автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Фольклорная ономастика азербайджанского языка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Фольклорная ономастика азербайджанского языка"

AZORBAYCAN MÍLLÍ ELMLBR AKADEMÍYASI NQStMÍ ADINA DÏLÇlLÎK ÍNSTÍTUTU

Olyazmasi hiiququnda UOT 494 3:413.11:415.32.415.40:418.3

XALIQOV FÍKR0T RAMAZAN oglu

AZBRBAYCAN DILÍNÍN FOLKLOR ONOMASTÍKASI

10.02.06 - Türk dillari

Filologiya elmlari doktoru alimlik daracasi almaq iiçiia taqdim edilmiç disscrtasiyanin

AVTOREFERATI

Bala - 2004

Dissertasiya Azarbaycan Milli Elmbr Akademiyasi Nasimi adina Dilçilik tnstitutunun Onomastika çôbasinda y crina yetirflmiçdir.

Elmi maslahatçi: < Filologiya elmbri doktoru, professor

Q.i.MBÇODÎYEV

Rasmi opponentbr: AMEA- nin tnûxbir üzvii, filologiya

elmbri doktoru, professor A.M.QURBANOV

Filologiya elmbri doktoru, professor

S.M.MOLLAZAD0

Filologiya elmbri doktoru i.B.KAZIMOV

Aparici mûassiso: Azarbaycan Dilbr Universiteti.

Mûdafîa « » .¿¿¿¿ib 2004- eu il tarixda saat «_»da Azarbaycan Milli Elmbr Akkuemiyasi Nasimi adina Dilçilik institutunun nazdinda filologiya elmbri doktoru va elmbr namizatli alimlik daracasi almaq Qçûu taqdim olunau dissertasiyalarin müdafiasini keçiran Çuraniu (D.01.141) iclasinda olaeaqdir.

iinvan: 1143, Baki,71. Cavid prospekti, 31, V martaba, AMEA Nasimi adina Dilçilik Institutu.

Dissertasiya ila AMEA Nasimi adina Dilçilik tnstitutunun kitabxana-sinda taniç olmaq olar.

A\torefcrat _ 2004- eu il tarixda gôndarilmiçdir.

Dissertasiya Çurasimn

elmi katibi, filologiya elmlari doktoru, professor

Í$ÍN ÜMUMÍ SOCiYYöSi

Mövzunun aktnalligi. Onomastik vahidlar Azarbaycan dilinin leksik torkibinin mühüm hissosidir. Onlarin formalaçmasi dilin ümumi qanunlari asasinda hayata keçir va öz inkiçafmi davam etdirir.

Azarbaycan dilinin folklor onomastikasi son dövrbra qsdar xüsusi tad-qiqat obyekti olmamiçdir. Buna göra da bu dissertasiya içi Azarbaycan ono-mastikasimn çifahi xalq yaradiciliginda qorunulmuç leksik qatimn todqiqina hosr edilmiçdir.

Folklor materiallari osasmda onomastik vahidhrin tadqiqi Azar-baycan dilinin tarixi leksikasinm va dilimizin tarixi ils bagli digor problemlo-rin araçdirilmasi ûçûn yeni faktlar vermokb yanaçi, ham da madani irsimizin tarkib hissasi olan xalq yaradiciliginm ayri- ayri janrlannda aksini tapmij adat, anana va marasimlarin mançayinin aydinlajdirilmasini da asanlaçdirir.

Azarbaycan dilçiliyinda onomastikanin mühüm tarkib hissasini antro-ponimlar taçkil edir. Onlarin yaranma tarixi qadim dövrlarla sasbçsa da, yal-niz son illarda tadqiqat predmeti kimi diqqati calb etmiçdir. Folklorda qeyda alinan antroponimik vahidlar tarixi monbalardan malum olan çaxs adlarmdan informasiyavericilik xüsusiyyatbrina göra heç da geri qalmir. Beb onomastik vahidlarin dilçilik baximmdan tadqiqi bir sira linqvistik faktlarin üza çixaril-masma sabab olur.

Dilimizin özünamaxsus tarixi xüsusiyyatlari, adlann ilkin semantik ma-nalari, fonomorfoloji tarkibda bazi dayiçiklikbr folklor va daniçiq dili mate-riallarinin müqayisasinda özünü daha aydin büruza verir. Naticada apelyativ-larin ad yaradiciliginda yeri, motivísima meyarlari, xalqm tafakkür etnoqra-fiyasi, psixologiyasi va estetik baxiçlari mövqeyindan Azarbaycan dilinin söz-düzaltma potensiali, leksik baximdan mana geniçlanmasi va daralmasi va dig-ar semantik inkiçaf saviyyalari ila paralel olaraq dildaxili va dilxarici amillarin falsafi- filoloji aspektlarinin da üza çixarilmasina kömak edir.

Qeyda alinan onomastik vahidlarin forma va xüsusiyyatlari xalqin tarixi, dili, madaniyyati va hayatinin asas cahatlarini aks etdiran dil faktlan olub, ilk insamn formalaçma dövründan bugünaqadarki daniçiq etiketlarini özünda birbçdiran manavi dayarlar kimi da qiymatlidir. Bu vahidlarin folklordan se-çilib tadqiq edilmasi etnogenez, folklorçûnasliq, etnoqrafíya, dilçilik, tarix, cografiya va elaca da madaniyyatçûnasliqla bagli bir sira masalalarin halli ûçûn vacibdir.

Azarbaycan folklorunun onomastik tadqiqina hasr olunmuç bu dissertasiya göstarilan sahada ilk sistemli tadqiqat ijidir.

T9dq[iqatiii moqsad va vazifalnrî. Dissertasiya içinin qarçisma Azarbaycan folklorunun onomastik tadqiqi, saha ila bagli ad yaradicihgmin forma va mazmununu daqiqlaçdirmak, xüsusi adlann yaranmasmda apelyativbrin içtiraki, vaxtila ijbk olmuç va hazirda ancaq folklor materiallannda rast gali-nan leksik vahidlarin leksik, leksik- semantik va struktur izahini vermak, on-

larin sinxron (bazan da diaxron) va ebca da etnik- modoni, tarixi aspektda lin-qvistik tahlili maqsadi qoyulmu§dur.

Azarbaycan folklorunun onomastik todqiqinin arajdirma predmeti kimi segilmosinin dilpiliyin xüsusi adiarla bagli bazi mübahisali masalalarinin aydinla$dirilmasi ü?ün da faydali olacagi $übhasizdir. Bu maqsadla a§agidaki vozifalarin yerina yetirilmasi nazarda tutulmu$dur:

- xüsusi adlarin müasir va tarixi baximdan müqayisa edilmasi;

- dilin müxtalif sitemli dillarla alaqabrinin saviyyasinin müayyan olun-

masi;

- xalqin tarixi, dili, madaniyyati, manaviyyati, etnoqrafiyasi, hayat tarzi haqqinda yeni materiallarin üza 9ixanlmasi;

- onomastik vahidlarin ayri- ayri qruplarda tasnifat xarakteristikasini vermak, i§bk ya az ijlak onovahidbri qeyda almaq;

- materiallarin digor türk dillari ila müqayisa edilmasi;

- qeyda alman onomastik vahidlarin klassik adabiyyatda va elaca da abidabrin dilinda i§bdilan formalarim üza fixarmaqla üslubi xüsusiyyatlari-nin göstarilmasi;

- apelyaüvbrin söz yaradicihginda ijtiraki va onovahidlara gevirilmasi prosesinin izlanilmasi;

- onomastik vahidlarin amala galmasinda faal linqvistik alamatlarin Azarbaycan dilinin tarixi baximmdan izah olunmasi.

Todqiqatm nazari va metodoloji asasi. Folklor onomastikasi sahasinda aparilmi§ tadqiqatlarda onomastikanin nazari va tacrübi sahalari ila bagli elmi ara§dirmalardan geni? §akilda istifada edilmi§dir. Dil va dilgilik barada elmi mülahizabra istinád edilmakla alinan naticalar dissertasiya ijinin nazari asasi-ni tajkil edir.

Tarixi- diaxronik va tasviri- sinxronik aspektda arajdirmalar folklor onomastikäsmin öyranilmasi üfün asas metodlar kimi sefilmijdir. Onomastik vahidlarcb qeyda alinan forqli xüsusiyyatlar dialektoloji, tarixi va cografi tad-qiqatlann, qadim yazili abidabrin va digar türk dillarinin materiallari nazara alinmaqla va müqayisa edilmakla müayyanb§dirilmi§dir.

Todqiqatm elmi yeniliyi va praktik ahomiyyati. Folklor onomastik va-hidlari dilin lügat tarkibinin milli cahatbrini, keyfiyyatini aks etdiran qadim leksik qati tajkil edir. Bu vahidlarin sepilib tadqiq edilmasi taxirasalmmaz elmi problem kimi dilfiliyimizda öz hallini gözlayir.

Dissertasiya i§i praktik olaraq ajagidaki masalalarin hallinda ahamiy-yatlidir:

- etimoloji, dialektoloji va onomoloji lügatlarin tartibi üiyün material bollugu yaranmasmda;

- Azarbaycan dilinin leksik tarkibinin qohum türk dillari ila müqayisasi asasinda konkret va nazari masalalarin jarhinda;

- türk xalqlarmm ortaq madaniyyat, inam, etiqad, adat va ananabrinin eyni, ox§ar va yaxin taraflarinin diaxron va sinxron planda üza ijixarilma-sinda;

- folklor dilinda badii üslubun özünamaxsus xüsusiyyotbrinin saciyyo-bndirilmosinda.

Osardon Azarbaycan onomastikasi ib bagli todris olunan xüsusi kurs-larda dars vasaiti kimi istifada edilmasi tövsiyo olunur.

Tadqiqatin obyekti vd mctodlaru Todqiqatin obyekti olan folklor mate-riallari öz ahataliliyina va faktlarla zanginliyina göro' diqqati calb edir. Olda olunan faktlarin linqvistik arajdirilmasi göstorirki, onomastik leksikamn formala§masinin manbabrindan biri da xalq danijiq dilidir.

Onomastik tadqiqatlarin konkret metodlanndan biri olan müqayisali metod folklor onomastikasinda geni§ totbiq edilir. Oxjar va farqli onomastik vahidlarin msna, forma va mazmunca qrupla§dirilaraq qohum va qohum olmayan dilbrin materiallan ib müqayisasina cahd.edilmi§dir. ■■

Tadqi<iatin aprobasiyasi. Dissertasiya Azarbaycan Milli Elmbr Aka-demiyasi Nnsimi adina Dilfilik institutunun Onomastika $öbasinda yerina yetirilmi?, hamin §öbanin genijtondirilmi? iclasinda va institutun elmi semina-rmda müzakira edilib bayanilmi§, afiq müdafiaya buraxilmasi tövsiya edil-mijdir. Tadqiqatin naticabri maqablar joklinda respublikarmzda va xaricda kefiribn konfrans va simpoziumlarin materiallarinda, müxtalif elmi macmuabrda ?ap olunmu^dur. Onlarin sayi 25- dan artiqdir. Mövzu ila bagli 2 monoqrailya i§iq üzü görmüjdür. Bunlardan bajqa, «Azarbaycan topo-nimlari» ensiklopedik lügatinda 10 m.v. hacminda i$ ?ap olunmu§dur.

Dissertasiyanin qurulu$u. Bsar girij, 4 fasil, natica va adabiyyat siyahi-sindan ibaratdir.

TGDQiQATIN OSAS MOZMUNU

Dissertasiyamn girij hissasinda mövzunun aktualhgi, maqsad va vazi-falari, tadqiqatin nazari va metodoloji asasi, elmi va praktik ahamiyyati, obyekt va metodlari, aprobasiyasi, qurulu^u haqqinda malumat verilir.

Birinci fasil «Azarbaycan folklorunun antroponimik sadyyasi» adlanir va burada ümumtürk va Azarbaycan antroponimbrinin tadqiqi tarixindan, onlarin asas va kömakfi qruplarrndan bahs edilir, folklor materiallarinda qey-da alinan onomastik vahidlarin malum faktlardan farqli xüsusiyyatbri, eti-moloji izahlan, man§ayi barada mülahizabr irali sürülür va elmi sübutuna cahd edilir.

Antroponimik tadqiqatlar dil^iliyimizda XX asrin II yarisindan asash jakilda hayata kegirilir. Sahanin arajdirilmasimn bütöv manzarasi tasavvür olunmur. Ona göra ki, hablik istar tarixi sanadbrda, istarsa da folklorda i?bk olan yüzlarb antroponimik vahid tadqiqatdan kanarda qalmaqdadir.

Türkologiyada antroponimik tadqiqatlarin soviyyosi, onlarin ayri- ayri qruplari, adqoyma ila bagli adat va ananalar qisman ara?dirilmjs, ümumtürk antroponimik sistemi va bu sistemin digar qohum olmayan dil ailabrina

nüfuz etmasi masalabri diqqatdan kanarda qalmami§, góstaribn sahoda ma-raqh naticalar alda edilmijdir.

Azarbaycan antroponimiyasinin oyrsnilmssi üfün ilk manbobrdan biri A.A.Bakixanovun «Adiar va titullar» adh asaridir. Müallffin hazirda arxaik hesab edibn xan, bay, aga, пбкэг, kandxuda, kovxa, qul, mirab, e§ikagasi, tarxan va ba§qa titullar haqqmda fíkir va mülahizalari bugünkü tadqiqatlar üfün manbadir. Onun §irvan§ahlann laqab, nisbo va tarcümeyi- hallan, ta-xallüslari haqqmda malumatlari da tarixin müsyyan aninda antroponimik sistemimizin bir hissasinin xüsusiyyatlari haqqmda malumat almaq üfün ?ox qiymatli elmi aragdirma hesab edilnaalidir.1

Azarbaycan antroponimlarinin tarixon yarani? xüsusiyyatlari, adabi abidalarin zangin antroponimik tarkibi, onun bolgülari da diqqatdan kanarda qalmarru§dir. O.O.Damirfizadanin «Kitabi- Dada Qorqud» dastanlannm antroponimik saciyyasi haqqmda fikirlari, onun tarafindan müayyan edi]mi§ lek-sik- semantik ad qruplan bugünkü tadqiqatlar ü?ün asas istinad noqtasidir.2

Azorbaycan antroponimbrinin inki$afi, quru]u§u, sistemi, onlann ama-lagalma prinsipbriila bagli §.M.Sadiyevin elmi cahatdan asaslandinlmi§ fíkir va mülahizabripraktiki antroponimikanin ümumimanzarasini aks etdirir.3

Góstaribn sahanin son 20 ildaki müvaíTaqiyyatbri A.M.Qurbanovun elmi faaliyyatinin asas tarkib hissasidir. Müallifín Azarbaycan antroponimi-kasi ib bagh 9ap etdirdiyi elmi asarbr antroponimlarin qruplan, antroponimik kateqoriyalarin dildaki funksiyalan, bolgü va tasnifatlan bu sahanin dil-íiliyin mühüm va asaslandirilnu§ metodologiyaya malik ahatali bir bolmasi oldugunu demaya artiq tam imkan verir.4

M.Qobanovun antroponimlarin leksik- semantik qruplan, adqoyma onanabri, taxallüsbr va s. barada fíkirbri Azarbaycan dilgiliyinda antropo-nimlarb alaqadar ilk elmi- tadqiqat i$larindandir.s

1 А.Бакиханов. О наименованиях и ттулах. Баку, Едм, 1983 г.

2 Damirfizada Э. «Kitabi- Dada Qorqud» dastanlarmin dili. Baki, APU- nun najriy-yati, 1959.

3 Sadiyev Adiar ñeca yaranmijdir? Baki, 1969; Balalarimizm adían. Tajviqatfi, Baki, 1967; Ujaqlara ad sefmak haqqmda.- Azarbaycan maktabi, Baki, 1964, №7; Taxallüs haqqmda- Azarbaycan onomastikasi problemlorina dair konfransin mate-riallari. Baki, APU- nun najriyyati, 1987 va s.

4 Qurbanov A. Azarbaycan adían. U§aqlara ñeca ad sefmali? Baki, Ganclik, 1993; Azarbaycan dilinin onomologiyasi. Baki, Maarif, 1988; Azarbaycan onomastikasi. Baki, APU- nun najriyyati, 1986; Azarbaycan onomologiyasi masalalari. Baki, APU- nun n3jriyyati,1986; Poetik onomastika. Baki, APU- nun najriyyati, 1988; Azarbaycan onomologiyasinin inkijaf perspektivlari.- Azarbaycan onomologiyasi problembri, III. Baki, APU- nun najriyyati, 1990 va s.

5 Cobanov M. Azarbaycan antroponimiya&inm asaslari. Tbilisi, «Qanatleba» ПЭ5-riyyati, 1983; Familiya. Taxallüs. Tbilisi, «Qanatleba» mjriyyati, 1987 va s.

H.Hasanov da Azarbaycan antroponimbrinin manjayi, taxallüs va b-qablarin ózünamaxsus xüsusiyyatbri, soyadlann sosial- ictimai hadisa olmasi va s. ila bagli ara§dirmalar aparmi? va onlann ümumi dil?ilik baximindan tadqiqi, sistemi, yaranmasi, taleyi, tasnifi, manasi, yaziliji kimi masabbra oz münasibatini bildirmi§dir.6

H.Oliyev antroponimbra ümumtiirkoloji saviyyada müraciat etmi? va Azarbaycan onomastikasmda yeni istiqamat müayyanb§dirmi?dir.7

M.Adilov, A.Pa$ayev, Q.Ma$adiyev, Q.Cafarov, R.ísrafílova va basqa tadqiqatfilarin da Azarbaycan onomastikasmda §axs adían ila bagh fikirlari maraqli va ahamiyyatlidir.8

Z.Sadiqov, A.Kuranyan, Q.Hüseynzada, R.Xaliqovanin antroponimi-kanin ümumi va nazari cahatdan daha hartorafli oyranilmasi sahasinda fíkir va mülahizabri uzun dovr elmi arajdirmalann naticabrina asaslamr.9

Son dovrbrda ümumi antroponomikanm asas strukturunu ta§kil edan türk manjali Azarbaycan antroponimlarinin tarixi manbabrda, abidalarin dilinda i§lanmasi ila bagli O.Tannverdiyevin apardigi ara§dirmalar xüsusila diqqati fakir. Müallifín gostaribn saho üa bagli casaratli elmi mülahizabri va manbalara tanqidi münasibati bazi haqiqatbrin üza fixanlmasmda mühüm rol oynami§dir.10

«Folklorda osas vo komak^i ad kateqoríyalari» adlanan birinci bólmada xüsusi adiar genif manada antroponim, dar manada §axs adían kimi qrupla§-

6 Hasanov H. Söz va ad. Baki, Maarif, 1984; Azarbaycan antroponimbri Qafqaz xalqlarinin adiar sisteminda.- Azarbaycan onomostikasi problembri, II, Baki, APU- nun najriyyati, 1988; Familiya sosial- ictimai hadisa kimi.- Azarbaycan ono-mastikasi problembri, III. Baki, APU- nun nojriyyati, 1990 va s.

7 Bliyev H. Ümumi antroponimika problembri. Baki, BDU- nun Mjriyyati, 1985; Antroponimik variantlar- Azarbaycan onomastikasi problembri, II. Baki, APU-nun najriyyati, 1988; Antroponimbrin foxvariantliligi.-Azarbaycan onomastikasi problembrina dair konfransm materiallan. Baki, APU- nun nasriyyati, 1987 va s.

8 Adilov M. Qanadli sozlar. Baki, Yazipi, 1988; Mürakkab adiar haqqinda.- Azarbaycan onomastikasi problembri, II. Baki, APU- nun na$riyyati, 1988; Pa$ayev A. «Xamsa» da mifonimik obraz adían haqqinda.- Azarbaycan onomastikasi problembri, IV. Baki, APU- nun nsjriyyati, 1993; ísrafilova R., Majadiyev Q., Cafarov Q. Azarbaycan dilinin onomastikasi. Baki, Elm, 1987.

9 Садыхов З.А. Личные имена в азербайджанском языке. Автореф. канд. дисс. Баку, 1975; Пашаев А. Псевдонимы па азербайджанском языке. Автореф. канд. дисс. Баку, 1987; Куранян A.A. Тюркские личные имена в удинской ангропонимической системе. Автореф. канд. дисс. Баку, 1984; Гусейнзаде Ч.М. Тюркская ангропонимия в средневековых арабоязычных письменных памятник ах до ХШ в. Автореф. канд. дисс. Баку, 1988; Хачыгова Р.Ф. Пути развития современной азербайджанской ан-тропонимии(в социошшгвистическом аспекте). Автореф . канд. дисс. Баку, 1992.

10 Tanriverdiyev Э. Türk manjali Azarbaycan antroponimbri. Baki, APU- nun пэ$-riyyati, 1996.

dirihr. Antroponim termiai bu va ya digar $axsa verilmasi mümkün olan bütün adlari, §axs adi isa yalniz bir §axsi ba§qasmdan farqlandirmak üfün ona verilan adi ifada edir.

§ifahi xalq adabiyyati nümunabrinda qeyda ahnan antroponimbr sis-temina §axs adlari, laqab, titul va taxallüslar daxildir. Folklorda ata adi i§lan-mir, taxallüs, laqab va titul onu avaz edir: Naxirqi qizi Baniq, §ah oglu §ah Abbas, Tacir ogluXoca Oziz, Kor pad§ahin oglu ibrahim va s.

Xalqin dili, tarixi, etnoqrafiyasi, psixologiyasi onun da§idigi milli adlarda daha 90X tazahür edir.

Z.Í. Budaqova öz tadqiqatlarinda Azarbaycan antroponimlarinin tad-qiqi ib müasir antroponimika nazariyyasinin uygunla§madigini göstarmi§, sababini isa tadqiqatfilann ba§qa xalqlarin bu sahada qazandiqlari nailiyyat-lardan samarali istifada etmamakda, konkret faktlan mal um effektiv metodlar asasinda i§bmamakda görür.11

Adlarin yaranma tarixi onu da§iyan xalqin tarixi qadar qadimdir. ilk insan kollektivbrinin yaranmasi ila adlarin yaranmasi parale! inki?afda ol-mu§, zaman kefdikca hamin adiar ictimai mahiyyat kasb etmi?, insanlar ara-sinda daqiq ünsiyyati qaydaya salmaqda mühüm rol oynami$lar.

Antroponimik vahidlari asas va kömakfi ad kateqoriyalari kimi xarak-teriza etmak maqsadauygundur.

§axsa maijatda verilan va hami tarafíndan rasmi olaraq taninan adiar asas ad kateqoriyalarma aid edilir. Zaman ke?dikca onlara qofulan va digar xüsusiyyatlari daha qabariq ifada etmaya xidmat edan leksik vahidbr isa kö-makfi ad kateqoriyalari kimi xarakteriza edilir. Beb ki, Q09 Koroglu, Qayaq Nabi, Molla Rahim, Duxa Qoca oglu Dali Domrul, Qazan oglu Uruz va s. antroponimbrin asas hissasina qojulan qo?, qa9aq, molla, Qazan oglu, Duxa Qoca oglu va s. söz va söz birbjmabri kömak9i vahidlardir. Ona göra ki, bun-lar asas adiara maxsus bir sira keyfiyyatlarin üza 9ixarilmasina xidmat edir.

Türk xalqlannda adalma ananasi tarixan indiki kimi olmamijdir. Bu proses ictimai- tarixi inkijafla bagli zaman- zaman mazmun va formaca day-i$mi$, uzun takamül yolu ke^mi^dir. A.Qurbanov göstarir ki, ad ancaq boya-baja 9atmi5 ujaqlara, özü da ganclara müxtalif yajlarda verilirdi. Adsiz kör-palar, az va orta yajli ujaqlar isa valideynlarinin mansub olduqlan tayfanin, naslin adi ib tanmir va hamin adiarla 9agirilirdi.12 Göstarilan fikir u§aqlarin sayi az olan ailabr ü9ün qabuledilan olsa da, azarbaycanlilar Ü9Ün xarakterik olan 90xu5aqliliq saviyyasinda özünü dogrultmur. Qeyri- rasmi olsa da, aila-daxili farqlandirma ügün u§agm maijat adi olmamij deyildir. Beb ki, Qaraciq, Sari§in, Agbaniz va s. kimi ümumi sözbrb u^aqlarin 9agirilmasina bu gün da

11 Budaqova Z.l. Antroponimbrin növbri va manbabri. -Azarbaycan onomastikasi problembrina dair konfransin materiallan. Baki, APU- nun najriyyati, 1987, s. 10.

