автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Финансовая и налоговая политика советского тоталитарного государства в сельском хозяйстве Казахстана в 1926-1937 гг.: история, результаты

Полный текст автореферата диссертации по теме "Финансовая и налоговая политика советского тоталитарного государства в сельском хозяйстве Казахстана в 1926-1937 гг.: история, результаты"

эот

94(574)082

Крлжазба кукыгыида

ЖУМАБАЕВА Ж¥МАЗИЯ КЕНЖЕБАЙЦЫЗЫ

Кецестж тоталитарльщ мемлекеттщ К^аза^стаи ауыл шаруашылькындагы кдржыландыру жзне сальщ саясаты: тарихы, сабаз,тары (1926-1937 жж.)

07.00.02>- Отан тарихы (К,азак£тан Республихасыныц тарихы)

Тар их гылымдарыныц кандидаты гыльшн дореиесш алу ушш дайыидалкш дпссертацвяньщ

Авторефераты

К,азак,стан Республикасы Алматы 2000

Жумыс ал-Фараби атындага Кдзак, Мемлекетпк Ултгык университет! та] факультетшщ тарихнама жене деректану кафедрасында орындалды.

Рылыми жетегаш: Ресми ошхонетгер:

Жетегаш уйым:

тарих гылымдарыныц докторы, профессор Т.О.ОМАРБЕКОВ тарих гылымдарыныц докторы, профессор К-С.КДРАЖАНОВ

тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент Н .ЖАМАНСАРИН Кдзак, Мемлекетпк Техникалык университетшщ алеумепж-гумани-тарлык, пендер кафедрасы

Диссертация 2000 жылы 10 карата сагат 14.00 ел-Фараби атындага К,аз Мемлекетпк Ултгык; университетшщ (480078, Алматы к,аласы, ел-Фараби д, жанындага Д 14А.01.26 Диссертациялык кецестщ мэжшсщде коргалады.

Диссертацшшен ел-Фараби атындага К,азак, Мемлекетпк Ултгык университетшщ гатапханасында танысуга болады.

Автореферат 2000 жылы 4 к,азанда таратылды.

Диссертациялык кецестщ галым хатшысы, тарих гылымдарыныц докторы /¡4¿"MJ)£jji К..Р.НЕСШБАЕВА

Жумыстыц жалпы сипаттамасы

Тах^фыптьщ езектшп. Егемещц ел1мз тарихындагы аумалы-ток-теш 20-30 жылдар сощы кезде жарык; керген жаца зерттеулерге кдра-ластан, эш де тарихшылар иазарьш озше аударын отыр. Ceбeбi, кд-1ыпты жагдайда гасырдан артык, уакьгггы кджет ететш саяси, элеу-^егпк-экономикалык езгерютердщ кдзак, даласьшда "Клип Октябрь" ¿ранымен 2-3 жылда журпзшуц осы жыдцарда К^азакстанда жартылай }>еодалдык, кдуымдык, курылыстан социализмге ©туте непз жасалды хеген усп'рт тужырым толык, зерггелш болган жок,

Тарих - адамзат кргамы ем!ршщ айнасы, ендеше тарихи зертгеу-1ер жан-жакгылык?ы, ымырасыз шындык^ы керсетуда талап етеда.

Тарихи зерттеулерге гылыми тургыдан бага беру, оньщ адами маз-«унын корсете бшу, ягаи оны халыктьщ, ултгьщ ешрше, дэстур! мен туниетанымдык; кезкдрасына кдтынасы тургысынан корсете биту -:одгы кезде тарих гылымдарына койылган басты талаптардьщ б1р! /1/

Осы турплдан Караганда Кецес окьметшщ 20-30 жылдардагы Кдзакстанда журпзшген волкжтаристж саясаты хальщкц жасалган Киянат, дуниеш езгертудщ зорлыккд непзделген концепциясьшьщ жаркын бф кершк! кпеттк Республикамыздыц беделд! тарихшьшары М.Крзыбаевтыд, К.Нурпешсовтьщ, М.Крйгелдиев пен Т.Омарбеков, Ж.ЭбЬкожиндердщ жэне т.б. аталган кезендеп кдзак, халкьшьщ оасына тускен кдсцэет туралы енбектер! кешнп толкун тарихшыларга ой салары созйз.

Баршамызга белгш, большевиктердщ сощ1ализм куру концеп-циясыныц непзп багыты - индустрияландыру болса, ал оны кдржы-иандыру ауыл шаруашылыгын коллективтещцру аркылы жузеге аскдн болатын. Осы ею шара: индустрияландыру жэне коллективтещцру готалитарлык, эюмиш1-эм1рши1 экономиканъщ кдлыптасуына непз болды. Бул шараларды кргамньщ объектива дамуы дуниеге келт!рген жок, кершнше, большевиктердщ ем1р-езен арнасьш кср! буру эреке-пнен туган шаралар еда. Булай дейтш1мз, социализм теориясыньщ непзш сатушы Маркстщ ез1 социализмге оту - экономикалык даму-цьщ жогары децгеш жагдайында мумкш екендагш айткдн еда. Ал В. И. Ленин бастаган большевиктер экономикалык, непз! жок, Россияда социализм орнатамыз деп каншама элек салды. Эконо-микасы Россиядан да томен, феодалдьщ катынастар дурыс дамымаган К^закртан улан социализмге алгы шарт жасау тсжрибеа 2 миллионнан аса казакгыц вмipiн экеткен аштьщкэ уласты.

Онымен крймай, кецестж бул "тэж!рибе" 2-дуниежузшк согыстан кешн КСРО ыкдалына тускен Шыгыс жэне Орталык Европа елдершде кушпен енпзихш, езшщ жарамсыздыгын 50-60 жылдардагы экономикалык;, саяси дагдарыстардан аньгк; керсетп.

Кешннен осы елдердеп 60-70 жылдардагы экономикалык, рефор-малар ем1р1шл-еюмшщ сталищцк социализмнщ ом^рш узарта алмай,

акзыры, 1989-1991 жылдары тоталитарлык, жуйе курдымга кетп. Тарю мундай кдтелжтердо кецпрмейда, ейткеш к,иянаткд непзделген нэрсс ешуакытта баянды болмак, емес.

Сталищцк социализм непздершщ болтан - коллективтсщцрз туралы аз жазылган жок;. Бул кезшде Кедес еюметшщ "басты же'йс-тш" репнде мадакгалса, кешнп жылдары кушпен коллективтещирч зардаптары туралы кептеген кунды едбектер шык^ы. Олардьщ аграрлык, саясат тарихында алар орны ерекше. Жада галыми тужырымда]: Кдзакртанда кдз!рп заман мшдетгер1мен уштасып, кргамдык,-саяа мэнге ие болуда.

Эйтсе де, 20-30 жылдары кдзак кргамын аса зор формацияльп озгер1Стерге екелгед: кдзак, шаруаларын жерге ордаластыру; шабын-дык, жене епстж, жайылымдарды кдйга белу; 1р1 бай-кулактарды тер-юлеу; кошпош казакгы отырыкшыландыру сиякты саяси-олеуметш шаралар тарихьша терец1рек у циан, олардыд кдлай, кднда! жолдармен жузеге аскдны; кдзак, халкы ушш тарихи кджеттшп жэд< натижелер1 туралы жада зертгеулер улггык, тарихты жацгырт; мищеттершеи туындайды.

20-30 жылдардагы аграрлык, озгерютерд! объектива багалауда Ке цес оюметшщ жада экономикалык, саясат жагдайындагы ауып ша руашылыгын кдржыландыру жэне жеке к,ожальщгарга салык салу са ясатын зерггеу мацызды роль аткдрады. Такырып етиел1 кезенде кд зак; ауылындагы саяси-экономикалык, курылымдык езгерютердад жу зеге асу мехадизмдерш саралауга, кецеспк тоталитарлык, экодоми кальщ жуйедщ кдлыптасу эволюциясьш ашып корсетуге умтылады.

. Салык; - мемлекеггщ ешр суру кепш. Салыкдыц экономикальи жэде элеуметпк кдтынастарды ретгеушшк релш двлелдеп жатудьн кджет! жок,. Меншк катынастарында тубегешп тоцкерю жасауды мак; сат туткдн Кедес оюметг бастапвдда салъщган мулде бас тартыл кейш жаца экономикалык; саясаткд кошуге байладысты оды кдйт енпзда.

Алайда Кедес еюметшщ салык; саясаты алдына езгеше мак,сатта] Койды. Сальщ елеуметпк реттепш релш жойьш, ертурл1 топтардьи мудделерш б1р-б1рше кдрсы к,ою к^ралыда айдалды. Жумысшы табьи дэрштеу шаруалардыд муддесше кдрама-кдрсы койылып, салыкуы кдсымдар жеке шаруашылыкуарды индустрияландыруды кдржы ландыру кезше айналдырды.

Салык; ауыл шаруашылыгында жеке шаруадшлыкгарды куйзелту коллектиипк, к,огамдык мешшкп кдлылтастыру функциясын аткдр бастады. 1926-1937 жылдарда кдбылданган КОКП мен Кеде екгметптщ ауыл шару ашыл ыльиI тубегешп езгертуге багытгалга: кдулы-кдрарларын, салыкгьж, ережелер мен мемлекеттис бюджетгер; талдау 20-30 жылдарда журпзшген терец елеуметтж-экономикалы. езгерютерда нащы шындык, тургысынан багалауга ыкдал етед!. Бас керсететш жайт, 20-30 жылдардагы аграрлык; езгерютергс арналга:

бурынгы жоне соцгы кезде жарык, керген ецбектерде кебшесе саяси бага бершп, олардыц кдлай журпзтгендшне, я гни механизмдерше кощл болшбегенш атап корсету кджет. Осындай механизмдердщ 6ipi - салык пен кдржыландыру жуйес! болды.

Диссертацияда Кдзакстан ауыл шаруашылыгьша салык, салу мен кдржы белу меселелерш 3 кезецге: 1926-1928, 1929-1933, 1933-1937 жылдарга белш кдрастыру - рыноктык, экономикадан жоспарлы шаруашылыккд вту эволюциясын пакты керсетуге мумкшддк береди Салык, пен кдржыландыру жагдайы сол кезевдердеп журпзшген элеу-метпк-экономикалык саясатпен тыгыз байланыста зертгелш, 19261927 жж. жер бол ici, 1927-1928 жж. астык; дагдарысы, 1928 ipi бай-феодалдарды тэркшеу, 1930-1932 жж. зорлап отырыкдшландыру мен коллективтенд1ру сиякды шараларга салыктьщ гипзген ecepi арнайы талдапды.

Отырыкщыландыру, босщлндарды орналастыру масел ел epi кэржыландыру тургысынан зерделендк Сонымен кдтар зерттеу жумысъшда астык, пен ет дайьшдау шараларына ерекше кецш белшш, оньщ коллекгивтенддру механизм! болгандыгы жене кдзак шаруашылыктарын куйзелтудеп рол1 айк,ындалады.

Сондьщтан такдрыптыц озекшМ - оныц тек аз зерттелгешнде гана емес, к,огамдык-тэж1рибелж мэш мен тарихи сабакуастыгында.

Кдзакртан ауыл шаруашылыгында 1926-1937 жж. жузеге аскдн тубегейл! озгерютер тарихын зерттеу олардын, тарихи сабакуарын объектив-п багалау саясатпен, бугшп куннщ мак,сатгарымен тыгыз байланысты.

Бул такырып кдз!р республикамызда етш жаткдн экономикалык; реформаларга кдтысты мэселелерда крзгайды. бйткет ауыл шаруашылыгындагы жекешелещцру процестерте дурыс багыт-багдар беруде 20-30 жылдардагы аграрлык; езгерютер сабакгарын кдтерге алу занды да кджегп кубылыс.

Мысалы, Кдзакртандагы 1926-1927/28 жылдарда шабындыктарды, епстЬстерда жэне жайыльтмдарды болу деп аталган жер реформала-рыныц cQTCÍ3fliri себептерщ аныктау - бугшп жекешелендару кезшдеп ауыл проблемаларын TyciHyre жол ашып, жеке мендшсп кзлыптас-тыру шаруашылык^ык, игеру макратгарымен уштастырылмаса, оц нэтиже бермейтшд!п туралы тужырымньщ дурыстыгын дэлелдещц.

