага дуч ке-, ламиз. Бу, влбаттэ, бзувчи кузлаган маълум Сир шксадни.
яънн шу сузда ифодаланабтган кУшимча маънога укувчи даздати ни кзратаа билаа богад услубий кУдланшдар. Масалав: Магрур жаранглайда КНСОН деган сУз("Саодат").
Иисолга даккат кзишса, "ЙНСОН" сузи коидага эид з,о.вда боа (катта) зарфлар билан езидган. Сузнинг бу куриниш укувчи даквдтини дарзол Узига тортада ва уни бу заида уалашга увдайди. Натажада, у "jfflCôH" оуанда уаинг у луг, буме, ту зал, госак авд агаси,. яратувчи, обруйяи, кучли каби на тор кушимча семалар мавжудлигини тез пайкайдя. Айни замоада сузлар ора-евда "шеон" сузи туиунчасининг иксак фазадатга эга экевлиги тамодааырашгагиаи зам уздб олада.'
Бадяий тасварда огзаки нуткнинг табиий харангдорлигипи саклаб колиш максадида адаблар уз пвърларзда айрим сузларни курсив бадан ажратиб бзадилар бки миера оузларининг зар би-рини янга катордан бзиш усдубвдан фойдаланадшшр.Бундай ус-дубда факр ба§н кшшга диссэртацияда катор мнеоллар келти-рилган.
Шундай калиб, график услубий воситаларнинг зар бирн узига хос йусинда турли хил кодаотатив маъноларни ифодалашга хизмат килада. Улар маълум бир fohhh турли шахлларда жало-лантириб, а сосий фикрга зфшзмча ыаъно буЗгина куиади. График услубий воегггаларга хос хусусият ва шконмлтларни чукур Ур-ганаш зам илмаз, зам амалий азамиятга моликдяр.
Умумий хулосалар
Узбек талининг огзаки ва 5зма нутки хусусиятларини давршшг плгор лисоний тазлия таълимоти булмиш системавий •галиунослик, униат тшши, нутк фаолиятини лисоний ва нуткий боевдчларга аяратиб изчкл тазлил этиш усулларига таянган Золда тадаик этил лисошй услубий имкониятлар ва яутдай услубий иккониятларш фарадаш заруратини талаб этадя.Нуткай услубий имконияглар ва восигаларнвдг системавий нуктаи на-зардан тадкпки аса нуткштаг зар бир пакли (формаси) узига хос услубий воситалар ва имкониятларга эга вкаклигизи курса тда. Бундай ижсоннят ва воситалар умушшеоний тобиатга зга буллб, нуткнанг барча куринии ва шакллари учун умумай булиши З&ч (чуновчн, лугавиЯ бки грашатик услубий воситалар), тил-шнг оир сатзига (чунончи, фанатик воситалар) бки
яуткиинг алохида бир куринишига (чунончи, огзаки 8ки бзма иуткка) хос булиши хам мумиш.Шундай хусусий ходасалардан бир тури нутк товупшари ва фонотик унсурлараинг услубий им-конилт ва хусусиятларидар. Щунинг учуй фонвтик услубият (фо-яосталистика) том маъпода огзаки нуткдаги фонвтик бирликлар-нинг услубий имкониятлари ва хусусиятларина урганиш билан чекланмоги лозим. Зороки, фонетика огзаки нуткнинг товушгар, оханг, ургу, тон, тембр ва х.к. хусусиятларини урганувчи фан сохасидир.
Огзаки нуткнинг фонвтик хусусиятлари Сзма нуткда, асо-сан, график (имловий) воситалер билан акс аттирилади. Шу боис огзвки нутвдаги фоносшшсткк хусусиятларни акс оттириш хам бзма нуткда график стилистика (графостилистика)га тугри келада. Шунинг учун услубшунослжда фопостидастика алохида оулим сифатида ажратилар зкан, графостилистика х,аи худдн шувдай оулим сифатида азфатшвши лозим.