12 Qurbanov A .Azarbaycan adlari. Ujaqlara neca ad scfmsli? Baki, Ganclik, 1993, s.25.

rast galinir. «Kitabi-Dada Qorqud» dastanlarmda da bu xüsusiyyati izlamak mümkündür: Qara Takur Malik, Ag Malik Qe§ma, Qilba§, Qaraciq, Agca, Sari va s. Bu adiar ham da Orxon- Yenisey abidalarindaki adiarla uygunluq tajkil edir: Göyüj, Qutluq, Ugur va s.

Orta asr arab manbabrinda tasadüf olunulan Kökca, Sarug, <?apiq // Qabiq, Yoluq antroponimlari da bu qabildandir.

Göstarilan adiar daha gox alamat bildiron leksik vahidlardir. Bela söz-lar asasinda formalajan ?axs adlarina XX asrda tasadüfi rast galinir. £ox gü-man ki, ümumi$lak sözlar ailadaxili adalmada faal olmu§, rasmi adalmadan sonra da öz faaliyyatini asas ada qo§ulma formasinda davam etdirmij va sox-sin hayatinin ilkin dövrbrinin müayyan alamati kimi i§ladilmi§dir.

Onomastikada adalmanm müxtalif motivlari da asas ad kateqoriyalari ila baghdir. Qadim türklarda $axsin ya§i va camiyyatdaki mövqeyindan asili olaraq onun adi bir nega dafa dayi$mi§ olurdu.13 Vaxtila totem kimi qabul olunmu§ heyvan va qujlann adlari sonralar türk xalqlarinda insan adlanni qisman va kamiyyatca dolgunla$diran dil vahidlarina fevirilmijdir. Buraya alamat sözlarila ifada olunmu§ adlari da alava etmok mümkündür. Bunlar dayijmaz qalmami?, daha ?ox ümumi mafhum ifada edan leksik vahidlikdan xüsusi adiara dogru inkijaf etmakla türk dillarinda müayyan leksik qat ya-ratmijlar.

«KDQ» dastanlarmda Qanqli Qoca antroponiminin birinci tarafi Azarbaycan xalqinin formalajmasmda yaxmdan ijtirak edan Hun tayfasinin Kanqar // Kangar etnik birla^masinin adi ila yad edilir. VI yüzillikda Hangar xalqinm Araz ?aymin axari boyu- Naxfivan torpaqlarinda ya§amasi suriya-dilli manbalarda öz aksini tapmi§dir. Bu gün da Azarbaycanm qarb arazilarin-da Qazax- Ganca- Qarabag- Naxgivan- Maku istiqamatinda onlarla Kangarli, Kangar adh ya$ayi§ maskanlari mövcuddur.

Daha sonraki dövr nagil va dastanlarimizda adalmanm sosial- ictimai xarakteri özünü a<?iq jakilda büruza verir. Qahramanliq göstarmakla alinan adían verán el agsaqqallari «KDQ»- da Dada Qorqud, türk xalqlarmin bazi-larinda namalum, qeybdan peyda olan qoca bir ki?i, Altay dastanlarmda mi-fík ruhlar va s. bu proseslarin icrafilari kimi §ifahi xalq yaradiciligmda geni? yayilmi§dir. Qahramanliq dastanlarindan farqli olaraq mahabbat dastanlarmda bu prosesi darvij, Xizir va ya abid hayata kegirir.

Tarixi va etnoqrafik adabiyyatlarm diqqatla izlanilmasi göstarir ki, ya?dan asili olaraq adin dayijilmasi vaxtila labüd proseslardan olmu?sa da, kütlavi deyil, xüsusi sepilan qahramanliq motivlari ila bagli olmu§dur. Bu-nunla bela, folklorda adalma prosesinin qahramanin bir statusdan bajqasina kegdiyi zaman ba? veran hadisa olmasi ila bagli fikirlarla razila§maq olar.

" T.Haciyev. tnamlarm adlarda izi.- Azarbaycan onomastikasi problembri, II. Baki, APU- nun najriyyati, 1988, s. 87.

«KDQ»- do bu ya§ haddi on be$ il olmu$dur. Nagil va dastanlarki 6 ayhginda 20 ya§h cavana banzar qahramanlar isa nagil danijanlann §axsi fantaziyasin-dan ba§qa bir jey deyildir.

imran. M. Seyidov óz tadqiqatlarinda «KDQ»- daki Bakilin oglunun adinin ímran, Amran va Emran kimi variantlarda verildiyini qeyd etmijdir. imran man§aca arab adidir. Bu dastanin antroponimikasina alinma ad xarak-terik deyil. Osas forma kimi Amran gotürülmalidir. Ona gora ki, bu forma türk dillarinin qanunlarma uygundur. Ham da Altay, teleut, qaraim, kuman dillarinda kokü Amran oían xeyli $axs adían movcuddur.

Antroponimin leksik manasi «amin- amanliqda ya?amaq» demakdir va «amran» kokündan oían «amira», «amiran», «amir- la», «amir- lan» sozb-rinin sülh, amin- amanliq, dinclik manalan ila saslagir.14 Qmin- amanhgi qo-ruyan, uzaqgoran Bakilin yax§i amallarinin naticasi oían ad yajamaga layi-qdir. Bu ad isa Amrandir. Boyun mazmunundan da goründüyü kimi, obrazin pejasina, ictimai movqeyina, tabiatina uygun Amran adi sesilmijdir.

Bakil. Bakil// bakil leksik vahidinin ilkin manasi «mohkamlanmak»dir. Türk dillari abidalarinin bir qisminda bak//bak asasli leksik vahidlar qeyda alimr va «bark», «mohkam», «qüvvatli», «güclü» manalan verir. S.E.Malov berilik sozünün Gültakin abidalarinda «mohkam», «bark» manalanm verdiyi-ni bildirmi§dir.is

Leksik vahidin manasi ham ov?u, ham da sarhad qarovuljusu Bakilin i§ina, faaliyyatina uygundur. Har iki halda sozün manasi boyun mazmunu ila üst- üsta düjür. Lakin müasir türk dilinda «beklamak»- gozlamak, qorumaq manasi ila izah daha düzgün hesab edilir. Adin bu cür manalandinlmasi ham da oguzlann adalma adatlari ila sasbjir.

Domrul. igid Domrulun korpü tikmasi malumdur. O, hamidan güclü-dür, lakin kobud va yolkasandir. Yax$i igidin ólümü onu asabilajdirir. Tabiatina uygun olaraq ozündan 9ixir, hirslanir, tündmacazliq gostarir.

M.Seyidov Domrul leksik vahidini «Tomruk» formasinda tasawür edir va onu <dom- an- qir>- »narazi», «incik» kimi manalandinr.16 V.V.Rad-lov da «tomruk» sozünü hamin manada i$btmi§dir.17

Qahramana ijina, amalina gora adverma prinsipi leksik vahidin mana-sinda da ozünü tam a9iqligi ila gostarir.

Daha sonraki dóvrlari ahata edan §ifahi nümunalarda pad§ahin jah qizlanndan oían oglanlarinin taxt- tacdan mahrum edilmasi, kasib zümra qizlarmdan dogulanlarm taxta 9ixanlmasi motivlari diqqati calb edir. «Ag ath oglan» nagilinda «dava balasi», «kojak» kimi sozlarla a^aldilan Narbala-

14 Bax: M.Seyidov. Azarbaycan- ermsni adabi alaqabri (orta asrbr). Baki, Elm, 1976, s. 20.

15 С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменное™. Тексты и исследования. М.Л., Издательство АН СССР, 1951, с. 29.

16 M.Seyidov. Azarbaycan- ermani adabi alaqalari (orta asrbr). Baki, Elm, 1976, s.18.

17 В.В.Родлов. Опыт словаря тюркских наречий. Т. Ш, ч 1. СПб, 1905, с. 1239.

mn oz xan, boy titullu qarda§Ianm moglub etmasi, taxt- taca yiyabnmasi buna misaldir. «Molik Dü?ar», «Ilatamin nagili» folklor nümunalarinda do ki-9Ík qardaj ata va digar qardajlar ü?ün gülüf obyektidir. Ona gora ki, ki?ik qardajm anasi kasib zümranin nümayandasidir.

«Oguznama»da adalma mahiyyotca digar folklor nümunalarindan farq-lanir. Qara xanin dord oglu var. Onun kigik oglu anadan olandan sonra Ü9 gün süd yemir. Har geca anasinin yuxusuna galib deyir:

- San müsalman olmasan man óbcayam, sanin südünü yemayacayam.

Ana ürayinda müsalman olur. U§aq süd yeyib boyüyür. Onun bir ya$i olanda atasi boyük qonaqliq edir va buraya topla§anlarin §ahidliyi ila ogluna ad vermak istayir. Bir yajli u§aq birdan dila galib:- Manim adim Oguzdur,-deyir. Ofsananin tam asatiri oldugu va burada oguzlarin ham totemist, ham da animist gorüjlarinin aks olundugu hiss edilir. Biza beb galir ki, afsana islam dininin qabul edildiyi tarixla taxminan ya§iddir.

Dóvrün ictimai hayati ila sasla§an beb afsanavi adalma mai§atimiza ara- sira daxil olmu§ va sirf dini baxi$lann a?iq ifadasina fevirilmijdir.

F.Bayat gostarir ki, «Oguz kagan» dastanmda qahramanin adalma motivi yoxdur. «Oguznama»nin jacara variantmda isa adalma haddi bir ya? gostarilir.18

Abidabrda qeyda ahnan qahramanhq gostarmakb adalma asas ad ka-tcqoriyalarinm ikinci hayati hesab edib bilar. «KDQ»- da xüsusi olaraq bas-lanmij bugaya qalib galan yeniyetma Bugac adi alir. Anadan oían oglana ha-diyya gatirmak üijün Ruma gedan bazirganlar qayidarkan on alti yasli igid onlari yagmafilarin basqmindan qoruyur. Bu hünara gora ona Bamsi Beyrak adi verilir. Nümunalardan goründüyü kimi, burada he? bir ictimai farq yoxdur. Kim hansi qahramanhgi gostarirsa, ona münasib ad ahr.

Yetkinlik dovründa adalma ila bagli türk- monqol $ifahi adabi nü-munabri üzarinda arajdirma aparan R.S.Lipets gostarmijdir ki, bu xalqlarin adatlarina gora 90X zaman qahroman ganclikdan daha yetkin dovra qadam qoydugu dovrda ona yeni ad verilir.19

Birinci adalma daha 90X mai§at farfivasinda ba§ verdiyindan hamin adlarm tanmmasj awalca ictimai xarakter kasb etmir. Bu marhabda §axsin xarici gorkami, ózünamaxsus fordi xüsusiyyatbri, daha sonralar isa ma§gu-liyyati adalmanin ayn- ayn yanmmarhablari hesab edila bilar. Folklorda adi ?akibn Sari Qoca, Qaraca Qoban, Qonur Qoca xarici alamatbrina gora veri-bn adiar olsa da, hamin leksik vahidbr §axsin doguldugu müddatdan onimla birlikda qüwada oían ad hesab edilmalidir. Qabangüc, Tanntammaz, Damir-güc, Geridonmaz, Tüpdagidan, Halaypozan va s. fardi xüsusiyyatbrina, Ya-

18 F.Bayat. Oguz epik ananas i va «Oguz Kagan» dastani. Baki, «Sabah» na$riyyati, 1993, s. 18.

19 Вах: Р.С.Липец. Образы Батыра и его коня в тюрко- монгольском эпосе. М, Наука, 1984, с. 48.

lanciq, Yalançi isa xarakterik alamatbrina göra yetginlik dövründa verib bilan adlardir.

«Baç kasib qan tökmak»la adalma kütbvi xarakter daçiya bilmaz. Ogar Bugac, Basat, Bamsi adlan qahramanhq göstannakla bagli verilmiçsa, Aruz, Dözan, Baniçiçak adlarinda heç bir qahramanhq alamatlari hiss olunmur.

Azarbaycan folklorunda qeyda alinan antroponimlar açagidaki qrup-larda tasnif edib bilar:

1. Xeyirxahhq mazmunlu leksik vahidlardan düzalan antroponimlar: Buraya ham kiçi, ham da qadin adían daxildir.

1.1.Ki§i adían: Qazan, Qiyan, Nacaf, Mahmud, Oziz, Valch, Baxtiyar, Hamid va s.

Hamid, Baxtiyar «tarifli», «tarifalayiq», Qiyan «kömak edan», «aldan tutan» manalarmda içbdibn leksik vahidlardir.

Qazan antroponimi qaz- an hissalarindan ibaratdir. Maxsusi adabiy-yatlarda «qaz» va «qazi» leksik vahidbri uca, yüksak kimi manalandirihr.-An çakilçisi isa alamat mazmunu ifada edir.

Beblikla, Qazan antroponimi uca, yüksak, mard, xeyirxah $axs ma-nasinda anlaçihr.

1.2. Qadin adlari: Baniçiçak, Burla Xatun, Selcan Xatun, Nuçapari, Xoçqadam, Nurizad, Parizad, Süsanbar, Pari, Agcaqiz, Agca, Gözal va s.

2.Böyüklük, cahangirlik, yenilmazlik bildiran leksik vahidbrb düzalan antroponimlar:

Beb antroponimik vahidlari manalarina göra real va qeyri- real olmaq-la iki qrupa ayirmaq olar.

2.1.Real antroponimik vahidlar: Qaraxan, örab Reyhan, §ah ismayil, Qacar Ali, Qaçaq Nabi, QoçuMehdi, Pahlavan Polad, Cavançir va s.

«K.oroglu»da Korogluya tay tutulan, bazan da ondan üstün hesab edilan pahlavan Gizir oglu Mustafa bay antroponiminin birinci tarafî yerinda içlanan «gizir» leksik vahidinin feli manasi «giz» kökünda asemantikbçmiç va gizlanmak, gizbtmak kimi baja düjülür. B.Xalilov göstarir ki, ad manasmda gizli, gizlinca, alaltdan, xalvatca manalan fel manasina daha yaxindir.20 «Giz» sözünün güclü, qüwatli, xüsusi bir talant, fövqalada bir istedad manalan Gi-ziroglu antroponiminda asemantiklaçmiçdir va güc, quvvat manalan birhecah «giz» sözü ûçûn asasdir.

2.2. Qeyri- real antroponimik vahidlar:

Folklorda antroponimbrin bir qismi dini- asatiri, afsanavi olmalari ib qeyri- real onovahidlar kimi özünü göstarir. Onlarin aksariyyati islam dini ib

20 B.Xalilov. «Giz» sözünün asemantikbçmasi va «Koroglu» dastamndaki Gizir oglu Mustafa bay antroponimi.- Azarbaycan onomastikasi problembri, IV. Baki, APU-nun najriyyati, 1993, s. 68- 71.

bagli leksik vahidbrdir: Süleyman, Zal, Adsm, Xalilüllah, Yusif, Mahi- Ko-nan, Nuh, Piri- Konan, Zohhak, §ahi- Mardan va s.

Onovahidbrin bir qismi ozünamaxsus ad birbjmabri formasinda qüvvotli alliterasiya tasiri ib alinma onovahidbrdan süni yolla yaranmi§ adiar kimi xarakteriza edilir: §arontar, Zardagalin, Gülüstani- Xanim- Xatm, Ca-layi- Vatan, Calalü- Cabbar, Sirr- Sübhan, Ohmadtül- Orna!, Nahangani- Na-hang va s.

Ümumiyyotb, folklorda hayat va maijatimiz Ü9Ü11 yad oían almma adiar 90xluq taskil etmir. Bu adiar daha 90X yuxari ziimraya va qeyri- adi qüvva va bacariga malik olanlara aiddir. «Ag atli oglan» nagilinda Dajgüvar pad-?ah, «Qara at» nagihnda pad§ahin qizi Xur?idi- Abm, «Zigam §ahin nagi-h»nda §ah qizi Dilara Cangi, «Mehr- Mah» nagihnda §ahin qizi Ruhparvar, vazirin qizi Üzzar, $ahin qarda§i Obr- Firangi, onun oglu Sahib Firangi, «Sey-fal- Mülk» nagihnda padjah qizi Badalcamal, «Tapdjq» nagilmda padjah oglu Nuraddünya va s. alinma antroponimik vahidbrdir. Nümunalardan goründüyü kimi, onlarin aksariyyatinin qurulu$u Azarbaycan dilinin qram-matik qurulu? normalarindan kanara 9ixir.

Bir sira asatir, afsana qahramanlanmn adían da qeyri- real antropo-nimlar qrupunda ozünü gostarir: «ísa óz yerinda, Musa óz yerinda», «Süley-mana qalmayan dünya kima qalacaq» va s.

Mifoloji obyektlarin, ilaha va parilarin, div cinsindan oían yanmafsa-navi varhqlann, cin, darvij, ifrita va s. adían da qeyri- real antroponimbr qrupuna daxildir.

2.2.1.Mifoloji dunyagorüjla bagli olanlar: 0§- 9§ dev, Tufan dev, Ü9big Kosa, Baya darvi§ va s.

2.2.2.ílaha va parilarin adían: Qirx Qon9a xamm, Güli- Qah- Qah xa-nim, Mabkxatin, Minagardan va s.

2.2.3.Div cinsindan oían yanmafsanavi varhqlann adían: Pahbvani-Taxti 9iraq, Kara dev, Marcani- cadu dev, Qirtas pahlavan, Nahangani- Na-hang, San dev, Varga pahlavan, Xunkar pahlavan,Tus pahlavan va s.

2.2.4. Cin, darvi?, ifritabrin adlari: Cafar, 6hmadi Qekka§, Qalxa Cadu va s.

2.2.5.Qeyri- adi dogumla bagli antroponimlar: Nar qizi Nardan Xa-tun, Aygir Hasan, Kalbgoz, Kal Hasan, Qirx Ke9apapaq va s.

Qeyri- adi, mocüzali dogumla bagli gorüjbr dünya xalqlannin bir 90-xunun inamlannda ozünü gostarmakdadir. Azarbaycan folklorunda Cantiq («Cantiqin nagili»), Siman («Simanin nagili»), Mahammad («Pad?ah oglu») va bajqa qahramanlar darvi$in verdiyi sehirli almalann yeyilmasindan sonra dünyaya galmijlar.

«Reyhanin nagili»nda Aygir Hasan anasinm golma9adan su Í9masin-dan sonra ana batnina düjür. Kal Hasanin da dogulmasinda armud, su va yumurta kimi faktorlar i§tirak edir. Halledici faktorun yumurta olmasi nagil-daki bir ifada ila tasdiqbnir: «Amma bir eybi var idi ki, alt 9anasi qu§ ürayina oxjayirdi».

Avstraliya aborigenbrinin totemik gôrûçbrina göra, ocdadlann su obyektbrinda qoyub getdikbri qeyri- adi u§aq riiçeymbri bu yerbrdan keçon qadinlarin badanino har hansi bir formada daxil ola bilarsa, hamin qadin ha-mila olar.

S.Abdullayeva mifoloji suratlarin alinma sözlarb ifada edildiyini qeyd etmiçdir.21 Muallifin fikrinca, afsanavi personaj alinma sözlarb ifada edildikda daha da abstraktlaçir, azamatli olur va onun emosional tasir gücü müvafiq suratda qüwatbnir.

3. Gözallik, incalik manah leksik vahidlardan amab galan antroponimlar: Bu qrupa aid edilan antroponimlar da ham kiçi, ham da qadin adlari kimi qruplaçdirihr.

3.1. Kiçi adlari: Ohmad, Bziz, Onvar, Rôvçan, Bsad, Hasan, Hilal, Hamid, Mahmud, Cûmçûd, Camçid va s. Bu antroponimlar Azarbaycan folklorunda geniç içladilir va gözallikb, xoja galan sifatbrb bagli manalar ifada edir.

3.2. Qadin adlari: Mahbubxanim, Mömina Xatun, Agcaqiz, Sayad pari, Telli xanim, Gülzar, Gülpari, Alagöz, Gözal, Pari, Xanim, Yasaman, Gül-andam, Süsan, Ülkar, Güllü, Nigar xanim, Yaxçi, Nazikbadan, Çiikufa xanim, Salbi xanim, Parzad, Salbinaz, Malak xamm, Malakxatin, Gülbuta, Sanam, ïnci, Sura, Saray, Fatima, Tuti, Ceyran va s.

Nümunalardan görünür ki, yuxari zümranin nümayandabri daha çox xanim, xatin, pari leksik vahidbrinin as as ada qoçulmasi ib ifada olunur.

Xatin // xatun sözü «qadm» manasinda bu gün da Azarbaycan dilinin Darband dialektinda içlakdir. Vaxtila «çay» manasi verdiyi va sonralar hamin manamn unuduldugu bir çox müalliflar tarafmdan qeyd edilmiçdir. Lakin bu gün leksik vahidin malum manasinin asas götürülmasini vacib sayan müalliflar da var (I. Q. Dobrodomov).

Î.S. Malikov leksik vahidin qadim xett dilindaki «od yiyasi», «ocaq sa-hibi» manasi veran katta sözü ila bagliligi üzarinda dayanir va göstarir ki, türk dünyasinda qadmin ocaq sahibi, od yiyasi olmasi fakti bu gün da damlmaz-dir.22 Onun inkiçaf yolunu izbmakb vaxtila «od yiyasi», «ocaq sahibi» ma-nalarindan çay, göl, su va nahayat sonralar qadinliq mazmunu kasb etmasinin uzun bir tarixi prossesin naticasi oldugu, qadim dövrbrb sasbçdiyi qanaatina galirik. Leksik vahidin daniçiq dilinda incalik, gözallik, alicanabhq mana ça-larlari da özünü göstarir: «Xanim- xatin arvad». Buradaki sözbrin har biri ayriliqda qadm manasi verir. Sözün xatm // xatun formasmdan xanim // qadin va sonralar arvad formasina dogru inkiçaf etdiyi güman edilir. Leksik vahid «KDQ»- da ham da kiçibra müraciat maqaminda içladilmiçdir.

21 S.Abdullayeva. Azarbaycan nagillannda mifonimbr.- Azarbaycan onomastikasi problembri, V. Baki, APU- nun naçriyyati, 1995, s. 129.

22 i.S.Malikov. Qadim xett va Azarbaycan dil uygunluqlari.- Azarbaycan filologiyasi massbbri. Baki, Elm, 1983, s. 132- 133.

Gözallik, incalik ramzi olan «gül» tarkibli antroponimbr da folklor an-troponimikasinda xüsusi lay yaradir: Gülzar, Gülpsri, Gübndam, Gülgaz, Güllü, Gülbuta, Gülqadam va s. Bu antroponimlarb yana$i, Banöv§a, Qöngo, Yasaman, Susan va s. adiar da i§ladüir.

inci antroponimi dani§iq dilindaki «inci tapmij xomz» ifadasindaki inci leksik vahidinin asasinda formala§mi§dir. Ümumi manali leksik vahid xüsusi ad kateqoriyasina ke?arak öz ilkin manasmdan uzaqla§mi$dir. V.i.Aslanov bu barada yazir: «Xüsusi adiar tarixan ümumi manali leksik va-hidlar olmu§dur. Hansi dilda olmasindan asili olmayaraq, ümumi leksik vahid xüsusi ad kateqoriyalarma kepan kimi öz leksik manasini itirir va referentin göstaricisina ?evirilir».23

4. Hiyb, makr anlayi§li leksik vahidlardan yaranan antroponimbr:

Mürakkab hadisabrin hiyb, makr yolu ila halli nagil yaradiciligmda

daha güclüdür. Burada «imam» arvadlar, «kegal», «foxbilmij» ki§ibr öz ha-qiqi sifatlarini gizbdir, pul, var- dövbt, nüfuz yolunda har cür algaqliga al atirlar. Bu qrupa Kaloglan (avvalbr Ke?al Hamza), Türfansa qari, Pünhana, Qrab paja, Zülal §ah, Ziyad Hararm, §ami Qara, Kor yenga Minabaci, Onda-ru$ qan, Toxtamij, Kefol Yaradanqulu, Xeyransa qari, Ü?big kosa, Ke?al Ohmad, Xarzan qari, §eytan Güzamali, Salsa], Qara vazir va s. kimi antroponimbr daxildir. Onu da qeyd edak ki, makr va hiyb ila bagh antroponimik vahidbr daha 90X söz birlajmabri formasinda özünü göstarir.