Кдржыландыру мен салык саясатын байланыстыра кдрастыру шаруашылык^ьщ Кхшыпты дамуына ыкпал етпешнше, кдржы Ж1гаау жене кэржыландыру жак;сы дедгейде болуы мумкш емес; экономикадагы езгер1стердд тез арада, жедел езгерту элстз шаруашылыкгар жагдайында орасан зор кдте;йктерге экеп соктьтратындыгьт туралы кррытынды жасауга мумкшддк тугызады.

Такзырыптьщ зерттелу девдеш, тарихнамасы.

Диссертацияда кетерЬгген 20-30 жылдардагы елеуметтак-саяси, экономикалык, кдйта курулар туралы жазылган гылыми ецбектердщ

кептт, олардыд Кедес еюметшщ К^закртандагы саясатьш мадак^ау багытында жазьишшы бэркйзге молш.

Осы кезеддеп аграрлык, езгерютер тарихнамасына объектив-п тал-дау Т.Омарбековтыд "20-30 жылдардагы Кдзакртан кдс1рет!" аггы едбегшде кед аукымда жэне О.Мухатованыд докгорлык, диссерта-циясыдда шпнара кэрастырылады /2/. Бул тарихнамалык шолуларда кдзак, кргамын кeдecтeддipyдiд кэйшылык^арьш тусшуге ыкрал ететш сталинддк емес балама (альтернатишж) гылыми теориялык, едбектер мен 90-шы жылдардагы жадаша жазылган зертгеулер сараланган.

Эйтсе де 90 -жж. жадаша едбсктердщ басым белМнде ортак, концептуалдык, багыткд орай откенда тек сынауга бешмдшк байкдлады. Аталмыш кезендеп окргаларды вр кырьшан кврсету жэне пшрлер плюрализмш есепке ала отыра 20-30 жж. кедестендору мэселелерш гылыми непзде тужырымдаган А-БЛурсинбаев, Г.Ф.Дахшлейгер, Ж.Жумабеков, БА.Толепбаев зерттеулершщ гылыми жэне дерекпк мадызын атап етелаз. Идеологиялык, шектеулерге кдрамастан олар елеумегшс экономикалык, шаралардагы кэтелисгерда батыл болмаса да керсетуге умтылган. Г.Ф.Дахшлейгер 1926-1927 жылгы жер бшйсшщ нэтижелерше кумэн келиредо.

0тпел1 кезендеп экономиканы орнык?:ыру, оган мемлекетйк кемек маселелер1 туралы С.К,.Жак^шбеков, Ф.Колодин, АДусайынов зерттеулершде кдрастырылады /3/.

Салык, пен кдржыландыру мэселелерше кдзакртандык, тарихшы-лар АС.Елагин, СА-Нейпггад, С.Б.Нурмухамедов, В.К.Савосько, Р.Б.Сулейменов пен ИА.Куртовтар /4/ оз едбектершде ток^алып етеда. Б1рак; бул зертгеулер салык, мэселесш арнайы кэрастырмайды.

Салык; саясатына арналган гылыми зертгеулер Одак, келемшде баршылык, /5/. Алайда олардыд кеб! - 40-70 жылдарда жарык кергендакген меселеш объектива! багалаудан торг идеологиялык курсаудан шыга алмаган.

Мысалы, НЛ.Рогалинаныд "Налоговая политика Советского государства в отношении деревенской буржуазии до сплошной коллективизации (1926-1929 гг.), ВАДыбульскийдщ "Налоговая политика в деревне в первые годы НЭПа", В.ПДаниловтыд "Советская далоговая политика в доколхозной деревне" сиякуы едбектерде осындай багыт басым. Сонымен кдтар, бул едбектердщ кегашлш колхоздастыру кезещне дешнп салык; саясатьш кдрастырумен шекте-лш, 1930-1938 жылдардагы салыкдык; кдтынастарга токталмайды.

Ед басгысы, аталмыш зертгеулерде салык, саясатыныд орыс деревнясына ыкдалы гана сез болады. Ал Кедес оыметшщ салык саясатыныд К^иакстан сияк^ы озгеше экономикалык,-элеуметпк курылымы бар аймакуардагы жузеге асуы туралы мэселелер кдрастырылмаган.

Алайда бул мэселе туралы накты зертгеулер 80-жыдцарга дешн жоктыд кдсы балды. Ырльжарым едбектердщ кдтарындагы

©Авдабергеновтьщ "Проведение продналога в 1921-1925 гг. в Казахстане и его роль в укреплении союза рабочего класса с крестьянством", М.Елеужанованьщ "Продналоговая компания в Казахстане (1921-1922 гг.)" атгы зертгеулер1 /6/ жаца экономикалык; саясатгьщ алгаищы жылдарыадагы азык,-тул1к салыгы мэселелерш гана кдмтыганын керуге болады.

Салык, саясатыньщ Кдзакстан ауыл шаруашылыгана типзген эсер1 туралы алганщы саликалы гылыми зерттеу, бупнде белгш тарихшы Ж.Б.Эбшхожиннщ /7/ улесше тид1. Онъщ "Кецес мемлекетшщ 1921-1929 жылдардагы Кдзакстан ауыл-селоларьша сальщ салу саясаты" деген такырыптагы кандидатгык, диссергацнясы бул багыггагы ¡ргел: ецбектердщ б1р! боп саналады.

Алайда бул зерттеу де идеологиялык, ыкдалдан сырт кдлмаган. Овда автор салыкгьщ ауыл-деревнялардагы элеуметик ретгепш функциясына ерекше кещл белш, оньщ патриархалды казак, шаруашылыктарын усак, товарлы шаруашылыкка айналдырудагы релш ерекше багалайды. Сейтш, салык, кдзак, ауылын орташаландыруда непзп кур ал болды деп корсспледо.

Шындыгында, 1926-1927 жылны казак ауылынын, елеумегпк курылъшында орташалардьщ ппл аз, кедей шаруашылыкуарыньщ коптшн /8/ есепке ал сак;, Эбшхожинше, казак, шаруашылыкхары еркендеген боп шыгады. Ал тарих шындыгы кдзак, шаруашылыктарьгаьщ 1930-1932 жылдары жагдашлныц бул тужырымга сэйкес келмейтшш керсетедь

Сонымен катар, галым салык, саясатын КОКГТ мен Кецес оюметшщ улт саясатыньщ мацызды курамдас болт ретшде кдрастыра отырып, кдзак; сшщты артта кдлган халыкдыц экономикасын котеруге {дызмет етп дегеи пшрге токталады. Сондыктан бул ецбектщ кейб!р теориялык, пЬарлер! мен кррытындыларьтмен келюуге болмайды. Мунда салывдык Ережелердщ Кдзак,станныц кошпе:п мал шаруа^шылыгы жагдайында жузеге асу кдындыкуары мен к,айшыльщгары туралы мэселелер терендеп кдрастырылмайды. Товарлы егш шаруашылыгына икемделнт жасалган салык; зандарыньщ аукдтты шаруаларды тежеуге багытталган шарттарьшьщ казактьщ экстенсивт1, натуралды шаруашылыгы ушш ауырлыгына назар аударылмайды. Автор салык; аукдггы шаруашьтлыктарды тежеп, орташа шаруашылыктарды кебейта деген ресейлж тужырымды кэйталайды.

Шындыгында Ресейде солай болганмен Кдзакртанда жагдайдьщ мулде баскаша болгандыты с1здерге усыныльш отырган диссертация мазмунында талкдшанады.

Ж.Б.Эбшхожиннщ зерттеу жумысы 1929 жылмен шектелгенддктен коллекгавтещиру, отырыкщыландыру кезшдеп салык^ътк; зобалац айтылмайды. Алайда, автордьщ соцгы жылдардагы аграрлык,

экономикалык тарихкд арналган фундаментальды ецбектершде /9/ бул тужырымдар кдйта кдралып, объективп багаланады.

Усынылып отырган диссертация салык саясатьшын, б1р жакты крралган мэселелерше баса назар аударьш кдна коймай, оньщ шецберш 1937 жылдыц аягьша дешн жалгайды.

Баса керсететш б1р жагдай, Кецес оюмет! жылдарында жарык керген аграряык, тарихкд арналган ецбектерде кдржыландыру меселес! арнайы зертгелмеген. Соган кдрамастан, каржыландыру тек экономиканы котеруге кызмет егп, салыктык тапемдердщ кдйтарылымы жогары децгейде бсшды деген пиарлер кзлыптасты.

Кецес екшетшщ кдржы саясаты пакты талданбады. Бюджетгас тусамдер мен шыгыстардьщ арасалмагын аныкгауга жете кецш белшбеда. Сейтш:, Кецестж тарихнама 20-30 жылдардагы салык пен кдржыландыру мэселелерш зерттеуде кенже крлып, идеологиялык шецберден аса алмады. Осыган орай 61з 1926-1937 жылдардаш ауыл шаруашылыгындагы салык саясаты мен кэржыландыру мэселесш жацаша зерделеп, идеологиялык келецкеден аршып, тарихи танымга непзделген методология тургысынан кврсетуге умтылыс жасадык-

Диссертацияньщ максат-мшдеттерь Зерттеу 1926-1937 жылдардагы Кдзакстан ауыл шаруашылышн социалиста нспзде кдйта куру максатында жасалган солакай, жедел элеуметик-экономикальгк, шараларды каржыландыру жэне салык, салу саясатьш объективт!, шынайы зерттеудц кездейдо. Осыган байланысты зерттеу жумысыньщ мщцетгер1 темендеп мэселелердо камтиды:

Кецес огамеп кабылдаган салык туралы зацдарга тарихи талдау журпзш, оныц кдзак, шаруаигьшыкгарына типзген есерш аныкгау;

Коллективтещоруге дешнп Кдзакстан ауыл шаруашылыгын каржыландыру жэне салык салу децгешн зерттеу аркылы Кецес окшетшщ улттык саясатыныц мэнш ашу;

Жаца экономикалык саясаттан этшнл-э\ар11ш1 экономикага кешудщ себептерш талдау аркылы астык жоне ет дайындаудагы куштеу едютершщ казак, шаруашыл ыктарьпI куйзелту куралына айналганын экономикалык талдау аркылы ашып керсету;

1929-1937 жылдардагы салык саясатындагы езгерютердш, жеке шаруашылыкгарга кысым жасау куралы болып, коллективтещцру механизмше айналганьш пакты статистикалык мол1меттер непзшде зерттеу;

Кешпел! казакгарды зорлап стлрыкшыландырудьщ эюмгшл-вмзрннл баскдруга кошуда жеделдету максатында жасалган волюнтаристе сипатын, оны кэржыландырудагы кателгкгер казак шаруашылыкгарын тольщ куйзелгске ушыратканын делелдеу;

Кецес екгметшщ К^закстандагы коллективтещцру саясатыныц сатаздакке ушырауын казак боскындарын орналастыру деген шарамен кдйталануымен байланыстырып, оны объектива кубылыс ретшде багалау;

1933-1937 жылдардагы Казахстан ауыл шаруашылытът социалиста непзде кдйта курудыц зорлык; едютер1 арк^тлы жузеге аскднын салык; саясаты аркылы айкщщау.

Зерттеу жумысыньщ гылыми жадалыты. Диссертацияда 1926-1937 жылдардагы салыкхык, Ережелерге талдау жасалып, гылыми айналымга енпзшда. Ауыл шаруашылык салыгынан баскд езше-ез1 салык, модени алым, уащлгша салыктардыц сальгау механизмдер1 керсетщдд.

Салык; саясатыньщ Кдзакстан кешпел1 шаруашылыгы ерекшелж-терш еекермеу1 оныд коллективтещйру куралына айналуы гана емес, дэстурл1 мал шаруашылыгын куйзелтуге эсер еткеш жацаша тужырымдалды:

Зерттеуде 1928 жыддан басталган аукдтты шаруаларга салынатьш салык, косыми К^закртанныц кошпел!, натуралды шаруашылыгы жагдайында зацсыздык,тармен уласып, орташа шаруаларды да к.амтып, эу бастан экономикалык жагынан влс1з колхоздардьщ курылуына эсер еткеш керсетшда. Олар сальщгык, жецшдактерге кэрамастан кдлыпты шаруашылык, журпзе алмады.

Кдзак шаруашылыктарьшьщ куйзелущ тек отырьщшыландыру мен коллекгивтендгру нэтижес! деп кэрастырмай, отш салыкуык; кдгсымдар нэтижесшде 1929-1930 жылдары-ак; басталганы туралы кррытынды жасалады.

Салык саясаты астьщ, ет, баскд да ауыл шаруашылык; ешмдерш дайындаудьщ купхтеу механизмдерш юке к;осып, шаруашылыктарды куйретуге кргзмет еткеш гылыми талдау непзшде делелденда.