Хрзирги узбек бзма нуткн хусусиятларини шу нуктаи на-зардан изчзшш билан тахлил юшп» шунп курсатадяки, бзма путкшшг график (имловий) услубий во сет 8 лари огзаки нуткда хос булган фоностилистик хусусиятларни бзкз ¡гутзда оке атти-риш билан чеклашайди, балки график услубий аоситалардан каттапюа сира си огзаки нуткшшг кобяга билан мутлако алоца-дор амас. Шундай воситалор сифатида бош ва кичих харфларни ишлатии, бз/.;а маталарда хзрфларни (катталарини хам, гагшела-
рини хам) турли катталикда, турли ирифтларда бзиш, матютнг алохида ахашятлн кисмларшш аарйтиб курсив билан бзш, тур-, ли ранглар, шартли б&галарни шилаташ ва бошкаларна курсагиа мункин. Бу воситалар ёрдамида бзма нутк сохнбипинг' услубий максадлара скалга ошрилади. Щутогаг учун "фонвтик стилистика" ва "график стшшстшса"нииг узаро кэаш'ян нуктасида (чу-нончи, огзаки дуткда товуи чузилши ва бзма нуткда бир хврФ-ни такрор-такрор бзиш каби) "фонографик стилистика" туиунча-си ва атамаси хосил кнлинди.
Фонографик стилистика талаффузнинг услубий имконият ва хусусиятларини Сзма нуткда акс эттариш йул ва усулларани ханда бзма нуткдашг график (имловий) услубий ш-ссоният ва хусусиятларини диалектик бирлшедз урганувчи умумусдуСиятшпо'
аир сулимидир.
Фонографак услубий воситалар огзаки нуткдаги суз бугин лари ва улардаги айрим унли бки ундош товушларнинг чузик ай-тилишини, диалекта л ва бошка хил нуткий талаффузларни бзувда аник акс зттириш бшган турли хил коннотагав маъпомарт рубО-га чикаради. Езма нутвда фонографик воситалар жуда куп ходларда ремарка бки изох табиатига эга булган лексик шарх-лаш усуллари билан мустахкамлашб боради. Бу хусусият, айникса, сухбат (диалог) нутвдда, сахра асарларида кенг к?лла-нада. Шунинг учун бундай ходларда фонографик услубий восита-ларнинг лексик воситалар балан нуксий синонишшк хрст кила олвшш кузга ташлапади.
Тадаикотимиз турли нутк услубларвда, айникса, илмий, илмий-укув ва бадиий услубларда харфларни турли катталиклар-да бки турли прифтларда бзиш, бзма матада хэр хил ранглар, уст, ост, олд, сунг балгиларидан хамда курсив, погонали бзув каби соф график услубий воситаларни ажратиш ва улар!шит ху~ сусаятларини хар томонлама илдай-амалий урганиш масаласини Хам уртага куйда.
Диссэртацион ишшшг асосий мазмунн куйидаги аълоя Кшшнган изиларда акс этган:
1.Узбек тилида фогографик услубий воситалар.-Тошкэнт, Фан, 1995,-30 б.
2.Фонографик стилистика /Узбек тилини синхрон урганиш ыасалалари.-Тошэнт,1987,8-15-6. (Э.Киличвв билон хамкорликда)
3.Философет ва фонология. /Биринчи Бухоро фалсафахонли ги.-Бухоро,1992,-91-0.(Э.Киличев билан хамкорликда).
4.Ясли даре - умрим мазнуни. -Бухоро,1993,-26 б.
д.АдаОяй тимтшг фоввттаси/Цаплат тили хадвдага ко-
нунншг амалга оширилишининг долзар ыуаммолари. Республика шашО-назарий конференцияси материаллари.-Навоий, 1990,-111-0.
6.Укувчиларда "Хрдасадан мохаятга" тахлил пялит куник-маларини хосил килиш (А.Навоийнинг "Топмадам" радафли шеърн асосвда )//Таышм буганларида она тали укитиш мазмуники ян-' гилав асослари. Узбек тали доимай авдумана 2-йшгилшшшшг тэзислари -Карпы, -1993,57-58-6.
7.®еъл шаядлари аллокорфларининг услубий хусусиятла-ри//Нуосир Бухоро филологиясиЛ-жуз.-Бухоро, 1994,-49-50-
б. (Э.Киличев билан хамкорликда)
8.СУЗ кУшимча маъноларнни график воситалвр оркали и!о-далаш /Таълим жарабнида суз бойлигини овяришнияг асосий омиллври. Узбек тили доимий анжумани З-йигалишпшнг тезисла-ри. -Тошкент, Уютувчи, 1995,-122-0.