5. Semantik saciyyasina göra hörmat bildiran leksik vahidlardan yaranan antroponimbr:

Göstaribn qrupa Ana Oguz, Ogul Oguz, Aldada, Dada Karam, Dada Güna?, Koroglu, Damir^ioglu, Kürdoglu, Dözanoglu, Ulajoglu, Qassaboglu Eyvaz, Qoca, Qoca Ali, Ata, Babakiji va s. antroponimlar daxil edilir.

«Osli va Karam» dastanmda Dada Karam antroponiminin birinci tarafi yerinda ijbdilan «dada» leksik vahidi hala qadimlardan böyük varsaq, yan§aq va ozanlara, a§iq va jairlara müraciat maqaminda i§ladilmi$dir. «KDQ»- da ustad ozan, müqaddas jaxsiyyat, agsaqqal, ba§bibn monalarindadir. Ara$-dirmalar göstarir ki, buradaki «dada» leksik vahidi ictimai titul, rütba bildiran va tarixan bir ne?a anlamda ijbdilan sözdür. Müasir dilimizdaki «dada» «KDQ»- daki manalannin he? birini qoruyub saxlamamijdir. Yalniz «ata» sözünün sinonimi kimi tasawür edilir.

6. Fardi xüsusiyyatbr asasmda formalajan antroponim-taxallüsbr:

Buraya folklor personajlarinin müayyan ya§ dövründan sonra hayatda

qazandiqlan adiar daxildir: Geridönmaz, Dilbilmaz, Qorxuqanmaz, Toxta-mi§, Yaradanqulu, Nazikbadan, Cilovxan, Dayanat va s.

7.Tabii obyektbrin adlan asasmda yaranan antroponimbr:

23 V.Í. Aslanov. Xüsusi adlarin leksik vahidlardan farqi.- Azarbaycan onomastikasi problembri, II. Baki, APU- nun nasriyyati, 1988, s. 242.

Bu qrupa Qaya, Alqaya, Dsmir, Teymur, Salqaya, Incj, Qaman, Qa-mangüla va s. antroponimlar daxü edilir. ; '

Kömak^i ad kateqoriyalarina taxallüs va laqablar aid edilir. Taxallüslar uzun bir tarixi dövrün mahsuludur. insanlar arasinda ünsiyyati idara etmak baximindan asas ad kateqoriyalari kifayat etmadiyindan taxallüslar yaran-mi$dir. He? kas anadan olandan taxallüs da§imir. О §axslar taxallüsa malik olur ki, onlar camiyyatda xüsusi mövqeya malikdir va ba$qalarinda hiss edil-mayan xüsusiyyatlari özlarinda aks etdirir.

Ad va taxallüs har ikisi eyni maqsada xidmat edan antroponimik ka-teqoriyalardir. Onlardan birincinin asas, ikincinin kömakfi olmasi mahz birinci-nin ilkin va rasmi, ikincinin isa sonralar yaranmasi va qeyri- rasmi olmasidir.

M.Qobanov taxallüsün müvaqqati oldugunu, nasildan- nasla kegmadi-yini, ömrünün bir naslin va ya onu da§iyan §axsin ömründan da az oldugunu qeyd etmi$dir ki, bunun da elmi asasi yoxdur. Bela ki, Kangarli taxallüslü naslin dafalarla dayijdiyi göz önündadir.

ö.Damirfizada öz tadqiqatlarinda «KDQ»- da adlara qo^ulan boz ath, bogazca, qisirca, at agizli, boz aygirli va s. söz va söz birla$malarini qahra-manlarin laqablari hesab edir.24

«Koroglu» dastanindaki Dali Hasan, Dali Mehtar, Koroglu dalilari va s. söz birla$malarinda özünü göstaran «dali» leksik vahidi düimizin bugünkü saviyyasinda taxallüs hesab edila bilmaz. Hamin sözün taxallüs kimi ijlanmasi fakti leksik vahidin ilkin manasi ila alaqadardir. Qadimda da, bu gün da dali sözünün leksik manasi «agilsiz», «aglini itirmi§», «qeyri- qanuni harakat edan» va s. kimi saciyyalandirilmijdir. Jorj Sand dali leksik vahidini «feu» (безумный) kimi taqdim edir.25

Azarbaycan dilinin müayyan inki$af marhalasinda dali leksik vahidi «qo^aq», «igid», «daliqanli» kimi mana variantlan qazanmi§dir. Bu variant-lar folklorun asas janrlannda genij ijlaklik dairasina malikdir. Qadim türk abidalarinin dilinda leksik vahid «alp» sözünün qar§iligi kimi baja dü§ülür. «KDQ»- da har ikisi ijlanmij, sonraki dövr dastanlarda XX asrin avvallarina-dak takca «dali» sözü bu anlami ifada etmi§dir.

Dastanda adi fakilan Damirgioglu, Qassaboglu, Kaloglan, Koroglu antroponimik vahidlari taxallüs hesab edilir. Müjahidalar göstarir ki, bazan taxallüs öz i§lakliyi va salisliyi Da haqiqi addan daha yüksaklara ucalir, asas ad isa, demak olar ki, tamamila unudulur. Bela taxallüslar etimoloji baximdan da qo§uldugu va ya avaz etdiyi asas addan daha ahatali va mazmunlu olmasi ila sajilir.

«Koroglu» dastanmin ba§ qahramani Röv§an lap cavan ya§larindan kor atasma xidmati, özünün mardliyi, igid va qogaqligi ila özünalayiq ta-xallüs-Koroglu taxallüsü almi§dir.

24 Q.Dsmir^izads. Azarbaycan odobi dilinin tarixi. I hissa. Baki, Maarif, 1979, s.131.

25 Вах: Э.КФараджуллаева. Жорж СандиВосгок. Автореф. канд. дисс. Баку, 1977, с.6.

«A§iq Qnrib» dastaninda hor iki qohramamn.-hom Rasulun, hom da Mahi- Mehrin adi sonradan vcrilmijdir. Darvijin verdiyi bu adiar asas adi kolgada qoymu$dur. Rasulun hayati qarib olkabrda kepacak deya darvi§ ona Qarib, inca va mülayim xasiyyatli Mahi- Mehra isa §ahsanam adi vermijdir. Qarib antroponimi mazlumluq, badbaxtlik mazmunu ila Rasulun hayatda payina dü?an alamatlarin konkret gostaricisina gevrilmi§dir.

Koroglu taxallüsünün etimoloji izahj maraqlidir. Azarbaycan onoma-stikasmda kor //gor// qor asasli onovahidlar istanilan qadardir. Qeyd edilan vahidlarin man§ayi türk dillari ila bagh izah olunur. Azarbaycan dilinin dialekt va jivalarinda va elaca da qohum türk dillarinin bazilarinda k sasi ila ba§-lanan sozbrin ikinci sasi agiq sait olduqda k< q avazlamasi ozünü gostarir: kor<qor; góz<qoz; gal<qal va s. Ümumiyyatb, q samitinin dilarxasi saitlardan avval isbnmosi da malumdur: qar// qor//qur //qir va s. formalan var, lakin qir//qür//qüd formalari yoxdur.

Kor//gor//qor hissaciyinin «od» manasi ila baghligini avvalcadan ta-savvür etdiyimizdan onun manasi ila alaqali yaranan inamin hansi xalqa max-suslugu va qadim türk tayfalannm hamin inama münasibatlarini müayyanb?-dirak. Qadim tasavvürlara gora, dünyani yaradan dord ünsürdan biri oddur. Oda sitayi? zardü$tililikla bagli inamlar sisteminda ozüna yer tapir. «Ata§pa-rast» adi ila taninan va zardüjtililikla bagh inamlarm Hindistandan bajlami? irán va Azarbaycan arazilarina yayilmasi tarixi manbalarda tasdiq edilmijdir. Qadim türklarda atajparastliyin yayilmasi va oda sitayi§ tarixi manbalarda tasdiq edilmasa da, qeyd etdiyimiz Koroglu antroponimi türk dillidir va bu, onlarin ata§parast olmadiqlanna dalalat etmasa da, oda bigana olmadiqlanna da ijaradir. Tarixan oda sitayi§ etmayan xalqlann da hayatmda od, i§iq mühüm rol oynamijdir. Onu da qeyd edak ki, qadim dovr yazili abidalarinin dilinda kor // gór//qor// leksemi oz aksini tapmi$dir. Lakin od sozüna da ta-sadüf edilir: Turqi§ xan Bolsuda ot<;a, bor^a galti26 (Turqi? xamn qojunu Bol-puya od kimi, boran kimi galdi).

Qor sozü bütovKikda odu ifada etmir, onun lap xirda hissaciklarini bildirir: di uzatma kóhna ocaq yerina, Bilmdzsm, sanmamif qor olar onda.(A$iq Hüseyn)

Azarbaycan dilinin dialekt va jivalarinda qor sozü müxtalif fonetik va-riantlarda «zaif yanan», «ijildayan» manasmda i§bkdir: Ocaq korun- korun yaner (Qazax).

«KDQ»- daki Qorqud adinm kok hissasi da od, i§iq manah «kor» leksemi ib baghdir. M.Tahmasib «kor» lekseminin i?iq manasi üzarinda dayan-mi§ va Korogluya aid qopaqliq, §airlik, narlik keyfíyyatbrinin he? birinin

26 С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.Л., Издательство АН СССР, 1951, с. 32.

korluqla bagli olmadigini qeyd etmi§dir. Beblikb, adin etimoloji apimi «od oglu», «oddan, alovdan yaranan» manasmi verdiyi qanaatina galirik.

Koroglunun Ke^al Hamzaya böyük, qüwatli, güclü manasinda Kaloglan adi vermasi qatiyyan aglasigan deyildir. Buna göra da, antroponimin kal- cavan, gane, oglan isa ya$in müayyan haddinda i§bdibn leksik vahid ki-mi «cavan oglan» manasi verdiyini demak mümkündür.

Laqoblor da xalq arasinda qadim dövrlardan formala§maga ba$-lamijdir. Taxallüsbrdan farqli olaraq onlar har bir fardin hayatda qazana bildiyi va kanardan veribn adlardir. Beb adiar üfün manba jaxsin fiziki qüsu-ru, zahiri alamati, xarakteri, pe§asi, manjayi va s. hesab edilir.

«Oguznama»da göstarüir ki, ar bqabla tanmir. Oguzlar ügün laqab za-ruri §art olmujdur. Biza beb galir ki, bu hökm qatiyyan özünü dogrulda bil-maz. Burada laqab va taxallüslarin yerlarinin sahv salindigi göz önündadir.

Onu da qeyd edak ki, laqablar istar bu gün, istarsa da qadimda bir qay-da olaraq jaxsin adindan awal ijlanan leksik vahidlar olmujdur.

Azarbaycan folklorunda qeyda alinan laqablari a?agidaki qruplara ayirmaq olar:

1. §axsin darisinin va gözlarinin rangina göra aldigi laqab: Sari Savad, San Xaca, Qaraca Oglan, Qara Vazir, Qara íman, Qara Ibrahim, Göygöz Kosa, Qara Pahbvan va s.

2. Pe$a va mo^guliyyatina göra aldigi laqab: Barafi Mahmud, Qoban Ali, Qoban Mohammad, Kimyagar Darvij, Pahlavan Qacar Ali, Mehtar Mur-tuz, Mehtar §aban, Hambal óhmad, Nökar Mehdi, Qa?aq Nabi, Ovyu Pirim, Tacir ílyas, Qassab Hamza, Baqqal Hasan va s.

3. §axsin fiziki xüsusiyyatlarina göra aldigi laqab: Qoca Ali, Kor yenga Minabaci, Keijal Yaradanqulu, Kor Ah, Ölü Mahammad va s.

4. §axsin doguldugu va ya yajadigi yerin adina göra veribn laqab: Darbash öbsgar, Toqath Hasan paja, Brzurumlu Cafar paja, Xmdirli Xuda-verdi, Makedoniyah iskandar va s.

5. §axsin camiyyatda tutdugumövqe ila adlandirilan laqabbr: Vazir Allahverdi xan, Malik Dücar, Xoca 6ziz, Malik Cümjüd, Xoca Majadi Baxi$, §ah Ismayil, §ix oglu §ah Abbas va s.

Taxallüs va laqabbrin ijlanma yeri baximindan folklor va adabi dilda asasli farqlar özünü göstarir. «Qul Mahmud» dastaninda beb ifada tarzi qeyda alinir:- «Siza kimdan xabar verim, §ah Abbasm vaziri Ohmad vazirdan». Istar adabi dilda, istarsa da dani§iq dilinda tayin edan söz asas sözdan awal galmalidir. Lakin folklorda tayin edanin asas sözdan sonra galmasi tasadüfi hadisa deyildir. Beb ifada tarzi dil normalanndan kanara <;ixsa da, takrarla-nan söz va ifadabr arasinda leksik vahidlarin yerdayi§masi dilda yorgunlugu aradan qaldinr, fikrin ifadasi baximmdan maraqh dildaxili prosesbri ünsiy-yata calb edir.

Xalqm qasbkarlara olan nifrati folklorda da öz mantiqi ifadasini tapir. Dilimizda bu gün da i§lak olan bazi atalar sözü va zarb- masallara diqqat yeti-rak: Orab öldü, qan düjdü; Orabin üzü, davanin dizi; Orab nadir, corab nadir?

va s. Nümunalardan göründüyü kimi, orob leksik vahidi folklorda daha çox qaddar, zalim, amansizliq simvolu kimi özünü göstarmakdadir.

Folklor onomas tikasinda rang bildiran leksik vahidlarin semantik saciyyasi da maraq dogurur. Bazi antroponimlarin yaranmasinda onlarin içti-raki ayri- ayri mana çalarlari ila mûçaiyat olunur.

Cografi obyektbrin adlari daha çox rang bildiran leksik vahidlarla ifada edilir: ag, boz, qara, qizil, qirmizi, göy va s.

A.N.Konova göre, ag va qara komponentbri onomastik tadqiqatlarda nominativ manada izah edilir; lakin bütün hallarda bu sözlarin manalan nominativ mana deyil.27

Tarixan müxtalif ranglar türk xalqlannda manavi va milli simvol kimi qiymatbndirilmiç va qabul edilmiçdir. Göytürklardan baçlayaraq qirmizi, yaçil va san rangbrin cahat, istiqamat bildirdiyini, dövlati tamsil etdiyini de-sak, sahv etmarik. Qara rang -çimah, qizili (qirmizi) — canubu, ag-qarbi, göy-çarqi bildirmiçdir. Bu leksik vahidlar ifada etdikbri manalara göra açagidaki kimi qruplaçdinhr:

1. «Ag» leksik vahidi ila: Leksik vahidin malum manalan ila yanaçi cahat, yüksaklik, tamizlik, xoça gabn manalan folklor da özünü göstarir. Masalan: Agca, Ag Malik çeçma (antroponim), Agçay daglan (QN), Agqaya (K) (oronim)vas. _ , ...

«Gülüstan qalasi» afsanasinda incaçay, «Bzatinli 6mrah» dastanmda înca qaya, Sona qaya oronimlarinda «inca» va «sona» leksik vahidbri müsbat alamat bildirmakb «ag»in manasi ila sasbçan alava mazmun kasb edir va sino-nim carga yaradir.

2. «Qara» leksik vahidi ib: Folklorda qeyda alinan Qara Vazir («Qur-bani»), Qara keçij («9sli va Karam»), Qara dev («Mahammad- Gülandam»), Çamin Qara cuhud («Ibrahim- Hürünisa») va s. antroponimlarinda vazirin, keçiçin, devin, cühudun «güclü», «yenilmaz», «iri», «böyük», «dag cüssali» va s. alamatlarini deyil, onlarin eybacar, manavi cahatdan çûrûk simalan ifada edilir. Beblikb, sözün manfi çalarlarmin tarixan yaranmasi faktma çifahi xalq yaradiciligmda da rast galinir.

Folklorda siyah, tunc leksik vahidbri manfi çalarlar ifada etmabri ba-ximindan «qara» leksik vahidi ila eynilik taçkil edir. «Qara» leksik vahidi mahabbat dastanlannda manfi, qahramanliq dastanlannda isa daha çox müsbat manalar ifada edir.

3. «Göy» leksik vahidi ila: Ayri- ayri folklor nümunabrinda «göy» leksik vahidi farqli manalar kasb edir. Azarbaycan afsanabrinda «göy» leksik vahidinin «böyük», «sonsuz», «göylara qadar uzanan» manalanna «Göyband

27 А.Н.Кононов. О семантике слов кара и ак в тюркской географической терминологии- Известия отделение общественных наук АН Таджикской ССР. Душанбе, 1954, №3, с. 83-85.

düzü», «Göyyurd» afsanalarinda, «gox sulu», «daniz» manalarina isa «Göy-su», «Göysu atl» va s. afsanalarda rast galinir. Göyga, Göyü§, Gögak antro-ponimlarinda isa «xoja galan», «banzarsiz» manalari qorunulmu§dur.

4. «Sari» leksik vahidi ila: Antroponim, hidronim va oronimlarda i$bk olan bu leksik vahid müxtalif maüalar kasb edir. Sarigül, San Savad, San galin antroponimlarinda sirf rang galari ifada etdiyi halda, oronim va hidronimlarda «yajilligi olmayan», «bitki örtüksüz», «xo$a galmayan» va s. manalar da özünü göstarir: Sari yal («Darband qalasi» afs.), San bulaq («Qiz qalasi» afs.), Sari dag («Ilanlarin müharibasi» afs.,» Qa?aq Nabi» das.) va s. Bfsanalarda bu leksik vahidin «an yax§i», «qiymatli», «se<?ilmi§» manalari §übha dogurmur.

5. «Qizil» leksik vahidi ila: «Mahpeykar» afsanasinda ijladilan Qizil qaya oroniminin I tarafi qinruzi manasi verir. «Qagaq Nabi» dastanlanndaki Qiziltaya dagi oroniminda isa qizil sözü qirmizi manasinda deyil, istiqamat, gündogan taraf manasindadir. «Qizil ilan» afsanasinda isa leksik vahid «yax-§1», «yax§iliq edan», «kömak duran», «düzgün yol göstaran» manalari verir. Qizil, Qizilgül antroponimlarinda ifada olunan müsbat manalar jübhasizdir.

6. «Ala» leksik vahidi ila: Leksik vahid oronimiyada «uzaq», «olgat-maz», «uzaqda görünan» manalarindadir. Damjiq dilinda i§ladilan «Biri ala dagda, o biri qara dagda» ifadasinda sözün uzaqhq, alpatmazliq manasi ila yanaji, «qara» leksik vahidina antonim manasi da hiss edilir. Folklor antroponimlarinda isa «qarijiq», «xo$a galan» manasinda Alagöz leksik vahidi qeyda alinir.

Dissertasiyanin ikinci fasli «Etnlk- milli onomastika» adlanir. Bu fasil-da Azarbaycan xalqinin formalajmasinda va etnogenezinda yaxindan i§tirak edan qabila, tayfa va nasillarin folklorda özünü göstaran adlari tadqiq edilir.

Qeyda ahnan etnik adlan etnik- milli va etnik qeyri- milli onomastik vahidlar kimi qruplajdirmaq olar. Indiyadak bir sira etnik- milli onomastik vahidbrin manjayi hartarafli ara$dirilsa da, folklorda qeyda ahnan bela vahidlar onomastik tadqiqatdan kanarda qalmi§dir.

Takb: «Koroglu» dastamnda oxuyuruq: Ovqnyam, Taklachnam, Tak evli Takhdanam, Arazbar tdrlaniyam, Sonalar Takhdanam.

Adi gakibn Takla oykonimi öz adini eyniadli tayfanin adindan götürmüjdür. Manbabrda Taka//Takla//Takali//Tahla formalarmda qeyda alinir. Onlarin yayilma areali haqqmda müxtalif fikirlar malumdur. OA.Ofan-diyev takblilarin Azarbaycana Kigik Asiyadan kögdükbrini bildirmi§dir.28 V.L.Qukasyan §arqi Gürcüstanda da Takali etnoniminin olmasini qeyd et-

28 О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку, Элм, 1981, с. 79-81.

mi$dir.29 Tokalibrh bagli Q.Kazimovun I §ah Tahmasib tarafindan onlarin qatlina forman verilmasi» fikri da maraqli faktlardandir.30

«Taka»-dag kepisi asasli etnonimdir. Etnik qrupun ozüna bela ad ver-masi fakti onomastikada qeydo alman xüsusiyyatbrdandir. Kolam, Kangarli etnonimlari do bu xüsusiyyat osasinda amala galmi§dir. Qftraman. Etnik ada bayatilarda tasadüf edilir. Oslirn Qaramanlidir, Elim adh- sanhdir. K.i?ik Asiyada XIII osrda omirlik yaratmi? qaramanlilar Qara-qoyunlulann tarkibina daxil olmu$ va qizjlbajlara qo§ulmu$lar. Xiy asrda Barda va Gonca arazilari Yarahmad Qaramanliya mansub olmu$dur. Í.P.Pet-ru?evski da bu fikri taqdir etmi^dir.31 Q. Qeybullayev isa qaramanlilari XV asrin awallarinda qizilba§larla birlaban tayfalardan biri kimi qeyd etmi§dir.32 Qaraman leksik vahidinin etimoloji izahmi bela tasawür etmak olar: alamat bildiran «qara» leksik vahidi va «dag», «me§a», «insan», manali- man hissaciyindan ibarat etnik ad bugünkü Qaradagli oykonimi ila kalka amala gatirir. Har iki etnonimin yayilma areali va ahata etdiklari dovr gostarilan fikrin mümkün farziya olmasma inam yaradir.

Alpan. Quba va Goygayda eyni asasli oykonimlar movcuddur. V.V.Bartold tarafindan admin manbalardan yanli§ oxunu§u leksik vahidin uzun dovr tadqiqatdan kanarda qalmasina sabab olmujdur. «KDQ»- nin yeddinci boyunda oxuyuruq: «Ag boz atlar papdinr alpanlar gordüm. Aq ijiqli alpanlan y anima saldim».

A.A. Bakixanov leksik vahidin «alban», «albanlar» anlayiji ib bagli-hgini qeyd etmijdir.33 «Alpan»- an jakilfisi qo§ulmaqla «alp» sozündan amala golmijdir. «KDQ»- nin «Tarixi- cografi qeydlar» bolmasinda gostarilir ki, Oguz eli silsibsinda «ikinci §axs» oían Qazan xamn «alpanlar ba§i» adlanma-si qadim albanlarm Oguz eli tarkibinda olduqlanm, yaxud da albanlar adinm oguzlara da ke^diyini «sanadbjdiran» faktdir. «Alp» etnoniminin Alpout oykonimi ila eyni kokdan olmasi §übha dogurmur. Hom Alpan, ham da Alpout etnonimlarinin kok eyniliyi, ahalisinin majguliyyati etibarib bir- birina ox§arliqlan da gostarilan fikrin asaslandirilmasi ü?ün yardimgi ola bilar. «An» íakilpisi bugünkü- lar2 sakilgisinin türk dilbrinin qadim dovrbrinda i?bk olmu$ varianti kimi tasawür edilir.

29 В.Л.Гукасян. Об азербайджанско- грузинских и языковых контактах. СТ, 1980, №4, с. 25.

30 Q.Kazimov. Qurbani va poetikasi. Baki, APU- nun najriyyati, 1996, s. 52.

31 И.П.Пе1рушевский. Государство Азербайджана в XV в. В кн: Сборник статей по истории Азербайджана. Вып. I. Ленинград, Издательство ЛГУ, 1949, с. 163.

32 Г.А.Гейбуллаев. Топонимия Азербайджана. Баку, Элм, 1986, с. 55.

33 A.A.Bakixanov. Giilüstani- tram. Baki, EA- nin na§riyyati, 1951, s. 21.

Bfçar. Xalq yaradicihginda etnonimJo bagli açagidaki çer parçasina ta-sadüf edirik:

Börkü keça ovçarin, Boyu uca ovçarin, Tut an, qucan ov§arm Hayasi hardan ola?