Кецес еюметшщ К^закстандагы каржыландыру саясатыньщ бюджетпк кьпмета дамытуга емес, к,аржы сору макратына багындырылганы корсетищ. Сальщгык юр5стер бюджеттщ жартысьшан астамын курап, ортальпдган каржыландыру децгеш ете томен болганы атап керсетшда. Кедестендару шаралары халык; есебшен журпзшгет туралы кррытынды жасалды;

Салык; саясатындагы асыра сштеулер куштеу механизмдерш юке Косьш, тэркшеудщ Кдзакстанда б}рнеше дуркЗн журпзшгеш керсетшда: 1928 жылы кдцтар-соу!р аралыгында Семей губерния-сында, 1928 жылы 27 тамызда республика колемшде, 1930 жылы бай-кулактарды жаппай жою шаралары барысында жузеге асты:

Салык; жэне к,аржыландыру тургысынан эртурл1 элеуметтж-экономикалык, шаралар кдйта багаланды. 1926-1927 ж.ж. реформаларыныц кджеттипй жэне тшмдшг! болмады, оньщ шаруашылыкты дамытуга емес, казактардыд жерш к>юкдрту арщллы таптар куресш, ягни бай мен кедейд1 жауластыру макратында жасалып, Голощекиндгк "Кшн Октябрь" тецкершш жузеге асыруды коздегеш туралы кррытынды жасалды.

• Жедел отырыкдшлыктандырудыц волюнтаристж сипаты нак^ы деректермен талданып, оны каржыландыру децгешнщ темендап -

казак шаруашылык;гарын жоюга экеп сокгырганы корсетшда.

Кдзак, боскындарын орналастыру деген атпен жалгаскдн коллективтендару Кецес еюметшщ элеумегпк-экономикалык шараларыныц Кдзакстан жагдайьщца сотйздокке ушыраганы дэлелденген. Отырыкдгаландыру мен коллективтендару 400 мыцнан аса кдзак, шаруашылыкуарын жойып, 2 миллионная аса кдзакуыц Курбандыгымен жузеге асты.

Жумыстыц басты тужырымы - вошонтариспк врекетгерге жол бермеу, оныц алдьш алуда тарих сабагы мен тагылымын есепке алу.

Зерттеудщ ташрибешк мацызы - диссертация Кдзакртан ауыл шаруашьиштындагы эым1шл-ом1ргшл жуйенщ кдлыптасуын жаца б!р кырынан - салык саясаты тургысынан кдрастыру аркылы жацаша жазылган ецбектср кдтарын тольждырады.

20-30 жылдарда журпзшген аса зор курылымдык езгеркггердщ накуы шындыгын ашьш корсету аркылы оныц объекгиви емес, крлдан жасалган жасанды кубылыс болгандьцы женшдеи тужырымдар XX гасыр басындагы кдзак, когамыныц тарихи жагдайын терец тусшуге жол апшды.

Салык, саясатына байланысты тужырымдардыц тэж1рибел1к мацызы зор, ол кдз1рп кезецде журпзшп жаткдн реформаларды тусшуге мумкшдак береда.

Диссертацияны непзп тужырымдарьш 20-30 жылдардагы аграр-лык-экономикалык тарих бойынша арнаулы курстарды дайындауга, Кдзакртанныц к,аз!рп заман тарихы пэнш окытуга пайдалануга болады-

Зерттеуда методологаялык, негш - шыншылдык, объективтшк, сабакдастык, тарихилык, сиякты вдеологиядан азат, гылыми таным принциптерш басшылыккд алады.

Откендо талдауда юнагалер мен кдтелнсгерда керсетш коймай, оны себептерш аныкуау аркылы тарихи шындьщгы корсету максаты койылады.

Зертгеу жумысы сонымен кдтар, 20-30 жылдардагы саяси-экономикалык езгерктерда кдз1рп кун талабьша сэйкес багалауга болмайтыны басты назарга алынады. Халкымыздыц басынан откен драмалык кезендерд! зерттеуге б1ржакуы багадан аулак болу кджетпгш ескере отырып, тарихи окдгалар сол кездеп саяси-элеуметпк, экономикалык, жагдайларга байланысты кдрастырылады.

Ец бастысы, кдзак ауылында жузеге аскдн кецестендару шара-ларыныц адами мазмунын, оларды халыкуыц, ултгьщ ем1р! мен дуниетанымдык кезкдрасы тургысьшан кдрастыру багытында альтернативтнс даму багытгары тадданады. Алайда, пролетариат диктатурасы кезшде альтернатива даму мумкш еместш, индус-

и

рияландыруды жеделдету - мшдетп турде зорлыксыз болуы мумкш юлмайтындыгы, ол ушш сталиндок стратегиядан бас тарту керекгш. уралы методологияльщ тужьфым непзге альшады.

Проблеманыц деректш непздер! "адам-когам-мемлекет" уштшне 1епзделе;ц. Мунда партия кэйраткерлершщ ецбектер! мен сейлеген юздергмен кдтар, жеке адамдардыд Кецес еиметшщ экономикалык, .-аясатына козкдрасы бейнеленген хаггар мен шагым-арыздары коп-геп пайдаланылды. Бул кужатгар Кдзакстан республикасы Орталык, Мемлекетпк архившщ 229-корындагы 1-т1з1мшдеп 121, Президентпк фхшзипц 141-кррындагы 1-т1зш, 2984-1стершде жинакталган. Зонымен кдтар, ОГПУ-дыц Кдзакртандагы туракгы екшетпп ^айындаган кужаттар топтамасында жерплЬсп халыкдъщ соллективтенд1ру, байларды торгалеу, салык, салу, астык пен ет кшъшдауга кдрсы шюрлер! керйнс табады. Олар Кдзакртан Республикасы Президентпк Архившщ 141-коры, 1-т1з1мшдеп 2952, 1700, 1701, 3336- штершде шогырланган.

Жекелеген партия мушелершщ Кецес огамсп шараларына козкд-растары Олкелйс партия уйымы пленумдары, съездер1 мен Букшкд-закгык; партия съездершде пдарталас туриаде керсетшедд. Бул багытта альтернативтж шараларды усынган С.Сэдуакдсов, Р.Токданов, З.Терегожин, С. Кржановтардьщ тюрлер1 салык; саясаты мен коллективтецщру, отырыкдшландыру зардаптарьш ашып керсетуге мумкщщк береда.

Кдзак,стан Республикасы Президентпк архившщ 141-корында гоптастырылган кужатгар зертгеу жумысында кецщен пайдаланылып, осы кордаты 70 жуык ¡стердеп акдарлар дерек ретшде енпзшедо.

Салык саясатына байланысты мвлшетгер осы кордыц 2081, 490, 1460-1стергнде, астык пен ет дайындауга байланысты деректер 2084, 3820-6, 6546, 4884, 1683, 759, 2947 - ютершде жинакгалса, Кдзакстан экономикасына шолу, экономикалык статистикалык мшпметгер аталмыш кордыц 12272, 3528, 9832 - ¡стершде шогырланган.

Ал 5750, 5739, 6568, 485, 1650, 2912, 1675, 1843, 6564 - ¡стер влкелис партия комитетшщ бюро, пленум, конференция мен съезд кужаттарына арналган.

Кдзакстан влкелпс партия комитетшщ жергшкп партия уйымдары мен шаруашылык органдарымен, Мэскеудеп БК(б)П Орталык, комитетгне ж1бершген экономикалык; саяси шолулар, акдарлар багалы дерек болып табылады. Аталмьпп Архивте жер-гишсп бюджет меселелер1 3500, 1295 - ¡стерде кдмтылса, коллек-тивтендару туралы маяометтер 12439, 3308- ¡стерде, боскьшдарды орналастыру жат 6552, 854, 855 -ютерде кершю тапкдн.

Диссертацияиьщ деректйс кррларыныц 6ipi - Орталык, Мемлекетпк Архивтеп Жоспарлау комиссиясыньщ (962-к.ор), Кдржы Комиссариатыныц (229-к;ор), ауыл шаруашылык. сшмдерш дайындау комитетшщ (1122), Iiind жэне сырткг»! сауда халык, комиссариатьшын; (1020), Отырыкщыландыру комитетшщ (1179) кррлары. Мундагы акдарлардьщ кей жагдайларда 6ip-6ipine сэйкес келмейтшдшне кдрамастаа салык, салу, кдржы жинау жэне азык,-тулгк дайындаудыц басты тенденцияларын анык^гауда мацызды рол аткдрады. Совдьщтан кестелерда жасак,тауда ертурл1 мод1меттер салыстырыльш кврсетщщ.

Ауыл шаруашылыгын кдржыландыру маселелер! "Кдзак; ауыл шаруашылыгы банкка" кузметшен маглумат беретш 536-к,орда жинакзгалган. Сонымен к,атар зертеу жумысында Атырау облыстык, мемлекетпк архившщ 21, 32, 45 кррлары кужаттары пайдала!шлды.

Деректж непздердщ улкен 6ip тобы - КОКП мен Халык; Комис-сарлар Keneci 1926-1937 жж. кдбылданган кдулы-кдрарлары, салык,-тык, зандары мен ережелерь Олар жеке шаруашылыктарды когамдык мендпкке айналу процестерш таддауда басшылыкда алынды.

1926-1937 жылдар аралыгында кдбылдаган "Б1рыцгай ауыл шаруашылык, сальны туралы Ережелер", "Озше-ез1 салык; туралы" зандар, "1932 жылы жеке шаруашылык^арга салынатьш уакытша салык, туралы" к,аулы, "Важнейшие постановления Коммунистической партии и Советского правительства 1927-1935 гг. Коллективизация сельского хозяйства" (Сборник АН СССР. М. 1957.) атгы жинакгагы кдулы-кдрарлар салык^ык озгер!стер динамикасыи жеке шаруашылык^арды коллективтнс непзге копиру багыггарымен байланыста кдрауга пайдаланылды.

Ал га крйган мвселелердд зертгеуде Жоспарлау Комиссиясы шыгарган экономикальщ-статистикалык, мэлшеггер мен 1926-1927, 1930-1931, 1934 - жылдардагы бюджеттердщ бакдаау сандары жинакуары да ез септшн типздЬ Кдзакстандык, экономистер М.Г.Сириус, КТ.Оншценко дайындаган 20-жылдардыц eiciHiui жартысындагы экономикалык-конъюнктуралык, шолулары да кунды дерек болып табылады.

Сондай-ак, "10 лет Казахстана", "15 лет Казахстана", "Социалистическое строительство КАССР", "Экономико-статистический справочник за 1920-1935 гг,", "Казахская Советская Социалистическая Республика", "Коллективизация сельского хозяйства Казахстана за 1926-1941 гг," экономикалык; жинактардыц дерск'1'epi кщданылды.

Мацызды деректердщ кдтарына "Народное хозяйство Казахстана", "Большевик Казахстана" журналдарыныц 1928-1935

жылдарда жарияланган макрлаларын жаткызуга болады.

Сонымен кдтар, салык саясатындагы озгерютерда талдауга Г.Марьяхиннщ салык; тарихына байланысты ецбектер1 пайдаланылды.

Диссертацияиьщ хронологиялык, menoepi жаца экономикалык саясат пен жоспарлы экономика аралыгындагы етпел! кезец 19261937 жылдар аралыгьш кдмтиды.

1925 жылы кабылданган жедел индустрияландыру баштыньщ 1926 жылдан бастап жузеге аса бастауы рыноктык, экономиканы жоспарлы жуйемен алмастыру npouecine б1ртшдеп жол ашты.

Жаца экономикалык, саясаттан ресми турде бас тартылмаса да жедел индустрияландырудьщ елс^з жекеше шаруа к,ожалык?арына cyiíenyi "НЭП-tík" экономиканы шайкдлтып, вкйпшл-ЭАирхшл одостерда кушейтп.

Осы кезецде Кдзакстанда журпзиген теред алеуметпк-экономикалык; езгергстер осы багыттан тткелей туындады. Эюмилл-еш'ринл баскэруга непзделген жоспарлы экономиканы кдлыптастыру барысында казак когамын кецестещцру максатьш к,ойган: шабындык^ар мен жайылымдарды жене епспктерд! болу, ipi бай, жартылай феодалдарды тэргалеу, жедел зорлап отырыкдгыландьгру сиякуы волюнтарист! к шаралар жузеге асты.