Э.Илмий услубда график услубий воситалар /Муосир Бухо ро филологияси.2-яуз.-Бухоро, 1995,-53-54-6.
Резюме
хандвдадской диссертации Гулноры Гошпулэтовнн Ягшевой на тему "Фонографические стилистические средства узбекского языка В диссертационной работе, состоящей из Введения, трех глав. Заключения и Библиографии(из 183 наименований), обос-навьшается выведение особого раздела стилистики, который именуется в работе графической стилистикой. Графическая стилистика изучает графические стилистические возможности и средство письменной речи и подразделяется внутри себя на два раздела: 1) фонографическая стилистика, которая изучает пути и способы передачи фонетических стилистических средств и возможностей в письменной речи, 2)собст-венно-графическая стилистика, которая изучает специфические стилистические средства письменной речи. В центре настоящей работа стоят вопросы ввделения и описания фонографических стилистических средств узбекской письменной речи. В работе вэделенн и описаны более 10 прибмов фонографических средств (повторное написание букв, замена букв, вставление букв, пропуск букв, неправильное написание, звукозапись, аллитерация, повторное написание и пропуск слогов, частей слова, транскрипция и др.)
В работе доказывается ннсль о том, что фонографическая стилистика тесно связана с продначеревта» верувением орфографических правил, и каждое нэрусэтшэ имеет определенные ста-лйстако-вкрэзитодата цели.
Как особый вопрос фонографической стилистики ставится в работе проблема функциональной синонимичности фонографических и лексических,средств.
В-особой глава работы исследуотся отдельные проблемы
собственно-графической стилистики. Как собственно-графические стилистические средства классифицируются написание большими и строчными буквами, буквами различных размеров, разными шрифтами, разрядка, подчеркивание и надчеркивание отдельных частей текста, использование красок различных цветов и различной жирности, другие средства ваделения частей письменного текста. Как особый графический стилистический приЭм рас-матривается в работе выделение абзаца (красной строки).В этой глава работы подробно описываются стилистико-информативные возможности каждого из этих приёмов на материале научной и научно-методической, учебной литературы.
Научно-практическая значимость работы заключается в том, что она в научном аспекте мозкет способствовать развитию нового направления в стилистике - графической стилистике. Материалы работы могут быть весьма полезными при чтении курсов,а также написании учебно-методических пособий по курсу "Стилистика узбекского языка". Они могут быть использованы также при чтении спецкурсов по стилистике.
Summary
of the thesis for a Candidate's degree of Gulrnra ffoshpulatovna YakhsM&va on the theme "Phonographic Stylistic Devices 1л the Uzbek language".
The present thesis consists of the Introduction, three chapters, the conclusion and the list of the references/183 names/. A new branch of styllstlcs, graphic styllstlcs, in Introduced in the thesis. Graphic atlllstics studies graphic possibilities and means of the written speech. It lz subdivided into two parts: 1.phonographic styllstlcs which studies ways of conveying phonetic stylistic means and possibilities in the written speech and 2.graphic styllstlcs proper, whuch studies specific stylistic шеапз of the wretten speech.
The key problems of the work are problems of choosing and descreblng phonographic-stylistic means In the Uzbek wretten speech.More than ten types of phonographic stylistic devices are described in the work. They are:repeated spelling of some letters, substitution of letters, insertion of letters, omission of letters, wrong spelling, alliteration,
repeated spelling of some .syllables or parts of words, transcription and so on.
Phonographic stylistlcs In proved to he closely connected with deliberate change of the spelleng rules. Each change bears some definite stylistic expressive alma.
The author paya special attention to the problem of functional synonymity of phonographic and lexical means.
One chapter in devoted to the study of some problems of graphic atyllatlcs proper. Among proper graphic stylistic means the author distinguishes the following means: spelling with capital and small letters, with letters of different size, different print, italic type, thick print, the use of different colours and other means of singling out some parts of the written text. Stylistic Informative possibilities of each device are described in details on the texts'of scientific, methodical and educational literature.
Scientific practical significance of the thesis consists in the following: it may contribute to the development of a new trend In stylistlcs and graphic stylistlcs. The thesis may be used in lectures and text-books in "Stylistlcs of the Uzbek language" It may be used in special course In stylistlcs.