N.A.Baskakov Zaqafqaziyamn Oguz etnik qrupuna daxil olan etno-nimlari bolmssino afçarlari da daxil edir. O göstarir ki, fars dilindaki «afçar-dan»- tazyiq etmak, sixmaq, sixiçdirmaq sözündan olan Ofçar Azarbaycan dili çivalorinda avçar formasinda «sud», türkman dialektlarinda «özünü yüksak tutan», türk dilinda «möhkam», «cald», «etibarli», «içi tez yerina yetiran» manalanndadir. -

D.Dusimov Xorazmin etnotoponimiyasinda Avsar//Avsil formasinda qeyda alinan etnötoponimin Avçar etnonimi ila eyniköklü olmasi fakti üza-rinda dayanir.34 9fçarlann Azarbaycanda maskunlaçma tarixi monqol istilasi dövrüna tasadüf edir. Tayfanin Döveyran tayfasi ila birlikda Çahsevan qrupuna daxil oldugu manbalarda öz aksini tapmiçdir. Etnonimin af//av//of//ov his-saciyi ila bagliligi va istar qadim, istarsa da müasir fars dilinda «su» manasi verdiyi malumdur. «§ar» hissaciyi isa Azarbaycan dilindaki sanat, peça bilidi-ran- çu çakilçisinin sinonimi hesab edilir va «suçu», «su ila bagli çaxs» manalan daçidigi güman edilir. Onomastik tadqiqatlarda sonu- çu,- an, -aq va s. olan bir sira ûmumiçlak sözlarin sonralar etnik ad kimi formalaçdigi malumdur. Etnik vahid ilk awal apelyativ- ûmumiçlak söz olmuç, sonralar onomastik vahid kimi formalaçmiçdir. Buraya Qaradolaq, Qarapapaq, Bozpapaq, Qizilbaç, Agköynak, Qaraköynak, Sariköynak, Qaradonlu, Qarabörklü, Ala-qurçaqli, Qaraçuxa, Çiçpapaqlar, Bozpapaqlar, Qaraxançalli va s. etnonimlar daxil edilir.

Çifahi xalq yaradiciliginda «Qaradolaq dolagindan, Qizilbaç papagindan ballidin> ifadasinda ham Qaradolaq, ham da Qizilbaç etnik qruplarmm adlan çakilir. Dilimizdaki qara va papaq leksik vahidlari ilk awal ûmumiçlak sözlardir. Müayyan ahali qrupunun daçidigi qara rangli geyimlar sonralar hamin proseslarh bagli müayyan etnik ad bildirmaya xidmat etmiçdir.

«Çahri va Mehri» nagihnda deyilir: «Qarapapaqlilardan olan Murtuz Mehrini hamiça gözü ila ötürardi». Qarapapaq etnonimdir. Onlann çiva xüsu-siyyatlari Azarbaycan dili dialekt va çivalarinin canub qrupuna uygun galir.

Türkiya arazisinda yaçayan Qarapapaqlar tarakama adindan baçqa «bezbaç», «qaqavan» va «çinçavat» adlanni da daçiyirlar. Qrupun Qarabork-

34 З.Дусимов. Эгнотопнимы Хорезма,- Проблемы азербайджанской ономастики, Ш. Баку, Издательство АПУ, 1990, с. 263.

lü adi altinda qipgaq ittifaqma daxil oldugu malumdur.35 F.S.Faseev etnoni-min «qalpaq» hissasinin kökünü «kapla» hesab edir va inkijafmi kal-paq~kaplaq~kapla formasinda tasawür etmakla «örtmak» manasi verdiyini qeyd edir.36 L.V.Ojanin isa Qarapapaqlarm milli ba§ geyimlarinin bu güna qadar qoyun yunundan qara §apka37 olmasini bildirir. Bu geyim formasi on-larm qadim va milli madaniyyatlarinin göstaricisidir. Orta Asiyada va Qazaxi-standa yajayan xalqlar haqqinda malumatlarda Qarapapaqlarm ba$ geyimi-nin qoyun yunundan deyil, kegadon konusvari §apka oldugu va «kalpax» da adlandmldigi qeyd edilmi§dir.38

Qarapapaq, Qaraqalpaq va Qarabörk leksik vahidlari eyni manani bildiran sinonim sözlardir. K. Smirnov onlarm, daha daqiq desak, Qaraqalpaq-larin Urmiya gölündan jimal- qarb va canub- ?arq istiqamatlara yayilmalarim qeyd etmijdir39.

Qarapapaq, Qaraqalpaq, Qarabörk etnonimlari ila yana§i Bozpapaq-lar etnoniminin da mövcudlugu geyim növüna göra advermanin fakt kimi qar§ida durduguna ayani sübutdur.

Azarbaycan folklorunda adi gakilan etnik vahidlardan bazilari qeyri-milli etnik vahidlardir. Buraya tat va kürd etnik vahidlari aid edilir.

Dissertasiyanin ügüncü fasli «Mifoloji dunyagörüjb bagli onomastika» adlamr. Mifik dünyagörüjla bagli onomastik vahidlarin ifada etdiklari müx-talif manalar, onlarm folklorda qeyda alman ayn- ayn variantlan bu güna qadar tadqiq edilmami?, mifoloji dünyagörüjümüzdaki izlarinin mana agimi-nm tarixi köklarimizi darindan dark etmakda rolu unudulmujdur. Bu onomastik göstaricilar qabila va tayfa birliklarinin ictimai- mifik tafakkür tarzlari ila six baghdir. Mifik obraz, tanri adi-antoroponim- etnonim- toponim istiqa-matinda kegid iasadüfi, sababsiz bir proses olmayib, qadim türklarin hayata baxi§i, milli xarakteri ila bagli hadisalardir. Bela ki qadim türklar tanidiqlan, sitayij etdiklari müqaddaslara, tanrilara xüsusi qaygi göstarmi§ va adlarini ujaqlarina vermijlar.

Azarbaycan folklorunun mifik inamlar sisteminin ara?dirilmasi tayfa va qabila birliklarinin manja eyniliyini üzэ gixarmaq ügün da maraqh faktlar verir.

1. Daga tapinma ih bagli onovahidlar

35 Вах: Народы Средней Азии и Казахстана Т.1. М. Издательство АН СССР, 1962, с.412.

36 Ф.С.Фасеев. Основы терминологии в татарском языке. Казань, Институт языка, литературы и истории, 1969, с. 17.

37 Л.В.Ошанин. Антропологический состав населения Средней Азии и этногенез ее народов. Ереван, Издательство Университета, 1958, с. 45.

38 Народы Средней Азии и Казахстана Т.1. М., Издательство АН СССР, 1962, с. 478.

39 К.Смирнов. Персы (этнографический очерк Персии). Тифлись, Типография штаба Кавказского военного округа, 1917, с. 13.

«KDQ»- da adi gakilan QayWQayi qabibsinin adi mifoloji baximdan maraqlidir. Bu tayfa istar dili, istarsa da inamina göra oguzlarrn bir qolu olub, bir- birini dilbir, dinbir saymij va belalikla eyni tafakkür saviyyasina yüksala bilmi§lar. ""'

Tayfa adi üzarinda aparilan etimoloji ara§dirmalar natica vermami?dir. Ofsanaya göra, Oguzdan sonra hakimiyyata Günxan kegmijdir. Qayi Günxa-nin oglanlarindan biridir. Onun oglanlannin adlanna diqqat yetirak: Gün, Ay, Tenqiz, Yulduz, Kök, Tag. Dövrün adverma prinsiplarini diqqatla öy-ranmak qadim insanlarin öz u^aqlarina adverma adatlarinda özünü göstardiyi qanaatina galmaya imkan verir. Insani ahata edan atraf alamin algatmaz, uea, an yüksak atributlan adalma ügün manba olmu§dur. Gün lap yüksakda, insa-mn ona olan maddi, manaVi talabati ila, Ay qaranliq gecoda yol göstaran kimi, Dag öz yüksakliyi ila va s. yeni anadan olanlar ügün ilk ad manbayi kimi maraqlidir. O cümladan, Qaya da hündür dagin bir hissasi, yüksaklik, algat-mazliq simvolu olub §axsin adi kimi abadilajdirila bilardi. E.D.Tursunov va B.Veliyev öz arajdirmalarinda dagin türk xalqlarinin folklorunda genijijbk-lik dairasina malik olmasina asaslamb onlarda daha gox totemizmin izlarinin özünü göstardiyi fikrini irali sürmüjlar.40 «KDQ»- da va «Koroglu» dastanin-da, elaea da xalq arasmda yayilmi§ bir gox inamlarda dagm, qayanin insanlarin hayatinda oynadiqlan rol, onlari $ar qüvvalardan qorumalari va s. gösta-rilan fikrin asasli olduguna inami artinr.

«Tahir va Zöhra» nagilinin Krim va özbak variantlannda sonsuzlar daga üz tutmaqla öz arzulanna qovu$maq istayirlar. «Qurbani» dastaninda ajiga buta mahz dagda verilir va s.

2. Od \d ifiqla bagli mißk dünyagörüfj

«KDQ»- da adi gakilan Aruz antroponiminin etimoloji izahi da mifik tafakkürla bagli izah edilir.- Ar,- ar;- ir,- ir,- ur,- ür hissaciklari «ar», «kiji» manalari verir. Leksik vahidin ikinci tarafi «uz» i?iq, §üa manasmdadir. Belalikla, Aruz «od adam», «ki$i adam» manasmda i§ladilir. Güman ki, Oguzlar Aruz sözü ila Güna§i, böyük odu gözlari qar§isina gatirmijlar.

«Tapdiq» nagihnda Güna$la Qara Devin izdivacmdan dogulan Tap-digin yera §üa, od ila birga enmasinin «KDQ»- da tasadüf olunan od, güna§, §üa manali vahidlarla müqayisasi göstarir ki, mifik dünyagörüj qadim insanlarin dünyagörüjlarinin ayrihnaz hissasi olmu$, ilk yaradanin od, jüa, güna? olmasi inami onlarin §üurunda darin izlar buraxmijdir.

Xalqin tafakkürünün, ictimai fikrinin kegib galdiyi yolu aydinlaj-dirmaq ügün «Koroglu» dastanina müraeiat edak. Dastan qahramamnm adi

40 Е.Д.Турсунов. Генезис казахской бытовой сказки. Алма- Ата, Ылым, 1973, с. 4664; Б.Велиев. Тйгкмен фольклорында дурмушы эртекилерин гялип чыкышы. Аш-габад, Фан, 1990, s. 26- 33.

Rôvçandir. Koroglu onun ikinci adidir. Atasinm gôzû çixarildiqdan sonra bu adla çagirilmasi aglabatan deyildir.

Obasindan didargin dûçmûç ata va ogu] maskan kimi dagliq, çanli- çis-kinli, sildirim qayali arazini seçirlar. Demali, dag, qaya mifik vasitabr kimi XVII asrlara qodar da qabul edilirmiç.

Leksik vahid kor sozünün manasi asasmda araçdirila bilar. K<Q avaz-lanmasi ham Azarbaycan, ham da digar türk dillari ûçûn xarakterik oldugun-dan onun korWqor variantlari istisna edilmir. Qor sozünün varianti olan kor ham fonetik, ham da leksik cahatdan farqlandirilmayan vahidlardir. Har iki variantda farqlandirilmayan bu vahidlarin tarkibinda «od» manasinm daniçiq dili saviyyasinda müqayisasi heç na vermir. Tadqiqatçilarin qor sozünün «od» manasi vermasi fikri onlarin leksik vahida tarixi- tipoloji cahatdan yanaç-malari ila baghdir. Azarbaycan dilinin dialekt va çivalarinda qeyda alinan «korun- korun» zarfî zaif- zaif manasmi ifada edir. Belalikla, kor\\qor leksik vahidlari variantlardir va azarbaycanhlarin oda bigana olmayan münasibatla-rinin gôstaricisidir. Nainki Koroglu, elaca da Qorqud antroponimi da kokü odia bagh onomastik vahidlardandir.

3. Agaça tapinma ih bagli mifik dünyagorü§

Müayyan bitki va agaclarin mûqaddaslaçdirilmasina türk xalqlarmda, misirlilarda, çumerlarda va s. tasadüf olunur. Bu xüsusiyyat gostarilan xalqla-rin mifologiyasina tipoloji yolla daxil olmu§ «Dünya agaci» ila baghdir.

«Osli va Karam» dastaninda, «KDQ»- da bununla bagh motivlar ozünü gostarir. Qazan oglu Aruzun an agir- anda «agacla sôylaçmak» ûçûn yagidan aman istamasi va «Bizim elda garak idin, agac!» sôzlari Oguzlarin agaça etiqadi ila baghdir.

Azarbaycan folklorunda takca agaclar deyil, onlarin meyvalari da inam, arzu manbayi olmuçdur. «Tahir va Zôhra», «Latif çah», «Çah îsmayil va Gülzan>, «Sayyad va Saadat» dastanlarinda, bir sira nagil va ravayatlarda almanin hayati gücüna (sonsuzlara ôvlad baxç etmak, qocalmanin qarçisini almaq, ômrû uzatmaq va s.) inam olduqca güclüdür.

4. Yizir mifik obran

Azarbaycan folklorunda Boz atli Xizir, Xizir, Xidir, Xidir Nabi va s. xüsusi adlann mifoloji araçdirilmasi bir sira maraqh naticalara galmaya sabab ola bilar. Xizir folklorda hayat, dirilik manbayi olan môvhumi-fantastik qüwalardan biridir. O, sevib- sevilanlara, aila quranlara, ôvlad hasrati çakan-lara dayaqdir. Fardi xüsusiyyatlari va zahiri gôrûnûçû ila bagli tasavvürlara asaslanib onu Dada Qorqudla müqayisa etmak olar.

Nagil va dastanlarda Xizir bolluq, hararat, istilik, bir sôzla, hayat baxç etmasi ila seçilan mifik obrazdir. Qadim türk afsanalarinda ískandar Zülqar-neyn Xizirla zülmat ôlkaya dirilik suyu axtarmaga gedir, yolda onu itirir, suyu içmak xoçbaxtliyi Xizira qismat olur. «Tahir va Zohra»da Xizir sonsuz-larin arzusunu yerina yetiran bir peygambar kimi tasvir olunur. «KDQ»- da Bugac onun maslahati ila hazirlanmiç malhamla sagahr, «Açiq Qarib va Çah-

sanam»da kömaksiz Rasulu himaya edir, «Bsli va Karam»da kômakçi qüvva kimi özünü göstarir va s.

Xalq arasinda xoçbaxtlik simvolu olan ag rang ham da Xizirm libasi-nm rangidir. «KDQ»- da Bugaci, «Açiq Qarib»da Qaribi ag libasda xilas edir.

5. Qu§ va digar heyvanlarla bagh mifoloji diinyagôriiç

Türk xalqlarimn mifoloji' dünyagörü§ünda quçlara inam, onlarin ha-yatm ramzi, ilk baçlangicin asas amilbrindan olmasi va s. ila bagh çoxlu nümunalar vardir. Müxtalif quçlan totem hesab etmak, onlara tapmmalar bir sira xalqlarin inam manbayi olmu^dur.

j .. : Azarbaycan folklorunda durnaya inam, baharda onun galiçini, payiz-da ötürülmasini tamin etmak uzun asrlar davam etmiç adatlardandir. Gecalar yol gedan durnalann azmamasi ûçûn daglarda, keçidlarda «durna çiragi» yandinlmiç, bununla da onlar öz yollarini istiqamatbndirmiçbr. Onlarin qa-tarlanni pozmaq günah, qabahat hesab edilmiçdir.

Falakatla ûzlaçmi? qahramanlara hamiça mifik kômakçilar-durnalar, gôyarçinlar kömak etmiçdir. Qadim dövrlardan azarbaycanhlar ûçûn durna alçatmazliq, sonsuzluq, ucaliq simvolu olmuçdur. Körpa va ganclarin papaq-larina durna lalayi taxmaq onun galacakda xoçbaxt olacagma içara olmuçdur. «Koroglu» dastaninda «Durna teli» qolu da durnaya olan müsbat münasiba-tin ifadasidir. «Osli va Koram», «Dilsuz va Xazangül» va ayri- ayri afsana, ba-yati va ravayatlarda durna ila bagh mifoloji tapinma güclüdür. Bu tapinma isa dünyagörüjümüzün qadim qatlarim taçkil edir. «Ûçtelli durna», «Durna tel tökar» xalq mahnilari da durnaya inam va tapinmalarla bagli nümunalardir.

Odabiyyatimizda gôyarçinin mifoloji korluqla bagh yeri daha geniçdir. Nagillarda rast galinan qadin suratlari arasinda gôyarçin qizlar, pari baalar diqqati calb edir. Qahraman qu§- qizlarla gôrûçûr va çox zaman onlar qahra-mana kömak edir. Qu$ cildli qizlar özlari gözal olduqlan kimi, gözal da i5.br görürlar. «Tapdiq» nagilindaki gôyarçin qizlar adam dirildir va ham da qah-ramanlarin himayadarlanna çevrilirlar. Onlar alçatmaz, gözagörünmaz ruh-larla alaqalidir.

Türk xalqlarinin inamlar siteminda gôyarçin ham da mahabbat ramzi-dir. Buna göra da folklor nümunabrinda pari qizlar mahz gôyarçina çevirilir-br. «Keçal Mahammadin nagili»nda ûç gôyarçin bacilardan kiçiyi Fati qari-nin navasini gedar- galmazda sona qadar himaya edir.

. «Nü§apari xanim in nagili»nda gôyarçin Nûçapariya- dara dûçmûç qa-dina, amioglu va amiqizma kömak edir. Onlarin bu harakati mahabbat mifi ila baghhqdan irali galir. «Malik Dûçan> nagilinda qahramamn gözbrinin sagal-masi ûçûn mahz gôyarçinlar yarpaq verirbr.

Humay da folklorda tasadüf edilan mifonimbrdandir. Leksik vahid bu gün haqiqi manasmdan uzaq yeni mana ifada edir. Tarixan simurq quçu ma-nali bu söz «afsanavi quç» va «daimi tazabnmak simvolu» kimi tasawür olu-nur. Sonralar antroponimik sistema keçmiç va Humay//Homay formalarmda içbdilmiçdir. Orta Asiya, Ural- Altay va Yaxin §arq folklorunda da geniç yayilmiçdir. Leksik vahid qadim türkbrda Umay formasinda malum olmuç-

dur. Ba§qird folklorunda Humay va Humayqo? formasmda ijbdilir. S.Y. Malov Humay leksik vahidini hiodlilarin budda anasi (Sidxartxi) §akibrin padjahmin arvadi MainaZ/Maximana ila müqayisa edir.41

Türk ügün at an qiymtali varliqdir. Türk xalqlarinin bazilari ba§ Tanri-ni va onun kömakgibrini at §aklinda tasavvür edirlar. Orta Asiya, Altay va Anadolu bölgalarinda at eyni cür inam manbayi olmu$dur. Yuxuda at görmak ugur, murad kimi yozulur. Atin müsbat yozumuna «Qirx gönga xanim» nagi-linda da rast galirik.

Dünya xalqlannm bir goxunda qurd qadim türklarda oldugu kimi, müqaddas heyvanlardan sayihr. Müasir Qazax antroponimik sisteminda qurd asasli adlarm olmasi bu xalqin göstoribn varliga müsbat münasibatinin na-ticasidir: Böri, Böribay, Kaskirbay, Boltrik. Özbak dilinda da hamin hadisa-nin §ahidi oluruq: Buri, Burixon, Buriboy va s.

Qadim türklar qurdu özbrinin kökü hesab etmij va ona xüsusi ehtiram basbmi§lar. Onun diji va darisi xalq tababatinda i§ladilmi§dir. Qaqauzlarda bu gün da qurd an müqaddas varliqlardan hesab edilir.

Xalq arasmda qurdla bagli adatlar da özünü göstarir. Dogan qadinin altma qurd darisi dö§amakla onu hal aparmaqdan qorumaq adati azar-baycanlilar arasinda yayilmi§dir. Qurdun ajigmi bejikdan asmaqla badnazari sovujdurmaq adati da mövcuddur. Dini ravayata göra, qurd Hazrati Olinin köpayi olmu§dur.

Ilan, ümumiyyatb, ugurlu hesab edibn varliqlardan biridir. «Ügbig kosa», «Qatiq satan», «Ovgu Pirim» va s. nagillarda va «Qizil ilan» afsana-sinda ilanla bagli epizodlann müqayisasi ugurlu va özünamaxsus qabiliyyati ila hameinslarindan farqbnan ilanin insanin mifik tasavvürbrinin müsbat var-liqlari olmasi qanaatina galirik.

ilanlarin yalniz bir qismi ugurlu va müsbat alamatlidir. Demali, ilanin heg da sirf zoomorfikliyina asaslanmaq olmaz. Beb ki, el arasinda i$bnan «ilan nasli», «ilanxasiyyat», «ilanm agina da bnat, qarasma da» va s. ifadab-rin heg birinda ilana müsbat münasibat hiss edilmir. Yuxu yozumlannda isa manfi emosiyah «tamah», «nafs» va s. özünü göstarir.

Folklorda ag ilan xeyirxah, qara ilan isa badxahliq simvolu kimi xa-rakteriza edilir. Q.A. Zubiyev ilanm manfi va müsbat xüsusiyyatbrini ca-miyyatin hansisa araliq marhabsinda §üurda kegid dövrü kimi xarakteriza etmi§ va onun hamin dövrdan mifik inamlar sirasma daxil edildiyini qeyd et-mi$dir.42Simvollarda ilanm iki cür - zahm va mulayim tasvirina rast galinir.

6. Da$la bagli mißk dünyagörüf

41 С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.Л., Издательство АН СССР, 1951, с. 41.

42 Вах: Г.А.Зубиев. Архаические ппасш фольклора народов Кавказа. Автореф. кан. дисс. Тбилиси, 1991, с. 14.

Folklorda daçla bagli bodii nümunalar da malumdur. Tabiat va ca-miyyatdaki dayiçiklik va avazlanmalarin daçlara heç bir tasir etmamasini göran insan onlari abadi hesab etmiç, arzu va inamlarin yerina yetirOmasinda avazsiz olacaqlarini fikirlaçmiçbr.

B.A.Abdulla daçi övlad baxç elayan, naxoçlugu sovuçduran, çatinlik-lardan qurtarma yolu göstaran bir vasita hesab etmakla, hatta, onun göydan dûçmasinin da zann edildiyini qeyd etmiçdir.43 «Daç pir», «Daç ocaq» adh müqaddas yerlar da inamla bagh yaranmiçdir. «Get, dalinca bir qara daç», «Baçi alhak daçina daymak», «Daçi daç iista qoymaq», «Daçi daç üsta qal-mamaq», «Daçdan su çixmaz», «Çôrayi daçdan çixmaq», «Daça dönasan», «Daç kimi», «Ela bil daç daçiyib» ifadalori da daçla bagli deyimbrdir.

Qadimlarda daçdan xatirlama, içara vasitasi kimi istifada edilmiçdir. Sevgiliya daç atmaq adati, «Pancaradan daç galir» xalq mahnisi va s. daçla bagli tapinmalarla alaqalidir. Nagil va dastanlarirmzda qeyda alman «aima atma» adatinin sonraki dövrlarin mahsulu olmasi çiibhasizdir. Ofsanabrda daça yalvarmaq, daçdan imdad gözbmak, daça dönmak arzusu ila allaha müraciat etmak va s. xüsusiyyatlar daça olan inam, daçdaki möhkamlik, ta-biilik va dayiçmazliya göra özünü gôstarmiç va onlarla bagli «Oglan- qiz daç», «Qum- qum daç», «Kar daç», «Daç pahbvan», «Daç qiz», «Çoban va daça donan sürü» va s. afsanabr yaranmiçdir.

Tabiatla mübarizada aciz olan insanin mifik tasavvürbri ayri- ayri xalqlarda müxtalif çakilbrda özünü gôstarmiçdir.

Dissertasiyanm dördüncü fasli «Regional onomastika. Onomastik vahid-larin mana va mazmununa göra tas ni fi» adlanir. Konkret areallann onomastik fondu regional onomastik sistem ûçiin ilkin bazadir va maskunlaçma, yayilma ila bagli faktlar çoxlugunun yaranmasina sabab kimi özünü büruza verir. Azar-baycan dilçiliyinda regional tadqiqatlarin asasini dialektologiya ila bagli araçdir-malar taçkil edir. Toponimik tadqiqatlarda isa bu metodun asasi cografi araç-dirmalarda qoyulmuç, sonra dilçilar tarafmdan daha da inkiçaf etdirilmiçdir.