Сейтш, кецеспк тоталитарльщ экономикалык; жуйенщ кдльпттасу эволюциясын сараптау кдзак, ауылындагы курылымдык, озгер1стердщ жузеге асу механизмдер1мен байланыстырылады.

Зерггеу жумысыньщ сьшнан eryi.

Диссертацияда кдмтылган непзп мэселелер 1зденушшщ жарияланган макалаларында кегшплгк назарьша усынылды. Басты проблемалар бойынша темендеп макдлалар жарияланды:

1. Коллективтендару кдрсацындагы казак, ауылындагы салык салу саясаты (1926-1928 жж.) /К^зМУ хабаршысы. 1998. №7. 44-48 бб.

2. Ауыл шаруашылык ешмдерш дайындаудьщ рыноктык механизмшен bmípuiLi-bkímjjiL'i эдастерше кошу /КрзМУ хабаршысы, 1998. №10. 64-67 бб.

3. Астык, пен ет дайындаудьщ эм1рцшг-огашии экономиканьщ Калыптасуына типзген ecepi (1929-1933 жж.) /Акикдт. 1998. №12, 8186 бб.

4. 1926-1927 жылдардагы жер реформасы: кджетшгт мен нэтижелер! /Акдкат, 1999, №1, 68-71 бб.

5. 1929-1932 жж. салык; саясаты - коллективтещцру куралы /К^зак, тарихы, 1999. №1,3.

Диссертация Х.Досмухамедов атындагы Атырау университетшщ Кдзакртан тарихы кафедрасыныц кецешглген мэжшсщде жене вл-

Фараби атындагы К^зак Мемлекегпк Уллык, университетшщ деректану жене тарихнама кафедрасында талкьшанды.

Зерттеу жумысыныц курылымы юр!спеден, 3 тарау мен корытындыдан турады. Жумыс соцында пайдаланган дерекгер мен вдебиеттер пзай бершген.

Жумыстьщ непзп мазмуны

Юрюпеде такыр ытггьщ озектшт, тылыми жацалыгы, зерттелу децгеш непзделт, зерттеудщ максаты мен мшдеттер1, дерекпк, методологиялык непздер1, мерз1мдис шеп, тэж1рибел1к мацыздыльны, диссертацияныц сараптан етш, сыналуы, курылымы корссттген.

"1926-1928" жылдардагы кдзак ауылындагы салык саясаты" ден аталатьш б1ршцц тарауда салыкгыц адамзат тарнхында мемлекетпен б1рге пайда болтан кубылыс екещцп, сондай-ак оныц рынокгык эко-номикада елеумегпк кдтынастарды ретгеушшк рол1 атап керсетшн, Кецес екшетшщ салык; саясатыньщ мэш талданады. Салык саясаты-ныц соплстан кешнп экономиканы кдлпьша келттру максатында уакытша енпзшгендап, кешннен салыкгыц когамдык меннпки калыптастыру куралына айнала бастауын еюмеггщ алеуметпк-экономикалык саясатымен тыгыз байланыста карастырылады.

Б1р1В1Ш тараудьщ "Жаца экономикальщ саясат тусьшдагы салык пен кдзак; шаруашылыкгары" атты бельчшде салык ережелер! мен шарттары талданып, оныц Кдзакстан ауьш шаруашылыгына типзген осер1 сараланады. Мэсслеш терещрек, жан-жакгы кдмту максатында хронологиялык шецберден шътгып, 1922-1923 жылдардан бастап кдралады.

Бул кезенде салыкгыц шаруаны ынталандырудагьх рол! керсетшп, тек малды аймакгарда оныц акдгалай енпзшу! товар-акша катынастары нашар дамыган, жол торабынан шалгайдагы казак шаруашылыкгары ушш тшмс1з болгандьиы атап корсетшсдо /10/.

1926 жылгы "Б1рыцгай ауыл шаруашылык сальны туралы Ережеде" К^закстанныц натуралды мал шаруахныльны жагдайы есепке алынбады /11/.

Шаруашылыкгардан тусетш юрю-пайда егамет зацдандырган "шрю мелшерГ' бойынша аныкгалды, жылма-жыл "орташа юрю мелшерр' бектлш, ол епспк жер келемше немесе мал санына кебей-тш, телейтш салык шыгарылады. Ал, жергшкп органдар - сол жердщ жагдайьхна байланысты юрю молшерш езгертуге кукы болды /12/.

Кдзакстанда "юргс мелшерш" губерниялар бойынша жасактау 1927 жылы аякгалды /13/, я гни 1925/1926 жылы салык салуда жергшкп ерекшелисгер ескеришегенше карамастан ауыл шаруатылыга сальный жинаудан 9.976,5 мьщ сом/14/ туей. Бул жалпы сома, казак шаруашылыкгарыньщ салыгы 2.270 мьщ сом. /15/, оныц аз болу себеб1 жаца экономикалык саясат кезшде экономиканы калпына келйру, кедей жэне орташа шаруашылыкгарды крлдау максаты койылуына бахманысты болды. Мал шаруашылыгында 1р1-

кдрага шакканда 5 малы барлар салыкган мулде босатылды. Бул топтыц к,азак, шаруашылыктарындагы улес салмагы 1925 жылы 64,5% курады. Сойтш 2.270 мыц сом салыкты шараушылыктардыц 31,9% курайтын орташа мен 3% болып табылатын аукдтты, 0,6%- ipi байлар толеген.

Салыкган босату жецшдгктерше кдрамастан 5 бас малы бар шаруашылыкдард ьщ 1926-1927, 1927-1928 жылдардагы улес салмагы езгермей 56,1% децгешнде кдлгаи, ал 5-20 бас малы барлар децгет 37,8%-тен 37,0%-ке тусш азайган. Сейтш салык, саясаты озшщ кедей жэне орташа шаруаны жетктсру макратын 1925-1927 жылдарда орындай алмаган. Натурадцы шаруашылык, езгермей, салык, жецщцжтерше кдрамастан кедейдщ ocímí ишп-жеушен ауыспаган.

Кдзактардьщ 52,1%, орыс шаруаларьшыц 23% /16/ салыкган босатылды делшгенмен С.Садуакэсов 1927 жылы кдзактардьщ 49,5% гана салыкган босатылганын керсетеде. Сонымен кдтар 1926-1927 жылы салык, телеунн 6% байлар салыктьщ 54,6%-íh толесе, огырыкшы жер шаруашылыгында - 22% аукдтты л ар салыктьщ 65% /17/ 6epyi салыктьщ казак,тар уннн ауырлыгьш керсетедь

Эйтсе де салык шарттары жеке шаруа ушш белгш 6ip дэрежеде эдшетп болады, ягни салык; шаруашылыктьщ куш-куатына карай салынды. Сондыктан аукдтты шаруа кеп, кедей шаруа аз толедь 1928 жылга дейш салык; шаруашылыктьщ жылдык, юркшщ жан басьша шаккдндагы молшершен алынды /едоцкий принцип/.

Коллективтедщруден бурышы 1925-26 - 1927-28 жылдардагы салык, жуйеа Кдзакстан жагдайьщ ескермегещпгше карамастан ауыл шаруашылыгыныц калыпты дамуын кдмтамасыз етп. Кецес егамет! тарапынан казак, шаруашылыкдарына жуйел! турде кемек те бершмеда, 6ipaK, 6ip жакрысы, шаруашыльж, журизу еркщгцгше кедерп крйылмады. Муныц e3i жаксы нэтиже бердо.

Bipiiiuii тараудьщ еюшш белЬояде "Шабыидык; епстж жерлерде жэне жайылымдарды кдйта белу наукднында кдзак, ауыльшда журп-зизген олеуметтш-экономикалык; шараларды кзржыландыру" мэселе-лер1 арнайы талданып, аталмьпп шара коллективтещцруден 3 жьтл бурьш бастальш, патриархалды, кдуымдык жер кдтынастарын езгерту мацсатын к,ойган, "тап куресшщ шиелешсу1 туралы" сталшщнс кдгида рухында жасалган волюнтариста шара ретшде багаланады.

"Тап куресшщ шиелешсуГ' мэселесшщ кун тэртабше к,ойылуы Одакга кешшрек, 1929 жылы басталганын ескере отырып, жаца экономикалык; саясаттьщ рыноктык реггепш функцияларьшан бас тартылмаган кезенде Кдзакртанда байларга кдрсы шаралардыц койылу себептерш тек Ф.Голощекиннщ республика басшылыгьша келу1мен гана емес, 1925 жылы орталык еыиеттщ жаца экономикалык саясаттьщ ерютеу шараларымен 6ipre оны тежейтш механизм-дердщ кдбылдануымен байланыстырылды. Кдуьшдык; кдтынастарга

непзделген экстенсивт! туйык, кошпел! мал шаруашылык^ы Кдзакр-танды кецестш жуйеге тартуда жергшЬсп ерекшелжтер ескергямеда.

Элеумегпк жисгелу Ресейдеп керсеткццтен /18/ мулде езгеше жагдайды: кедейлердщ - 85% , орташа - 11% , бай - 4% /19/ корсетп.

Мундай жагдайда экономиканы кетеру - кдлыптаскдн жагдайды бузбай, ешкдндай твтенше шара кщданбай, аукдттыны салыкрен тежеу аркылы жэне кедей топтарга мемлекет тарапынан материалдык, квмек болганда гана жузеге асатын еда.

Алайда 1926 жылы Олкелнс партия комитетшщ Ш-пленумында Кдзакстан ауыл шаруашылышн социалистж непзде кдйта курудагы басты кедерп - бай деген тужырым макулданды.

1926 жылы б!р басталып, 1927 жылы кдйта жалгаскдн шабындык, жене епепк жерлерда болу кдзак шаруаларын талап-ттлегшен туган шара емес еда, бул белю байды жерден айыру максатын крйды. Б1рак, жерге жеке менлик жок, жерда пайдаланудыц рулык, формасы сакуалган, оган коса, отарлык, саясат непзшде шурайлы жерлершен айырыльш, кунарсыз жерлерге ыгыстырылган мал багудыц кошпел1, жайылымдык, тур!мен айналысатын кдзак; ундн бул шараньщ баскдша уйымдастырылуы керек еда.

Алдымен, кдзак жерлерш кдйтару процесш аягына дейш журпзу мосслес! турды.

Жерге орналастыру мэселесшщ шеш1лмеу1 реформаларыныц нэтижел1 болуын куменда етп. Онын, кдтелнсгерш былай койганда, епазшу мерз!м1 де оте кеш болтаный атап корсетем!з.

Бул жартыкеш реформа кдзакдарга бершетш жерлерда шектеп, оныц жерш кельчсектсрге беру макратында уйымдастырылды. Оган дэлел, шабындык,, епстж, жайылымдарды болу кезшде 1927 жылы к,азак,тарды жерге орналастырудагы б^ршлп кезекттк "ултшылдык," деген айдармен айьшталып /20/, одан бас тартылды. Баскд улттардыц жерге орналасудаш кукьжтары тецесприип, кдзакуарды жерге орналастыру токдап кддды.

Кешпел1 жэне жартылай кешпеии кдзак аудандарында берЬтетш жер мелшсрлер! кдскартьшьш, кдлган жер совхоз, колхоздар жене кешш келушшер ушш берщщ. 1928-1929 жыдцары жерге орналастырудын, селоаралык; туршщ келемг 12 мыц гектарга /21/ жетп. Бул жерлерге 1925 жылдьщ 1 кдцтарынан кейш кешш келш, руксат ала алмай журген евроналыкуар орналастырылды. Тек 1925 жылдьщ езшде Жепсу 1уберниясына рукратсыз келш коныстанушылар 12 мыц семья немесе 60 мындай адам болтан /22/.

Сейтш, жер белю! нетижесшде азгана жер алган кдзак шаруасын кдржыландыру мэселес! кешнге кдлдырылды. бимет тарапынан шаруаныц жерда тшмда пайдалануына жагдайлар жасалмады. Бул шарага орталыкдан еш кдражат белшбеу! тур алы республика басшы-ларыныц б!р1 Н.Нурмаков Сталинге хатында атап керсетп /23/

Ауыл шаруашыдыгъш кдржыландыру децгет жер болютер!

втгазшген жылдары шыгыстыц 5,6-6,0%-н кдмтыса, 1928/29 жылдары егш шаруашылыгы квлешн улгайтуга, совхоздар\£,ы каржыландыруга байланысты 14,7%-ке /24/ жеткенмен, кешнп жылдары курт темендеген. Луыл шаруашылыгына жумсалган' кдржы - жалпы шаруашылык, кэржысыван 2-3 есе кем болтан.