Müxtalif arazilarda yayilmiç folklor nümunalarinin bu arazida yaçay-anlarin maiçat va hayat tarzini, etnik tarkibini, özünamaxsus simvollaçma xüsusiyyatbrini, dil, dialekt va lahca farqbrini va elaca da o yerin tabii çarait va iqlimini aks etdiran elementlari bu va ya digar formada özünü göstaran mazmun farqlariyaradir. Bebki, Azarbaycamn müxtalif arazilarinda «Farhad arxi» adli hidronimbr el arasinda yayilmiç eçq, mahabbat fadaisi Farhadin keçilmaz qayaliqlardan su, süd arxlari çakmasi kimi ravayatbrin geniç yayil-masinin naticasidir.

Eyni paremiyada içladilan va rainza çevrilmiç antroponimbrin digar ümumi saciyyali leksik vahidbrb avazlanmasi da regionalhgm xüsusiyyatb-

43 B.A.Abdulla. Türk mifoloji sisteminda daçla bagli inamlar.- Azarbaycan adsbiyyat-jünasligi problemlari (maruzabrin tezisbri). Baki, Elm, 1993, s. 5.

rindondir. Bela halda antroponimlar konteksual- funksional sinonim xüsu-siyyati kasb edir. Mas: «Nadiri taxtda görüb, Çah Abbasi qundaqda», «Süley-mani taxtda görüb, Nadiri qundaqda», «Nuhu taxtda görub, Süleymam qundaqda», «Nuhu taxtda görüb, Nadiri qundaqda» va ya «Adam garak Ömara da aglasin, Qliya da», «Adam garak Oliya da aglasin, Valiya da», «Mûrçûda agladigin kimi, Ciimçûda da agla» va s. verilmiç nümunalarda antroponim apelyativlaçmiç formadadir va özlarinin sistem alaqalarini geniçlandirmiçlar.

Regional onomastikada asas adin tamamila dayijdirilmiç va maz-munca ilk variantdan farqlanmayan qruplan da malumdur. Masalan, folklor-da Ovçu Pirim haqqmda istanilan qadar atalar sözü, zarb- masal, nagil, afsana va hatta dastan da vardir. «Pirim» dastani ayri- ayri regionlarda «Kalbinin nagih», «Pirim babanin nagih», «Pirim va div» va s. kimi adlandinhr va öz regional xüsusiyyatlari ila diqqati calb edir. Güman ki, bela regional farqlar folklor nümunalarinin mazmunu va ruhu asas götürülmakla sôylanilmiç, nagih daniçan özüna xo§ galan antroponimi matna istadiyi kimi daxil etmiçdir.

«KDQ»- da içladilan antroponimlarin an müxtalif variantlarda yaziliçi va oxunmasi da regional mülahizalara asaslanir: Domrul // Domurul // Tomu-rul; Bakdüz // Bakduz; Yalanciq/ Yalmçiq; Oruz // Aruz va s.

1. Tssdrrüfat içhrinda el adat va kömdkhri

Tarixan çox qadim va rangarang xüsusiyyatlari ila seçilan el adatlari maiçatimizin aynlmaz tarkib hissasidir. Bu adatlar, daha çox bir- birina hayan olmaq, tasarrüfat- maiçat içlarinda kömak etmak, yaxçi iç görüb kimisa sevin-dirmak va s. xüsusiyyatlar axz edir. Türk xalqlari içarisinda yayilmiç bela adatlar daha çox manavi bore hesab edilir va regional farqlarla özünü göstarir.

Azarbaycanm aksar etnoqrafik bölgalarindan toplanmiç materiallar har bir regionda yayilmiç el adat va kömaklarinin forma va variantlanni izla-maya, hansi lokal terminlarla ifada olunduqlanni daqiqlaçdirmaya, regional xüsxisiyyatlarini üza çixarmaga kömak edir. Manbalarda imacilik, avraz // ava-riz // övraz, hoy // hav II hay, badal, cey, mödgam, avaça // havaça, daya-qdurma, badirca, damazliq, ziyanhq, ortaqliq, çariklik, parakar va s. leksik vahidlari el adat va kömaklarini ifada edan sözlar olub, regional onomastikada müxtalif sas tarkibi va icra xüsusiyyatlari ila farqlanir.

Etnoqrañk manbalardan «Hoy» adatinin Agcabadi rayonu arazisi ûçûn xarakterikliyi malumdur. Bu adat «kimasa hay vermak», «Allah hoyuna çat-sin!», «hoya getmak» ifadalarinda da öz aksini tapmijdir. «Koroglu» dastaninda da «hoy» formasinda içladilib:

Hoydu, dslibrim, hoydit Yeriyin diífman iistüm.

Qrazidaki «Hoy arxi» hidronimi da öz adini el adatinin adindan götür-mûçdûr. A.Q. Dekonski yazir: «Ohmad bay Cavançir an vaeib va an çatin iça -Araz çayindan Gour arxina su çakmaya ieaza verdi. Qadim arx olan Gour arxi Yelizavetpol quberniyasinin Mil düzünda idi. Arxin qaydaya salinmasi diyarda geniç yayilmiç adat olan qav. // hav (~dialektlarda hoy -hov ~hav)-hörmat alamati olaraq ûmumi için xeyrina pulsuz amak qaydasinda hayata

keçirildi.44 Adatin qisman unudulmasi va leksik vahidin takca Agcabadi arazi-sinda qeyda alinmasi bu gün onun içbnma arealinin daralmasinin naticasidir.

«Hoy»da içtirak edanlarin çoxluq manasi veran el, camaat sözlari ila da ifadasina tasadüf edirik. Azarbaycanda qeyda alinan «El arxi», «Camaat ar-xi» va s. hidronimlar göstaribn adatin hayata keçirmasi ila yerina yetirilan faaliyyatin naticasi olmasi qanaatina galmak mümkündür.

Folklorda içlak olan «haqqini cira ila ödamak» ifadasi tarkibindaki «cira» leksik vahidi «Cirali yurdu» onomastik vahidinin birinci tarafi yerinda içbkdir. Etnoqrafik adabiyyatlarda leksik vahid barada ilk fikir Q.Qara-qaçliya maxsusdur. Müallif yazir: «Cira (avazçilik- F.X.) adatan kandlilarin tasarrüfatin müxtalif sahalarinda bir- birina etmiç olduqlari kömakdir. Masalan, bir baç ulagi olan kandli bir neça gün yer akmak ûçûn onu qonçusuna verir. Qonçu içini qurtardiqdan sonra ulagi va ham da özünün bir boyun ulagim ona verir. O da bir neça gün istifada edir va beblikla, bir- birina kömak etmiç olurlar. Onlar eyni zamanda kand tasarrüfati alatlarini da bir- birina verib qarçihqh yardim göstarirdibr.45

Bu gün qeyd olunan adat müasir texnika saviyyasinda iri tasarrüfatlar arasinda hayata keçirilir.

Ovariz//avariz//avarizat//ôvraz//avraz kimi müxtalif fonetik formalarda qeyda alinan el adati öz mazmun va mahiyyiti etibarila eyni faaliyyatin adin-dan baçqa bir çey deyildir. Qvraz arab mançali söz olub «tasadüfi hadisa» de-mokdir. Tasarrüfat içlarinda fiziki qüwanin azligi va hansisa için tez va tacili yerina yetirilmasi talabindan irali galan avraz adati vaxtila geniç yayilmiçdir. Bu gün daniçiq dilinda içladilan «Na olub, avrazdir?», «Ovraza getmirsanki?» va s. ifadabr el adatinin vaxtila hami tarafindan yüksak tutulmasi ila bagh meydana galmiçdir.

Adatin tatbiq edildiyi saha ila bagli «biçin avrazi», «çum avrazi», «ot avrazi» taxil va ot biçini va elaca da yer çumlanmasi ila bagh el kömaklarinin adlarim ifada edir. Bu adat tacik va özbakbrda «xaçar», qirgizlarda «açar», türkmanbrda «yevar» leksik vahidbri ila ifada edilir.

2. To y marasimlarinda el adat va kömaklari

Qadim marasimlardan olan toy marasimi ila bagli leksik lay indiya qa-dar asasli çakilda ôyranilmamiçdir. Xalqin manavi dûnyasimn qadim dövrlari-ni özünda yaçadan bu adatin tadqiqi ham linqvistik va ham da etnoqrafik ba-ximdan çox ahamiyyatli va vacib, regionalhq baximindansa, çoxçaxalidir.

44 А.Г.Деконский. Экономический быт государственных 1фестьян в Шупшнском и Джебраильском уездах Елизаветпольской губернии.- Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края. Т.4. Тифлись, 1886, с. 225.

45 К.Т.Гарагашлы. О пережитках древнего института взаимопомощи в Азербайджане. Известия АН Азербайджанской ССР, серия обществ, наук, 1958, №2, с. 41.

Marasim ayn- ayn yarimmarhabbrdan ibaratdir. Bu yanmmarhalabra elgilik va nijan, toy va üza gixdi adatlari aid edilir. istar folklorda, istarsa da damjiq dilinda marasimlar ajagidaki leksik vahidlari özünda ehtiva edir.

2.1.Elqilik va ni§anla bagli onomastik vahidlar

Onu da qeyd edak ki, beb söz va ifadobrin onomastik leksikaya aid edilmasina elmi axtarijlarda tasadüf edilmir. Adatin va ya marasimin xüsusi adi olan beb vahidbrin onomastikada öyranilmasi sahanin daha genij va har-tarafli inkijafi va yeni faktlarla zanginbjmasi ügün vacibdir.

Folklorda tez- tez tasadüf olunulan «Elgi da§i» onomastik vahidi bu gün macazi mana ifada edan cöz birlajmasi kimi tasavvür olunur. «Ag atli oglan» nagihnda göstarildiyi kimi, El?i daji meydamn ortasmda qoyulur, bu dajla bagli harakatlar diqqat markazinda saxlanilir. Burada da da ja olan müsbat münasibatin izbri müjahida olunmaqdadir. El?i dajinin üstünda otu-ramn kiniliyindan asili olmayaraq §ah tarafindan qabul edilib dindirilmasi, ona insani münasibat va s. vacib jartlardan hesab edilirdi.

2.2. Toy va üzagixdi adati ila bagli onomastik vahidhr

Bu qrupa toy, nagara- zurna, maraka, toy- düyün, toybayi, ayaqgi, toy-payi, toy- büsat, yenga, toyagagiran, toy- magar, dör baj, sagdij, soldij, ba§-liq, qazanagdi, bay tariil, süd pulu, qapibasdi, üzgörümgayi, boyabaxdi, üzagixdi va s. söz va ifadalar daxildir. Danijiq dilinda qeyda alinan Kor yenga «Apardi sellar Sarani» ravayatinda Saranm Arpagaym sulannda qarq olma-sina günahkar yengaya verilan addir. Onun asl adi malum deyil. Alliterasiya asasinda formalajmij Kor yenga Yetar söz birbjmasina müvafiq «Gözlari kor yenganin gözlarina oxjayir» ifadasi da yenganin faaliyyatindaki manfi galar-larla bagli yaranmijdir.

Toy, toy- düyün // dügün // dügin leksik vahidlari danijiq dilinda geni§ ijbdilir. «KDQ»- da ham toy, ham da toy- düyün formasina rast galinir:

- Xanlar xani xan Bayandir yilda bir karra toy edib, Oguz bankbrin qonaqlardi; Yedi gün, yedi geca toy- düyün edib yema- igma oldi.

Toy marasimlarinda el adat va kömakbrina Mürvat toyu onomastik vahidi ila ifada edilan adat da daxildir. El- obada yetim, kimsasiz va yetkinlik yajina gatmij, maddi cahatdan imkansiz gancbra camaatm yigijib yerina ye-tirdiyi bu adat, asasan, Novruz bayrammm ilk garjanbasinda hayata kegirilir-di. Marasima el agsaqqallan rahbarlik edirdi. Har kas toyda öz maddi im-kanlarma göra ijtirak edardi. Toy ügün lazim olan har jey avazi gözlanilma-dan gancbra verilardi. Evsiz ganc ailabra camaat ev tikardi.

«Mürvat» leksik vahidi bu gün da Azarbaycan dilinda ijbkdir. Dinisiq dilinda qeyda alinan «Mürvat agsaqqali kimi yol göstarmak», «Mürvati aldan vermamak» va s. ifadalarda sözün müsbat galarlan hiss olunmaqdadir.

Marasim janlikbri igarisinda an geni§ yayilam Novruz bayramidir. §arq dünyasmda dabda olan Novruz bayrami bu gün karnaval xarakterli xalq mara-simi saviyyasina yüksalmijdir. Bu bayramda qijla yaz, isti ila soyuq, qaranliqla i§iq üz- üza qoyulur. Buradaki qij el arasinda ijladibn «Qabaqdan yagi kimi qi? galir» ifadasinda özünamaxsus tayinla ifada olunmujdur. M.Adilovun fikrinca,

rus dilinda i$lanan «Баба яга» aslinda «Yagi baba»dir, «Q15 baba»dir. Tabiatin güclü, sart qüwalarina sitayi§ edan qadim insan, adatan, bela qüwabri «baba» hesab etmi?, ona fóvqalada varliq kimi istinad etmi§dir.46

Marasimin adi fars manjalidir. Azarbaycan dilinda «Yeni gün» manasi verir, qi§in sonu va yazin ba§langici, günün uzanmasi, gecanin qisalmasi va s. tabii alamatlari ifada etmasi ib sadyyalanir. Müxtalif regionlarda «Bahar bay-rami», «Yaz bayrami», «ílaxir» va s. leksik vahidbri ib ifada edilir.

«Güna$i davat» marasimi da maraqlidir. Qobustan qayaüstü rasmb-rinda sübhün gali§i xüsusi i§ara ila verilmi§dir. Bu ijara Güna§in gecalama ye-rinin olmasr haqqinda bütöv tasavvürün mahsuludur. Marasim musiqi va mahni ila müjayat olunur va sahar- sahar yerina yetirilir. Burada Oguzun harnea sübh vaxti galmasi va i§igi tamsil edan tanriligi asas götürülür.

Axi§ta // haxijta // yarhu$ta geni§ yayilmij kütbvi marasim oyun-larindan biridir. Adin etimologiyasi haqqinda konkret fikir yoxdur. Azar-baycanm canub rayonlarinda geni? yayilmi$dir. Xalq arasinda havi§da//ha-xi$da//hagi§da formalannda deyiliji malumdur. Onovahidin birinci tarañ «hov» hissasi türk- monqol dillarindaki obo//ovo ila eyni kökdan hesab edila bilar.47 Leksik vahidin ikinci hissasi isa-15 götürülür va «od», «§üa», «jüalan-maq» manasi verir.48 Belalikla, «Havijda» leksik vahidinin semantik saciyyasi iki kultun birla§masi, qovu§masi anlammdadir.

«Baca- baca» subaylarin hayata kepirdikbri marasim oyunlarindandir. Onlar evbri gazir, kigik torbam bacadan sallayir, bayram payi alir, gülüb-aybnirdilar. Bacadan torba atan oglan «ninni», «ninni- ni», «nin- ni- ni» kimi saslar pixarir ki, bu da evda olanlara xabardarliqla baghdir, yani torba atihb, onun igarisina müxtalif yemali ¡jeybr qoymaq lazimdir. Abjeronda bu marasim ijtirakpilarm gixardiqlan sasla alaqadar «Ninni gazma» adlanir. Bazi regionlarda isa bacadan torba avazina sal, dasmal va s. atirlar ki, bununla bagli hamin marasim «§alsallama», «Dasmalatdi» kimi da adlandirilirdi.

«Yelbnti» subaylarin hayata kepirdiklari oyunlardan biridir. Agac bu-dagindan asilmi? iplarda yellanmakla va bahara aid nagmalar oxumaqla marasim yerina yetirilardi. Bu marasimin müayyan alamatlari bu gün da bazi regionlarda özünü göstarmakdadir.

Yelbnan adam öz günahlarini va agirligini «tökmü§» olur ki, bu da yeni batanan fasb рак, tamiz qadam qoymaq arzusu ila baghdir. Marasimin adi §akida «Sulangax», «Yörtmac», Lankaranda «Küf», «Halagin», Zangi-landa «Sarampax», Bakida «Qiyhaqiy» va s. sözbrla ifada olunur.

46 M. Adilov. Qanadli sözbr. Baki, Yazi?i, 1988, s. 9-10.

47 T.M. Михайлов. Из истории бурятского шаманизма (с древнейших времён по XVII в.). Новосибирск, Наука, 1980, с. 165.

48 K.M. Мусаев. Лексикология тюркских языков. М., Наука, 1984, с. 102.

«Agilli qiz» nagilinda «Qodu- qodu» morasim oyununun adi çokilir. Morasim uzunmüddatli yagiçlara son qoymaq va giinaç arzusu ila hoyata ke-çirilirmiç. 9wallar yaçhlar tarafindan icra edilan bu asatiri tamaça getdikca ilkin ahamiyyatini itirmiç va XX asrin awallarinda uçaq va yeniyetmalarin oynadiqlan harakatli va sozlü- nagmali oyuiia çevrilmiçdir.

«Qodu- qodu» marasiminin adi alamatla bagh amala galmiçdir. Bu gün da çivalarimizda qorunulan «qodu qoymaq», «qoduya oxçamaq», «ela bil qodudur» ifadalari marasimn adinm «müqavva», «insan alamatli cansiz» kimi manalandirildigim demaya asas verir.

Kosakosa // Sayagazma // Kosagazdirdi // Dodu- dodu // Qodu- qodu // Kodu- kodu // Hodu- hodu kimi variantlarda qeyda alinan bu oyunun müxtalif regionlardaki adlari onun vaxtila geniç yayildigindan xabar verir.

«Danatma» marasimi axinnci Çar§anba axçami içtirakçilann tonqal baçmda saharin açilmasini, gûnaçin çixmasim birlikda qarçilamalari adati ila bagli yaranan onomastik vahiddir. Bu marasimda «qiçin maglubiyyati va ba-harin qalib kimi dünyaya hakim olmasi» ideyasi on plana çakilir. içtirakçilar gûnaçin ilk çûalarini güelü yanan tonqalla qarçilayar va onu tarif edan nagmalar oxuyarmiçlar. îcra yerindan gôtûrûlmûç od har bir ailanin ocagim yandirar va xalq arasinda yüksak hôrmata layiq tutularmiç.

Ayri- ayri dôvrlarda yaziya alinmiç oyun adlari va onlarin icrasindaki farqli xüsusiyyatlar ôz regional alamatlarini büruza verir. Bu, ham da folklo-rvm ôzûnamaxsus çoxvariantlihq xüsusiyyatlari ila baghdir: «Pahlivan uçaq» nagihnda Yalax- qoz, «Çin» nagihnda Diradôyma, «Agilli qiz» nagihnda Milatma va s. eyni süjetli oyunun müxtalif adlaridir.

Gizlanpaç // Gizdinpaç // Gizdirinpaç // Gizdinqaç // Gizdilinqaç II Gizlanqaç II Gizdanqaç II Gizdirinqaç formalarinda qeyda alinan uçaq oyunu da geniç yayilmiçdir. Oyunun tarixi haqqmda heç bir malumat yoxdur. H.Sarabski «Kôhna Baki» asarinda bu oyunun adim çakmijdir.

îçtirakçilarin baçlangic ûçûn istifada etdiklari çôp gizlatma // çôp atma, akil- bakil, bir- iki, çabahd ûsullan va sanamalar bolgalarda ôz ifada tarzina gora farqlanir. Gostarilan üsul va ya sanamada axinnci olan uçaq gôzlarini yumur va avvalcadan çartlaçdiklari kimi, mûayyan hadda qadar sayir va gôzûnû açir, gizlananlari tapmaga say gostarir. Son dôvrlarda har bir tapilan oyunçu ûçûn yaxinhqdaki açyaya al ila toxunmaqla «cTon»-dayan nidasi içla-dilir. Ogar «tapilan» oyunçu gôzlarini yuman oyunçudan awal bu içi gôrarsa, «tapilan» qalib galir va uduzan yenidan gôzlarini yumur.

îçtirakçilarm sayi 10- 15 nafar olur. Agdam, Çaki, Ganca va Bilasuvar-da içtirakçilarm sayi daha artiq ola bilir. Azarbaycan oyun va aylancalari sa-hasinda tadqiqat aparan T.Q.Salimov- Çagani H.Sarabskinin tasvir etdiyi «Gizlanpaç» oyunu ila «Molla haray» oyununun eyni oldugunu, ancaq «day-an» leksik vahidi avazina «havan» sozünün içladilmasi ila farqlandiyini qeyd

etmi§dir.49 «Havan» sozünün «oyun zamani u§aqlarin topla§digi yer» mana-smda Ganca dialektinda i§ladildiyi da malumdur. Leksik vahidin etimoloji izahi ila bagh qaditn türkdilli lügatlarda qeyda alman Evrá leksik vahidinin «yenidan», «yena da» manasina müraciat edak. Biza bela galir ki, u^aqlann oyunun xarakterina uygun tez- tez, yenidan hamin yera toplajmalari va sózün «yenidan», «yena da» kimi manalandinlmasi takrarlanan harakatlarla bagli-dir. Vaxtila evra formasinda i§ladilmi§ leksik vahid evrá - evran ~ hevran ~ heven istiqamatinda inki§af edarak bugünkü «havan» gaklina dü§mü§dür.

Be§ da§, Qomara- qa§ma // Qa§di- tutdu // Qa§di- qovdu // Qa9di- tut-du, Xan- vazir, Quy- quy, Xiy- xiy va s. oyunlar da süjetli oyunlardandir.

l.Folklor onomastikasinin hidronimik tarkibi

Dilin leksik tarkibinin xüsusi qatini ta§kil edan hidronimik vahidlar oz xüsusiyyotlarina gora rangarang onomastik fon yaradir. Lakin bu sahanin tadqiq saviyyasi qanaatbax? deyildir.

Azarbaycan hidronimlari ila bagh ilk manbalar antik yunan, roma, Su-riya, arab, fars, ermani dillarinda verilan malumatlardan ibaratdir. Bu man-balarda Xazar danizi, Kür, Araz, Tartar, Qarqar 9aylarimn adían pokilir. Lakin leksik vahidlarin etimoloji izahi müalliflarin asas maqsadi olmadigindan onlar haqqinda qisa va ümumi malumatlar verilir. Bir fox hidronimlarin yer-lajdiyi arazi, axib ke9diyi sahalar, atrafinda yajayan xirda va ir i xalqlar va s. haqqmda qadim dovr müalliflarinin malumatlan genij arajdirmalar ü^ün manba kimi qiymatlidir. Onlarm etimoloji afimi ila bagh xalq arasinda yayi-lan mülahizalar da manba kimi maraq dogurur.

Azarbaycan folklorunda adían tez- tez Qakilan su obyektlari sayca az-liq ta§kil edir. Bunían uzaq kefmijlardan malum va adi tasadüñ ?akilan hid-roobyekt adían kimi qrupla§dirmaq olar.

1.1. Qadim dovr manbalarinda adi qakilan hidroobyektlarin adían

Su obyektlari adlannin daha uzaq kefmijlarda fo.rmalajdigi güman edilir.

Folklor materiallannda tez- tez adi (jakilan hidroobyektlardan biri da Kürdür. Hidronimin adi ila bagh floklorda «Araz a§igmdan, Kür topugun-dan», «Har gurlayan Kür deyil» va s. atalar sozü va masallara tasadüf edilir. «Maral sagina galir» afsanasinda Kür, «Ozatinli Omrah» nagilinda Kürda§a va s. da Kür hidronimi ila baghdir.

Kür bütün Qafqaz regionunda an boyük ^aydir. ílk dafa Ptolomeyin «Cografiya» kitabmda bu ada tasadüf edilir. Gostarilan asarda hidroobyekt Kor formasindadir. Leksik vahida Strabonun yaradicihginda daha geni? rast galinir. Müallif hidronimi Kir formasmda qeyda almi?dir. Qoxsayh manbalar üzarinda apanlan ara§dirmalar gostarir ki, antik müalliflarin asarlarinda va elaca da §ifahi xalq yaradicihginda hidronimin Kuru§ // Kor // Kür // 91- Kurr . // Mtkvari va s. variantlanna tasadüf edilir.

49 T.Q.Salimov-Sagani. Oyun va aylancalar da bir tarixdir. Baki, Elm, 1993, s.6.

Leksik vahid qirgiz dilindaki gay manasi veran «kür» sözü ila eyni ma-nani ifada edir. «Kurmux» formasmi asas götüran A. Axundov onu albanla-rin dilinda «kür»-quyu, «mux»-ölka, vilayat manalarindan ibarat söz hesab edir.50 Kür ham da goxmanah sözdür va manalari su ila alaqali, daha gox «suya aid xüsusiyyatlar kasb edan» demakdir. Su obyektlarinin adlarmm «su» manali leksik vahidlarla ifadasi onomastik tadqiqatlarda tasadüf olunan xüsu-siyyatlardandir.

Araz gayi da qadim su obyektlarindan biridir. Qay öz manjayini Türkiyadaki Bingeldag silsilasindan götürmü§ va Ermanistan va Azarbaycan arazilarindan kegmakla Kür gayma qovu§ur.

«Har aparan su Araz deyil», «Kegib galir Arazi, Bayanmayir Gülnazi», «Araz ajigmdan, Kür topugundan» va s. folklor nümunalari onun ijlaklik dairasi haqqmda tasavvür yaradir.

B.e.a. 45- 127- ci illarda yajamij cografiyajünas Plutarx Arazla Kürün eyni bir daniza töküldüyünü qeyd etmijdir. Göstarilan gaylarm birlikda Xazar danizina tökülmasi fakti isa Strabona mansubdur. Leksik vahidin müxtalif manbalarda farqli yazili? formalan malumdur: Ar- ras, Rase, Araks, Aras, Eraks, ruda Aras va s.

XII asr yunan alimi Evstata göra, Araz yunan man§ali sözdür va kökü qagmaq manasi veran «arasso»dur. K.F. Qann da bu fikirdadir va sözü «ya-ran», «dagidan», «iti axan» manalarmda taqdim edir.

«Avesta»da Araz gayinin adi daitila- Daumus kimi qeyd edilir va qadim Artaksena §aharinin bu gayin sahilinda olmasi güman edilir.

Ibn- Rusta «Kitab al- Alac an- nafisa» («Nafis da?- qajlar kitabi») asa-rinda (X asr) ar- Rasm öz bajlangicim Qaliqaldan götürdüyünü yazmijdir.

R.Yüzbajov vaxtila Midiya dövlati arazisinda ikinci bir Araz gayinin ol-masmi qeyd etmij va etimoloji agimini iran dillarindaki «su» manasi ila bagla-mijdir. Tadqiqatgilardan bazilari hidronimi antroponimik saciyyali hesab edir.

«Qurbani» dastaninda da Araz gaymin adi gakilir. Q.Kazimov hid-ronimin, ümumiyyatla, su (bol su]u va iti axan su) manali söz kimi ta§akkül tapdigim qeyd edir va bu gün da Qarabag ahalisinin, xüsxisila Arazboyu ara-zilarda yajayanlann gox sulu adi bir arxa, sela, suya Araz demalari faktini asas götürmakla göstarilan mananin inandinci olmasi üzarinda dayanir.51

Manbalar üzarinda apanlan müqayisalar göstarir ki, hidronimin yunan-roma manbalarinda Araxes // Araks va orta asr manbalarinda ar- Rass formala-rinin söz sonunun qoja samitla bitmasi fakti, ümumiyyatla, türk dillari ügün maqbul deyil. A.N.Kononovun qeyd etdiyi kimi, «türk dillarinda söz sonunun

50 A.A.Axundov. «Kür» sözünün etimologiyasi. Baki, ADU- nun elmi asarbri, 1956, №10, s. 51- 56.

51 Q.Kazimov. Qurbani va poetikasi. Baki, APU- nun najriyyati, 1996, s. 69.

qo?a samitli heca ila bitmasi va elaca da samitlarin cütla§masi hadisasinin ol-mamasi»52 biza Araz sozününman§aca almma olmasini demaya imkan verir.

Ocnabi müalliflar Azarbaycan dilinin xüsusiyyatlarini bilmadiklarindan oz danijiq va yazilannda ana dillarinin alamatlarini manbalara daxil etmakla dilimizin sozlarini tahrif etmijlar. Xakas dilinda gay manasi verán «uus» leksik vahidi «uguz» sozünün fonetik varianti kimi tasawür edilir. Buna uygun olaraq órüs // arus // urus // araz fonetik variantlari da istisna edilmir. Q. Ca-vadov va Q. Cahaninin «V asr yunan manbalarinda Amu- Darya, Volqa gay-lari Araz kimi qeyd olunmu$dur, yani sadaca su, gay adlandirilmi?dir»,- fi-kirlarina asaslanib Araz hidroniminin leksik manasinin «su» oldugu qanaati-na galirik. V. Aslanov yazir: «Eküz // óyüz // yaküz variantlarimn iki- Ü9 min il awal bu gün dilimizda ijlak oían arx va gay manasi ila sasla§diyini deya bila-rik».53 Qazax dilinin dialektlarinda «ar» asasli Arasan leksik vahidi «mineral su» manasindadir. «Ar» hissaciyina Orta Asiya, Sibir va Monqolustanda gay adlarinda daha gox tasadüf olunur. Türkiya arazisindaki bir sira fay adlann-da da su, gay manali «ir» hissaciyi i§lakdir: Ye§il írmak, Qizil írmak va s.

Azarbaycan folklorunda igladilan «Tartar hara, Kótal hara», «Tartar yataqdan, Kür soraqdan» va s. iíadalarinin tarkibindaki Tartar leksik vahidi eyniadli hidronimin adini ifada edir. Onovahidin ijlaklik areali geni§dir. VII asr tarixgisi Musa Kalankatuktlunun «Alban tarixi» asarinda Tartar hidroniminin adi pakilir.54 Gostarilan manbada hidronim Trtu formasinda qeyda alinib. 9rab manbalarinda at- tartar formasindadir. Leksik vahidin etimoloji agimi ila bagh cahdlarin naticasiz qalmasi S.M.Muravyovun «onlarin lokali-zasi prinsipca mükün deyil» qanaati ila razilajmaga asas vermir.

Biza bela galir ki, hidronimin etnik man^ali olmasi mübahisalidir. Ona gora ki, eyni hidroobyektin kanannda bir yox, bir gox tayfalann maskunla?-masj onlarin har birinin bu obyekti oz dilinda adlandinlmasina sabab olardi. Tartar gayimn adi isa manbalarda Tartar II Turtur // trtu // sarsar (sonuncu ibn- al- Osirinin asarlarinda- F.X.) formalarda qeyda alinmi§dir ki, onlar da bir- birinin variantlarindan ba$qa bir ?ey deyildir.

Ümumiyyatla, Azarbaycan hidronimiyasmda eyni sozün takrari ila ya-ranan onomastik vahidlar movcuddur. Onlann har iki tarafi «su», «gay» ma-nasi verir: Qarqar, Gilgil, Zümzüma va s.

1.2. Manbalarda adina az va ya ümumiyyatla, heq tasadüf olunmayan hidronimhr

52 А.Н. Кононов. Грамматика современного турецкого литературного языка. М.Л., Издательство АН СССР, 1956, с. 46.

53 V.I.Aslanov. Onomastik vahidlarin dilin qadim leksik laylarini öyranmakda yeri.-Azarbaycan onomastikasi problembri, III. Baki, APU- nun najriyyati, 1990, s. 290.

34 История Агван Моисея Каганкатвации. Перевод с древнеармянского. СПБ, 1861.

Bu qrupa daxil editan hidronimtar su tutumuna va axib keçdiyi arazilo-rin ôlçûtarina gora az malura va daha mahdud tammlan obyektlardir.

Azarbaycan folklorunda bela hidroobyektlarin adlanna daha çox af-sana va ravayatlarda tasadüf edilir.

1.2.1.Suyunun rangina gora adlandinlanlar: Gôyça golü (KDQ.), Gôy bulaq, Ayna bulaq, Qara gol (QN.), Ag çay («Qoça qardaç dagi», «Mahpey-kar» afs.), Ag gol («Qanli golün marallari» afs.), Ayna gol («Ag dava golü» afs.), Gôy su («Aldada» afs.), Sari bulaq («Qiz qalasi» afs.) va s.

Folklorda qeyda alinan «goy» tarkibli hidronimtar suyunun çaffaf-hgina va samanin suda aks olunmasina gora bela adlandirilmiçlar.

1.2.2.Suyunun keyñyyatina gora adlandinlanlar: Aci nohur («Aci no-hur» afs.), Çirin bulaq («Çirin qala» afs.) va s.

«Nohur» qapali su hovzosini ifada edan hidronimik termindir. Mança etibarila monqol dillarina aid edilir. B. Budaqov yazir: ... «nohur» har yerda monqol mançali sozdür va onu fars dilindaki «no»- doqquz, «hur»- huri his-salarina ayirmaq ancaq afsanadir. Onun arab dilindaki «çahr»- su, «ümman»-çay sozü ila alaqalandirilmasi da sahvdir.55

Azarbaycan dilinin lügat tarkibinda ozünamaxsus yeri olan «nohur» leksik vahidi mon pea monqoldilli olsa da, ümumxalq daniçiq dilinin sozlari sirasindadir va daha çox dilin ôz sozü tasiri bagiçlayir.

1.2.3. Fiziki xüsusiyyatlar asasmda adlandinlanlar: Daç bulaq («Qoça qardaç» afs.), Damcih bulaq (afs.), Qiz bulaq, Oglan bulaq, Nagmali bulaq, Çah bulaq, inca çay («Gülüstan qalasi» afs.), Güllü bulaq («§irinbulaq» afs.), Zümzüma bulaq («Cahargah» afs.), Abdara çeçmasi («Ag dava golü»afs.) va s.

1.2.4. Çaxs bildiran leksik vahidlarta adlandinlanlar: Xan qizmm bu-lagi («Xan yurdu» afs.), Aldada çayi («Aldada» afs.), Qizbanôvça bulagi, Par-vana golü («Parvana golü» afs.), Hamza bulagi, Çirgiz çayi («Çirgiz çayi» afs.), Mincivan bulagi (afs.), Xoca Yaqub quyusu («Abbas va Gülgaz» das.) va s.

«Xan yurdu» afsanasinda adi çakilan Xan qizi Çuçada dogulub boya-baça çatmiç Xurçud Banu Natavanm taxallüsüdür. Malum oldugu kimi, §uça qalasina su çakilmasi mahz onun adi ila baghdir.

Xoca Yaqub quyusu hidronimi quyunun Yaqub adh çaxsa mansublugu ila baghdir. Çaxsin adindan awal içlanan «xoca» leksik vahidi tituldur. Hamin sôz xoca // xaca çaklinda manbalardan malumdur. ïlk dafa içlandiyi tarix X asr Sasanilar dôvriina tasadüf edir. Salcuqlarin maçhur vaziri da Xoca Nizamü-Imülk adlanmiçdir. Leksik vahid sonralar Orta Asiya va Qazaxistanda, Yaxm va Orta Çarqda geniç yayilnuçdir. R. Ohmodova ôz araçdirmalannda sôzûn fars mançali oldugunu va «bôyûk rais» manasi verdiyini qeyd etmiçdir.56

55 B.O. Budaqov. Türk uluslannin yer yaddaçi. Baki, Elm, 1994, s. 127.

56 R.Qhmodova. Eyni titulun müxtalif funksiyalari haqqinda.- Azarbaycan onomasti-kasi problemlari, IV. Baki, APU- nun n3§riyyati,1993, s. 83.

Türk, qazax va qirgizlar müallima «xoca» deya müraciat edirlar. Sözün hundan ba§qa «aga», «canab», «nüfuzlu adam», «sözükegan» manalari da istisna edilmir. «Koroglu» dastanmda Xoca Oziz, «Ohmadin dastani»nda Xaca Oh-mad va s. formalarinda ijladilmijdir. Onu da qeyd edak ki, Xaca Ohmad an-troponimik birlajmasi Tacir Ohmad birlajmasinin avazina ijladilmakla sino-nimik mana ifada edir.

1.2.5. Tasadüf! hadisalarla bagli adlandinlanlar: Fatma axan <jay, Dambatan bulagi, Qiz gölü va s.

1.2.6. Zoonimlar asasinda amala galanlar: Maral göl («Qanli da§», «Xan yurdu» afs.), Qara at bulagi, Ag dava gölü, Toragay bulagi, Murana gölü (afs.) va s.

1.2.7. Fitonimlar asasinda adlandinlanlar: Arpa gayi, Güllü bulaq («§irin bulaq» afs.), Pensar gayi («Agkörpü» afs.), Yov§anh bulaq (afs.) va s.

Azarbaycan folklorunda i§lak olan «Arpa gayi ajdi- dajdi», «Günah olmadi ki, Arpa gayi bir salim duz apardi» va s. masallarda arpa bitkisinin adi gakilir. Eyni adli hidroobyekt mahz bu bitki ila alaqadar ad almijdir.

Arpa leksik vahidinin etnik saciyyali olmasi haqqinda müxtalif fikirlar mövcuddur. Lakin gayin Arazdan aynlan qol olmasi, atraf arazilarin arpa zamilarinin bu qol üzarinda yerlajmasi va ondan suvanlmasi onovahidin bela ad almasina sabab olmujdur.

1.2.8. Saylar asasinda formalajanlar: Qirx bulaq («Qirx bulaq» afs.), Qirx qiz bulagi (afs), Qo§a bulaq (K.) va s.

Azarbaycan folklorunda saylar asasinda formalajan onomastik vahid-lar.asasan «müqaddas», «aziz», «baxti gatiran» manali sözlar kimi diqqati calb edir. B.Abdullayev göstarir ki, Kür va Araz arasindaki arazilarda ya§ayan xalqlar 7 va 40 raqamlarini da 3 raqami ila barabar müqaddas saymi§ va genij i$latmi§lar.57

«Qo§a» leksik vahidi iki, cüt sözlarinin sinonimi kimi tasavvür olunur. «Koroglu» dastanmda Rövjanin gimdiyi va atasmm gözünün sagalmasi ügün su götürmali oldugu bulaq yan- yana yerlajan va bir arxa axan hidroobyektin adi kimi Qo§a bulaq formasinda ifada edilir.

Azarbaycan folklorunun onomastik arajdinlmasi göstarir ki, manba-larda iri su obyektlarinin adlarma müraciat edilmij, xirda obyektlarin adlari isa ravayat va afsanalarda yajayir.

2. Folklor oronimiyasi: leksik - semantik tasni/at

Folklor materiallari va elaca da yazili abidalar üzarinda apanlan mü-§ahidalar oronimlarin man§aca qadim söz qruplarini özünda mühafiza etdiyi qanaatina galmak olur. Bu leksik vahidlar haqqinda ilk parakanda malumat-lara antik yunan, Roma, Bizans, Suriya, arab, fars va s. manbalarinda rast

57 Б.А.Абдуллаев. Юсиф Везир Чемензеыинли и фольклор. Автореф.канд. дисс. Баку, 1974, с. 9.

galinir. Miletli Hekatay (e.a. 546- 480) «Yerin tasviri», Heredot (e.a. 425- 430) «Tarix», Eratosfen (e.a. 276- 294) vo Strabon (e.a. 63, b.e. 23) «Cografiya» kitablannda va soyahotnamabrinda ayn- ayn oronimlardan bahs etmi?, haq-qinda bazi malumatlar vermijlar.

Azarbaycan folklorunda qeyda alinan ?oxsayh oroqrafik obyektlarin adlarinin xalq cografiya terminlari asasinda qrupla§dinlmasi maqsadauygundur.

2.1. «Dag» cografi termini ila: Alacalar dagi (K.), Alviz dagi, Agri dagi («Aldada» afs.), Aglagan dag, Abdubsar dagi, Ala dag (KDQ.), Ba§ Gadik (QN.), Qo§qar dagi («Qirxbulaq» afs.), Qara^anli («Kar da?» afs.), Orikli dagi, Olangiz dagi, Oyri dag (QN.), Ya§il dag («Qirmizi dagda qu§lann sóh-batb> afs.), Nardivan dagi, Siganli dag, Süleyman dagi, Sandag, Salvarti dagi (QN.), Fit dagi («Ustanin qargiji» afs.), £in dagi, £ilgaz dagi (QN.) va s.

«Koroglu» dastaninda adi ^akilan Qanlibel, Murguz, Davadoy, Qaf dagi va s. oronimbri vaxtila Koroglunun va onun dalilarinin maskan sal-diqlan yurdlann adlandir. M.Hakimov qeyd edir ki, bu yurdlar dastanda na-inki tam cilvaliyi ila, hatta daha xirda obyektlarin mohürlü tasdiqi ila xalq qahramaninin nazarat altinda saxladiqlan yerbrin cografi xaritasini, atlasini 90X asanhqla barpa edo bilarik. Müallif dastanm hab ?ap olunmami? «Meh-tar Ah» qolunda Güllü dagi, Meydan yaylagi, Topagozdayi, Barat, Pir dagi va s. oroobyekt adlarinin da oldugunu qeyd etmi§dir.58 GGstaribn obyektbr vaxtila Qazax qazasmm tarkibinda olmu$ Qaraqoyunlu darasi arazilarindadir. Damcih bulaq, Ayran darasi, Qirmizi 9al, Can tapa, Ag qaya oronimlari isa Gadabay rayonu arazisindadir.

«Qagaq Nabi» dastanmda qeyda ahnan oronimlardan biri da Oyri dagdjr. Bu oronima identik sayila bilan Oyrica dagi leksik vahidina A§iq Va-lehin yaradjciligmda rast galinir:

dyrica, Vers dagi, Xan, Ket, Buxari Ag sürühr Sari yaldati yuxari.

Leksik vahidin ayri va- ca hissalarindan ibarat olub «ayri yer, saha» mazmunu ifada etdiyini deya bilarik.- Ca,- ca jakilfisinin kÍ9Íltma, azizbma ma-nalari ila yanaji «yer», «makan», «saha» manalan ifada etdiyi da malumdur.

Diri dagi oronimi «Qurbani» dastanmda qeyda alinir. Bu dag Xuda-farin korpüsünün qarjismda, Qaradagla üz- üza dayamr. Leksik vahidin etimoloji izahina ravayatbrda rast galinir. A§iq Qurbaninin dogulub boya- ba§a 9atdigi Dirili kandi da oz adim mahz hamin oronimin admdan gotürmüjdür. Q.Kazimov arajdirmalarinda gostarir ki, qadimda Araz boyu yeddi yüz yet-mi$ iki kand Dirili Hüseynah xana baxirdi. Hüseynah xan isa A?iq Qurbaninin amisidir. Taxmini hesablamalar hamin kandin indiki Cabrayil rayonu

58 M.Hakimov «Koroglu» dastanmda i$bnan yer adían.- Azarbaycan onomastikasi problembri, II. Baki, APU- nun najriyyati, 1988, s.132- 133.

arazisinda oldugunu demaya imkan verir.59 Oronimin leksik manasmin «QTS»- da qeyd edilan TiR- «проживать, жить»- yaçamaq leksik vahidiain manasi ila üst- ûsta dûçmasi burada moskun olmuç türkdilli etnoslarm hayati-nin tamin olunmasi ûçûn har cûr tabii vasitanin olmasi ila izah edila bilar. Eyni zamanda, gostarilan etnik qruplann daga olan inamlan ila bagh «diri», «canli», «hayat verán» manalari da istisna edilmir.

Leksikoloji araçdirmalarda ag // al hissaciklari haqqmda müxtalif fi-kirlar môvcuddur. Э. Damirçizada va M. Seyidov onlarin bir kôkdan tôranma olduqlarmi qeyd etmiçlar. «Ag»- m ilkin formasi al olmuçdur.

F.A.Calilov al sozünün rang, hiyla, yalan manalan ila yanaçi yildiz (parlaq) sôzûnda da ôz izini saxladigini bildirmiçdir.60 B.Ohmadov Azarbaycan dili çivalari ûzarinda apardigi araçdirmalarda ag // al ila müqayisada val sozünün daha qadim kôk sayila bildiyi qanaatina galmiçdir.61

Belalikla, al // yal // hal // val sôzlarinin eyni kôkdan olmasi fikri va ifada etdiklari «hiyla», «kalak» manalan ila Agbaba oroniminin heç bir alaqasi ola bilmaz. Bela oldugu halda, «ag» leksik vahidinin folklorda ifada etdiyi «uca, yûksak, alçatmaz» manalan asas gotürülmalidir. Yekun olaraq Agbaba oroniminin «müqaddas varliq», «ucalardan uca dag», «qüdratli baba» mana-larmi ôzûnda axz edan leksik vahid oldugunu qabul etmak olar.

2.2. «Düz» cografi termini ila: Agcaqala düzü, Sürmali düzü (KDQ.), Gôyband düzü («Qiz qalasi» afs.), Gôyan düzü, Ohmad düzü (QN.), Gôy yurd («Mahpeykar» afs.), Gôyazan düzü, Hovuzlu düz, Dülüs düzü, Kalbalayi Oh-mad düzü (QN.) va s.

«Düz» cografi termininin sinonimi «yazi» sozü ila ifada olunan Mollu yazisi oronimi da bu qrupa daxildir. Onu da qeyd edak ki, yazi leksik vahidi türk dillarinda hala IX asrdan içladilir. «Baburnama»da, S.Sarayinin «Di-van»mda, Qütbün «Xosrov va §irin»inda da leksik vahid eyni formada i$la-dilmiçdir. «QTS»- da yazi sozü «çôl», «düz» manasindadir.62 Tûrkman dilinin dialektlarinda leksik vahid «yasi», «yassi» formalannda qeyda almmiçdir.

Dülüs düzü oroniminin mançaca türk dillarina aidliyi çûbha dogurmur. «QTS»- da dülüs leksik vahidinin iki manasi qeyd edilir: 1. dogum ani; 2. kôrpa.63 Azarbaycan dilindaki camlik bildiran- lar,- lar çakilçisinin pratûrk va prototürk dôvrlarinda- n,-1,- г,- z,-1,- ç,- к gôstaricilari ila identik mana ifada etmasi faktina asaslanaraq sôz sommdaki z<s avazlanmasinin camlik bildir-masi qanaatina galirik. Belalikla, dülüs leksik vahidinin heyvandarhqla bagh termin saciyyali «dôl yeri» manasi kasb etmasi aglabatandir.

59 Q.Kazimov. Qurbani va poetikasi. Baki, APU- nun naçriyyati, 1996, s. 72.

60 F.A.Calilov. Azarbaycan dilinin morfonologiyasi. Baki, 1988, s. 150.

61 B.Ohmadov. Azarbaycan dili çivalarinda sôz yaxadiciligi. Baki, APU- nun najriyya-ti, 1987, s.33.

62 Вах: С.С.Губаева. Бабур и топонимия- Этнография имен. М.,Наука, 1971, с.179.

63 Древнетюркский словарь. JI., Наука, 1969, с. 579.

«Qaçaq Nabi» dastaninda qeyda alinan oronimlardan biri da Dollu düzüdür. Leksik vahidin çarab va meyla bagli «saqi», «sunmaq», «vermak», «içmak» sôzlari ila eyni oían manalari diqqati calb edir. Qazi Bürhanaddinin asarlarinda oxuyuruq:

Bu movsümün ahli- dili ol giil güld qarçu, Tolu iç3Sdn, i'ad olasan biilbiih qarçu.

Qeyda alinan «tolu» leksik vahidina Habibinin dilinda «dolu», çifahi xalq yaradicihginda ham dolu, ham da tolu kimi formalarda tasadüf edilir. «Dolu» sôzû do~tu~dol~tolu istiqamatinda uzun tarixi inkiçaf yolu keçmiç-dir. Sôziin semantikasinda zaman- zaman ozünü gôstaran mana dayiçmalari hayat tarzi va dünyagorüjla bagli izah oluna bilar.