Кдлыптаскдн кдрыз беру жуйеа тек епн шаруашылыгына крлайлы болды. 1927-1928 ж. барлык, карыздыц 63,7% /25/ к,ыска мерз!мге берищ. 1927-1928 жылы епн шаруашылыгына 8.623,7 мьщ сом, мал шаруашылыгына 2.598 мьщ сом белшген /26/. Оган 1927 жылдыц аягында Одакта кдлыптаскан астык дагдарысы мен казак; шаруашылыкгарын коллективтендорудщ болашак, мшдеттер! эсер етп. Сейтш, жер бшпсшен кешн жыл отпей когамдастыру мэселесшщ котерьту! - жаца экономикалык саясатган оюмшт-эм^ршш экономикага бетбурысты керсетп. Мундай перспективаны алдын-ала бшгенде шабындык, епстак жаца жайылымдарды бэлудщ кджеттшп де жок еда. Кдуьшдык, жерда ужымдык жерге айналдырып, кдзак, шаруаларьш мал шаруашылыгы непзшде коллективтецщрудщ теменп формалары - мал сержгестерше камтыганда экономикалык тшмдипк жогары болар едк

Алайда, Кецес еюмеп шаруашылыкгы кайта курудьщ зорлыкщыл жолдарын таццап алды. Элеуметтж тецазднси жоюдьщ улы максатгары одшетиз шаралар аркылы жузеге асты.

Б1р1нш1 тараудьщ упишш бельчщце "1927-1928 жылдьщ куз-кыс анларындагы астык; дагдарысы кезшдеп салык пеп элеуметпк экономикалык; саясат" взара тыгыз байланыста кдралып, куштеу механизмдершщ Кдзакстанда ерте басталу себептер] талданады.

Астык дагдарысы кате экономикалык; саясатган, енеркэсш товарларьшьщ кымбаггап, ауыл шаруашылыгы отмдерш дайьшдау багасыныц темендеуше байланысты туындаганы атап корсеттлед!.

"Шаруалар булт" деп багаланган дагдарыс эгамш!л-эм1ршш оддстерге жол ашты.

Акмола, Актебе, Крстанайда астык тапсырудыц бурын бектлген жоспарлары кайта каралып, шла губерниялык шпн-жеу максатгарьща пайдаланатын астык корын, тукым корларын курт азайтуга багыт бершдй Мысалы, Актобе губерниясьшда шпа максаттарга жумсалатын астык 23263 мыц пугган 19000 мьщ путка азайып, мемлекетке астык отк!зу 7 миллион путган 12 миллион путкд дешн жогарылатады /27/.

Шаруаларга салынатын салык турлер1 де астык дайындауды жеделдстуге кызмет етп. 1927 жылдьщ 29 желтоксанында Кдзак АССР Халык Комиссарлар Кецесшщ жабык мэжшсшде кдбылданган "Астык дайындауды кушейту туралы" кэулысы "деревня мен село-лардагы акщаны Ж1шакгау максатында салыкгар мен толемдердщ, карыздардыц толык толену1 кажет"/28/ деп керсетп.

Азык-тулнс дагдарысы кезшде салънсгьщ прогрессивп удемел! тур1 кецщен крлданылып, шаруалардыц салыгы бул науканда 5 есе есть

Сальшуьщ шаруашылык, rapiciHe сальшатын соцгы Typi орташа шаруага тщмс1з болып, ap6ip мелшерден артык 1 десятина ушш Kipic 200-300 сомга ecin отырган /29/, бул кешн шаруалардыц eric келемш азайтуга эсер eTinj салык ешмда арттыруга емсс, шаруашылыкхы тоздыруга кзызмет етп.

Семей губерниясында eric алкдптарын жасыру децгеш 48% деп, асыра корсетш, Ресей Федерациясыныц К^ылмыстык Кодексшщ 62 бабы (салык объекпсш жасыру), 104 бабына сэйкес (саудагерлгкпен айналыскдны ушш) сотка тартылды.

1928 жылдьщ кдцтар-мамыр айларында журпзшген наукдн барысында Сырдария губерниясыныц Корнак болысында санак барысында мал басы артык керсеттлш, жутган кырылган малга да салык салынды/30/.

РКФСР Кдржы Комиссариаты Кдзакстанда жеке салык телейтш шаруашылыкгар саны - 13831, барлык шаруашылыктардыц 2% деп белгшегенше кдрамастан кейб1р аудандарда ол 3,2-4,7% жетп /31/. Бул факплерден 6i3 салык ауыртпалыгыныц нейзшен орташа шаруага тускенш KepeMi3.

1928 жылгы 21 акпанда 23226/2 нем1рл! ОГПУ-дыц Кдржы Халык Комиссариатше ж1берген хатында Кдзакстан бойынша салык саяса-тына ауыл-село тургындарыньщ кезкдрасы баяндалып, онда салык-тык кысьш аукэттыга емес орташа шаруаларга да тшп отырганы жазылган. Кекшетау, Атбасар, Павлодар уездершдеп шаруалардыц салыкган корк^ш, ericriK жерлерш азайщан фактшер1 келт1ршед1 /32/.

Зорлык-зомбылык, зацсыз ерекетгер нетижесщце 1928 жылы жиналган салык, Momiepi ец жогарты децгейге жетп.

Орыс аукдтты шаруашылыкгарына тетенше шара колдану Семей губерниясында "байларга шабуыл" уранымен жалгасты.

Кдзак ауылдарында салыкуык телемдерд! жинау езше-ез1 салык, салудагы "белсендшк" кдЬарлы кыста журпзшп елдщ тоз-тозын шыгарды. Катета мал -мулю куныныц 1/3, тшп 1/4-ше етызу салык кунын 3-4 есеге ешрда. /33/. Зайсанда 50 шаруашылык 300 мьщ сомныц салыгын телеген , сонда ep6ipiHe 6 мьщ сомнан келеда, бул -толык куйзелюке ушырату деген сез. 6зше-ез1 салыктьщ байларга салынатын мелшер1 75%-н аспауы шарт болса да, губернияда оныц колем! 2-3 есе болтан. Оны телеу мерзки 3 кунге дешн белгшенш, уакытында толеп улгермегендер сотгалыл, дуние-мулга тэрыленде. Ягаи казак ауылында терилендару шаралары еюмег каулысынан 6-7 ай бурьш басталган.

Бул асыра сштеулер кдзак, шаруашылыкгарын куйзел1ске ушыратты. 1928 жылы нолдеде Семей шаруаларыньщ 6ip тобы Сталиннщ атына жергшкп еиметгщ астык жинау жэне езше-ез1 салык салу наукэнында жхберген зацсыздыкуары туралы арызданды.

Кешн бул ресми турде сьшалганмен 1927-1928 жылгы куштеу

шаралары 1928 жылдьщ 27 тамыздагы "1р1 бай, жартылай феодалдардыц мал-мулкш кэмпсскелеу жэне жер аудару" шарасымен жалгасты.

Астык, дагдарысы кезшде куштеу едостершщ кещнен етек алуы Крзакртанныц орталыккэ теуелда шиызат аймагы болгандъиымен байланысты болды деген кррытынды жасалады.

"Жаппай коллективтендару жэне кушпсп отырыщшыландыру кезшде К^зах^стан ауыл шаруашыльнына салык, салу жэне оны кэржылавдыру" деген екпнш тараудьщ б1ршпн бсшмшде "1929-1932 жылдардагы салыц-зорлап кодлективтевдру куралы" ретшде кэрасгырыяады.

Усак, жеке меннокп ауыл шаруашылыгынан жедел индус-трияландыруга кдржы алу жаца экономикалык, саясат кезшдег! рыноктык; товар алмасу жагдайында мумкш емесппн 1927-28 жылдьщ куз! мен кысындагы азык,-гулж дагдарысы дэлелдеп бердо.

1928 жылы кдбылданган "Б1рьщгай ауыл шаруашылык, салыгы туралы Ереже" бул салыкуыц удемел1-нормативтЬс турш енпзш, кьгсым кушейдь г:- Салык; енда жан басына шаккдндагы ир1ске емес, шаруаншлыкгьщ жалпы ирюше салынды /34/.

Аукщтыларга экономикалык кдсым жасау Одак, колемшде 192930 жылдарда жузеге асырылса, К^зак,станда 1927 жылдьщ мамыр айында байларга "мак,сатты" салык; салу туралы шехшм кдбылдаганы мэл!м /35/, бул салыздгы 1р1 карага шаккднда 50-ден аса малы барлар теледа.

Ауыл шаруашылыгы салыгыньщ сощы удемел1 тур1 КСРО-да 1928 жылы енпзигсе, Кдзакстаида бул салык; 1928 жылгы астык; дайындау наукэнында кещнен крдданылганы жайлы жогарыда керсетщщ.

Салыкты курт округе эсер еткен тагы б!р фактор - "гарю мелшерш" кебейту болды. 1930-31 жылгы салык, ережелершде бул кврсеткшггер б!ршама еарщщ: жылкы- 13-14 сом- 16 % ; кой- 3 сом - 20%; епс-пк - 35-40 сом - 40%; шабындык - 7 сом - 16%; бакдга-145-150 сом- 20,8% /36/.

Шаруашылык; иркш булай аныкхау накды жагдайды есепке алмады, "юр1с мвлшер!" унем1 вшршш огырганда бул - салыкты кобейтудщ тэсищергнщ болды.

1928 жылдан бастап шаруашылътктьщ жалпы ир1с! кэсткерлж К1р1ст1 крсу аркылы кебейплда. Бастапкыда крлонер жене баскд да кэсшпен айналысатын шаруалардыц кесшкершк гарю есепке алынса /37/, 1930 жылдан бастап, коше, курдел! ауыл шаруашылык машиналарын жалга беру, жерда арендага беру,, дани к^лзметтен тусетш юргс 100% келемшде юргске крсылса, крлонер кеабшщ 40-60%Л, жай курал-сайманды жалга беруден тусетш ирютщ - 10-25%-1, жалдамалы едбек юрганщ - 15%-1, балык; аулау юркднщ - 30%-1 шаруашылыщъщ жалпы гарюше крсылды /38/.

Кдзакгын, натуралды, туйык, шаруашылыгьщца мундай юр!с жок, немесе аз мелшерде болды. Ауыл шаруашылык салышныц кдзак; аудандарындагы б0-100%-1, аралас аудандардагы 40-75 %-шщ жергшжп бюджетке кэлдырылуы /39/ салык, комиссияларын кэсшкерл1к кдрюп анык;гауда зацсыздыкгарга баруга итермеледа.

Мысалы, Орал губерниясы, Бекей уез1, Тещз ауданында (каз1рп Атырау облысы) 1 кдйыгы болтаны ушш ауыл шаруашылык, салюты мелшер1 50%-ке жогарылады. Гурьев округшдеп Кдизылкога ауданында квснжерлнс юргс 110%-ке оскен, малдан баскд кэс1б1 жок бул аймактагы шаруашылыкгар у™™ кэсшкерлж юр1с ойдан шыгарылган. Гурьевтеп Плотовин, Кецозек ауылдык кецестершде ауыл шаруашылыгы салыгы молшер1 1928 жылы 1524 %-ке ескен/40/, бул да балык, аулауга байланысты кэсшкерлж юрктщ ете кеп мелшерде салынганын керсетеда.

Байларга салынатын жеке салык, Бай-кулактардыц белплерш аныкгау еркшдап жергМкп аткдру органдарына бершгендгктен /41/ "шаш ал десе, бас алатын белсендосГ' кеп Кдзакстанда асыра сштеулер мен бурмалауларга жол бердь

Салык комиссияларында жергшкп тш бшмейтш европалыкдардьщ коп болуы кдзакща салык ережелершщ халыккд жетюзш}! тугт, оны орындаушы к^зметкерлердщ ез! дурыс тусшбеу1 де кдтелшгерге екеп соктырды.

Кф1зылорда округшщ Арал, К,азалы аудандарында 88 орташа кржалыкуар байларга салынатын жеке салык, телеген. Адай округшде де задсыз салык; салу нэтижесшде 400 сом юрия бар шаруаларга 800 сом салык салынган /42/. Сальщгьщ удемельнормативт! тур1 жеке шаруа салыгьш 5 есеге жуык ойрсе, жеке салык (индивидуальное обложение) пакты жагдайларды ескермедь Мысалы, патша заманында ауылнай, правитель т.б. кызметтер аткдрган, б1рак, шаруашылык, децгеш орташа шаруа жекелш принциппен салык, толеда. Яши 300 сом гарш1 бар, "ершлз" бай-кулак болтан шаруа ырютщ эр сомына 20 тиыннан есептегенде, 60 сом салык тел еда.