Yakut dilinda va elaca da Azarbaycan dili çivalarinda leksik vahidin il-kin manasi qisman qorunulmuçdur. Tulum, tulup, dolab, tuluq sôzlari «dari qab», «dari kisa» manalarmda «dolu» sozünün ilkin manasi ila saslaçir. Dagar leksik vahidinin da asasinda «dolu» sôzû durur. Hamin sôz Ordubad, Tabriz, Çaki, Çamaxi, Salyan dialektlarinda qab manasindadir. Dulus sôzû «dolu» va «us» hissalarindan ibarat olub «dolu qab» manasi verir. Belalikla, «dolu» mança etibarila türk dillarina aid leksik vahiddir va cam, bada, piyala sôzlari ila sinonim carga yaradir. Onomastikada spesifïk oronimlar qrupuna daxil edilan qazan, takna, formas sôzlari ila düzalan metaforik onomastik vahidlar sirasina dolu leksik vahidi ila ifada olunan sôzlar da aiddir. Oroobyektin bela adlanmasi arazinin gôriinûçû ila baglidir.

«Tamannali yaxçiliq» afsanasinda Çarur düzü oronimi qeyda alinir. «Kitabi- Dada Qorqud» dastanlarinin X boyunda Uçun Qocanin oglanlari Okrsk va Sakrayin safarlarinin haradan baçlanmasi, onlann rastlaçdiqlari cografî obyektlarin yeri, môvqeyi va s. tasvir olunur: «Ûç yüz say cidali yigit bunun yanma cam oldu. Ondan Çarukun ucundan Gôyça daniza takin el çar-pdi, qalaba doyum oldu». Buradaki Çarukun oronimi Ç. Camçidov tarafïndan Çarur kimi oxunmuçdur.64 Çarukun müxtalif arazilarda- Gôyça gôlûndan çi-mal- qarbda, qarbda va canubda tasavvür olunan oroobyektlardan biridir.

2.3. «Yurd» cografi termini ila: Qazangôl yurdu (QN.), Gôy yurd («Beçik dag», «Mahpeykar» afs.), Pürülü yurdu, Çah yurdu, Xazaryurd, Çûkûrbayli yurdu, Haci Môvlamverdi yurdu (QN.) va s.

Tarkibinda «yurd» cografi termini içladilan onomastik vahidlar qiy-matli tarixi manbalardir. Termin yaylaq arazida maldarliqla maçgul olanlann har il yaçadiqlan va mal- qara saxladiqlan arazini ifada edir. Sonralar oturaq hayat tarzina keçmakla bagli hamin yerlar yeni yaçayiç yerlarina çevirilmiç va oykonim kimi formalaçmiçdir. Bu gün adinda «yurd» terminini yaçadan on-larla oykonim buna ayani misaldir.

54 Bax: Ç. Camçidov. Kitabi- Dada Qorqud. Baki, Elm, 1977, s. 176.

«Pürülü yurdu» oronimi etnik man§alidir. T.F.Aristova 1807- ci ilda irandan Azorbaycana 600 kürd ailasinin kögürüldüyünü qeyd etmijdir.65 Kürdlarin Zilanli tayfasinin qollarindan biri olan burikli // purikli XIX asrin ortalarinda Naxgivan va Iravan quberniyalarinda maskunla§rm§dir. Onlar daha 90X maldarliqla ma§gul olduqlarindan etnik adlari «Pürülü» formasmda oronimikada bu gün da qalmaqdadir.

2.4.»Qaya» cografi termini ila: Ag qaya (KDQ.), Qanlibel qayasi (K.), Galin qayasi (QN.), Eyvaz qayasi (afs.), Qizil qaya («Mahpeykar» afs.), Orza // Harza qayasi («Nabinin sriza qayasi» afs.), Haga qaya («Aldada», «Qurd-oglu» afs.) va s.

«Qaya» cografi termini oronimiyada geni? i§lakdir va «daglarda gatin kegilan sildirim yer», «sira daglardan ayrilmij qol» manalan verir.

Haga qaya oronimina «Aldada» va «Qurdoglu» afsanalarinda rast galirik. Haga leksik vahidi «cüt», «iki», «qo§a» sözlarina sinonimdir va «bir nöqtadan ayrilan iki qol» manasindadir.

«Kitabi- Dada Qorqud» dastanlarinda adi gakilan Ag qaya oronimina respublikamizin aksar regionlarinda tasadüf edilir. Bu oroobyektin Qalxan-qaladaki Ag qaya olmasi farziyasi aglabatandir. Oroobyektin atrafmda Dada Qorqudla bagli goxlu adlarm qeyda ahnmasina asaslamb bu fikir üzarinda dayanmaq olar. Bundan alava, Qazan xan kimi bir qahramana titul kimi, gox güman ki, o dövrda da möhtajam qala olmu§ Qalxanqaladaki «Ag qayanin qaplani» adi verila bilardi.

2.5. «Yaylaq» cografi termini ila: Altuntaxtm yaylagi, §iraküvaz yaylagi (KDQ.), Altuntaxta yaylagi, Alagadir yaylagi, Ellica yaylagi (QN.), Qizlar yurdu yaylagi («Qizlar yurdu» afs.), Axarca yaylagi, Qigakli yaylagi («Xanim tala» afs.), §ahbaz yaylagi («Qizil macmayi» afs.), §iraxana yaylagi («Ustanm qargiji» afs.) va s.

«Yaylaq» oronimiyada ijlak terminlardan biridir. Leksik vahidin yay sözü va -laq jakilgisindan ibarat oldugu güman edilir. S. Cafarov Azarbaycan dilindaki- hq,- lik,- luq,- Kik §akilgisinin vaxtila- laq,- lak §akilgisinin fonetik va-rianti oldugunu qeyd etmijdir. Müallifin fíkrinca, a, a saitlarinin mövqeyi dili-mizin qadim dövrlarinda möhkam olmami?, onlar o, ö, e, hatta 1, i, u, ü saitlari arasinda kegid vaziyyatinda olmu§lar. Bunlardan- laq,- loq variantlari- liq,-luq;- lak,- laq variantlari- lik,- lük §akilgilarini amala gatirmi§dir. Eyni zamanda-laq,- lak varianti da müstaqil §akilgi kimi sabitla§mi§dir.- Laq,- lak §akilgisinin bajqird dilinda- lak,- loq,- lak va- lek varíantlan da qeyda alinmijdir.66

65 Т.Ф.Аристова. Из истории возникновения современных курдских селений в Закавказье." Советская этнография, 1962, №2.

66 S.Cafarov. Müasir Azarbaycan dili. Leksika. II hissa. Baki, Maarif, 1982, s.162- 163.

Biza beb galir ki, yaylaq leksik vahidinin kökünda isti fasil oían yay yox, yaymaq sözünün kök hissasi durur. Sözün manasinda genijlik, ahatalilik mazmunu var.- Laq §akil?isinin yer, makan manalari da malumdur.

«Kitabi- Dada Qorqud» dastanlannin dilinda ijladilan va Oguz bayb-rinin yay arazisi hesab edibn Altuntaxtamn yaylagi oronimina XIX asr das-tani «Qa?aq Nabi»da Altuntaxta yaylagi formasinda rast galinir. Leksik vahidin birinci tarafi altun- «qizil», «var- dövlat», «taxt- tac», «hakimiyyat» va taxt- «yüksak rütba», «vazifa» manalannda «varli, dövbtli, hakimiyyat sa-hiblarinin yaylagi» kimi manalandinla bilar. Zaman ke9dikca «Altuntaxtra yaylagi» söz birla§masinin yiyalik hal jakilfisinin düjmasi Oguz qabila birla§-malarinin igtimai- siyasi hadisabrla bagh nüfuzunun arxa plana kepmasi dövrü ib baghdir. «Qa<;aq Nabi» dastanmda qeyda alimn Altuntaxta yaylagi söz birbjmasinin manasmda sahiblik mazmunu az nazara ?arpir. Yaxtib Oguzlara maxsus yaylaq sonralar kö?ari va maldar ahalinin müvaqqati ya?a-yi? yerina 9evrilsa da, öz ilkin adini qoruyub saxlamijdir.

«Kitabi- Dada Qorqud»da hadisalarin carayan etdiyi arazilarb Altuntaxta arazisi eyni cografi makan daxilindadir. Dastanin ikinci boyunda Qa-zan xan Göy?a daglanndaki Altuntaxt adli yaylaq yurduna qayidir.

2.6. «Tapa» cografi termini ila: Arpa tapasi, Bugda tapasi, Balaban ta-pasi, Sirab tapasi, Bilgar tapasi,1 Qizil tapa, Farma§ tapa, Yan tapa, Üftopa, Unavar tapasi (QN.), Bambam tapasi (KDQ.), Dagyunus tapasi («Qizqala-Namardqala» afs.), Güllii tapa («Qiz qalasi» afs.) va s.

Balaban tapasi oronimi «yüksak tapa üzarinda dam» manasmdadir. Fars manjali bala- «uca», «yüksak», «hündür» va ban»dam» sözbrinin bir-la$masindan amala galmijdir. Leksik vahidin ikinci tarafi folklorda bam for-masinda da i?bnir. Söz sonunda cingiltili n sasinin m sasi ila avazlanmasi Azarbaycan dili §ivalarinin aksariyyati üfün saciyyavidir.

Farma? tapa oronimi tapanin xarici görünü^ü ib bagh adlandirilmi§dir. Ev a$yasi oían farmaj öz gözalliyi va alvanligi ila diqqati calb edir. Tapa da öz görünü§üna göra cazibadar va gözal oldugundan beb adlandinlmi§dir.

2.7. «Dara» cografi termini ila: Agudu darasi, Baharli darasi, Da§h dara, Süd dara, Ox?u darasi, Tozqan darasi (QN.), Qara dara (KDQ.), Da§li dara (K.), Paya darasi («Xanim tala» afs.), Naltökan darasi («Naltökan» afs.), Tozlu dara («Qajqa Safar» afs.) va s.

Obyektin növü haqqinda ümumi malumat veran dara cografi termini tapa terminina antonim mana ifada edir va i§lanma tezliyina göra faal leksik vahidbrdan hesab edilir. Onomastik növ göstaricisinin manasi «iki dag va ya tapa arasindaki 9ökak arazi», «uzun, darin puxur» va s. kimi izah olunur. M.Ka?garinin malum lügatinda dara mafhumu «tag özi» termini ib verilmi?-dir. Cografi termin kimi türk, türkman, özbak dilbrinda müxtalif fonetik vari-antlarda ijbdilir. Tacik, bolqar, bzgi dillarina da ke9diyi mü$ahida edilir.

«Naltökan» afsanasinda tskandar Zülqarninin atlarinin nallari hamin yerda töküldüyü göstarilir. «Koroglu» dastanmda daranin giracayinin dar bir

gadik oldugu, iki adamm gücla gira bildiyi qeyd edilmaklo müxtalif ölpülü dallarla örtülmüj arazinin bela ad almasi bildirilir.

Baharh darasi va Oxpu darasi oronimlari qadim türk tayfalari Baharh va Oxpularin adlanni özlarinda abadila$dirmi§dir.

2.8. «Qobu» cografi termini ila: Selav qobu (QN.), Quru qobu («Qiz qalasi» afs.), Bndaran qobusu («Farhad va §irin» afs.) va s.

Bu cografi terminla adlandinlan oroqrafik obyektlarin adlarina daha 90X dagliq, qisman da dagatayi arazilarda rast galinir. Dani§iq dilinda qobu // qovu formalari ijlakdir. Ayri- ayri inzibati arazilarda leksik vahidin farqli manalanna tasadüf olunur: Quba dialektinda «darin arx», «böyük göl», §a-maxi-dialektinda «pökak yer», Qarabag dialektinda «böyük arx», öli Bay-ramh §ivasinda «susuz pay darasi» va s. manalarda qeyda ahnir.

Cografi terminin Oguz, Balakan, Bilasuvar fivalarinda qobu, Salyan va Baki dialektlarinda qobi // qobi, Tovuz, Qazax, §aki dialektlarinda qovu formalari malumdur va «dara», «pökak», «pökaklik», «hami§a su basan (axan) yer»; §usa, Xapmaz va Bilasuvar fivalarinda isa ham da «?ox kipik pay», «bir qayigin kepa bilacayi axar su» manalan da vardir.

9nitaran qobusu oroniminin adi tahrif olunrnu§dur. «Farhad va §irin» afsanasinda qeyda ahnan oroobyektin adinin tahrifi afsananin matnindan malum olur. Orazida an darin qobunun adinin 9ndaran yox, an darin qobu olmasi inandiricidir. Bu xüsusiyyat Azarbaycan dam§iq dili asasmda izah olunandir. §ivalarda söz sonunda i>a avazlanmasi xarakterik alamatlardandir. Bu xüsusiyyata Naxpivan va Mugan qrupu §ivalarinda da tasadüf edilir.67

Selav qobu oronimi Azarbaycan dilindaki «sel» va fars dilindaki su manasi veran «ab» hissalarindan ibarat leksik vahidlarin birlajmasindan ya-ranmi§ hibrid onomastik vahiddir.

2.9. «Oymaq» cografi termini ila: Bu cografi terminla amala galan onomastik vahidlara folklor materiallannda az tasadüf edilir: Yastixil oy-magi, §otlanli oymagi (QN.).

Cografi termin türk- monqol man§alidir va «törama», «qohum», «el», «kütla» manalanndadir. Demali, leksik vahid müayyan bir elin, obamn, naslin ya§adigi arazinin bir hissasinin adini ifada edir.

Folklor materiallarinda sistem ta§kil etmayan oroqrafik obyekt adlarina da tasadüf edilir. Bela obyektlardan biri da «íncabel yastanasi» adlanir. Növ bildiran yastana leksik vahidi Azarbaycan oronimiyasmda az tasadüf olunan sözlardandir. Söz «dagin dö§ünda düzanlik», «dagin qoynunda düzan yer» manalan verir. Dajkasan, Gadabay va Cabrayil §ivalarinda yasdana for-masmda qeyda alinmijdir.68

67 M.?.§iraliyev. Azarbaycan dialektologiyasmin asaslari. Baki, Maarif, 1967, s. 26.

68 Azarbaycan dilinin dialektoloji lügati. Baki, EA- nin najriyyati, 1964, s. 241.

Yagi qorugu oronimina «Qaçaq Nabi» dastanmda rast golirik. Oroni-miyada az içlak olan cografi termin qorumaq fel kôkiins- uq çakilçisi artir-maqla diizolmiçdir. II.Mirzozada- iq,- ik,- uq,- iik çakilçisinin müstoqil inkiçaf yolu keçdiyini va har zaman içlak çaîrilçilardan oldugunu qeyd etmiçdir.69

Folklorda tasadüfi rast galinan kaha, gadik, kalafa, küllük, signag kimi nôv bildiran cografi terminlarla Çobansignagi (QN.)» Harçanin küllüyü («Harçanin marallari» afs.), Quzukahisi (QN.), Baç Gadik (QN.) va s. oronimlar amala galmiçdir.

Araçdirmalar gôstarir ki, oroobyekt adlari Azarbaycan onomastika-sinm rangarang va çoxçaxali qatini taçkil edir.

3. Folklor zoonimlari: novlar üzra tasnifat

Zoonimlar dilin zooloji leksikasini taçkil edir. Bu qrupa daxil olan leksik vahidlar heyvan va quçlann xüsusi adlanndan baçqa bir §ey deyildir.

Bütün xalqlarda heyvan va quçlann adlari ôziinamaxsus leksik vahid-larla ifada olunur. A.M.Qurbanov bu anananin slavyan xalqlannda daha çox inkiçaf etdiyini, onlann ata, ita, inaya, ôkûza va donuza bir çox xüsusi adiar verdiklarini qeyd etmiçdir.70

Müqayisalar gostarir ki, an çox ad verilan heyvanlar at va itdir. Bu xüsusiyyati diqqatla izlayan A.Qurbanov onu ûç asas üzarinda izah edir: Bi-rincisi, at va itin totemik xarakterli heyvanlar olmalari ila; ikincisi, at va itin mal- qaranin saxlanmasinda insanin kômakçisi olmasi ila; Ûçûncûsû, yuxan tabaqalara mansub har bir kasin ôz minik atinin va itinin olmasi ila.71

Floklor zoonimlarinin müayyan prinsiplara asaslanan adalma xüsu-siyyatlari diqqati calb edir. Bu prinsiplara asasan, hamin onomastik vahidlarin açagidaki qaydada qruplaçdinlmasi maqsadauygundur.

3.1. Ev heyvatilarmin adlari

Bunlar insanlarin tasarrüfat hayatinda mühüm rolu olan canhlardir. At, it, qaramal, qoyun, ôkûz va s. heyvanlarin xüsusi adlari bu qrupa daxil edilir: Qirat, Toplan, Alabaç, Obraç va s.

3.1.1.Zahiri alamat va gorûnûçûna gôra adlandirilanlar

Daha çox heyvanin zahiri gôrûnûçûndaki alamat onun adlandiril-masma sabab olur. Lakin oxçar alamatlarin çoxlugu onlann içarisindan lap az seçilan alamatin üza çixanlmasma sabab olur va birinin digarindan farqlandi-rilmasi onun vasitasila üza çixir.

Bazan nôv bildiran vahid, ümumiyyatla, içlanmir, saha ila bagli sôz va terminlar hamin vahidin funksiyalarmi hayata keçirir. Buraya aygir, madyan, day, kôhlan, çilxor, badôy, abriçi // abriçim leksik vahidlari aid edilir. Bunla-nn içarisinda rangina gôra farqlananlar sayca çoxluq taçkil edir: Qonur at.

69 H.Mirzazada. Azarbaycan dilinin tarixi qrammatikasi. Baki. Universitet naçriyyati, 1990, s. 61.

70 Bax: A.M.Qurbanov. Azarbaycan dilinin onomologiyasi. Baki, Maarif, 1988, s. 403.

71 A.M.Qurbanov. Azarbaycan dilinin onomologiyasi. Baki, 1988, s. 406.

Göy badöy, Boz aygir, Ag badöy (KDQ.), Kaharnijan madyan, Qirat, Dürat, Alapaga (K.), Bozat (QN.), Qara at («Qara at bulagi» afs.) va s.

Qa§qa aygir (KDQ.), Ala at («Golm qayidan qaya» afs.), Agcaquzu (K.), Tapal qa§qa aygir (KDQ.) va s. ümumi görünü§ünda segilan tasadüfi alamatlara göra adlandirilmi§lar.

,«Koroglu» dastanmda Kaharni§an atin adi gakilir. Mürakkab adin bi-rinci tarafi yerindaki kahar sözü ham da ayriliqda at manasi veran leksik va-hiddir. Ham adabi dilda, ham da va givalarimizda «kahar» sözü qahvayi rangin agiq formasi kimi tasavvür olunur. Zaman kegdikca növla bagli alamat bildiran sözün manasi daralmi?, ayriliqda at manali onomastik vahid kimi forma-la§mi§dir. Ni$an sözü isa farqlandirici alamatdir va kahar leksik vahidinin il-kin, rang bildiran manasi ila birlikda «kahar (qahvayi) ranga galan alamatli», «kahar rangli» manasmda i§ladilmi§dir.

«Manas» dastanmda adi gakilan Ak- Kula dastan qahramanina max-sus atm adidir.72 Qazax dilinin tadqiqatgilari zoonimin birinci tarafi olan «ak» hissaciyini rus dilina «буланый» kimi tarcüma edirlar. Leksik vahid gö-starilan manada Azarbaycan dilindaki «boz», «qan?iq» manalari ila uygunluq amala gatirir.

Agcaquzu (K.) zooniminin birinci tarafi yerinda ijlanan «agca» ag si-fatinin goxaltma daracasindadir. Rangina göra agappaq, lap ag at öz xarakteri-na göra quzu ila müqayisa edilir va növ alamati olmadan at manasi ifada edir.

3.1.2.Xarakterik xüsusiyyatlarina göra adlandinlanlar

Qaraqog at, Duru aygir (KDQ.), Ajqirdor, Orab at (K.), Qamar madyan (QN.), Qamarni§an madyan («§ah Ismayil» das.), Göysu ati («Qur-doglu» afs.), Qamarday («§ah Ismayil va Gülgaz» das.) va s.

A.M.Qurbanov göstarir ki, heyvanlara verilan xüsusi adiar bazan ya-randigi yerda qalmayib, ümumi dil arenasma grar. Müallifin Qirat va Dürat adlannm formalagmasmda ijtirak edan vahidlarin geni? yayildigi va har yerda eyni mana ifada etdiklari fikri ila razilajmamaq mümkün deyil.73 Qirat va Dürat Koroglunun qahramanhq taleyinda mühüm rol oynamijlar. Eposun mühüm atributlan olan bu varliqlar ham öz qeyri- adi dogumlanna, ham da böyüyüb yetkinlajma xüsusiyyatlarina göra diqqati calb edir. Onlara verilan xüsusi adiar layaqatlarina göra aldiqlan adiar kimi xarakteriza edilmalidir.

Q. Cafarov Qir va Qirat sözlarinin manbalarda tamsil olunmasi ila bagli maraqli malumatlar vermijdir. Leksik vahidin izahma ilk dafa M.Ka§garinin lügatinda tasadüf edildiyini bildiran müallif sözün kir «qir rangi», kir at «qir rangli at» manalan verdiyini qeyd etmi?dir. XII asrda ya§ami§ öbülqazinin «§acareyi- tarakima» asarinda «Ogurcinin tartimi» adh manzum pareada Qir at adi gakilir. XVIII asrin sonu - XIX asrin awallarinda ermani alifbasi ila

72 «Манас»- (героический эпос киргизского народа). Фрунзе, Илым, 1968.

73 Вах: A.Qurbanov. Azarbaycan onomastikasi. Baki, APU- nun najriyyati, 1986, s. 86.

Azarbaycan dilindo yaziya alinmiç «Koroglu» parçalarindâ Oli kiçinin iki ayginndan ala, boz olanina Qirat, zil qara olanma isa Qara at adi verilir.74

E. Ozizov araçdirmalarinda Qirat sozünü «tünd boz at», Durât sozünü isa «tünd kahar at» kimi izah etmijdir.75

Biza bêla galir ki, cografi termin olan bozqir-«boz torpaq» leksik va-hidinin tarkibindaki qir sôzû Qirat zooniminin manasimn asasinda durur.

«KDQ»- da Salur Qazanin ati Qonurat, Beyrayin ati Boz ayqir, Dali Dondann ati Tapai qaçqa aygir, Bayandir xanm atl Gôy badôy, Dali Qarça-rin atl Qara aygir, «Çah Ismayil va Gülgaz» dastanmda Çah ïsmayilin ati Qa-marday, «Qaçaq Nabi» dastanmda Nabinin atl Bozat, «Koroglu» dastanmda Giziroglu.Mustafa bayin ati Alapaça va s. tarixi qahramanlara maxsus minik novünün xüsusi adlari kimi diqqati calb edir. Alapaça zoonimi bu gün da at-çiliqla maçgul olanlarin leksikonunda geniç içladilir.

3.1.3. Baslandiyi arazinin adi ila bagh adlandirilanlar Azarbaycan folklorunda Qaziliq at (KDQ.) va Orab at (K.) zoonimlari atm dogulub yetiçdiyi arazinin xüsusiyyatlari asasinda yaranan zoovahidlar-dir. «KDQ»- da adi çakilan Qaziliq dagi oronimi ila alaqadar Qaziliq at zoonimi amala galmiçdir ki, bu da gôstarilan nôvûn hamin arazilar ûçûn xarakte-rik olmasmdan irali galir.

Orab at zoonimi isa susuzluga va acliga dozümlü, kiçikboylu va uzun at novünün adidir. Bu nov atlar sahralarda daha dozümlü, süratli va gecyoru-lan olduqlarindan «Koroglu» dastanmda oxçar alamatlar asasinda ad almiç varhq kimi tasavvür olunur.

Folklorda qeyda alinan it adlan sayca azliq taçkil edir. Buraya Bariq (KDQ.), Bozdar («Beçikli dag» afs.), Banak (QN.), Çabdiz («Çabdizin ôlûm xabari» afs.), Qitmir («Osbabi- kahf» afs.), Toplan zoonimlari daxildir.

Bariq zooniminin asasinda Bori - «qurd» sôzû durur.76 Leksik vahidin sonundaki- q samiti feli sifat düzaldan- uq,- ük,- iq,- ix çakilçisinin saitinin dûçmûç formasidir. H.Mirzazada ôz araçdirmalarmda hamin çakilçinin müs-taqim va normal bir xatt üzra inkiçaf edarak yeni sifatlar düzalmasinda yaxm-dan içtirak etdiyini qeyd etmijdir. Bu çakilçi ila düzalan sifatlar oçyanin vaziy-yat va keyfiyyatini bildirir.77 Bela oldugu halda, Bariq zooniminin «qurda oxçar», «qurd kimi» manalari üzarinda dayanmaq olar.

Bozdar zooniminin kôkûnda bozla «qiçqirmaq», «sas- haray salmaq» manasi durur. Leksik vahidin sonundaki- dar hissaciyi félin amr çaklinda iç,

74 Q. Cafarov. Qirat va Diirat adlan haqqmda.- Azarbaycan onomastikasi problemb-rina dair konfransin materiallan. Baki, APU- nun najriyyati, 1987, s.226.

75 E.Í. Qzizov. Azarbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi (dialekt sisteminin tajakkülii va inkiçafi) F.e.d. dis. avt. Baki, 1990, s. 42.

76 Древнетюркский словарь. Л., Наука, 1969, с. 118.

77 H.Mirzszada. Azarbaycan dilinin tarixi qrammatikasi. Baki, Universitet naçriyyati, 1990, s. 83.

hal va harakat bildiran- la va- r hissalarindan ibarat olub takrarlanan faaliyya-ti ifada edir.

ît haqqinda yuxu yozumlari ham manfî, ham da müsbatdir. Övliya Ça-labi sayahatnamalarinda Azarbaycanin Mahmudabad nahiyasinda ittil (it dili) tayfasinin dôyiiç vaxti it kimi hürdüyünü qeyd etmiçdir.78

Orta Asiya xalqlari va qazaxlarda yeni dogulan uçaga qirx gündan so-nra «it köylak» (harfi tarcümasi: it köynayi) geyindirmak adati olmuçdur. Bu-radan da Itbay «varh it», îtbas «it baçli», ïtalmas «it almaz» çaxs adlari mey-dana galmiçdir. it zoonimi asasinda düzalan çaxs adlanna digar xalqlarda da rast galinir. Yakut, türkman, arab, tacik, rus xalqlarinda va elaca da Kutaisida yaçayan gürcülarda bela adatlar mövcuddur.79 V.Q. Boqoroz yazir: «itla bagli bir sira dini marasimlar mövcuddur. Onlardan birinda deyilir ki, diinyaya galan har çeydan awal xüsusi it dünyasi keçmalidir».80 A.NJukova heyvanla-rm adlari ila bagli çaxs adlarinin yaranmasini adi veran camiyyatda göstarilan heyvan haqqinda aynca tasavvürlarin mövcudlugu ila alaqalandirir va bunun folklor materiallari asasmda izlanilmasinin mümkünlüyü fïkrini irali sürür.81

Belalikla, istar Azarbaycan, istarsa da ümumtürk zoonimiyasmda xüsusi zoonimlar tarixan olmuç va folklorda öz aksini qisman tapmiçdir. 3.2. Digar quç, heyvan va mifik obrazlarm adlari Bu qrupa daxil edilan zoonimlarin sayca azliq taçkil etmasi onlann asas hissasinin mifoloji dûnyagôrûç asasasinda izahi ila baghdir. Onu da qeyd edak ki, zoonimlar öz hayat tarzlari va tabii xüsusiyyatlari ila bagli yaranan leksik vahidlardir.

Mifoloji obrazlarm adlari kimi, «Öncaqala» afsanasinda Nariman adli gôyarçin va «Baxtiyar» nagilinda Qarib adli su piçiyi qeyda ahnmiçdir. Xalq tafakkürünün mahsulu olan bu zoonimlarin aldiqlari adiar onlann hayat tarzi va tabii xüsusiyyatlari ila üzvi suratda alaqadardir. Bela ki, yaxçihq ramzi olan va, mazmunundaki müsbat xüsusiyyatlar asas götürülmakla gôyarçina Nariman adi verilmiçdir. Bu adin etimoloji açiminin müsbat xüsusiyyatlarla bagli ol-dugu çûbhasizdir.

. Tanha gazib danxdmci hayat tarzi keçiran supiçiyina göstarilan yerlara yad, sonradan galan manasinda Qarib adi verilmiçdir. Nümunalardan görü-ndüyü kimi, zoonimlarin yaranmasi müayyan leksik- Semantik qanunauygun-luqlara tabedir.

78 Эвлия Челеби. Книга пугеществий. Вып.З. М., Наука, 1983, с. 189.

79 Т.Ж.Жанузаков. Обычаи и традиции в казахской антропонимии.- Этнография имен. М, 1971, с. 102.

80 В.Г. Богороз. Чукчи. Т П, Л., 1939, стр. 45.

81 А.Н. Жукова. Этимология некоторых личных имён чукчей- Этнография имён. М., Наука, 1971, с. 48.

Folklorda qeyda alinan bazi onomastik vahidbr leksik- qrammatik alamatbrina göra Azarbaycan dilinin qayda- qanunlarmdan kanara gixsa da, jifahi xalq yaradicihgi üpün maqbul sayilmalidir.

Dissertasiyamn «Natica» hissssindo tadqiqatm asas müddaalari yigcam §akilda ümumilajdirilir:

- Dilin da$iyicilari olan antroponimik vahidlarin yaranma, formala§-ma va yayilma tarixi Azarbaycan folklorunun tarixindan qadimdir. Bu ono-vahidlar müasir Azarbaycan dili baxmundan arxaik hesab edilan bir sira $axs adlarmda semantik cahatdan da$la§mis va dialekt saviyyali apelyativlar for-masmda özünü göstarmakdadir. Ümumiyyatb, ümumijlak apelyativlar adya-ratma prosesinin asas atributlan olub, bu gün harn Azarbaycan dilinin, ham da digar türk dilbrinin leksik tarkibinda, müxtalif tarixi manbabrda va ayri-ayri sözlüklarda öz aksini tapmaqdadir;

- Adalma motivlari folklorun ayri- ayri janrlannda bu va ya digar for-malarda özünü göstarmakdadir. Olamat bildiran leksik vahidlarin ailadaxili adalmanin manbabrindan olmasi va onlara qadim türk dilbrina aid abidab-rin dilinda rast galinmasi da fikrimizin tasdiqi üpün prinsipial fatklardir;

- Osas ad kateqoriyalannm formalajmasinda yaxindan ijtirak edan leksik vahidlarin, asasan, müsbat xüsusiyyatli antroponimlar amala gatirmasi xalqimizin qadim dövrlardan bugüna qadar inki§af edib formalajan hayati, milli psixologiyasi axlaq va ya$ayi§ tarzi ila baghdir;

- Kömakpi ad kateqoriyalan qrupuna daxil edilan taxallüsbr b-qablardan farqli olaraq müsbat xüsusiyyat kasb edan va ayri- ayri ¡jaxsbrin qabul etdikbri kömakpi antroponimik vahidbr kimi diqqati calb edir. La-qabbr isa, asasan, manfi palarli leksik vahidbr olub, jaxsa xarici alamatlarina, fardi xarakter va xüsusiyyatbrina, pe§asina, faaliyyatina va s. uygun olaraq verilir. Bu laqabbrin asas hissasinin apelyativi arxaik sözlar va dialektizmlar-dan ibaratdir;

- Feli sifat formah antroponimik vahidbr dilin qadim dövrlarindon bugüna qadar i$bk olan sözlardir: Dözan, Tanntammaz, Halaypozan, Geridön-maz va s.;

- Azarbaycan folklor onomastikasmin asas tarkib hissalarindan birini ta§kil edan etnik- milli onomastik vahidbr xalqin formala§ma tarixi ib üst-üsta dü§an sözlarin adlarda abadib§masina va qorunub saxlanmasina dair konkret göstaricibrdir. Xalqin etnogenezi ib bagli bir 90X qaranliq masabla-rin $arhinda avazsiz manba olan folklor etnik milli va qeyri- etnik milli ono-vahidbri daha 90X hamin etnoslann manavi va milli maraqlarim ahata edan xüsusiyyatlarib §ifahi xalq yaradiciliginda öz ifadasini taprmjdir. «Sancah deyar, Kürd göstarar», «Qizilba§ papagindan, Qaradolaq dolagindan» va s. masallarda milli mansubluq, özünamaxsusluq, manaviyyat va s. masabbrb bagli dünyagörü? öz ifadasini tapmjjdir;

- Mifoloji dünyagörü? milli dünyagörüjün qadim marhalabrindan olub, ucaliq, alpatmazhq, tapinma, özünüdark va s. kimi ilkin xüsusiyyatbri abadi-b§diran manavi alamin qeyri- real atributlandir. Göstarilan xüsusiyyatbri aks

etdiran §axs adían, dag, od, i§iq, agac, müxtalif heyvan va qujlarin, cansiz a§yalann adlan va elaca da Xizir mifik- manavi obrazi Azarbaycan folkloru-nun lap qadim dövrlari ila sasla§an leksik vahidlardir. Bu leksik vahidlarin za-man- zaman ifada etdiklari mana va mazmun nainki qadim dövr, bugünkü insanlarm da müxtalif adat- anana jaklinda qoruyub saxlamaga müvaffaq ol-duqlan adiar kimi xarakteriza edilir. Daha 90X ayn- ayn mifik- manavi xüsu-siyyatlar bu va ya digar etnik birliklar arasmda geni§ yayilmi?, ümumi ortaq xüsusiyyatlar isa sonralar meydana gixmi§dir. Folklor materiallan asasinda onomastikanin bu qolunun mifoloji tabiati a§kar edilir va mahz mifoloji tahlil verilir;

- Azarbaycan folklorunda onomastik regionalhq masalalari bu güna qadar tadqiqatdan kanarda qalmijdir. Bu va ya digar onovahidin yayilma areali, tabffuz xüsusiyyatlari, ayn- ayn arazilarda yayilmij müxtalif variantlari onun regionalhgi ila bagli alamatlar kimi dark olunur;

- Regionalhq masalalariain markazinda adat va ananalarla bagli onomastik vahidlar durur. Burada xalqm tarixinin ayrilmaz hissasi olan tasarrü-fat ijlarinda, marasimlarda, mai§atda geni§ yayilmi? va bir- birindan farqli adat, anana, kömak, oyun va s. adían asas yer tutur. Onlarin har birinin özü-namaxsus icra tarzi, bu va ya digar arazilarda ox§ar va farqli xüsusiyyatlari, adlarm forma va manaca identik va ya farqli olmasi va digar xüsusiyyatlarla maijatimizin ilkin rü$eymlari kimi manavi dünyamizin tarkib hissasidir;

- Folklor onomastik vahidlarinin mana va mazmun etibarila tasnifina aid edilan hidronimik, oronimik va zoonimik leksik vahidlar Azarbaycan to-ponimiyasinin i§lak qatini tajkil edir;

- Manbalarda adi fakilan hidronimik vahidlar say etibarila 90X olma-salar da, daha uzaq dövrlarda formala§mi§ tabii obyektlarin adlanni özlarinda yajadir.

Azarbaycan folklorunda süni su obyektlarinin adlan, ümumiyyatla, az-liq tajkil edir. Beb obyektlarin adlandinlma tarixi o qadar da uzaq dövlarla bagli deyildir;

Müxtalif leksik vahidlarin ijtiraki baximindan folklor hidronimbrinin asas hissasini etnik saciyyali hidroobyekt adlari tajkil edir. Müjahidalar göstarir ki, qeyda alinan folklor etnohidronimlari vaxtila Azarbaycan arazilarinda maskun olmu§ xalq, tayfa va ya nasillarin adi ila baglidir. Növ xüsusiyyatlarina göra farqbndirilan hidroobyektlar an 90X gay va bazan da bulaqlann adla-ndir.

- Azarbaycan folklor oronimiyasinm növlar üzra tasnifi yerin relyef qu-rulu§una göra bir- birindan farqlanan obyektlarin adlarini ifada edir. Buraya, asasan, dag, tapa, dara, düz, meja, enij, yoxu$, qobu va s. leksik vahidlarla ifada olunmuj oroobyektlarin adlan aid edilir. Oroqrafik obyektlarin adlanna folklorun afsana janrmda daha 90X tasadüf olunur. Növ bildiran leksik vahidlar adin asas tarafi yerinda ijladilir. Asili taraf daha 90X arazinin qurulu§unun, ölfübrinin, flora va faunasinm real xüsusiyyatbrinin göstaricibrina gevrilir;

- Azarbaycan folklorunun linqvistik araçdmlmasi göstarir ki, malum quç va heyvan adiarimn /Azarbaycanda yaçayan/ bir qismi adlarda öz aksini tapmiçdir. Onlar ümumilik bildiran va xiisusi zoonimbr kimi xarakteriza edilir. Ümumilik biîdiran leksik vahidlarla ifada edilan heyvan va quç adlari növ bildirir.

Xiisusi zoonimlar daha çox ev heyvan va quçlarinm adlanndan ibarat-dir. Folklorda içlak olan Qirat, Dürat, Badöy at, Qonur at, Boz at, Alapaça, Qara aygir, Kaharniçan va s. xalqrmizin qahramanliq tarixi ila bagli zoonim-brdir. Onlarin xiisusi ad qazanmalan müayyan prinsipbrb baghdir. Buraya görünan alamatbr asas götürülmakla verilan adiar daxil edilir. Beb adlarin leksik- qrammatik qruplari müayyan qanunauygunluqlara malikdir. Xüsusi zoonimlarin bir qrupu göstaribn leksik vahidbrin aid oldugu qrupun asas xüsusiyyatbrini özünda aks edir;

- Morfoloji alamatbra göra onomastik vahidbrin müxtalif qruplari va özünamaxsus xüsusiyyatlari maraq dogurur. Növündan asih olmayaraq müxtalif obyektlarin adlari isim, sifat, fei va s. ila ifada olunur. Burada bir sözdan ibarat onomastik vahidbr özünü daha çox antroponim, etnonim, hid-ronim va zoonimbrda göstarir. Qeyd etmak lazimdir ki, bu vahidbr iimumi anlayiç ifada edan apelyativlardan amab galmiçdir. Onlann içarisinda isim-isim formali quruluçca mürakkab onomastik vahidbr da sayca çoxluq taçkil edir.

- Folklor onomastik vahidbri ham leksik- semantik, ham da üslubi ca-hatdan özünamaxsus xüsusiyyatbra malikdir. Nagil, dastan, bayati va s. janr-larda qeyda ahnan yiizlarb onovahid mücarrad ad xarakteri kasb etdiyindan qeyri- real adiar kimi ifada edilir. Bunlarm bir qismi folkloru yayanlarin saxsi dûnyagôriiçûnun mahsuludur.

Folklor onomastikasinda mançaca alluma onovahidbr azdir va onlann göstaribn sistema daxil olma dövrü çox da uzaq deyildir.

Dissertasiyamn asas elmi naticabrina dair açagidaki asarlar çap olun-muçdur:

1. Folklor onomastikasi I (redaktorlar: f.e.d., prof. A.Axundov, f.e.d. Q.Maçadiyev). Baki, «Elm», 1998,- 138 s.

Raylar: M.Hüseynov (f.e.n., dos.), Î.Kazimov (f.e.n.), «Folklor onomastikasi». «Maarifçi», 29 iyul 1998- ci il, №24 (135); F.Faracullayev. «Folklor onomastikasi», «Xalq qazeti», 18 avqust 1998- ci il, №219 (22119); i.Bayramov (f.e.n., dos.), S.Quliyev «Folklor onomastikasmin tadqiqi». «Faryad», 1 yanvar 1999- eu il, №1 (174)

2. Azarbaycan toponimbri (Ensiklopedik lügat). Baki, «Azarbaycan ensiklopediyasi» Naçriyyat- Poliqrafíya Birliyi, 1999.-10 m.v. (müalliflar heyati).

3. Folklor onomastikasi II (redaktorlar f.e.d., prof. A.Axundov, f.e.d. Q.Maçadiyev). Baki, Elm, 2000. - 131 s.

Ray: M. Hüseynov «Folklor yaradiciligina yeni baxiç». «Xalq qazeti», 25 oktyabr 2000- ci il, № 213 (23251)

4. Классификация названий орографических объектов. Материалы XIII научной конференции молодых ученых института географии АН Азербайджанской ССР, посвященной 40- летию победы советского народа в Великой отечественной войне. Баку, «Элм», 1985 г., с. 89- 90 (в соавторстве).

5. Микротопонимия: Азербайджана (названия кварталов).- География и научно- технический прогресс. Баку, «Элм», 1986 г., с.42- 43 (в соавторстве).

6. Azarbaycan mikrohidronimiyasi (Arx va kahriz adlari). - Azarbaycan onomastikasi problemlarina dair konfransin materiallari. Baki, APU-nun naçriyyati, 1987, s. 205- 207.

7. Об отражении диалектных особенностей в Азербайджанской топонимии. -Проблемы диалектологии и лингвогеографии тюркских языков. Уфа, 1986 г., с. 156- 158.

8. Микротопонимы с этнонимической основой. -Ономастика Узбекистана. Материалы научно-теоретической конференции, посвященной 70-летию Великой октябрьской социалистической революции (Полистан, 2729 мая 1987 г.). Ташкент, 1987 г., с. 35- 37.

9. Eyni cografi obyektin muxtalif adlari. - Azarbaycan onomastikasi problemlari, II. Baki, APU- nun naçriyyati, 1988, s. 127- 130.

10. Onomastik terminlarin bazi dubletlari haqqinda. - Azarbaycan terminologiyasi problemlari. Baki, 1988, s. 104- 105.

11. Вариантные названия в микротопонимии. — II республиканская научно- практическая конференция «Ономастика Узбекистана». Карши, 1989 г., с. 61-63.

12. Atalar sôzû va zarb- masallarda çaxs adlari. - Azarbaycan onomastikasi problemlarina hasr olunmuç elmi konfransin materiallari, III. Baki, APU-nun naçriyyati, 1990, s. 18-20.

13. Azarbaycan folklorunda totemik va teonimik goriiçbrb bagli ad-lar. - Azarbaycan dili mtiasir marhalada (ganc dilçilarin II respublika kon-fransinin materiallari). Baki, Elm, 1990, s.71- 74.

14. Azarbaycan folklorunda marasim adlari. - Azarbaycan adabi dilinda norma vanormalaçma masalalari. Baki, Elm, 1991, s.100- 103.

15. Beynalxalq onomastik termin elementbri va onlann orfoqrafiyasi. - Nitqmadaniyyati masalalari. Baki, Elm, 1992, s.199-203.

16. Azarbaycan folklorunda çaxsiyyat adlari. -Azarbaycan onomastikasi problemlarina dair elmi konfransin materiallari, IV. Baki, APU- nun naçriyyati, 1993, s.67- 68.

17. Folklorda mifik dunyagôriiçla bagli onomastik vahidlar. - Dil, et-nos va etnonimiya. Baki, «Ôrnak», 1994, s. 28- 29.

18. «Qayi» etnonimi haqqinda. - Dil masalabrina dair tematik toplu №1. Baki, APU- nun naçriyyati, 1994, s. 68- 70.

19. Folklorda adalma motivbri.-Azarbaycan onomastikasi problemlorina dair elmi konfransm materiallari, V. Bala, APU-nun naçriyyati, 1995, S.30- 35.

20. Azarbaycan folklorunda oronimlarin leksik- semantik tasnifi. -Azarbaycan onomastikasi problembri, VI. Baki, APU- nun naçriyyati, 1996, s. 109- 110.

21. Folklor onomastikasinda rang bildiran leksik vahidlarin semantik saciyyasi. - Filologiya masabbri. Nazariyya va metodika (VIII buraxihç). Baki, Elm, 1997, s. 91- 98.

22. Osas va kômakçi ad kateqoriyalan (folklor materiallari asasinda) -Az.TU- nun elmi asarbri. VI cild, №1. Baki, Elm, 1997, s. 325- 327.

23. Folklor zoonimlari. - Akademik A.Mirzacanzadanin 70 illiyina hasr olunmuç tadqiqatlar. Baki, Elm, 1998, s. 179- 192.

24. Azarbaycan folklorunda laqabbr. - Filologiya masablarina dair tematik toplu№l. Baki, APU- nun naçriyyati, 1998, s. 81- 87.

25. Azarbaycan folklorunda qeyri- real antroponimik vahidbr.-46- ci tadris- metodik va elmi- texniki konfransm «Mühandis biznesi-iqtisadiyyat, içtimai elmlar va dil» bölmabriüzra materiallari. Baki, Elm, 1998, s. 196- 198.

26. Regional toponimika. - Azarbaycan onomastikasi problembri, VII. (1998- ci il aprel ayinrn 24- da keçirilan elmi- nazari konfransm materiallari). Baki, APU-nun naçriyyati, 1999, s. 119-121.

27. Mifîk dûnyagôriiçda agaça tapmma (folklor materiallari asasinda). AzTU- da keçirilan Heydar Oliyev va Azarbaycanda elmi- texniki taraqqi elmi- praktiki konfransm materiallari. I hissa. Baki, Elm, 2003, s. 217- 218..

Халыгов Фикрет Рамазан оглы

ФОЛЬКЛОРНАЯ ОНОМАСТИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА

РЕЗЮМЕ

Образцы народно- поэтического творчества составляют исторически сложившееся немеркнущее духовное наследие носителей языка. Зафиксированные в них онимы отражают древнейшие обычаи и традиции народа, его социально- бытовой уклад, предоставляя в распоряжение исследователя Ценнейшие историко- географические, этнокультурные и прочие данные. Подобно тому, как язык древен так же, как и сознание, точно также история создания первоначальных имен и вообще именования, избирательной номинации восходит к той же глубокой древности, что и история самих носителей языка и их далёких предков.

Изучение ономастических единиц, почерпнутых из 150 дастанов, сотен народных сказок и легенд, десятков тысяч паремий и других образцов азербайджанского фольклора, их лингвистический анализ показали, что в их формировании и нетленности решающую роль сыграл наддиалекгный народно- разговорный язык (койне как общенародный язык междиалектного общения), ибо именно в этих онимах, выдержавших испытание временем, запечатлены основные черты народно- разговорного языка.

Трудно переоценить значение изучения ономастической лексики, фольклорного характера с точки зрения его вклада в сравнительно- историческое и ареально- типологическое языкознание, в проблематику страноведения и краеведения, в решение комплексной проблемы истории языка в связи с историей народа. В фольклорной ономастике зафиксированы целинные пласты онимов - как этнонимов, топонимов, гидронимов, зоонимов, оронимов и прочих онимов, так и собственные названия хозяйственного, бытового, обрядового и т.д. характера. Они имеют специфические лексико-семаншческие и стилистические особенности. Отражая миропонимание безвестных творцов эпических сказаний, народных сказок, баяты и других жанров народно- поэтического творчества, фольклорная ономастика причудливо сочетает в своих единицах индивидуально- конкретное и отвлеченно- ирреальное, объединяет в них познавательно- постскриптивное и нравственно- прескриптивное начала

Fikret Khaligov

THE FOLKLOR ONOMASUCS OF HIE AZERBAIJANI LANQUAGE

SUMMARY

The folklor patterns are the spiritual heritage of the bearers of lan-quage. The onyms registered in the folklore patterns reflect people's oldest traditions, its life conditions, giving the researcher valuable historico- geographical, ethnocultural and other data. The history of initial names is as old as the history of the peoples bearing them. The creation of the first collectives of men were in the parallel development with the creation of names, as the time passes, it obtained social character and played an important role in the intercourse among men.

The study of the onomastic units collected from 150 dastans, hundreds of tales and legends, ten thousands of proverbs and other patterns of Azerbaijani folklore, their linguistic analysis has shown that a superdialectal popular colloqual language (as a public lanquage in interdialectal intercourse) plays a decisive role in their formaition.

It is difficult to overestimate the importance of studying the onomastic vocabulary of folklore character from the view- point of its conribution to the comparative- historical and typological linguistics, to the problematics of country- studying, to resolving the complex problem of the history of lanquage in connection with the history of people. The folklore onomastics covers and registers «virgin» layers of onyms - both ethnonyms, toponyms, zoonyms, oronyms and other onyms, and proper names of economic and other character. Reflecting the outlook of unknown creators of epic stories, folk- tales, bayatys and other genres of popular- poetical creative work, the folklore onomastics fantastically combines individual- concrete and abstract-irreal facts in its patterns.