Бул шарттар салыкуыц коллективтендаруда ынталандыру макса-тына кызмет етп. Жеке салык, (ауыл шаруашылык, салыгыныц байларга салынатын тур!) аукдтты, бай шаруашьишкуарды тежеп, кедей жене орташа шаруаларды коллективтж непзде б1ржпру максатын койды. Сондыкган, 1928-1930 жылдардагы ережелерде колхозга ирген шаруашылыктар ушш жедщдактер кдрастырылды. Салык юргстщ мелшерше байланыссыз, ер сомына 4-5 тиыннан белгшенда. /43/ Яши колхозшы болган 300 сом гар1с1 бар орташа шаруа - 15 сом салык теледь Сейтш, кулак-бай шаруага колхозшыдан - 4 есе, орташадан - 3 есе артык, салык салынды.

1928-1930 жылдарда 53900 бай-кулактар ауыл шаруашылыгы салызпыньщ 34,7%-ш телесе, келеа жылы букш сальпогьщ 42,5%-н толеудщ жоспарлануы/44/ аукдтты шаруаларды жоюдын, жогары

кдркынмен журпзшетшш долелдейд!. 1929-30 жылы бай-кулактар 8292,2 мьщ сом ауыл шаруашылык салыгын, 8,063 мьщ сом езше оз! салыгын етеген /45/. Бул сол жылы тускен ауыл шаруашылыгы салыгыныц 41,7%-ш, езше ез1 салыктьщ 91,8%-ш курайды.

1929-30 - 1930-31 жылдарда шаруашылыктардьщ 109.321 шаруа-шылыккэ, ягни 9,1 %-ке азаюы /46/, бай-кулак шаруашылыктарыныц толык жойылганын гана емес, салыктык кысымдар мен репрес-сиялык шаралардьщ орташа шаруалардыц кепшшшн кдмтыганын керсетедь 1929-30 жылы салык децгеш бурынгы жылдардагыдан 2,5 есеге жуык ескен, ал 1930 жылдыц ерекше токсанында ауыл шаруашылык сальны салыктык тус!мдердщ тец жартысьшан асьпх кеткен. Сондыктан еымет акпарларьигдагы 1932 жылга жеке салык салуга "жоспарланган" 15 мьщ бай-кулактар, ендеше, емгрде жок; шаруашыльщгар. Сейтш, 1931 жылдан бастап ем!рде болмаган 18976, одан кешн 15 мьщ "бай-кулакгардьщ" ауыртпалыгын тарткдн орташа жэне кедей шаруашылыктардьщ тоз-тозы шыккан.

1932 жылга езгерштер Кецес еюметшщ салык; саясатындагы тубегеши максатъш жузеге асыру механизм! болды. Евд1 ауылдагы жеке мешшкп жою багыты жузеге асты. 1933 жылдан бастап 200 сомга дешн жылдын, к!р!с! бар кедей шаруашылыктардьщ ауыл шаруашылык; салыгы 15 сомга жетп. Мысалы 100 сомга дешнп юркл барлар да осы топкд жаткызылады. Сонымен катар ауыл шаруашылык, салыгыньщ жеке туршщ тэменп децгеш 350 сом больш белгшенш, юр!с! 1000 сомга дешнп шаруашылыкхарга салынды. Бурьшш ереже бойынша 500 сом К1рю1 бар бай-кулак 1 сомына 20 тиыннан - 100 сом салык, телесе, енд! ол 350 сом телеуге можбур болды, яши ауыл шаруашылыгыньщ салыгы 3,5 есе осп. Тшт! юркл 350 сом болганда да осы топкд жаткызылып, 350 сом толейтш болды. Бул шаруашылыкты толык, куйзелтетш механизмдер болды.

Кдзак шаруашылыктарьш туралатып тастаган салыктьщ тагы б1р тур! - езше ез! салык, салу. Бул салык мшдета салык емес еда. Оны салу-салмау мэселей жергшкп бастама бойынша тургындардыц жалпы жиналысьщца шеиылш, оньщ ец жогаргы децгеш ауыл шаруашылыгы салыгыньщ 35% келемшде белгшенда.

1930 жылгы езгерктер оньщ децгешн ауылшаруашылыгы салыгыныц 50%-не дешн кетерсе /47/, 1931 жылдан бастап, бул салык колхозшы, жеке шаруаньщ юрюше байланыссыз, таптык непзде салынып, алдьщгыларды ауыл шаруашылык сальпъшьщ 50-100%-н, соцгылары 150-200%-н теледа .

Салыктык кысымдар мунымен шектелмед!. 1931-1932 жылдары салыкгыц жаца турлер!: мэдени алым (культсбор) мен уакытша салык (единовременн ый налог) ауыл шаруашылыгьшан кдржы алу мен жеке мешшкп жою тож!рибесш одан эр! жетщдфда.

Мэдени алым шаруашылык-мэдени кэжетгшктер ушш уакытша енпзшп, жеке шаруашыльщгарды куйзелту куралдарьшыц б!р! болды.

Оныд колем! еткен жылгы ауыл шаруашылык салыгынын, 65-200% салынды. Кедей жопе орташа шаруа 65-100%, бай-кулактар 100-200% теледа. Яши еткен 1930 жылы 20 сом ауыл шаруашылыгы салыгын телеген шаруа 13 сом, ал 60 сом непзп салыкган кулак пен бай дэл сондай мелшерде мэдени алым теледа. 1931 жылы орташа шаруа мэдени алымды 100% (20 сом), бай-кулак - 200% (120 сом) етед!. Сонда орташа шаруа мен бай кулактьщ медени сальны 1:6 пропорциясын бередь Яши бай-кулак ауыл шаруашылык салыгын орташадан 3 есе артык, мэдени алымды 6 есе артык телед1.

Жеке шаруашылыкгарга кдрсы багытталган салыкгьщ жада б1р тур! - уакытша салык (единовременный налог).

Кулак бай шаруашылыкгарына уакытша салык непзп салыктьщ 200% келемщце салынды. Кулак байлардьщ 1931 жьхлы-ак жойылып кеткешн бшем13, ендеше, 15 мын, "ержаз" бай-кулаккд жаткызылган шаруашылыкгарга кэншалыкгы ауыр тигендшн елестетуге болады.

Бай-кулактарга ауыл шаруашылык ешмдерш дайындаудын, мемлекетпк тапсырмаларын орындамаган жагдайда уакытша салык 2 есе кебейтщщ. Сешш карызды отеген жагдайда да, астык, ет дайьщдау сиякгы мемлекетпк тапсырмаларды мшдетп турде орындау шарт болды. Бул салык жекеше шаруашылыкгарды игезде-ак жоятьш кунт механизм ролш аткдрды. 1934 жылы бул салык кдйтадан енпзшп, ауыл шаруашылыгьшдагы жеке мешшкп жойып тынды.

Бул салыктыц 1932-1934 жж. туамг - 213,2 мьщнан 1.733,2 мьщ сомга /48/ дешн жетп. Салыкган тусетш каржынын, 75%-1 -мемлекетпк бюджетке, 10%-1 облыстык, 15%-1 - аудандык бюджетке бервдц. Бюджетте бул салыкгьщ юрютер1 арнайы корсетшмедц кандай максаттарга жумсалатыны да белпсгз болды.

Жеке шаруашылыкгар жогарыда керсетигген салык турлершен баскд салыкгык емес телемдер теледь Олардыц кдтарында - М1нде'т окладтык камсыздандыру толем!,мищеп! жэне "ержаз" турде таратылган облигациялар мен мемлекетпк заемдар болды.

Окладтык кцмсыздандыру салыкгьщ жасырын тур! болды. Оны уакытында телемесе, кдрыз болып, салык сиякгы куштеп алынды.

Оньщ 1932-1933 жылдардагы жиналуы темендегщей: 1932 жылы -8.467 мьщ сом, 1933ж. 8.047.6 мьщ сом, ягаи ауыл шаруашылык сальны децгешнде жиналган.

1927-1935 жылдарда ауыл ецбеккерлер! 93,336 мьщ сомньщ мемлекетпк заемдарын сатып алган /49/.

1930-1931 жылдары отырыкдшландыру мен коллективтеддару басталганда онсыз да олс!з шаруашылыкгар аштык пен боскынга ушырауынын, алгы шарттары осылай жасалыл, салыкгык кысымдар отырыкшыландырудагы жосыксыздыкден уласып, халыкты кыргынга ушыратты.

"Астык, пен ет дайындау — окшыил-элнрнил экономиканьщ алгы шарты" деген белгмде ауыл шаруашылыгьш куйзелтудщ тага 6ip факторы талданады.

Астык, дайындаудьщ 1925-26 - 1933 жылдардагы динамикасы кор-сетшеда: 1925-26 ж. - 27.280 мьщ пут, 1926-27 ж. - 54.960 мыц пут, 1927-28 Ж.-25.086 мыц пут, 1929-30 ж. - 38.805 мьщ пут, 1930-31ж. -47.210 мыц пут, 1932 ж.- 40.759 мьщ пут, 1933 ж. - 34.416 мыц пут /50/.

1929/30 - 1933 жж. егш шыгымдылыгы темен болганына карамастан астыкхьщ 1925/26 ж. салыстырганда кеп мелшерде (142,3173,1%) жиналуы куштеу эдастершщ колданылганып керсетедь 1930/1931 жылы астьпдгъщ 36,2% дайындалды.

Астык, дайындау мэселеа eric келемш улгайту мэселеамен тыгыз байланыста кдралып, оньщ децгеш 1930-1931 жылдарда (120,3%; 163,1%) курт ескен. EipaK, ешм ендару оган свйкес болмаганы(132,5%; 114,9%) - казак, аудандарында eric колем1н асырьш корсету тэж1рибесшен байланыстырылды.

1929-1930 жылы жаппай колхоздастыру мен "кулаккд кдрсы шабуыл" наукандары кезшде зацсыздьщтар ерекше кушейдо. 1929 жылы eric кeлeмi 19290 деятинага азайьш, шаруалар оз кажетшен артык ошм ендоруге ынталы болмады/51/.

1930 жылы Кдзакстанныц 38 ауданын аиггык камти бастауына карамастан, 59.075 пут астык дайындау туралы мшдеттеме бершдд /52/.

Кдзак ауылдарына жалган акцар непзище салынган астык дайындау жоспарларын орындау ушш малшылар малды астыкка айырбастады. Мысалы, 1931 жылы кошпел! Торгам ауданьшда астык дайындау жоспары 1.300%-ке орындалганы /53/ осыган дэлел. Ягни казак шаруасы салыкшк кысым, epi ет дайьшдау мшдеттемелер1мен катар астык дайындау ауыртпалыгын да мойнымен кетерген боп шыгады. Сонымен катар, бул тужьтрым малдыц мулде азаюыныц себебш аныкгауга жол ашады.

1929 жылдан бастап -Кдзакстанньщ мат басы женшен улес салмагы РКФСР-да 12-15% болганына карамастан, ет дайындаудагы yneci 20%-ке жегп /54/.

Оны орындау кцьшдыгы ешкандай материалдык дайындыксыз басталган кeшпeлi елд1 отырыкшыландыру зобалацымен уштасьпт,1930 жылы св>ардщ басында мал шаруашылыгында кцын жагдай кдлынтасты. Мал саны 40,5 млн. бастан 28,5 млн-га азайды, ipi кара - 30%-ке, ат колйс 25%-ке, кой - 40%ке кыскарды" /55/.

Бутан карамастан эгамшшк кысым мал жэне ет дайьщцау' жоснарларыныц 109%-ке орындалуына веер erri /56/.

Мал дайындаудагы соракылыкгар букит казак машпыларын кецеепк ипдустрияландыру курбаньша айналдырды. 1932 жылы буюл

Кдзакртанды кдмтып 2 млн. аса кдзакды курбан еткен аштык, — оныц Kyoci. Бул жагдайдьщ 6ip кунде кдлыптаспаганы белгш.

Зертгеу жумысында Кдзакстандагы мал басы женшдеп мгшметтер куменде деп керсетшедь Экономикалык,- статистикалык; акдарларды талдау непзшде Кдзакртанда 40 млн. бас мал болтан емес ец жогаргы децгей 38,5 млн. бас деп кдрастырылыи, 1928-1931 жж. мал басы унем1 кемш отырган деген корытьшды жасалады.

Бул мал санын эдеш кебейту сшпсгы козбояушылык; орскетгер непзшде кетерщю мшдетгер мен жоснарлар жасалып, оны зорлык,-пен жинап алу- кдзащъщ двстурл1 кешпел1 шаруашылыгын жабайы-лыкден жойып кдна крймай, ендарпш куштер - мал мен халык^ы кыргынга ушыраткднын керсетеда.

"Кдзак^арды отырыкдшландыруды кдржыландыру" деп аталатын еишш тараудьщ ymiiiiiii бел1мшде отырыкдшлыкка кешудщ прогрес-chbtí кубылыс, дуниежузшк еркениет керуенше iriecep жол екендап оныц бугщце халкымыздьщ ¡ргел! ел болуына,тэуелс1з мемлекепм1зда кдлыптастыруга улес крсып, алгы шарт жасаганын айта келш, отырыкщыландыруга кешнп кезде бершген объективп саяси багалар кэржыландыру туршсынан нактыланады.

Осыган байланысты Кдзан тоцкершшен кешн кдзак зиялы-ларыныц отырыкщыландыру мэселесш узак, мерзгмд! страте гиялык макрат етш кетергею, оныц кдзакд-арды жерге орналастырумен тыгыз уштастырылып, интенсшт шаруашылыккд кошу жоспарларын усынганы керсетМп, бул шараныц орындаямауы Кецес еюметшщ саясатындагы отаршылдык, сипатпен байланыстырылады.

Индустрияландыруга кдржы беретш астык, экспортын кебейту ericTÍK жерлерда улгайтумен байла1шстырылып, республикада оныц ек1 жолы - сырттан крныстандыру жене кдзак^арды егшшшкке Keuxipy кдрастырылды. Совдысы еуел1 жерге орналастырып, содан кешн отыр ы кд1ыл ы ккд икемдейтгн сан-алуан материал дык,-техникалык колдау шараларын кажет ететш болгандык^ан, басты назар - 6ipiHuiiciHe аударылды. Отырыкщыландыру осы максаттан туындады.

1929/30 жылгы отырыкщыландыру 17.827 мьщ сомга багаланып, оныц 8.629 мьщыны ортальщган алуга, 4.247 мьщын халыкган жинау жоспарланып, республиканыц кдржы мумкшдш 4.951 мьщ сом белгшенда /57/. Жоспарланган кдржы 84 мьщ шаруашылыкгы отырыкдгыландыруды тольщ к;амти алмады. Мысалы, уймен кдмту 25% жоспарланды. Орталык^ан кдржы белшбей кдржыландыру жершпкп мумкшддктерге непзделда. Еш дайындыкрыз басталган бул процесс мал шаруашылыгы аймак^арында жерд! игеру мумкшдап жокуыгы, жемшеп кррын жасактау, орын дайындау сиякуы алдын-ала дайындыкгы кджет ететш шараларды ескермеда. Орналастыру nymcrrepi мен уйлерд1, поселкелерда жобалау ете кеш басталып, тамыз айына дешн созылды. "Колхозодагы" мен "Колхозкурылыс"

мекемелер! бар уакытгы дау-дамаймен етаазш, соцгысы курылыс материалдарьшьщ жокуыгын сылтау егп /58/.

"Су шаруашылыгы" мекемес! отырыкршландыруга жауапсыз-дьщпен кдрап, суармалы жер келешн улгайту жоспарларын орында-мады, суармалы жер колем! эуел! 10245 га. белгтегап, 1930 жылдыц 1 кыркуйепнде 6.620 га. озгертщдд. Оньщ езх орындалмай жалпы саны 4.095 га. жер суландырылды /59/.

Кдзакстанныц солтуспк облыстарында отырыкдшландыру барысында ултгык кемсггушшкке жол бершп, казак кожалыктарына "бэр1б1р уксата алмайды" деген сылтаумен жер аз белшда жэне кдржы орыс поселкелерше ж1бершдь

Совхоздар мен енеркэсщ, тешр жол мекемелер1 бул процестен тыс кдлды, оларга Орталык Халык шаруашылыгы Кецесшщ /ЦСНХ/ нускдуы туспеда. Бул туралы К^Кулымбетов "... совхоздарды казак колхоздары отарлаушы сипатында кдбылдайтынын..." ашык айтты/60/.

Отырыкщыландырудьщ алгашкы жылында б1рде-б1р позиция бойынша мшдетгер мен жоспарлар орындалмады.

1929-30 жылы кэржыландыруга 3.693,9 мыц сом /61/ жумсалды. Мысалы, уй, кора-жай салуга жоспарланган кдржыныц тец жартысы гана белшш, оньщ колга бершгет 39,7% болган. 1930 жылы 9-10 кдзанда еткен 1 елкелж кецесте отырыкщыландырудыц б1ршпн жыльша 8.321.394 сом карастырылып, оныц 4 миллионга жуыгы белшгеш туралы айтылды /62/. Тагы б!р деректерге уй курылысына болшген кдржыныц 18%, мал кора мен жабдык коралар кдржысыньщ 4-5% /63/ игерщщ делшген.

Ец соракысы, хальщгы уй-жаймен кдмтамасыз етудщ орындал-маганы былай турсын, сан мьщдаган халыктъщ амалсыз шогырлан-ган аймакгарын шаруашылыктык-турмыстык камту жузегс аспады. Жоспарланган 300 кооператив дукеш, 5 дшрмен, 20 май айыру заводтары салынбады.

Сайып келгенде, шаруашылыкгык жагьшан бекшу1 жыл аягында, кдра кузге дейш бггпей, арты кыскд уласкдн отырыкдгыландыру уй-куййз, кора-копсысыз сан мындаган казакгы малымен, бала-шагасымен жапан далага камап, кыргынга ушьфатуга алгы шарт жасады. Бул кателжтер 1931-1932 жылдары да кдйталанды. Жацадан 80 мыц шаруашылыкгы кдмту туралы жоспар отырыкшыга кошетш аудандар санын 34-52 жетиздд.

Кдржы тапшылыгын бше отыра осьгндай улкен келемдеп юп жоспарлау кдсынсыз едк бйткет 1930-1931 жыдцарда экономиканыц басты преп - ауьш шаруашылыгы екеш белгш. Ендеше еймет кдзынасына тусетш бюджетпк юрютердщ басым копийт - ауыл шаруашылыгы гарютершен, япга жекеше кожалыкгардьщ салыкгык твлемдершен турды.

Отырыкдшландырудыц era жылында халыкуан жиналган кдржы барлык кдржыньщ 38-42% берген /64/.

Огамет тек дефицитак курылыс материалдарын каржыландырды. К,урылыскд халыкхан жиналатын кдржы кол ели 1931 жылы орташа шаруадан - 218 сом, кедей шаруадан - 75 сом" /65/ деп кврсетшген.

Отырыкдшландыруга жумсалган кдржыньщ нак?ы келемш аныкгау кдындыгын акту кджет. Отырыкшыландыру Комитетшщ акрары бойынша 2 жылда 92 млн. сом жумсалып, оньщ 49 млн. еиметтен, 37 млн. халыкуан жиналды делшсе, таги 6ip дерекгерде 1930 ж. 5.974 мыц сом, 1931 ж. 9.650 мыц сом керсетшедо.

1932 жылы аштык пен босуга кдрамастан тагы да 170 мыц кожальщгарда отырыкдшландыру жоспары кдбылданып, оган 9.927 мыц сом белшгенмен бул жоспар жузеге аспай нэтижес1з аякуалды. Отырыкдшландыруга белшген кдржы талан-таражга салынды.

1930-1932 жж. куштеп отырыкщыландыруды кдржыландырудьщ темен децгеш 500 мыцга жуык кдзак шаруашылыктарын жойды.

Зерттеу жумысьшыц ухшшш тарауыыда 1933-1937 жж. Кдзакртан ауыл шаруашылыгын кдржымен крдцау, оньщ кдйшылык^гары мен нэтижелер1 кдралып, кдзак боскындарын шаруашылык^ык орналастыруга жоне колхоз к^рылысыньщ "жещсгне" талдау бершеда.

Кдржымен дурыс кдмтылмаган зорлап отырыкшыландыру сэт-ci3fliii мойьшдалып, оныц зардаптарын жою багытында оюмет жур-йзген шарад ар кдзак боскындарын шаруашылыкуык орналастыру деген атпен жузеге асып, оны кдржыландыру келем1 куштеп отырыкщыландыруды кдржыландырумен салыстырганда жогары болуьша карамастан бул процестщ курделтп, кдйшылыкуары аньщгалады.

1932 жылгы 17 кыркуйектеп арнаулы кдулыга сойкес боскьшшылыккд ушыраган аудандардагы кдзак, шаруашылыкгарын салык^ыц барлык, турлер! мен ет дайындау жоспарларынан босату (66) туралы шарттардыц орындалмаганын Т.Рыскулов атап KepceTri.

1933 жылы 131796 боскьшдар непзшен колхоздарга орналасты. Алайда, егамет тарапынан бериген кдржылык кемектщ нашарлыгынан олардыц жагдайы б]рден тузелмеда. 1934 жылы 1 кдзак; колхозына бершген кдрыз 2,4 мыц сом болса, орыс артельдерше 1,8 мыц сом болды. 1934 жылы кдзак, артельдершщ 39,8% серисгестЬсгердщ 78% ездершщ мушелерше ецбеккунге акдга бере алмады. Ал орыс артельдершщ 15% гана осындай жагдайда болды.

1934 жылы журпзшген накзы шаралардыц кдтарында кдзак боскындарын кызылша егетш аудандарга орналастыру туралы кдулы /67/ толык, жузеге аспады.

1935 жылы кдбылданган кдрыздарды жою туралы, кдзак шаруашылыкгарына мал сатып алуга кдрыз беру, астык, сут тапсыру мшдетгемелершен, ауыл шаруашылык, салыгынан, ет дайындау жоспарларын 50% -ке к^скдрту сияк^ы шараларга кдрамастан

боскындарды шаруашылыктык; орналастыруга жумсалган кдрыз эл1 де жетюлжаз болды.

1933-1935 ж. 36.825.2 мьщ сом жумсалганына кдрамастан отырыкщыландыруды кдржыландыру децгешмен салыстырганда кеп кершетш бул кдржы боскындардьщ муктаждарын етей алмады.

Кдзац боскылдарын шаруашылыктык орналастырудагы кайшы-лыкгар:

Порталыктан бершген азык,-тул1к кемеп кдржысын етеу рес-публикалык, бюджеттен кдралды. Жутац бюджет бул шыгындарды толык етей алмай, боскындарды аштыктан аман сактау проблемасы (Актобе, Батые Кдзакстанда) туындады;

о кдржы шаруашылык, муктаждарын етеуге жеткшиолз больш, жоспарлар толык; орындалмады, боекзлщар орналаекдн колхоздардьщ жагдайы ете нашар батды;

О 1933-1934 ж. шаруашылык, жагынан орналаекдн 157 мьщ боскъшдардьщ 120 мыцы эл1 уйспз жагдайды бастан кеинрда.

Сонымен катар Кдзакртан ауыл шаруашылыгьш колхоздастыруда салыктык, кысымдармен кдтар саяси-материалдык; кщдау шаралары жузеге аекдндыгы баяндалады. Олардыц шинде колхоздарга мемлекет тарапынан материалдык, кемек жоне МТС-тар куру сияк^ы шаралардьщ ел! де езектшт атап керсетшеда. Колхоздарга жер актшерш тапсыру мэселесше назар аударылып, онын, кдйшьшыктарын зерттеу кдз1рп тандагы жер ггроблемаларын шешуге ыкдал ететшдш туралы пшр айтылады.

Кррытындыда жумыстьщ непзп тужырымдары бершген.

ПАЙДАЛАНЫЛЕАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЭДЕБИЕТГЕР И31М1

1. Гурьевич А. О кризисе исторической науки //Вопросы истории. 1991. №2-3. -С.25.

2. Т.Омарбеков. 20-30 жыдцардагы Кдзакртан кдареть —Алматы: Са-нат, 1997. -320 б. (23-44); О.Мухатова. Кдзак,стандагы аграрлык, ез-герютер тарихнамасы: докт. дис. авторефераты,- Алматы, 1999.-506.

3.Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.). -Алма-Ата: Наука, 1965. -536 б;, Турсунбаев А.Б. Победа колхозного строя в Казахстане. -Алма-Ата: Казгосиздат, 1957. -326 е.; Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. -М: Наука, 1984. -270 е.; Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. -Алма-Ата: Наука, 1985. 247 с. Жумабеков Ж.Ж. Ленинской дорогой. Руководство КПСС вовлечением трудового крестьянства Казахстана в строительстве социализма. -Алма-Ата: Казахстан, 1973. -287 е.; Жакупбеков С.К. Организация и укрепление машинно-тракторных станции Казах-

стан и их роль в социалистическом переустройстве сельского хозяйства в первой пятилетке: дисс. к.и.н. - Алматы, 1958. -349с. Колодин Ф.И. Товарищества по совместной обработке земли (ТОЗы) в Казахстане в годы первой и второй пятилеток //Труды Института истории, археологии и этнографии. Т. 2. История. -Алма-Ата, 1956. С.134-227. Нурмухамедов С.Б., Савосько В.К., Сулейменов Р.Б. Очерки истории социалистического строительства в Казахстане 1933-1940 гг. Алма-Ата. 1961.- 280с. Кусаинов А.К. Взаимоотношение рабочего класса и крестьянства Казахстана в период реконструкции промышленности и сельского хозяйства (1926-1940гг). История, опыт, проблемы. Авт.дис.д.и.н. Алматы. 1991. - 44 с.

4. Елагин А.С. Восстановление народною хозяйства в Уральской губернии (1921-1925 гг.); Нейнггад СА. Социалистическое преобразование экономики Каз ССР в 1917-1937 гг. -Алма-Ата: Казгос-издат, 1957. -379 е.; Куртов ИА. Новая экономическая политика в Казахстане. -Алма-Ата: Казахстан, 1973. -274 с.

5. Данилов В.П. Советская налоговая политика в доколхозной деревне//Окгябрь и советское крестьянство. -М.: Наука, 1977. -295 е.; Залесский МЛ. Налоговая политика Советского государства в деревне. -М.: Наука, -1940; Рогалина НЛ. Налоговая политика Советского государства в отношении деревенской буржуазии до сплошной коллективизации (1926-1929 гг.)//Вестник МГУ. История, 1974. №5; Соколов Н.Г. Налоговая политика — составная часть экономической политики и ее роль в борьбе за укрепление солидарности рабочих и крестьян в доколхозный период. Автореф. дисс.-д. и. н. -М. 1987; Цыбульский ВА. Налоговая политика в деревне в первые годы НЭПа /Вопросы истории. 1965.№10.-С.47-59.

6. Алдабергенов У. Проведение продналога в 1921-1925 гг. в Казахстане и ею роль в укреплении союза рабочего класса с крестьянством. Сб. статей аспирантов и соискателей. История. Философия, выл 5. -Алма-Ата, Рылым. 1964.; Елеужанова М. Продналоговая кампания в Казахстане (1921-1922 гт.)//Воиросы партийного строительство. Сб. Вып. 9. -Алма-Ата: Казахстан. 1972. -255 с.

7. Абылхожин Ж.Б. Налоговая политика советскою государства в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.). к.и.н. дисс. -Алма-Ата, 1983. -194 с.

8. Абылхожин Ж.Б. Налоговая политика советского государства в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.). Автореф. дисс. канд. наук. -Алма-Ата. 1983. -25 с.

9. Абылхожин Ж.Б. Традиционная структура Казахстана /Социально-экономические аспекты функционирования и трансформации /1926-1930 гг./. -Алматы: Былым. 1991. 240-е; Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. Алматы: Университет "Туран". 1997. -360 с.

Ю.КРПА. 141-к., 1-т., 1644-ю, 79-п. П.К^РПА. 141-к,., 1-т., 490-ю, 126-п.

12.Единый сельскохозяйственный налог с 1927/1928 года. -Кзылорда: Изд. НКфин КазССР, -1927. 47 с. (22 с.)

13.К^ПА. 141-к,., 1-т., 1460-ю, 4-п.

14.Материалы к отчету ЦИК КазАССР на Ш-сессии ВЦИК 18-созыва. -Кзылорда: Казрайком ВКП /б/, 1928. -138 с. (100).

15.Куртов И А. НЭП в Казахстане... 89-6.

16.Материалы к отчету..., 100-6.

17.Куртов ИА НЭП в Казахстане. 89-6.

18.Марьяхин Г. Очерки истории налогов с населения в СССР. -М.: Финансы, 1964. -252 с. (109 с.)

19.КРПА. 141-к., 1-т., 1295-ю, 174-п.

20.Казахстанская парторганизация в революциях и решениях. -Алма-Ата: Казахстан, 1981. (324 с.)

21.КРПА. 141-к-, 1-т., 1992-ю, 445-п.

22.КД1А. 141-к., 1-т., 1437-ю, 69-п.

23.КРПА. 141-к-, 1-т., 1992-ю, 449-п.

24.Сощ1алистическое строительство КАССР, экономико-статистический справочник за 1920-1935 гг. -М.-А.: Союзоручет, 1936. -409 с. (380)

25.Кдзакстан Республикасы Орталык Мемлекетпк Архивц 962-кор, 1-пзьм, 415-ю, 61-парак-

26.КД1А. 141-к-, 1-т., 2319-ю, 47-п.

27.К.РПА. 141-к-, 1-т., 19204с, 4-п.

28.КРОМА, 229 -к, 1-т., 319 -ю, 3-4 пп.

29.КРПА. 141-к-, 1-т., 1650-ю, 7-п.

30.КРОМА, 229-к, 1-т., 841-ю, 87-88 пп.

31.КРОМА, 229-к, 1-т., 841-ю, 115 пп.

32.КУОМА, 229-к, 1-т., 121-ю, 114-п.

33.КРПА. 141-К-, 1-т., 1675-ю, 55-п.

34.Единый сельскохозяйственный налог в Казахстане на 1930-1931 год..., -32-34-66.

35Абылхожин Ж.Б. Налоговая политика..., 23-6.

36.Единый сельскохозяйственный налог в Казахстане на 1930-1931 год..., -5-6.

37.Единый сельскохозяйственный налог в Казахстане на 1927-1928 год..., -9-бб.

38.Единый сельскохозяйственный налог в Казахстане на 1930-1931 год..., -7-бб.

39.К^ПА. 141-к., 1-т., 671-ю, 80-п.

40Атырау облыстык мемлекетпк архив^ 21-К-, 1-т., 3-ю, 183-191-пп.

41.Единый сельскохоз. налог в Казахстане на 1930-1931 год..., -9-бб.

42.К?ОМА, 229-к, 1-т., 841-ю, 31-99 пп.

43.Единый сельскохозяйственный налог в Казахстане на 1927-1928 год..., -ЗЗ-б.

44.КД1А, 141-к, 1-т., 2912-ю, 35-п.

45.Щ>ОМА, 962-к, 1-т., 688-ю, 223-п.

46.КРПА, 141-к-, 1-т., 12272-ю, 1-н.

47.КРОМА, 229-к,, 3-т., 173-ю, 24-п.

48.Соцкалистическое строительство.. .(399)

49.Социалистическое строительство.. .(399)

50.КРПА, 141-к., 1-т., 5739-ю, 1-п.

51.Куртов И. НЭП в Казахстане... с.104

52.К?ПА, 141-к, 1-т., 422-ю, 49-п.

53.К^зак калай аштыккэ ушыРаДы- -Алматы. Крзак университет!. 1991, 74-91-66.

54.К.РОМА, 229-к-, 1-т., 863-ю, 92-п.

55.КРПА, 141-к., 1-т., 2983-ю, 144-145-п.

56.КРПА, 141-к-, 1-т., 3820-ю, 244-п.

57.КРОМА, 1179-К-, 2-т., 3-ю, 134-п.

58.К,РОМА, 1179-К-, 2-т., 10-ю, 224-225-пп. 59ДРОМА, 1179-к, 2-т., 6-ю, 5-п.

60.К.РОМА, 1179-к-, 2-т., 6-ю, 20-21-пл.

61.К,РОМА, 1179-к-, 2-т., 17-ю, 3-21-пп. 62.1дРОМА, 1179-К-, 2-т., 6-ю, 71-пп.

63.КРОМА, 1179-К-, 2-т., 10-1с, 224-пл.

64.КРОМА, 1179-к-, 2-т., 17-ю, 22-пп.

65.Щ)ОМА, 1179-к-, 2-т., 2-ю, 89-91-пп.

66.К^зак калай аштыкка ушырады... 85-6.

67.ЬУР0МА, 229-К-, 1-т., 924-ю, 90-п., 72-75-пп., 141-143-пп.

Жарияланган ецбектерк

1. Коллективтещцру карсацындагы казак ауыльшдаш салык салу саясаты (1926-1928 жж.) /К^зМУ хабарншсы. 1998. №7. 44-48 бб.

2. Ауыл шаруашылык вшмдерш дайындаудьщ рыноктык, механизмшен эм!р1шл-эюмши1 эдютерше кешу /КдзМУ хабаршысы. 1998. №10. 64-67 бб.

3. Астык пен ет дайындаудьщ ешршш-вкшннл экономиканьщ калыптасуына типзген эсер! (1929-1933 жж.) /Акдкдт. 1998. №12, 8186 бб.

4. 1926-1927 жылдардагы жер реформасы: кджеттшп мен нэтижелер!/Акикат. 1999. №1, 68-71 бб.

5. 1929-1932 жж. салык саясаты - коллективтендару куралы /К^зак тарихы. 1999. №1.

РЕЗЮМЕ

Жумабаева Жумазня Кешкебанкызы

"Финансовая и налоговая политика советского тоталитарного государства в сельском хозяйстве Казахстана в 1926-1937 гг.: история, результаты» на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности: 07.00.02. Отечественная история (История республики Казахстан).

В диссертации на основе сравнительно-исторического анализа и концептуальных принципов объективного исследования рассматривается политика финансирования и налогообложения сельского хозяйства республики в нэповский период и эволюция перехода от рыночных отношений к административно- командным методам управления экономикой.

Актуальность поставленной проблемы вызвана необходимостью объективной оценки социально- экономических потрясений казахского общества в 20-30 годах, глубокого изучения их механизмов.

В работе на основе архивных и других источниковедческих материалов анализируется следующие проблемы:

- налоговая политика в период НЭПа и казахское скотоводческое хозяйство;

- сохранение колониальных черт в социально- экономической политике советской власти: низкий уровень финансирования животноводческих хозяйств и мероприятий по советизации казахского аула;

- причины ужесточения налогообложения в 1927-1928 г. в Казахстане и усиления силовых методов в заготовке сельскохозяйственной продукции;

- остаточный принцип финансирования оседания кочевых хозяйств и ее последствия - как фактор народной трагедии казахов в 1931-1932гг.;

- недостаточность и противоречия финансирования хозяйственного обустройства откочевников в 1933-1935гг;

- победа колхозного строя в Казахстане. Силовые факторы: налог и хозяйственная поддержка государства;

Констатируется теоретическая необоснованность социализма и фатальность социально- экономических и политических экспериментов сталинского руководства, тем самым подвергается к сомнению марксистская методология изучения истории.

Научные выводы данной темы имеют важное значение для современных аграрных преобразований.

Summary

Zhumabaeva Zhumaziy Kenzcbaikizi

Soviet totalitarian state's financial and taxation policy in agriculture of Kazakhstan in 1926-1937: history and results.

07.00.02 - Native history (History of the Republic of Kazakhstan)

In thesis on base of comparative-historical analysis and conception principles of objectives research financial and taxation policy in agriculture of republic during NEP period and evolution of transform from market relations to administrative - command's methods of management of economy are researched.

Actuality of this problem is a necessity of objective estimation of social -economical shocks of Kazakh society in 20-30 years, and deep stud-ing of its mechanism.

In thesis on base of archive and other sources next problems are analyzed:

- taxation policy in NEP period and Kazakh nomadic society;

- conservation of colonial features in social-cconomical policy of Soviet power: low level of financing of nomadic society and arrangements to sovetizatie of Kazakh aul;

-reasons of cruel of taxation in 1927-1928 years in Kazakhstan and reinforcement of forcible methods in agricultural products' state purchases;

-remainder principle of financial of nomadic society's settling and its consequences as a fact of people tragedy of Kazakhs in 1931-1932 years;

- insufficiency and contradictions of financing of economy structure of nomads in 1933-1935 years;

- a victory of collective-farm system in Kazakhstan, forcible factors: tax and state's economical support.

Theoretical groundless ness of a socialism and social-economical and political experiments' fatality of Stalin's leading are ascertained, and marxisl methodology of researching of history is called in question.

Scientific conclusions of this problem are of particular importance for todaj agrarian transformation.